turev urun banka muhasebesi makale

T C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ

BANKACILIK ANABİLİM DALI

TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ

HAZIRLAYANLAR: NEVRA TÜRÜNCÜ

ALİ ŞEKER

İSTANBUL 2015

İçindekiler

1. Forward Sözleşmeleri ................................................................................................ 2

1.1. Döviz Forward Sözleşmesi ...........................................................................................3

1.2. Muhasebe Kaydı & Örnekleme ............................................................................3

1.2.1. Banka – Müşteri Arası İşlemler ............................................................3

1.2.2. Bankalar arası İşlemler ...........................................................................7

2. Futures Sözleşmeleri ................................................................................................ 13

2.1. Döviz Futures Sözleşmesi ..........................................................................................15

2.2. Muhasebe Kaydı & Örnekleme ..........................................................................15

2.2.1. Banka – Müşteri Arası İşlemler ..........................................................15

2.2.2. Bankalar arası İşlemler .........................................................................22

3. Swap Sözleşmeleri .................................................................................................... 30

3.1. Para Swapları ................................................................................................................30

3.1.1. Muhasebe Kaydı & Örnekleme ......................................................................31

3.2. Faiz Swapları ................................................................................................................35

3.2.1 Muhasebe Kaydı & Örnekleme .......................................................................35

4. Opsiyon Sözleşmeleri ............................................................................................... 40

4.1. Döviz Opsiyon Sözleşmeleri ........................................................................................40



4.4. Muhasebe Kaydı & Örnekleme ...................................................................................41

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 46

2

1. Forward Sözleşmeleri

Vadeli işlem sözleşmelerinin en basit biçimi olan forward sözleşmeler; iki taraf

arasında belli bir miktar varlığın (konumuz özelinde bunu döviz olarak düşüneceğiz)

gelecekteki belirli bir tarihte alım satımı konusunda bugünden belirlenen fiyattan alma

yada satma yükümlülüğü getiren, standart olmayan, tezgahüstü piyasalarda işlem gören

sözleşmelerdir.1

Sözleşmenin şartları tarafların ihtiyaçlarına göre özel olarak karşılıklı

belirlenmekte olup, genellikle, döviz ve faiz üzerine yapılır. Her biri kendine özgü

nitelik taşıyan ikili bir anlaşma şeklindeki bu sözleşmelerden doğan pozisyonu

kapatmak için sözleşmenin iptali gereklidir. Başka bir karsı tarafla yapılacak ters bir

sözleşme, her iki tarafın kredi riskinin alınmasından ötürü ilk sözleşmeyi kapatmış

sayılmaz, yeni taraflardan her ikisinin de temerrüt riski devam eder.

Forward sözleşmelerde, işlemin yapıldığı anda ilke olarak bir ödeme yapılmaz.

Vade ise spot vadeden (işlemin yapıldığı gün) itibaren istenilen uzunlukta olabilir.

Genellikle 30, 60, 90 gün veya 3,6,9,12 ay olabilmektedir.

Forward işlemlerine girme nedeni, alıcılar için fiyatlarda yükselme beklentisi,

satıcılar için düşme beklentisinden kaynaklanır.

Forward sözleşmeler şarta bağlı yükümlülükler olduğu için bilanço dışında,

hatırlatıcı bir işlevi olan nazım hesaplarda takip edilmektedir. (Bir başka uygulamaya

göreyse, bir satın alma hakkı veya ödeme yükümlülüğü olarak kabul edilen forward

sözleşmeler, aktif ve pasif kalem olarak yer almakta ve piyasa değerine göre zarar

oluştuğunda, karşılık ayrılmakta; daha sonra karşılık kesin kar veya zararla mahsup

edilmektedir. Ancak bizim örneklemelerimiz, sözleşmenin yapıldığı tarihte bir alım-

satım işlemi gerçekleşmemiş ve fakat sadece ileriye dönük bir vaadde bulunulmuş

olması nazara alınarak, nazım kayıtlar üzerinden verilecektir.)2

Forward sözleşmeleri, ticari mal, döviz ve faiz forward sözleşmeleri olarak

işlem görmekte ise de konumuz özelinde; döviz sözleşmelerine yer verilecektir.3

1 Reşit Emre Büyükışık, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesine Yönelik Bir Araştırma, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2000 2 Reşit Emre Büyükışık, a.g.e 3 D.Defne Karaca, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi ve Türkiye’deki Bankalarda Uygulanmasına Yönelik Bir Araştırma, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007

3

1.1. Döviz Forward Sözleşmesi

Forward işlemler tezgahüstü piyasalarda Türkiye’de kurulu bankalar ve aracı

kuruluşlar ile müşteri arasında veya yurtdışında kurlu bankalar ve aracı kuruluşlar

arasında yapılmaktadır. Ülkemizde finans piyasalarında en çok kullanılan forward

sözleşmeleri, döviz forward sözleşmeleridir. Döviz forward sözleşmeleri ihracatçı ve

ithalatçılara, gelecekteki bir tarihte yapacakları teslimat, tahsilat, ödeme, fiyat

değişikliklerinden kaynaklanan risklerden korunma olanağı sağlar. Bankalar açısından

ise baslıca kullanım amacı açık pozisyon riskine karsı korunmaktadır. Döviz forward

sözleşmeleri döviz-TL veya döviz-döviz olarak yapılabilmektedir.

1.2. Muhasebe Kaydı & Örnekleme

1.2.1. Banka – Müşteri Arası İşlemler

1.2.1.1. Döviz-TL

1.2.1.1.1. Forward Döviz Alım:

Anlaşma tarihinde bankada tesis edilecek kayıtlar: ----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar – Y.P. 965000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri-Döviz TL

967 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –Y.P. 967000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri

(Sabit Kur) ----------------------------------------------/-----------------------------------------------------------

---------------------------------------------/----------------------------------------------------------964 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar – T.P 964001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri

966 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –T.P. 966001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri

(Vadeli Kur* İşlem Tutarı) ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------

4

1.2.1.1.2. Forward Döviz Satış:

Anlaşma tarihinde şubede tesis edilecek muhasebe kayıtları: ----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar – Y.P. 965002 Vadeli Döviz Satım İşlemleri-Döviz-TL

967 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –Y.P. 967001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri

(Sabit Kur) ----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 964 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar – T.P. 964000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri

966 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –T.P. 966000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri

(Vadeli Kur * İşlem tutarı) ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------

1.2.1.2. Döviz-Döviz

----------------------------------------------/----------------------------------------------------------965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar Y.P. (1.döviz cinsi) 965001 Vadeli Döviz Alım İşlemleri-Döviz Döviz

967 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –Y.P. 967000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri

----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- ----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Alacaklar Y.P. (2. döviz cinsi) 965003 Vadeli Döviz Satım İşlemleri-Döviz Döviz

967 Alım satım Amaçlı Türev Finansal Ürünlerden Borçlar –Y.P. 967001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri

----------------------------------------------/----------------------------------------------------------

5

Örnek:

Bir forward döviz/TL işleminin detayları aşağıdaki gibidir. Vadede, belirlenen kur ve

tutar üzerinden A Bankası döviz alım (müşteri açısından döviz satış) taahhüdüne

girmiştir. İlgili muhasebe kayıtlarını yapınız.

