TÜRKLERDE KADIN ŞİFACILAR

Prof. Dr. Sebahat ATAR

Tıbbın gelişimi◦ Büyüsel tıp◦ Akılcı tıp◦ Çağdaş tıp

Şifacılık, tanım Halk hekimliği tanım

◦ Hastalık ve sağlık hakkındaki inanç, tutum ve davranışlar

◦ Toplumların inanç, gelenek ve değer sistemleri ile ilgili uygulamalar

◦ Ev tedavisi

ŞİFACILIK

İnsanı bir bütün olarak görür Bedenin yanı sıra ruhun da tedavisine

dayanır. Genellikle para kazanmak için

yapılmaz Kadınlar üzerinden aktarıldığı kabul

edilir. Günümüzde de yaygın olarak

kullanılmaktadır. ◦ABD’de halkın yarısı

GELENEKSEL HALK TIBBI

GELENEKSEL HALK HEKİMLİĞİ İslam öncesi

◦Şamanizm İslam sonrası

◦Selçuklu döneminde tıp

◦Osmanlı döneminde tıp

◦Anadolu’da halk hekimliği

Antik kültürde tıp Hipoktatik okullar Orta Çağ tıbbı

◦ Cadı avı

Dünyanın en eski inanç sistemlerinden

Doğaya tapınılır Farlı coğrafyalarda izleri

var Dinden ziyade düşünce

tarzı Kurucusu, ne zaman ortaya

çıktığı bilinmiyor Her canlıda bir ruh vardır İyi ruhlar: «ülgen» Kötü ruhlar: «erlik»

ŞAMANİZM

Ayin, tören, kutsamaları yapan

İyi, kötü ruhlar ile bağlantı kuran

Hastaları tedavi eden,

Büyü, sihir yapan Gelecekten haber

veren kişi

ŞAMAN

Kutadgu Bilig◦ Kam (kahin), otacı (ilaç yapan)

Yakutlar: «oyun» Özbekler ve Kazaklar: «baksı» Uygurca: «otacı» Kırgızlar: «gan» Moğollar: «böge», «buge»,

«büü» Orhun Yazıtları, Göktürkçe

yazılı metinler: «kam» Kadın şamanlar: utkan/udagan,

ubakan, utygan (ateşi koruyan ruh)

ŞAMANIN TÜRKÇE KARŞILIĞI

Kerek tut otaçı kerek erse kam Oliglike hergiz asıg kılmaz em (1065) (İster tabip getir, ister kam, ölmekte olana

hiçbir ilaç fayda vermez)

Bu sukluk ig ol bi otı yok emi Anı emleyümez bu dünya kamı (2002) (Aç gözlülük, ilacı ve devası bulunmayan bir hastalıktır, onu bütün dünya kahinleri bir araya gelse yine tedavi edemezler.)

KATADGU BİLİG

«Durumu önceden sezen, acayip sihirleri bilen, kürek kemiğiyle fal açan falcıları, İlim-i Biçik (Kalmukların Mukaddes Kitabı) okumuş sihirbazları çağırtır.»

«Cakıp Bay, ardıç dumanıyla evi tütsüledi, davul çaldırıp, bahşıya evdeki belayı kovdurdu.»

«Kadın Şaman, bulutlara bakarak kehanette bulunur, gökte insan vücuduna benzeyen bir soğuk kara bulutun yeryüzünü kapladığını görürler. Kadın Şaman, Bahşı ve gözü açıkların tarifine göre, bu kötü haberin işareti idi.»

MANAS DESTANI

«Doğum sancısı başladığında Cakıp’ın evine bahşılar ve kadın Şamanlar toplandılar. Kadın Şamanlar, bahşılar sıçrayıp davul çalıp Umay Ana’yı yardıma çağırdılar, süt ve yağ saçarak, ardıç ağacı yaktılar.»

«evliya «Şaman» dede elindeki asasını çocuğun üzerine tutarak iyi dileklerde bulundu ‘ok yetişemeyen atlı ol’ dedi.»

