TÜRKLERDE DEVLET YÖNETİMİ

GİRİŞ

Devlet, toplum adına toplum için yetki kullanan sosyal ve siyasi bir organizasyondur.Devletli toplumlar tarihte büyük roller oynamış, tarihi hafızaları bereketli ve kuvvetli toplumlardır, bu sebeple de gelecekleri için kaynakları boldur. Bu birikim ve kaynak, onların ‘’millet’’ olma sürecidir. Türkler de dünya milletleri arasında böyle kuvvetli bir birikime sahiptir.

Eski Türklerden günümüze Türk devlet teşkilatları ve yönetim vasıtaları bilinmektedir. Bugünkü çağdaş anlayış da dahil tarihte iki tür devlet sistemi olmuştur. Bunlardan birisine ‘’imperium devlet’’ , diğerine de ‘’dominium devlet ‘’ denilmektedir.

• İmperium Devlet: Bu devlet şeklinde , toprak devlete aittir. Hükümdar toprağı istediği gibi tasarruf edemez. Özel kişilere ait topraklar da vardır, ancak son noktada toprağın kullanım hakkı devlete dolayısıyla millete aittir. Hükümdar, hükmetme yetkisini ülkenin korunması ve halkın iyi idare edilmesine harcamakla yükümlüdür. Bu yetkiler kanunlarla tespit edilmiştir. Devleti idare edenler, halkı devletin temeli olarak gördükleri için bir tür ‘’sözleşme ‘’ esastır. Dolayısıyla başarılı ve uzun ömürlü siyasi organizasyonlar devlet kurabilirler.

• Dominium Devlet: Bu devlet şeklinde ise, toprak ve bunun her türlü tasarruf hakkı hükümdara ve ailesine aittir. Dolayısıyla devlet, yalnızca hükümdar ve ailesinindir. Bu tür topluluklar hürriyet ve çalışma serbestliğinden mahrum saydıkları için, güçlü siyasal organizasyonlar kuramaz ve uzun ömürlü olamazlar.

• Türk devlet anlayışı, ilk Türk devleti sayılan Göktürk Devleti’nden bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar ‘’imperium’’ anlayıştır. Bu anlayış, Türklerin Müslüman olmasından sonra da değişmemiş ve kuvvetlenerek devam etmiştir.

İSLAM ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİNDE DEVLET YÖNETİMİ

• İslamdan önceki Türk devletleri, Türk toplum yapılanmasının sonuncu aşamasıydı.Eski Türklerde toplumsal yapı ;aile, boy, boylar birliği ve devlet şeklindedir. Böyle bir toplumsal yapılanmada devlet, artık sosyal teşkilatmanın son ve en olgun siyasi halkasıdır. Bu sosyal ve siyasi olgunluk , ailelerden başlayıp bütün boyların birleşmesiyle son halini alıyordu. Boylara ait bölgeleri kendi beg’leri idare ediyordu. En sonunda bu boyların birisinden hanedan, devleti idare eden kağan çıkıyordu.

• İslam öncesi Türk devletleri dört esas üzerine kurulmuştu. Bu esaslar;

BAĞIMSIZLIK• Bağımsızlık duygusunun oluşması ve gelişmesinin

temelinde bozkır kültürü vardır.• Türklerin atlı göçebe hayat tarzını

benimsemeleri, özgür bir yapıya sahip olmalarına, dolaysıyla bağımsızlığın milli bir karakteristik özellik hâline gelmesine sebep olmuştur.• Bağımsızlığını yitirmek, Türk milleti için en büyük

felaket olarak görülmüştür. Aynı zamanda Türk devleti ve milleti siyasi istiklal ile birlikte kültür istiklalinin de korunmasına önem vermiştir.

• I. Göktürk yıkıldığında Çin esaretine giren Türkler Kürşat ve arkadaşlarının başkanlığında ayaklanarak Çin sarayını basmışlardır. Yapılan baskında başarısız olmuşlar ve bu uğurda hayatlarını kaybetmişlerdir. Ama Kürşat ve arkadaşlarının başlattığı bağımsızlık mücadelesi alevlenmiş ve II. Göktürk Devleti’ni kurarak bağımsızlıklarına yeniden kavuşmuşlardır.

ÜLKE• Türklerde devletin sahip olduğu ve halkın üzerinde

yaşadığı topraklardır. “Ülke”, “uluş” gibi adlarla da ifade edilen yurt, “vatan” kavramı gibi kutsal bir anlam taşımıştır.• -Ülke siyasi bağımsızlıkla birlikte düşünülmüştür.• -Türkler özgür olarak yaşadıkları ve hükümranlık haklarını

tam olarak kullandıkları sınırlarla ayrılan topraklar “yurt” olarak tanımlamışlardır. Yurdun sınırları devlet gücüyle birlikte genişleyip daralmıştır.• -Türk hükümdarları vatan toprağını korumayı ve

savunmayı kendilerine başlıca görev edinmiş, şartlar ne olursa olsun bu hususta en küçük bir tavize yanaşmamışlardır.