- Sözleşme tarihindeki kayıt:

----------------------------------------28/09/2006------------------------------------------------- 965000 Vadeli Döviz Alım Satış İşlemleri 1.000.000 $ 964001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri 1.461.000 TL

967000 Vadeli Döviz Alım İşlemleri 1.000.000 $ 966001 Vadeli Döviz Satım İşlemleri 1.461.000

TL ----------------------------------------------/-----------------------------------------------------------

- Değerleme tarihindeki kayıt:

Bu konuda birkaç farklı yöntem olmakla birlikte, örneğimizde; değerleme

tarihi itibariyle söz konusu işlemin “gerçeğe uygun değeri” nin (piyasa değerinin)

hesaplanması suretiyle sonuca gidilecektir.

29.09.2006 tarihi itibari ile aynı vadedeki sözleşmeleri için piyasa değerine

göre hesaplanan kur sözleşmedeki kura (1,4610) göre artış göstermişse (piyasa değeri >

sözleşme kuru) gelir reeskontu, tersi durumda ise (piyasa değeri<sözleşme kuru) gider

reeskontu yapılmaktadır. Kur 1,4650 varsayılarak gelir reeskont yapılacaktır.

1.000.000 USD * (1,4650-1,4610) = 4.000 TL ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------- 2220710 Vadeli Döviz Alım Satım 4.000 TL

7530001 Vadeli Döviz Alım Karları 4.000 TL ----------------------------------------------/-----------------------------------------------------------

6

30.09.2006 tarihi itibariyle forward değerlemesi muhasebe kayıtlarında ise,

29.09.2006 tarihi itibari ile yapılan forward reeskontu iptal edilmekte ve 30.09.2006

tarihinde sözleşmenin piyasa değerine göre tekrar değerleme yapılmaktadır.

Sözleşmenin vadesine kadar değerleme günü itibari ile piyasa değerine göre değerleme

yapılarak hesaplanan reeskont tutarı ilgili reeskont hesaplarına kaydedilmektedir.

- Forward vadesindeki kayıt:

1.000.000 USD alıs kaydı; --------------------------------------15/12/2006-------------------------------------------------- 301000 DTH 1.000.000 USD

295 Döviz Vaziyeti 1.000.000 USD ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------- -----------------------------------------15/12/2006------------------------------------------------- 294 Döviz Alım Satım Hesabı 1.461.000 TL

300/304/010 Mevduat/Kasa 1.461.000 TL ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------- Nazım hesap kayıtlarının kapatılması; ----------------------------------------15/12/2006-------------------------------------------------- 967000 (Alım Satım Amaçlı) Vadeli Döviz Alım İşlemleri 1.000.000 USD

965000 (Alım Satım Amaçlı) Vadeli Döviz Alım İşlemleri 1.000.000 USD

----------------------------------------------/----------------------------------------------------------- ----------------------------------------15/12/2006----------------------------------------------------- 966001 (Alım Satım Amaçlı) Vadeli Döviz Satım İşlemleri 1.461.000 TL

964001 (Alım Satım Amaçlı) Vadeli Döviz Satım İşlemleri 1.461.000 TL

----------------------------------------------/----------------------------------------------------------- Vade tarihinde Banka kurunun 1,45 USD/TL olduğu varsayıldığında 15.12.2006

tarihinde günlük evalüasyon işlemi sonucunda aşağıdaki kayıt yapılacaktır.

1.000.000 USD * (1,45 – 1,461) = 11.000 TL

7

---------------------------------------15/12/2006-----------------------------------------------------

--8730000 Vadeli Döviz Alım Zararları 11.000 TL

294 Döviz Alım Satım Hesabı 11.000 TL ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------4

1.2.2. Bankalararası İşlemler

Bankalar kendi adlarına; riskten korunma (hedging) veya kar (spekülatif)

amaçlı bankalararası forward işlemleri de yapabilirler.

Sözleşme tarihindeki başlangış kayıtlarına ilişkin nazım hesap skontları ve

diğer işlemler; sözleşmenin hangi amaçla (spekülatif veya hedging) yapıldığına göre

farklılık göstermekte olup, her biri için aşağıda ayrı ayrı örnek verilmiştir. 5

1.2.2.1. Spekülatif Amaçlı Forward:

Örnek:

Z Bankası gelecekte ABD Dolarının Türk Lirasının karşısında değer kazanacağını

düşünmektedir. Banka kur artışından gelir sağlamak amacıyla 15.3.2005 tarihinde Y

bankası ile 6 ay vadeli 1 USD = 15 TL kuru üzerinden 100.- USD alma hakkını veren

bir sözleşme imzalamıştır. Sözleşme süresinde gerçekleşen piyasa (değerleme) kurlar

aşağıdaki gibidir. Z Bankasının sözkonusu işlemle ilgili olarak yapacağı muhasebe

kayıtları aşağıdaki gibi olacaktır.


4 D.Defne Karaca, a.g.e. 5 Mesut Yıldırım, TBB, Banka Muhasebesi, Yayın No:258, 2008

8

________________________ 15.3.2005 __________________________

964- Alım Satım Amaçlı Türev Fin Araçlardan Alacaklar 1.500.- TL 964000- Vadeli Döviz Alım İşlemi 965- Alım Satım Amaçlı Türev Fin Araçlardan Alacaklar 100.- USD 96500- Vadeli Döviz Alım İşlemi- Döviz/TL 966- Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar 1.500.- TL 96600- Vadeli Döviz Alım İşlemi 967- Alım Satım Amaçlı Türev Finansal Araçlardan Borçlar 100.- USD 96700- Vadeli Döviz Alım İşlemi-Döviz/TL ____________________________ / ______________________________


Değerleme işleminde öncelikle, anlaşma kurunun o tarihteki değerinin bulunması ve

daha sonra bulunan bu değerin aynı tarihteki cari piyasa veya bilanço kuru ile

karşılaştırılması gerekmektedir. Hesaplanmasında 3 farklı yöntem vardır:

Yöntem 1: (Doğrusal Reeskont Yöntemi) İşlem kuru ile vade tarihindeki anlaşma

kuru arasındaki fark anlaşma dönemi boyunca gerçekleşecek toplam kur farkı olarak

kabul edilmekte, değerleme tarihinde ise bu farkın geçen gün sayısına tekabül eden

kısmı işlem tarihindeki kura eklenerek anlaşma kurunun o tarihteki değeri

hesaplanmaktadır. Daha sonra da hesaplanan bu kur ile o tarihteki cari piyasa kuru

karşılaştırılarak fark sonuç hesaplarına aktarılmaktadır.

180 günlük vadeye yayılan kur farkı (15- 10) =5 TL, değerleme kuru; [(15-

10)*105/180] + 10 = 12.92 TL, dönem için gerçekleşen gelir veya gider ise; (12.92-

12.0)*100 = 92 TL zarar hesaplanır.

Yöntem 2: Forward kur kalan süre için piyasada en yakın vadeli işlemler için faiz

oranlarından bilanço tarihine indirgenmekte ve bu şekilde hesaplanan kur ile bilanço

kuru arasındaki fark işlem tutarı ile çarpılarak gelir veya gider hesaplanmaktadır.