MANAS DESTANI

Şamanlar genellikle uzun saçlı Şaman giysileri kadın

bedenine daha uygun Şamanlarda kendinde geçme

özelliği Erkek şamanların kadın giysisi

ile ayin yapması (yakutlarda) Özel şaman cübbesinin ön

kısmında kadın memesini temsil eden yuvarlak madeni biçimlerin varlığı

KADIN ŞAMANLAR

Geleceği bildiren rüyaları en çok kadınlar görür

Otacılık geleneğinde kadınlar daha etkin

Erkek şamanların doğum yapması ◦ Yakut şaman inancı

KADIN ŞAMANLAR

Şamanlık okumakla veya tecrübe ile öğrenilmez.

Şaman, ruhlar tarafından seçilir, göreve çağrılır.

Şaman ruhların gücünü kullanır. Ruhlar ile iletişim halindedir, gerekli

gizemli/mitsel bilgileri ondan alır. Gerçek şaman davulun, kobzanın vb

eşliğinden irticalen şaman duaları okuyan, dans eden, kendinden geçen, kozmik seyahat yapabilen kişidir.

GERÇEK ŞAMAN

Türk şamanlığı Paleolitik döneme (12-14 bin yıl önce) uzanır .◦ Baykal, Altay kaya resimleri◦ Sibirya’da M.Ö. 1700-1300, mezar kazıları giysileri

ile gömülmüş kadın şamanlar Büyüsel düşünceden dinsel düşünceye

geçişte bir aracı kurum Ersoy T, 1996

Şamanlığın ilk ortaya çıkıp yayıldığı bölgeler: Türk Moğol halkları (Kuzey Asya), Himalaya Dağları insanları, Kore, Japonya, Aborjinler

Avcılık dönemi, ataerkiL düzene geçiş ile erkek şamanlar

ŞAMANLIĞIN GELİŞİMİ

En güçlü ve etkili şamanlar kadın

Kadın doğasında şamandır.◦ Çukçi atasözü

İlk şamanlar kadınlar ◦ Eski ted yöntemlerini bilen ve

uygulayan kadınlar Kadın şamanların

toplumsal statüsü yüksek Türklerde kadın şaman ile

ilgili az bilgi var

TÜRKLERDE KADIN ŞAMAN

Genelde şaman uygulamalarında kadın-erkek farkı yok◦ Vergi toplar◦ Ruhları öteki aleme götürülür◦ Parçalanır, yeniden toplanır

ve şaman olarak geri döner◦ Şaman olma ritüeli farklı

değil◦ Şaman gibi gömülür

Erkek şaman yok ise kadın şaman çağırılır

TÜRKLERDE KADIN ŞAMAN

Ruhlar ile cinsi ilişkisi var Erkek şamanlar evlenip çocuk sahibi

olabilir Kadın şamanlarda evlenmek/çocuk

sahibi olmak yasak◦ Doğumdan sonra şaman güçlerini

kaybedeceği inancı◦ Ev işleri ve çocuk bakımı ile uğraşan kadının

ruhsal aleme açılamayacağı inancı

KADIN ŞAMANLARDA AİLE YAŞANTISI

Hastaları iyileştirmek Ölen adamın ruhunu öteki dünyaya götürmek Kısırlığı tedavi etmek Fal bakarak gelecekten haber vermek Evi kötü ruhlardan temizlemek Kurban sunmak Mevsim ritüellerini düzenlemek Sığırlara ve atalara zarar veren ruhları kovmak Kayıp şeylerden haber vermek Kehanette bulunmak Yağmur yağdırmak

KADIN ŞAMANLARIN İŞLEVLERİ

Amaç ruhların insana verdiği/vereceği zararın önlenmesi

Şamanlık kültüre özgü olduğundan tedavi yöntemleri de kültüre özgü

Hastalık tedavisi şaman uygulamaları arasında en yaygın olanı

Üçlü yapı var: kam, hasta, seyirciler Bütün hastalıkları tedavi eder

◦ Delilik, bayılmalar, sinir hastalıkları, kısırlık, iktidarsızlık, diğer hastalıklar (kalp, mide, göz, baş, vb)