HALK

• Türklerde devleti yaşatan ve hükümdarı başarılı kılan millettir. Bu yüzden Türk milletinin sahip olduğu değerler Türk kağanları ve devlet adamları tarafından hassasiyetle korunmuştur.• -Halk sınıflara ayrılmamıştır.• -Fertler özel hukuk, ekonomik ve sosyal hürriyet ile özel

mülkiyet hakkına sahiptir.• -Halk devlet için değil, devlet halk içindir” anlayışını

benimsemişlerdir.• - Halkın mutluluğunu ve refahını sağlamak ve kendini halka

sevdirmek hükümdarın görevleri arasındaydı.

TÖRE

• Eski Türk dilinde töre kelimesiyle ifade edilen devletin en temel unsuru, bugünkü anlamıyla ‘’kanun’’ demektir.Töre, aileden başlayarak toplum ve devlet hayatının her safhasında uyulması zaruri olan ,ama zamanla da değişebilen bir olguydu. Töre ‘’yazılı olmayan hukuk , adet, ve hayat tarzı ‘’ olarak tanımlanmaktadır.

• Türklerin tarihi gelişim özellikleri göz önünde bulundurulduğunda ,Türk töresini, bütünüyle sözlü bir hukuk olarak tanımlamanın doğru olmayacağı görülür. Şöyle ki Türkler , dünya tarihinde en sık coğrafya değiştirmiş milletlerden biridir. Orta Asya’dan Horasan , İran ve Anadolu’ya gelmeleri yaklaşık üç yüz yıl sürmüş bir milletin herhangi bir kağıt ya da yazılı belge veya yazılı kitap getirememiş olmaları çok doğaldır.

• Bütün bunlara rağmen, Türk tarih ve kültürünü açığa çıkarabilecek Orhun abideleri ve bunlar gibi yüzlercesi , Orta Asya ve Türkistan ‘da hala okunup yayınlanmayı beklemektedir. Sözü edilen kitabelerin , birer büyük ‘’yazılı hukuk’’ olarak değer kazanmaması için hiçbir sebep yoktur.

• Orhun abidelerinin birçok yerinde ‘’devlet’’ile geçen töre , Türk sosyal ve siyasi hayatını düzenleyen kaideler bütünüdür. Hakanlar töreye göre tahta çıkar, milleti ve devleti töreye göre idare ederdi. Töre , hakan ailesinin din değiştirmesi halinde bile değişmezdi.

• Eski Türk töresi, zaman, mekan ve ihtiyaçlara göre değişmekle birlikte, onun değişmez temel özellikleri de vardı. Tahta kim geçerse geçsin adil davranmak, iyilik etmek, herkese eşit davranmak, insan onurunu korumak ve insana saygılı olmakla yükümlüydü. Bunlar kimse tarafından değiştirilemezdi.

ESKİ TÜRKLERDE HÜKÜMDAR VE HAKİMİYET ANLAYIŞI

• Eski Türklerde hükümranlık yetki ve gücünün Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Hakan olacak kişi bir Tanrı tarafından seçilmiş, güçlü kılınmış, atanmış, ve kendisine kut verilmiştir.Bu inanış ve anlayış sebebiyle, hem Göktürk hakanları ve hem de İslam sonrası Türk hükümdarlarının doğumları ve başlarından geçen bazı olaylar, hep kutsal olarak yorumlanmıştır.

• Kut Tanrı’nın verdiği siyasi iktidar olmakla birlikte, herhangi bir hükümdarın kutlu olup olmadığı, ancak onun icraatıyla tespit edilebilir. Dolayısıyla soyut gibi görünen kut’un somut gerekçeleri halk tarafından görülüp hükümdarın kutlu olup olmadığına karar verilebilir.Halkı adil idare etmek ve baskı yapmamak, beyler ve boylar arasında taraf tutmamak, bolluk ve bereket dolu bir idare, kutlu olmanın şartlarıdır. Ama kutlu hükümdarlığın ilk şartı, ülkeyi ve halkı düşmandan korumaktır.

• Türk devlet anlayışında kutlu olmanın ilk şartı da vardır. Hükümdarlık, hanedanın her erkek üyesinin hakkıdır, ‘’veraset ‘’ yoluyla hükümdar olmak söz konusu değildir.Haneden ailesinden kim güçlü ise, hükümdar olarak tahta geçiyor ve devleti o idare ediyordu.