9

forward kurun bilanço tarihine indirgenmiş değeri, piyasadaki üç aylık işlem faiz

oranının %20 olduğu varsayımıyla; 15/(1+0,20)^(75/360) = 14.51 TL, bilanço

tarihindeki zarar ise, (14.51- 12.0)*100 = 251 TL olarak hesaplanır.

Yöntem 3: Önce işlemin iki ayağını oluşturan paraların vade tarihindeki tutarları

ilgili para cinsleri üzerinden yapılan ve benzer vadeli işlemler için geçerli faiz

oranlarından bu günkü (bilanço tarihindeki) değerlerine indirgenmekte, daha sonra

indirgenen bu tutarların bölünmesi suretiyle spot parite hesaplanmakta ve bu da

piyasa kuru ile karşılaştırılarak gelir veya gider hesaplanmaktadır.

Kalan vadeye en yakın vadedeki (üç aylık) piyasa faiz oranlarının TL için % 20,

ABD Doları için ise % 5 olduğu varsayımıyla;

Gelecekte ödenecek TL’nin bu günkü değeri;

1.500/ [(1+0.20)^(75/360)] = 1.451,00 TL,

Alınacak USD’nin bu günkü değeri; 100/[(1+0.05)^(75/360)]= 99,12 USD,

Spot parite; 1.451/99.12= 14.63,

Değerleme farkı; (14,63- 12,00)*100= 263 TL,

___________________________ 30.6.2005 ___________________________

872- Alım Satım Amaçlı Türev Fin Araç Zararları (92/251/263) TL 87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden 364- Türev Fin. Yükümlülükler (92/251/263) TL ____________________________ / ______________________________

Ara dönemlerde yapılan bu değerleme işlemine ilişkin kayıtların izleyen gün iptal

edilmesi gerekmektedir.


10

________________________ 15.9.2005 __________________________

011- Efektif Deposu 100.- USD 292- EFEKTİF A/S HESABI 1.400. TL 872- Alım Satım Amaçlı Türev Fin Araçlardan Zararlar 100 TL 87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden 010- Kasa Hesabı 1.500.- TL 293- Efektif Vaziyeti 100.- USD ____________________________ / ______________________________

Yukarıdaki kayıtlardan da görüleceği üzere, kurların beklenen şekilde gerçekleşmemesi

nedeniyle Z bankası forward sözleşmesinden dolayı 100 TL zarar etmiştir.

________________________ 15.9.2005 __________________________

966- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV FİNANSAL 1.500.- TL ARAÇLARDAN BORÇLAR 96600- Vadeli Döviz Alım İşlemi 967- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV FİNANSAL 100.- USD ARAÇLARDAN BORÇLAR 96700- Vadeli Döviz Alım İşlemi-Döviz/TL 964- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 1.500.- TL FİNANSAL ARAÇLARDAN ALACAKLAR 964000- Vadeli Döviz Alım İşlemi 965- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 100.- USD FİNANSAL ARAÇLARDAN ALACAKLAR 96500- Vadeli Döviz Alım İşlemi- Döviz/TL ____________________________ / ______________________________

1.2.2.2. Riskten Korunma (Hedging) Amaçlı Forward:

A Bankası 15.1.2005 tarihinde bir müşterisine 6 ay vadeli 10.000.- USD tutarında döviz

kredisi kullandırmıştır. Sözkonusu kredinin vadesinde TL’ye çevrilerek kullanımı

gerekmektedir. Vade tarihinde döviz kurunun daha düşük olacağını düşünen Banka

meydana gelecek rayiç değer (gerçeğe uygun değer) riskinden korunmak amacıyla

kredinin verildiği tarihte kredinin vadesinde realize edilmek üzere başka bir finansal

kuruluş ile 10.000.- USD satım hakkı veren bir forward sözleşmesi yapmıştır.

Forward sözleşme kuru 1USD =145 TL olarak belirlenmiştir. Sözleşme süresinde

gerçekleşen piyasa kurları aşağıdaki gibidir.

11


(Kredinin verilmesi)

________________________ 15.1.2005 __________________________ 111- KISA VADELİ KREDİLER 10.000.-USD 025- YURTDIŞI BANKALAR 10.000.-USD ____________________________ / ______________________________ ________________________ 15.1.2005 __________________________ 944- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI TÜREV 1.500.000.- TL FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 94400- Vadeli Döviz Alım İşlemi 945- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 10.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 965002- Vadeli Döviz Satım İşlemi 946-RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 1.500.000.- TL TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 966000- Vadeli Döviz Alım İşlemi 947- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 10.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 967001- Vadeli Döviz Satım İşlemi ____________________________ / ______________________________


En yakın vade olan üç aylık işlemler için TL faiz oranının % 20, USD faiz oranının ise % 5

olduğu varsayımıyla;

Alınacak TL’nin o günkü değeri; 1.500.000/(1+0.20)^(105/360) = 1.422.318.- TL,

Verilecek USD’nin o günkü değeri; 10.000/ (1+0.05)^(105/360) = 9.859.- USD,

İndirgenmiş Kur ; 1.422.318/9.859 = 144,26

12

Reeskont Geliri ; (144,26 – 140,00)*9.859 = 41.999.- TL

________________________ 31.3.2005 __________________________ 224- TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR 41.999.- TL 22401- Gerçeğe Uygun Değ. Risk. Korunma Amaçlı 752- TÜREV FİN. ARAÇLARDAN KÂRLAR 41.999.- TL 75200-Vadeli Alım-Satım İşlemlerinden ____________________________ / ______________________________

Bankanın forward sözleşmenin yılsonunda değerlemesinden kaynaklanan geliri riskten

korunma muhasebesi gereği K/Z hesabına kaydedilmelidir. Sözkonusu dönem içinde riskten

korunan kalem olan kredilerin değerlemesinden uğranılan zararın ((150-140)*10.000)

100.000.- TL olduğu dikkate alındığında, sözleşmeden dolayı bu zararın 41.999.- TL’lık

kısmının telafi edildiği sonucuna ulaşılmaktadır.


(Kredinin Tahsili)

________________________ 15.7.2005 __________________________ 011- EFEKTİF DEPOSU 10.000.- USD 295- DÖVİZ VAZİYETİ 10.000.- USD 292- EFEKTİF A/S HESABI 1.200.000.- TL 111- KISA VADELİ KREDİLER 10.000.- USD 293- EFEKTİF VAZİYETİ 10.000.- USD 294- DÖVİZ A/S HESABI 1.200.000.- TL ____________________________ / ______________________________

(Döviz Satışı)

________________________ 15.7.2005 __________________________ 010- KASA HESABI 1.500.000.- TL 293- EFEKTİF VAZİYETİ 10.000.- USD

13

011- EFEKTİF DEPOSU 10.000.- USD 292- EFEKTİF A/S HESABI 1.200.000.- TL 752- TÜREV ARAÇ. KÂRLAR 300.000.- TL ____________________________ / ______________________________

(Sözleşmenin Kapanması)

________________________ 15.7.2005 __________________________ 946- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 1.500.000.- TL TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 966000- Vadeli Döviz Alım İşlemi 947- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 10.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 947001- Vadeli Döviz Satım İşlemi 944- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 1.500.000.- TL TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 94400- Vadeli Döviz Alım İşlemi. 945- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 10.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 945002 - Vadeli Döviz Satım İşlemi ____________________________ / ______________________________

Bankanın yukarıdaki işlemde, korunan kalemden kaynaklanan 300.000.-TL tutarındaki

zararının tamamı yapılan forward sözleşme sayesinde telafi edilmiştir.