KADIN ŞAMANLAR ve ŞİFACILIK

Tedavi etmek şamanın görevi◦ Kırgız kadın şaman Kaliypa

Kadın şamanların tedavi edici gücü yüksek Şaman iyileştirme amacıyla çeşitli ritüellerden

yararlanır Şaman inancına göre

◦ Kötü ruhların insan bedenine girmesi◦ İnsanda olan «kut» çalınıp yenmesi insanı hasta eder

Altay-Sayan Türkleri, Yakutlar Şamanlar bitki ve ilaçlardan ruhu iyileştirmede

yararlanır, otacı ise bedeni iyileştirmede yararlanır

Ruhsal bozukluğu olanları tedavi etmesinin sırrı

KADIN ŞAMANLAR ve ŞİFACILIK

Hayvan kurban ederek iyileştirme

Küçürük Hasta organı emerek

dışarı tükürmek Ateş ile iyileştirme Titreme ve şarkı

söyeyerek iyileştirme Su ile ted Korkutmak ile ted Cinsi organını gösterme Çıplak kamlık yapma

DAHA ÇOK KADIN ŞAMANLARA ÖZGÜ TEDAVİ UYGULAMALARI

Şamana verilen hediyele «astı» denir Astı için hasta ile önceden rızalaşır Kurban astıya dahil değil Astı davul hakkı için alınır Astı ne kadar çok olursa sağalma o

kadar çabuk olur.

TEDAVİ KARŞILIĞI

Kurumsallaşma ve gelişme Konya’da şifahane ve bimarhane Çok sayıda hastane

◦ Divriği, Çankırı, Kastamonu, Tokat, Erzurum, Erzincan, Mardin, Amasya

SELÇUKLU DÖNEMİNDE TIP

Hastaneler yapılmaya devam eder.

Fatih, Hekimbaşılık (Reisu’l-Etibba)

II Bayezid, Edirne’de cüzzamhane, akıl hastanesi

Tıp adamlarına büyük önem verilir.

OSMANLI DÖNEMİNDE TIP

Hastalar ustası: Hastalanan cariyeler ile ilgilene kadın

Hastalar kethüdası kadın: Hastalanan cariyelerin bekçisi

Hekime kadın Kabile

OSMANLI SARAYINDA KADIN HEKİMLER

Güvenilir bilgi veren dökümanlar mevcut.

Harem içinde hastane (Edirne, Beyazıt, Topkapı)

Cariyeler Hastanesi Yıldız Saray’ı, 1872, Tabibe

Gülbeyaz Hatun 19. yy ikinci yarısına kadar

hekime kadınların saraylarda görevlendirilir.

Osmanlı Saraylarında kadın hekimler

OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA KADIN HEKİMLER

Şerafeddin Sabuncuoğlu(1385-1470)

Hekime/tabibe◦Şerafettin

Sabuncuoğlu - Cerrahiyet’ül Haniye

Karı Hekime◦akt.Sarı 1998

Osmanlı Sarayında aylık ile çalışan kadın hekimler◦Tabibe Gülbeyaz

Hatun, Yıldız Sarayı, 1872

◦Morti tabibe, 19. yy Uluçay, 1970

Cerrahiyetü’l Haniye-Şerafettin Sabuncuoğlu

Son iki bölüm doğum ile ilgili ◦ Tabibe: kadın hekim Tabip: erkek hekim ◦ Kadınları ameliyat eden kadın hekimlerin

minyatürü var Hermafrodit hemoroid Kapalı kızlık zarı siğil

Osmanlı Döneminde kadın hekimler

Kabile: ebe◦ Ölü ceninin (dölüt)

alınması ◦ Kapalı anüs açılması◦ Doğal yoldan

doğmamış canlı dölüte yapılan uygulamalar

Cerrahiyetü’l Haniye-Şerafettin Sabuncuoğlu

Morti tabibe Karı hekime

◦ Veliaht Süleyman’ın hizmetinde

Mezar taşı kitabeleri◦ «1802-Alas, kadın

hekim kendi hastalığını iyileştiremedi.»