• Eski Türklerde ‘’ikili idare’’vardı. İdareyi elinde bulunduran haneden mensupları ülkeyi bölerek idare ederlerdi. Bu bölünmede , güçlü olan hükümdarlığa geçer ve öbür taraf onun hakimiyetini tanırdı. Bölünmüş topraklarda kalan halka da çoğu zaman ak-kara bazen de sarı denilerek birbirinden ayrılırdı. Ak HUN – Kara Hun Ak Hazar – Kara Hazar Sarı Uygur gibi…

OSMANLILARDA DEVLET YÖNETİMİ• Osmanlılar, kuruluş döneminde devlet teşkilatını

oluştururken, Türk-İslam devletlerini ve Anadolu Selçuklularını örnek aldılar. Ancak ülke sınırlarının genişlemesine paralel olarak devlet teşkilatlarını genişlettiler. Osmanlı Devleti’nin uzun süre varlığını devam ettirebilmesinin en önemli nedeni iyi bir devlet yönetimine sahip olmasıdır.

• Osmanlılardan önce kurulan Türk devletlerinde “ ülke toprakları hanedanın ortak malıdır” anlayışı vardı. Bu anlayış Osmanlılarda değişmiş, “ülke toprakları devletin malıdır” anlayışı hakim olmuştur. Bu da merkezi otoriteyi daha da güçlendirmiştir.• Osmanlılara sırasıyla Söğüt, Bilecik, Yenişehir,

İznik, Bursa, Edirne, İstanbul şehirleri başkentlik yapmıştır.

MERKEZ TEŞKİLATI• Osmanlı merkez teşkilâtı devletin yönetildiği ve çeşitli

bölümlerin bulunduğu saray teşkilâtından oluş maktaydı. Merkez teşkilâtında mutlak otorite padi şahtı.• Diğer Türk – İslam ve ilk Türk Devletleri’ndeki kut anlayışı

benzer şekilde Osmanlı Devleti’nde de görülmüştür. Buna göre devleti yönetme yetkisi Osmanlı hanedanına aittir.• Osmanlı Devleti bir İslam Devleti olduğundan yönetimde

şer’i ve örfi hukuk etkiliydi.• Osmanlı merkez teşkilâtı; padişah, saray ve Divanı

hümayundan oluşmaktadır.

TAŞRA TEŞKİLATI

• Osmanlı devletinde ülke Eyaletler(İllerin birleşmesi ile oluşur) sancak (il) Kaza (İlçe) ve köy şeklinde idari birimlere ayrılmıştır. Eyaletler; Yıllıklı olup Tımar sistemi uygulanmayan fakir Arap eyaletleridir. Tımar sisteminin uygulandığı eyaletler) Bağlı hükümetler(Kırım-Eflak-Boğdan) ve Özel yönetimli eyaletler diye 4 ana gruba ayrılırdı. Eyaletlerin başında Beylerbeyi vardı. Eyaletlere bağlı Sancakları Sancak beyi, Kazaları kadılar Köyleri de Kethüda yönetirdi.

• Tımar sistemi: Osmanlı devletinde bazı asker ve memurlara maaş verilmez, bunun yerine kişinin rütbesine göre toprak verilirdi. Sahib-i Arz denilen bu kimse toprakları çiftçiye kiralar elde edilen gelirler ile kendi ve yanında çalışanların maaşlarının ayırdıktan sonra geri kalanı ile asker beslerdi. Bu sisteme tımar veya Dirlik sistemi denir.

OSMANLI’DAN TÜRKİYE’YE MODERNLEŞME ÇABALARI• Osmanlı Devleti’nde zamanında gerçekleştirilen

modernleşme çabaları genel olmamış, sürekli ya belli bir alanda olmuş ya da belli bir zümre için olmuştur. Bu yüzden modernleşme çabalarının geçmişini kesin olarak belirleyebilmek mümkün olmamakla birlikte, Lale Devri sonrası dönemi, daha yoğun modernleşme hareketleri yaşandığı için başlangıç olarak ele almak mümkündür.

• 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı ise büyük çaplı bir modernleşme süreci olması bakımından önemlidir. Bu dönemin büyük farkı, modernleşmenin sadece askeri boyutta kalmamasıdır. Askeri boyutun yanı sıra reformların anayasal nitelik taşımasıdır. Diğer bir ifadeyle, reformların aynı zamanda anayasa ile de desteklenmesidir. Tanzimat döneminde en önemli değişim devlet-vatandaş ilişkisinde olmuştur. Devlet, toplumu ilk defa bir tebaa olarak değil de, bir vatandaş olarak görmeye başlamıştır. Bu sayede devlet-toplum yakınlaşması bir nebze de olsa sağlanmıştır.

• Genel olarak; Osmanlı Devleti’nde temel problem, devlet modernleşmesini toplum modernleşmesinin izleyememesidir. Bunun sonucu olarak da modernleşme çabaları kuvvetli bir muhalefetle karşılaşmasa bile uzun vadede önemli sonuçlar doğuracak kadar derin olmamıştır. Türkiye’de ise, devlet modernleşmesi, 1923-1938 döneminde halk tarafından benimsenmiş ve hemen uygulanmış, bu sayede kalıcı bir hal alarak günümüze ulaşmıştır.