2. Futures Sözleşmeler

Forward sözleşmeler ile aynı amacı ve özellikleri taşıyan ve fakat onların standart hale

getirilmiş sekli olan futures sözleşmeler; önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte

ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni

veya dövizi ileri bir tarihte alma veya satma yükümlülüğünü getiren sözleşmedir. Vadeli

işlem sözleşmesinde alım satıma konu mal ve finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve

teslim yeri standart olarak tanımlanmıştır.

Fiyat dışında sözleşmenin içerdiği unsurların standart bir formda yer alır ve kuralları

oluşturan, sözleşme koşullarının herkes tarafından yerine getirilip getirilmediğini

denetleyen organize bir piyasanın varlığı, piyasa güvenilirliği açısından önemli bir

14

faktördür. Bir nevi beyin görevi gören bu kurumun takas odası (clearing house) olarak

adlandırılmıştır. Bu oluşum; alım-satım işlemlerinde merkezileşmeyi sağlayacak ve

sözleşme alım-satımı yapacak taraflara, yükümlülüklerin yerine getirilmesi,

sözleşmelerin eşleştirilmesi, teslimatın yapılması konularında garanti veren, kamu

denetimine tabi ve kar amacı gütmeyen bir kuruluştur. Bu kurum, piyasadaki

oyuncularının işlemlerinin düzgün bir biçimde yürütülmesini sağlayarak denetler ve

taahhütler yerine getirilmediğinde garantörlük görevini yerine getirir.

Futures piyasalarında işlemler, borsaya üye aracı kurumlar ile yürütülmektedir. Müşteri,

vadeli işlem sözleşmeleri alım ve satım işlemini yapması için aracı kuruma emir verir.6

Vadeli işlem sözleşmelerinin hem alıcısı hem de satıcısı işlemlerini gerçekleştirmek için

sözleşmenin yapıldığı tarihte aldığı pozisyona göre nakit ve ya nakit benzeri bir varlığı

başlangıç marjı (initial margin) olarak yatırmak zorundadırlar. Bu marj ilgili borsa

tarafından belirlenen bir yüzde olarak yatırılır ve bu tutar, piyasada kaldıraç etkisi

görür.7

Bundan başka; her sözleşme için belirlenen bir teminat alt limiti vardır. Bu limit

başlangıç marjının %75 kadar olmaktadır. Bu limite sürdürme marjı (maintenance

margin) olarak adlandırılmaktadır. Başlangıç marjı bu limitin altına düştüğünde aracı

kurum sözlemse sahibinin marjı, nakit veya nakit benzeri bir finansal varlık ile bu tutara

tamamlanmasını ister. Buna marj çağrısı (margin call) denir.

Vadeli işlem sözleşmeler her gün piyasa fiyatı ile değerlenmektedir. Buna sözleşmenin

pazara uyarlanması (marketing to market) denir. Elinde alım veya satım sözleşmesi

bulunanların bu sözleşmeleri alış veya satış fiyatı ile piyasa kapanış fiyatı arasındaki

fark her gün sonunda kararlaştırılır. Bu yeni fiyata göre sözleşmenin sahibinin hesabına

alacak olarak, olumsuz bir fark olması durumunda ise borç olarak kaydedilir Bu

sözleşmeler vadeden önce veya vadede sona erer.

6 D.Defne Karaca, a.g.e. 7 D.Defne Karaca, a.g.e.

15

Vadeden önce sona erme pozisyonu kapatmak (closing out) olarak ifade edilmektedir.

Vade tarihinde sona erme iki şekilde olur. Bunlar, fiziksel teslim ve nakdi mutabakattır.

Tüm vadeli işlem sözleşmelerin sadece yüzde birkaçı fiziksel teslimle sonuçlanmasına

rağmen takas merkezleri gerektiği zaman belli ürünlerin teslimi için mekanizmayı

sağlamak zorundadır.8

2.1. Döviz Futures Sözleşmeleri

Belli bir miktardaki dövizi, bir başka döviz ile anlaşma tarihinde belirlenmiş bir değişim

oranı üzerinden ileri bir tarihte alım-satım vaadini içeren miktar, teslimat yeri gibi

faktörlerin standartlaştırıldığı sözleşmelerdir.


Futures işlemler; sözleşmenin yapıldığı tarihte nazım hesaplara alınarak sözleşme

kapatılana veya sözleşme vadesi sona erene kadar nazım hesaplarda izlenirler. Buna

ilave olarak; işlemin gerçekleştirildiği borsaya yatırılan bir işlem bedeli (sözleşmeyi

alan taraf için gider, satan taraf için gelir) sözleşmenin yapıldığı dönemin sonuç

hesaplarına aktarılır.

Benzer şekilde sözleşmeye taraf olanlar, borsa nezdinde yatırılan başlangıç teminatı da

uygun bir aktif hesapta izlenir. Sözleşme süresi boyunca günlük değerlemeler sonucu

ortaya çıkan kazanç veya kayıplar sözleşmeye taraf olunma amacına göre

muhasebeleştirilir.

2.2.1. Banka – Müşteri Futures Sözleşmeleri

- Müşteriden Teminat Alınması

----------------------------------------------/-------------------------------------------------------- 301 DTH

391 MUHTELIF BORÇLAR Y.P. 39105 TÜREV FINANSAL ÜRÜNLERDEN BORÇLAR 391050 ALINAN TEMINATLAR

----------------------------------------------/--------------------------------------------------------

8 D.Defne Karaca, a.g.e.

16

- Müşteriden Komisyon Alınması (DTH/Efektif/TL)

----------------------------------------------/-------------------------------------------------------- 301 DTH 011 EFEKTIF DEPOSU 10 KASA/MÜSTERI HESABI (TL) 295 DÖVIZ VAZIYETI ----------------------------------------------/-------------------------------------------------------- 294 DÖVIZ ALIM-SATIM HESABI 7619993 VADELI ISLEM PRIMLERI 380005 ÖDENECEK VERGI,RESIM,HARÇ VE PRIMLERI/BSMV ----------------------------------------------/--------------------------------------------------------

- Fututres İşleminin Kapanışı (Karla)

Kar tutarı Genel Müdürlük tarafından şubeye alacak verilir, buradan da müşteri

hesabına aktarılır.

----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 393 ALACAKLI GEÇICI HESAPLAR Y.P. 393995 MEKANIZE SUBELER ALACAKLI SÜSPAN HESABI 301 DTH ----------------------------------------------/---------------------------------------------------- Vadeli işlem kontratı teminatının iadesine ilişkin muhasebe kayıtları ----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 391 MUHTELIF BORÇLAR Y.P. 391050 ALINAN TEMINATLAR 301 DTH ----------------------------------------------/----------------------------------------------------------

- Fututres İşleminin Kapanışı (Zararla)

Zarar tutarı Genel Müdürlük tarafından şubeye borç verilir. Tutarı öncelikle teminata

alınan paradan karsılar.

Teminatın yeterli gelmediği kısım var ise DTH’tan karşılanır.