Osmanlı Döneminde kadın hekimler

Dışardan kadın şifacılar davet ediliyor. Cemalzade Mehmet Efendi, Saray-i Atik

◦ Ferniyaz Kalfa, Lalezar Kalfa, Nazenin Kalfa’nın tedavileri için

◦ Hekime kadın saraya davet edilir. d’Ohsson, 18. yy, İsveç Elçisi Ali Rıza Bey, Abdülmecit’in tedavisi için

çağrılan Meryem Kadın Abdülaziz Bey, 1910

Saraya dışardan davet edilen kadın hekimler-şifacılar

14. yy kadar tarihi gider Karacaahmed, Afyon Abdülaziz Bey, hekimlik

becerisi Tek hastalık tedavisi Törensel uygulama Aşıcı kadın

◦ Lady Montagu, 1717

Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»

Hekim kadın◦ Bel soğukluğu

Kırbacı kadın◦ Mide hastalığı ve ishal

Keyci kadın◦ Dağlama ile ted

Alazcı kadın Kenhal

◦ Göz ted

Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»

Kelliği ted eden kadın

Kurşun döken kadınlar: ◦ Çocuklarda:

uykusuzluk, nöbet geçirme

◦ Erişkin kadınlarda baş ağrısı, kusma, gerginlik

Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»

Kadınlar ebelik yapıyor Sıklıkla anneden kızına veya

yakın akrabasına aktarılıyor Sarayda ücretli veya

dışardan çağırılan ebeler var Abdülaziz Bey, üç çeşit ebe

var. ◦ Saray-ı Hümayun ebesi◦ Kibar ebesi◦ Ahad-i nas ebesi

◦ İlk ebe Niğdeli Kamile

Osmanlı Döneminde ebelik

Bazı ebeler lakabı veya doğum yeri ile biliniyor

Gümüş Çakılı ebe, Eli Güzel ebe, Küpeli ebe, Fuçulu ebe, Kız ebe

Düşük yaptırma yasak

Osmanlı Döneminde ebelik

20. yy başından itibaren kadın hemşireler var

Anne, kız kardeş, eş doğal hemşire

Resmi hemşirelik eğitimi, 1914; Besim Ömer Paşa

Kayyum, erkek hemşire Saray/harem hastanesinde

«nineler», «analar» Baş hatun Resmi hemşirelik eğitimi 20.

yy başı İlk hemşire Safiye Hüseyin

Osmanlı Döneminde hemşirelik

Gerektiğinde kadın erkeği, erkek kadını tedavi edebilir ◦ Hz. Muhammed Dönemi, Ümmiyetü’l Gaffariye◦ Cerrahiyetü’l Haniye, 1. Cilt, Bölüm 9, 61, 71◦ Sabuncuoğlu: «İşin ehli tabibe avret yok ise …F◦ Afyonkarahisar mahkeme kayıtları, 1654 yılı,

davacı Hasan karısı Zülfi’yi ameliyat eden cerrah Hüseyin…

◦ Afyonkarahisar, mahkeme kayıtları, 1691 yıl, hasta Zeynep, cerrah Abdurrahman’a yazılı izin veriyor

◦ İngiliz Sefirliği’nde görevli Robert Withers, 17. yy

Farklı cinsiyetten hekime muayene olma

Haremde erkek hekimler de çalışıyor

Cerrah İbrahim 1599 yılında Edirne Sarayı’ının hareminde göreve başlar-Sultan Mehmet III

Hareme çağrılan hekimler◦ Dr. Sigmund Spitzer

(Avusturya), 1845, Sultan Abdülmecid’in eşi Bezm-i Alem

◦ Vahid Bey, Besim Ömer Paşa Mekteb-i Tıbbiye kayıtları

Farklı cinsiyetten hekime muayene olma

1842’de yapılan kanun uyarınca resmi yoldan sadece ebelik eğitimine izin verildi.

19. yy ikinci yarısında geleneksel yöntemlerle tedavi yasaklandı

Resmi tıp eğitimi için bayan öğrencilere 1922 yılında izin verildi.