----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 301 DTH ( TEMINATIN ZARARI KAPATMAYA YETERLI GELMEYEN KISMI IÇIN ) 391 MUHTELIF BORÇLAR Y.P.

17

391050 TÜREV FINANSAL ÜRÜNLERDEN BORÇLAR/ ALINAN TEMINATLAR 291 SUBELER CARI HESABI -Y.P. ----------------------------------------------/---------------------------------------------------- Kapatılan vadeli işlem kontratının teminatının (bakiye kalmışsa) iadesi aşağıdaki

şekilde yapılır.

----------------------------------------------/---------------------------------------------------------- 391 MUHTELIF BORÇLAR Y.P. 391050 TÜREV FINANSAL ÜRÜNLERDEN BORÇLAR/ ALINAN TEMINATLAR 301 DÖVIZ TEVDIAT HESABI ----------------------------------------------/---------------------------------------------------

Örnek:

Banka müşterisi, 16.11.2006 tarihinde 1.000 USD değerinde 20.11.2006 vadeli 1,50

USD/TL kurundan alım sözleşmesi satın almış ve başlangıç teminatı olarak 150 TL

nakit teminat yatırmıştır.

Sürdürülebilir teminat tutarı 112,5 TL (150*0,75) olarak hesaplanmaktadır. Vadeye

kadar açıklanan uzlaşma fiyatları aşağıdaki gibidir:

Müşterinin vade sonuna kadar oluşan günlük değerleme farkları aşağıdaki gibidir:

16.11 => (1,52-1,50)*1.000 = 20 TL kar Müşterinin Çekme Hakkı 17.11 => (1,46-1,52)*1.000 = -60 TL zarar Takasbank Çekme Hakkı (150+20-60) < 150 = 40 TL Teminat İlavesi

18

18.11 => (1,55-1,46)*1.000 = 90 TL kar Müşterinin Çekme Hakkı 19.11 => (1,53-1,55)*1.000 = -20 TL zarar Teminat İlavesi 20.00 => (1,60-1,53)*1.000 = 70 TL kar Müşteriye Ödeme ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- TOPLAM KAR 100 TL Kaydı kısa tutmak için, müşterimizin 18.11.2006 tarihinde mevcut uzun pozisyonu

(alım) karşılığında kısa pozisyon (satım) alarak pozisyonunu kapattığını varsayalım:

işlem tarihinde işlemin gerçekleştirildiği kurun 1,525 USD/YTL olması durumunda

müşteri bu sözleşmeden 25 YTL (1,525-1,50) net kar elde edecektir. Müşterinin

sözleşme kapatılıncaya kadar oluşan günlük değerleme farklarının toplamı da aşağıda

görüleceği üzere bu tutara eşit olmaktadır.

Not: 18.11.2006 da oluşan kar, uzlaşma fiyatına göre değil işlemin gerçekleştirildiği

kura göre oluşan kardır.

- Müşteriden Teminat Alınması

------------------------------------------/16.11.2006/----------------------------------------------- 010 /300 KASA/MEVDUAT 150 YTL

390-0501 VOB ALINAN TEMINATLAR 150 TL ----------------------------------------------/-------------------------------------------------------- 2780501 VOB VERILEN TEMINATLAR 150 TL

394-012 EFT HAVALELERI 150 YTL ----------------------------------------------/--------------------------------------------------------

Teminatın takibi için ayrıca bilanço dışı nazım hesaplar kullanılmakta olup, nazım

hesap kaydına aşağıda yer verilmektedir.

-------------------------------------------/16.11.2006/------------------------------------------------- 9968110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 150 TL

9988110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 150 TL

19

----------------------------------------------/-------------------------------------------------------- Sözleşme tarihinde sözleşme adedini belirten aşağıdaki muhasebe kaydı oluşturulur.

-------------------------------------------/16.11.2006/------------------------------------------------ 934200 VADELI ISLEM PARA ALIM ISLEMLERI 1

936200 VADELI ISLEM PARA ALIM ISLEMLERI 1

----------------------------------------------/-------------------------------------------------------

- Nema Kaydı

Müşterilerin yatırdıkları nakit teminatlar Takasbank’ta nemalanır ve sabah saatlerinde

nema tutarı müşterilerin hesabına geçer.

16.11.2006 tarihinde yapılan sözleşme ile ilgili 17.11.2006 tarihi itibariyle 0,3 TL

islemiş nema olduğu varsayılırsa, nemanın muhasebeleştirilmesi aşağıdaki şekilde

gerçekleşir.

-------------------------------------------/16.11.2006/---------------------------------------------- 2780501 VOB VERILEN TEMINATLAR 0,3 TL

3900590 VOB NEMA VE DEGER. FARKLARI 0,3 TL

----------------------------------------------/-------------------------------------------------------

- Bu nemanın %15 stopaj kesintisi (Takasbank’daki teminat hesabı veya

müsait değilse, Banka nezdindeki DTH) – Örnekte Takasbank’taki hesaptan

-------------------------------------------/17.11.2006/--------------------------------------------- 394012 EFT HAVALELERI 0,045 TL

2780501 VOB VERILEN TEMINATLAR 0,045 TL

----------------------------------------------/------------------------------------------------------- 2780501 VOB VERILEN TEMINATLAR 0,045 TL

010/300 KASA/MEVDUAT 0,045 TL ----------------------------------------------/------------------------------------------------------- 010300 KASA/MEVDUAT 0,045 TL

3800021 MSI GELIR VERGISI STOPAJI 0,045 TL

---------------------------------------------/---------------------------------------------------------

- Teminat Hesabındaki Fazlanın Müşteriye Ödenmesi

20

--------------------------------------/17.11.2006/----------------------------------------------- 278- 0501 VOB VERILEN TEMINATLAR 20 TL

390-0590 VOB NEMA VE DEGER. FARKLARI 20 TL

---------------------------------------------/--------------------------------------------------------

Müşteriler, teminat hesaplarında zorunlu teminat tutarından fazla para olması

durumunda asan tutar durumunda, uzlaşma fiyatına göre yapılan değerleme sonucunda

oluşan karlar (müşteri isterse teminatta tutup nemalanmasını isteyebilir), pozisyon

kapama sonucunda. teminat çekme işlemi yapabilirler:

Takasbank tarafından başlangıç teminatının altında olan hesaplardan veya “margin

call”a düsen hesaplardan teminat çekilmesine izin verilmemektedir. Müşterinin

sürdürme teminatı: 112,5 TL (Başlangıç teminatı * 75% = 150*75%)

Müşterinin mevcut teminatı: 150 + 20 = 170 TL’dir. Bu durumda müşteri 17.11.2006

tarihinde 20 TL (170-150) teminat çekme işlemi gerçekleştirebilir. Müşterinin 20

TL’yi çekmek istemesi durumunda aşağıdaki muhasebe kayıtları yapılır.

--------------------------------------/17.11.2006/----------------------------------------------------- 390- 0501 VOB ALINAN TEMINATLAR 20 TL

010/300 KASA/MEVDUAT 20 TL ---------------------------------------------/------------------------------------------------------------ 394-012 EFT HAVALELERI 20 TL

278-0501 VOB VERILEN TEMINATLAR 20 TL ---------------------------------------------/------------------------------------------------------------

Teminat takibi için ayrıca bilanço dışı nazım hesaplar kullanıldığından ve 170 TL’ye

ulasan teminat tutarının 20 YTL’si müşteri tarafından Takasbank’tan geri çekildiğinden

yukarıdaki kayda ek olarak aşağıdaki nazım hesap kaydı oluşturulmaktadır.

--------------------------------------/17.11.2006/----------------------------------------------------- 998- 8110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 20 TL

996-8110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 20 TL ---------------------------------------------/------------------------------------------------------------ 17.11.2006 seans kapanışında uzlaşma fiyatının 1,46 USD/TL olarak açıklandığı

21

varsayıldığında; uzlaşma fiyatına göre oluşan 60 TL (1,46-1,52) değerleme zararı

Takasbank tarafından müşterinin teminat hesabından çekilir. Bu durumda müşterinin

teminat hesabındaki tutar 110 TL olarak hesaplanmakta olup (150+20-60) sürdürülebilir

teminat tutarının (112,5 TL) altına düştüğü için Takasbank tarafından müşterinin

teminatını, başlangıç teminat tutarı olan 150 TL’na tamamlanması talep edilir. Müşteri

Takasbank nezdindeki teminat hesabına 18.11.2006 tarihinde 40 TL yatırır. Müşterinin

teminat hesabına günlük nema tahakkuk eder. Sözkonusu işlemlere ilişkin muhasebe

isleyişi yukarıda yer verilen kayıtlara paralel olup tekrar yer verilmemiştir.

Müşterinin vadeye kadar beklemeyip 18.11.2006 tarihinde mevcut uzun pozisyonu

(alım) karşılığında kısa pozisyon (satım) alması durumunda sözleşme kapanacaktır.

18.11.2006 tarihinde işlemin gerçekleştirildiği kurun 1,525 olması durumunda müşteri

bu sözleşmeden 25 TL (1,525-1,50) net kar elde edecektir. 18.11.2006 kapanış tarihinde

oluşan kar 65 TL (1,525-1,46) olmakla birlikte sözleşmenin açılısı ile kapanışı arasında

oluşan net kar 25 TL olmaktadır. Müşterinin sözleşme kapatılıncaya kadar oluşan

günlük değerleme farklarının toplamı da aşağıda görüleceği üzere bu tutara

(25 TL) eşit olmaktadır.

Sözleşmenin nazım hesaplardan çıkış kaydı yapılır.

--------------------------------------/18.11.2006/----------------------------------------------------- 936-200 FUTURES PARA ALIM ISLEMLERI 1

934-200 FUTURES PARA ALIM ISLEMLERI 1 ---------------------------------------------/----------------------------------------------------------- 998- 8110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 150 TL

996-8110 NAKIT TEMINAT YATIRMA 150 TL

---------------------------------------------/------------------------------------------------------------

2.2.2. Bankalararası Futures Sözleşmeleri

22

2.2.2.1. Spekülatif Amaçlı Futures İşlemleri

Örnek:

A Bankası 1.4.2005 tarihinde döviz kurunun artacağı beklentisiyle her biri 5.000.- USD

üzerinden üç ay vadeli 20 adet futures sözleşme satın almıştır. Sözleşmenin yapıldığı

işlem kuru piyasa kuru ile aynı olmak üzere 1 USD = 10 TL’dir. Sözleşme için

başlangıç teminatı

100.000.- TL, sürdürme teminatı 80.000.- TL olarak belirlenmiştir. Borsa payı 200.-

TL’dir. Vadeli işlem sözleşmesine ilişkin kurlar aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.

Tamamen futures piyasadaki gelişmelere bağlı olarak oluşan bu kurların (fiyat) söz

konusu tarihlerdeki bilanço kurları veya döviz piyasasında gerçekleşen kurlar ile aynı

olması gerekmemekle birlikte,yakın ilişkili olduğu ifade edilebilir. Future islern günlük

değerlemeye tabi tutulmaktadır. İzleme kolaylığı sağlamak amacıyla bu örnekte günlük

değerleme ihmal edilmiş, sadece ay sonlarındaki fiyatlar dikkate alınarak değerleme

işlemi yapılmıştır.

- Sözleşme Tarihi, Başlangıç Teminatı, Borsa Payı:

_______________________ 1.4.2005 _______________________________________ 964- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 1.000.000.- TL FİNANSAL ARAÇLARDAN ALACAKLAR 964201- Futures Para Satım İşlemi 965- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 100.000.- USD FİNANSAL ARAÇLARDAN ALACAKLAR 965200- Futures Para Alım İşlemi

966- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 1.000.000.- TL

23

FİNANSAL ARAÇLARDAN BORÇLAR 966201- Futures Para Satım İşlemi 967- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 100.000.- USD FİNANSAL ARAÇLARDAN BORÇLAR 967200- Futures Para Alım İşlemi

____________________________ / _________________________________________ ________________________ 1.4.2005 ______________________________________ 278- MUHTELİF ALACAKLAR 100.000.- TL 278050- Türev Finan. Araç Teminatları 840- VERİLEN ÜCRET VE KOMİSYONLAR 200.- TL - Borsa payı

010- KASA HESABI 100.200.- TL ____________________________ / _________________________________________

- Ay Sonu Değerlemesi:

Sözleşmenin değeri kur artışından dolayı 1.100.000.- TL’ ye yükselmiştir. Başlangıç

değerine göre oluşan fark 100.000.- TL, takas odası tarafından teminat hesabına

eklenmektedir.

________________________ 30.4.2005 _____________________________________ 278- MUHTELİF ALACAKLAR 278050- Türev Finan. Araç Teminatları veya 224- TÜREV FİNANSAL VARLIKLAR 100.000.- TL 224003- Futures İşlemleri

752- TÜREV ARAÇLARDAN KÂRLAR 100.000.- TL 75202- Futures A/S İşlemlerinden

____________________________ / _________________________________________ ________________________ 31.5.2005 _____________________________________ 278- MUHTELİF ALACAKLAR 50.000.- TL 278050- Türev Finan. Araç Teminatları

752- TÜREV FİN. ARAÇLARDAN 50.000.- TL KÂRLAR 75202- Futures A/S İşlemlerinden

____________________________ / _________________________________________ ________________________ 30.6.2005 _____________________________________

24

873- TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ZARARLAR 200.000.- TL

278- MUHTELİF ALACAKLAR 200.000.- TL 278050- Türev Finan. Araç Teminatları

____________________________ / _________________________________________________

- Sözleşmenin Kapatılması:

(Efektifin Alınması)

________________________ 30.6.2005 _____________________________________ 011- EFEKTİF DEPOSU 100.000.- USD 292- EFEKTİF A/S HESABI 950.000.- TL

293- EFEKTİF VAZİYETİ 100.000.- USD 010- KASA HESABI 950.000.- TL

____________________________ / _________________________________________ Sözleşmenin vadesinde cari piyasa kurunun sözleşme kuru (fiyatı) ile aynı olduğu

varsayılmıştır. Bu iki kurun farklı olması durumunda fark tutarı kadar gelir veya gider

oluşacağı hususu açıktır. Örneğin vadedeki cari değerleme kuru 1$=10 TL olsaydı,

50.000.- TL ((10,0-9,5)*100.000) tutarında kambiyo geliri oluşacaktı.