Kadın hekimlerin eğitimi

Geleneksel ted. Yapanlar◦ Hoca◦ Orumçu (hastalığı

önceden haber veren)◦ Şeyh◦ Okuyucu-üfürükçü◦ Ocaklı◦ İzinli

Anadolu’da halk hekimliği

Tedavi etme kudretini ailesinden alır Şaman’ın günümüze gelmiş şekli Belirli hastalıklar ile uğraşırlar

◦ Sarılık ocağı, kısırlık ocağı, sıtma ocağı vb Genellikle kadın Kadın ocaklılar daha yetkin Geçimlerini başka yollardan sağlar «elverme» töreni ile tedavi gücü

devredilir Kan bağıyla yetki almayan ocaklıya

«izinli» denir.

Ocaklı

Irvasalama: vücudun dışından yapılan, psikolojik etkilemeye dayanan hareketler-kurdeşen, siğil, uçuk, vb

Parpılama: hastanın vücudunu çizme, kesme, delme, dağlama vb

Tütsüleme Kurşun dökme Göbek kaymasını düzeltme Dalak kesme Hacamat

◦ Kuru hacamat◦ Kanlı camat ◦ HT, göz hast, sırt ağrısı, şişmanlık

Halk Hekimliği tedavi yöntemleri

Nazarlık, muska, hamayıl vb taşıma Kırık-çıkık tedavisi Sünnetçiler İğneciler Dişçi berberler Yerli ebeler

Halk Hekimliği tedavi yöntemleri

Sülük tutma◦ Göz, baş, sırt, ayak

ağrısı◦ Romatizmal hast.◦ Şişmanlık ◦ Hemoroid◦ Yara, çıban, şişlik

Alazlama ◦ Metal/tahta◦ Kimyasal mad◦ Bitkiler

Kaplıca tedavisi Em (halk ilacı)

Halk Hekimliği tedavi yöntemleri

Koca◦ Evli çitfin erkeği◦ Yaşlı ◦ Büyük, ulu, bilgi, saygıdeğer

Karı◦ Evli erkeğin eşi◦ Yaşlı, ihtiyar kadın

Kocakarı◦ Ulu/saygıdeğer/bilge yaşlı kadın

Kocakarı ilaçları-Prof. Dr. Hüsnü Can Başer Anadolu mitolojisinde kocakarı

◦ Büyük ana, ilahların anası, tanrı anası

Kocakarı ilaçları

İbn-i Şerif, 15. yy, Yadigar

Koruyucu amaç ile ilaçlar ilkbaharda alınıyor

Evliya Çelebi, 17. yy, Edirne, gül suyu satan kadınlar

Çingene kadınlar Abdülaziz Bey,

tosbağacı kadınlar

Kocakarı ilaçları

Kırsal kesimde halkın doğaya yakın olması Gelenek ve kültürün etkisi Sağlığa para ayırmama, doktor için büyük

merkeze gitmeme Bitkisel tedavinin kırsalda kolay

bulunması ve ucuz olması Modern tıbbın tedavi edemediği

hastalıklar Kadınların mahremiyet gibi nedenlerle

hekime gitmemeleri Yaşlıların tercihi

Bitkisel tedavi (em) tercih nedenleri

Tedavi şekilleri: çay, hap, çiğ, macun, şurup, toz, vb

Çayların hazırlanışı◦ İnfüzyon (papatya, nane,

civanperçemi, vb)◦ Dekoksiyon (söğüt

kabuğu, meyan kökü, vb)

◦ Soğuk maserasyon (keten tohumu, hatmi kökü)

Bitkisel tedavi

Allerjik reaksiyon Mide rahatsızlığı Elektrolit

dengesinde bozulma

Alışkanlık/bağımlılık

Diğer ilaçlar ile etkileşim

Diğer zararlı etkiler

Bitkisel çayların riskleri

Tedavi alanında kadın şifacıların her dönemde önemli rolü var.

Modern tıptaki gelişmelere rağmen geleneksel tıp uygulamaları günümüzde yaygın olarak kullanılmaya devam ediyor.

Geleneksel tıp uygulamalarında zengin bir kültüre sahibiz.

Bu kültüre sahip çıkmalıyız.

Sonuç