- (Teminat hesabındaki bakiyenin tahsil edilmesi)

________________________ 30.6.2005 _____________________________________ 010- KASA HESABI 50.000.- TL

278- MUHTELİF ALACAKLAR 50.000.- TL

278050- Türev Finan. Araç Teminatları ____________________________ / _________________________________________

(Taahhüde ilişkin kaydın kapatılması)

________________________ 30.6.2005 _____________________________________ 966- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 1.000.000.- TL FİNANSAL ARAÇLARDAN BORÇLAR 966201- Futures Para Satım İşlemi 967- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV 100.000.- USD

25

FİNANSAL ARAÇLARDAN BORÇLAR 967200- Futures Para Alım İşlemi

964- ALIM SATIM AMAÇLI 1.000.000.- TL

TÜREV FİNANSAL ARAÇLARDAN ALACAKLAR 964201- Futures Para Satım İşlemi 965- ALIM SATIM AMAÇLI TÜREV

100.000.- USD FİNANSAL ARAÇLARDAN

ALACAKLAR 965200 – Futures Para Alım İşlemi

____________________________ / _________________________________________

2.2.2.2. Riskten Korunma Amaçlı Futures İşlemleri

Örnek:

A Bankası 01.01.2004 tarihinde kabul ettiği 6 ay vadeli 2.500.000.- TL tutarındaki

kaynağı aynı vade ile 1 USD = 10 TL kuru üzerinden 250.000 $ tutarında döviz kredisi

olarak kullandırmıştır. Vade tarihine kadar olan sürede döviz kurlarının düşeceği

beklentisini taşıyan

banka, bu nedenle olabilecek değişikliklerin yaratacağı riskten korunmak amacıyla bir

futures sözleşme yapmaya karar vermiş ve borsada 30.6.2004 vadeli 1.000.- USD

büyüklüğünde 250 adet futures sözleşme satmıştır. Anlaşma kuru 1 $ = 11 TL’dir.

Başlangıç teminatı 250.000.- TL, sürdürme teminatı bu tutarın % 80’i olmak üzere,

200.000.- TL olarak belirlenmiştir. Borsaya ödenen pay 20.000.- TL’dir.

Sözleşme boyunca oluşan kurlar aşağıdaki gibidir:

- Mevduatın Krediye Dönüşmesi:

-

26

________________________ 01.01.2004 ____________________________________ 010- KASA HESABI 2.500.000.- TL

300- TASARRUF MEVDUATI 2.500.000.- TL

____________________________ / _________________________________________ ________________________ 01.01.2004 ____________________________________ 117- KISA VADELİ KREDİLER 250.000.- USD 294- DÖVİZ A/S HESABI 2.500.000.- TL

010- KASA HESABI 2.500.000.- TL

295- DÖVİZ VAZİYETİ 250.000.- USD

____________________________ / _________________________________________

- Başlangıç Teminatı, Borsa Payı:

________________________ 01.01.2004 ____________________________________ 278- MUHTELİF ALACAKLAR 250.000.- TL 278050- Türev Finan. Araç Teminatları 840- VERİLEN ÜCRET VE KOMİSYONLAR 20.000.- TL - Borsa payı

010- KASA HESABI 270.000.- TL ____________________________ / _________________________________________

- Sözleşmenin Kayda Alınması:

________________________ 01.01.2004 ____________________________________ 944- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 2.750.000.- TL TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 944040- Futures Para Alım İşlemi 945- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 250.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR 945041- Futures Para Satım İşlemi

946- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 2.750.000.- TL

TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 946040- Futures Para Alım İşlemi 947- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR

250.000.- USD 947041- Futures Para Satım İşlemi

____________________________ / ____________________________________

27

- Değerleme:

Bankanın bu tarihte sözleşmeden kaynaklanan kârı; (11–10,8)* 250.000= 50.000.-

TL’dir.

________________________ 31.1.2004 _____________________________________ 278- MUHTELİF ALACAKLAR 50.000.- TL 278050- Türev Finan. Araç Teminatları

754- TÜREV ARAÇLARDAN KÂRLAR 50.000.- TL

75402- Futures A/S İşlemlerinden ____________________________ / _________________________________________ Bankanın bu tarihte de öncekine benzer şekilde sözleşmeden kaynaklanan bir geliri

vardır. Değerleme işlemi sonucunda oluşan, (10,80 –10,75)*250.000=12.500.- TL

tutarındaki bu kâr da,



75402- Futures A/S İşlemlerinden ____________________________ / _________________________________________

Bu tarihte yapılan değerleme sonucunda oluşan gelir; ((10,75- 10,60)*250.000=37.500.-

TL’dir



75402- Futures A/S İşlemlerinden ____________________________ / _________________________________________

28

- Kapanış Kaydı:

(Teminat Hesabının Kapatılması)

________________________ 30.6.2004 _____________________________________ 010- KASA HESABI 100.000.- TL

278- MUHTELİF ALACAKLAR 100.000.- TL

278050- Türev Finan. Araç Teminatları ____________________________ / _________________________________________

(Futures Konusu Efektifin Alınması)

________________________ 30.6.2004 _____________________________________ 011- EFEKTİF DEPOSU 250.000.- USD 292- EFEKTİF A/S HESABI 2.750.000.- TL

293- EFEKTİF VAZİYETİ 250.000.- USD 010- KASA HESABI 2.750.000.- TL

____________________________ / _________________________________________

(Sözleşmeye İlişkin Taahhüdün Kapatılması)

________________________ 30.6.2004 _____________________________________ 946- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 2.750.000.- TL TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 946040- Futures Para Alım İşlemi 947- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 250.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ. BORÇLAR 947041- Futures Para Satım İşlemi

944- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI 2.750.000.- TL

TÜREV FİNANSAL ARAÇ. ALACAKLAR

944040- Futures Para Alım İşlemi 945- RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI

250.000.- USD TÜREV FİNANSAL ARAÇ.

ALACAKLAR 945041- Futures Para Satım İşlemi

____________________________ / _________________________________________

29

Yukarıdaki işlem sonucunda Bankanın riskten korunan kalemden kaynaklanan kur farkı

zararı; ((10,00-9,55)*250.000=112.500.- TL’dir. Buna karşılık, futures işleminden

kaynaklanan gelirin ise; ((11,00-10,60)*250.000=100.000.- TL olarak hesaplandığı

dikkate alındığında, yapılan işlemin etkin bir koruma sağladığı sonucuna ulaşılmaktadır

30

3. Swap Sözleşmeleri

Swap sözleşmeleri, taraflar arasında belirli bir miktar ve nitelikteki varlığın belirli bir

süre boyunca, önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre belirli miktardaki ödeme

yükümlülüklerini birbirleriyle değiştirmek amacıyla yapmış oldukları sözleşmelerdir.9

Bu sözleşmelerde taraflar, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan nakit akışını

değiştirmektedirler. Swap’ın temel amacı, belirli bir finansal işlemin maliyetini ve

riskini azaltmak amacıyla swap işlemine giren her iki tarafa da karşılıklı fayda sağlamak

için iki girişimin farklı finansal özelliklerinden avantaj sağlamaktır. Swap işlemine

giren taraflar faiz oranı, döviz kuru ve diğer fiyat değişimlerinden kaynaklanan risklere

karşı korunmak, kaynak maliyetini azaltmak, varlık getirisini arttırmak, daha uygun faiz

oranı ve döviz kurundan fon sağlamak, arbitraj ve mukayeseli üstünlüklerden

yararlanmak için swap sözleşmeleri yaparlar.10

Swap sözleşmelerinin tarafları son kullanıcılar (end users) ve aracılar (intermediaries)

olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Swap işlemlerinde son kullanıcıları bankalar,

şirketler, yatırım kuruluşları, yerel yönetimler, uluslararası kuruluşlar ve devletler

oluşturmaktadır. Son kullanıcılar düşük maliyetli finansman, yüksek getirili aktif elde

etmek, döviz ve faiz risklerine karşı korunmak ve spekülasyon yapmak amacıyla swap

işlemi yaparlar. Swap piyasalarında aracılık işlemini ticari ve yatırım bankaları yaparlar.

Swap işlemine ihtiyaç duyan müşterilerinin fonlama ve yatırım ihtiyaçlarını göz önüne

alarak eşleme işlemini gerçekleştiren aracılar bunun karşılığında komisyon almak ya da

ticari kar elde etmek için swap sözleşmelerine taraf olurlar.11

3.1. Para Swapları

Para swapları (currency swaps), bir para birimi üzerinden yapılacak anapara ve faiz

ödemelerinin cari spot fiyattan eşit tutarda başka bir para birimi üzerinden yapılacak

ödemeler ile değiştirilmesini sağlayan sözleşmeler olarak tanımlanabilir. Bu sözleşmeler

esas itibariyle kur riskinde korunmak amacıyla yapılmakla birlikte, bazen ihtiyaç

duyulan paranın bulunmaması halinde başka para cinsinden kaynak sağlanıp bunun

istenen para cinsine dönüştürülmesi için de kullanılabilmektedir.

9 E. Savaş Başçı, “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi Ve Finansal Piyasalardaki Kullanımları”, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12, 2003, s.19 10 H.Akay, “Türev Ürünlerden Swap İşlemleri ve Muhasebeleştirme İlkeleri”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:4, Sayı: 3, 2002, s. 34 11 Ü. Ferhat Şengül, “Muhasebe Standartları Kapsamında Türev Ürünlerin İncelenmesi ve Muhasebeleştirilmesi” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s.36

31

Bir sermaye tutarı ve buna bağlı olan faiz yükümlülüğünün bir diğer para birimi

üzerinden eşit sermaye tutarı ve buna ait olan faiz yükümlülükleriyle değiş tokuş

edilmesidir. Diğer deyişle para swapı, bir para birimindeki sermayenin ve bu

sermayeden doğan faizin diğer bir para birimindeki sermaye ve bunun yarattığı faize

dönüştürülmesini ifade etmektedir. Bu işlemin yapılabilmesi için vade ve tutarlarda aynı

ilgiye sahip, fakat ters para birimi üzerinden gereksinimi bulunan iki tarafın var olması

gerekmektedir.12

3.1.1. Muhasebe Kaydı & Örnekleme

Örnek: X Bankasının 01.04.2015 tarihinde 100.000 € tutarında bir ödemesi vardır.

Bankanın bu tarihte söz konusu ödemeyi yapacak düzeyde Euro varlığı

bulunmamaktadır. Banka ödemeyi yapmak için elindeki Doları satıp ihtiyaç duyduğu

Euro’yu alma imkanı olduğu halde, Doların gelecekte Euro’ya karşı değer kazanacağını

ve gelecekte Euro tahsilatı olacağı düşüncesiyle Banka, elindeki dövizi satmak yerine,

başka bir banka ile üç ay vadeli swap sözleşmesi yapmıştır. Yapılan sözleşmeye göre, X

Bankası karşı tarafa $/€ =1,10 paritesinden (spot kur) Euro alıp Dolar verecek,

15.05.2015 olan vade tarihindeki ters yönlü değişim paritesi (forward kur) ise $/ € =1.05

olacaktır.

Spot Durum Forward Durum

Alınan: 100.000 € Alınacak: 105.000 $

Verilen: 110.000 $ Verilecek: 100.000 €

Yukarıda verilen tablodan da anlaşılacağı üzere, bankanın işlemden dolayı katlandığı

toplam gider tutarı 5.000 $’dır. Bu gider tutarı dönemsellik ilkesi uyarınca değerleme

tarihlerinde itfaya tabi tutulmalıdır. Değerleme tarihlerinde oluşan gelir veya giderlerin

TMS uyarınca rayiç (piyasa) değerlerine göre belirlenmesi gerekmekle birlikte, bu

örnekteki gelir veya giderler varsayımsal olarak hesaplanan tutarlardan oluşmaktadır.

İşleme ilişkin muhasebe kayıtları aşağıdaki gibi olacaktır.

12 M. Yıldırım, “Banka Muhasebesi”, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 258, 2008

32

Sözleşmenin kayıtlara alınması;

----------------------------------------------- 01.04.2015 --------------------------------------------

945 Riskten Korunma Amaçlı Türev 100.000 €

Finansal Araç. Alacaklar

945120 – Swap Para Alım İşlemi

945 Riskten Korunma Amaçlı Türev 110.000 $


945121 – Swap Para Satım İşlemi

947 Riskten Korunma Amaçlı 100.000 €

Türev Finansal Araç. Borçlar


947 Riskten Korunma Amaçlı 110.000 $



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Uygulamada bazı bankalar bu tür işlemlerde spot bacak için de nazım kayıt tesis

etmektedir. Ancak, işlem gerçekleştiği anda yani değişim konusu ilgili hesaplara

alındıktan sonra böyle bir kaydın izleme veya değerleme bakımından herhangi bir yararı

bulunmadığından, bilanço dışı hesaplara sadece işlemin forward ayağını oluşturan

taahhüde ilişkin kaydın yapılması yeterlidir.

Alınan ve verilen paraların ilgili hesaplara alınması;

----------------------------------------------- 01.04.2015 --------------------------------------------

025 Yurtdışı Bankalar 100.000 €

391 Muhtelif Borçlar 100.000 €

39105- Türev Finan. Araç. Borçlar

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 01.04.2015 --------------------------------------------

279 Muhtelif Alacaklar 110.000 $

27905 – Türev Finan. Araç. Alacaklar

025 Yurtdışı Bankalar 110.000 $

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

33

Yukarıdaki kayıttan da anlaşılacağı üzere, işlemden kaynaklanan toplam gider tutarı 279

numaralı hesaba kaydedilmek suretiyle aktifleştirilmiştir. Peşin ödenmiş gider

niteliğindeki bu tutarı işlemin gerçekleştiği tarihte 281- BORÇLU GEÇİCİ HESAPLAR

altında yer alan 28101 numaralı Peşin Ödenmiş Giderler hesabına kaydedilmesi de

mümkündür. Değerleme tarihlerinde, aktifleştirilen söz konusu toplam giderden ilgili

döneme tekabül eden kısmının bu hesaptan çıkarılarak dönem giderlerine aktarılması

gerekir.

Değerleme kayıtları;

Nisan 2015 ay sonu itibariyle piyasa değerine göre hesaplanan gider reeskont tutarının

1000 $ ve döviz kurunun 1 $=2,50 TL olduğu kabul edilmiştir.

----------------------------------------------- 30.04.2015 --------------------------------------------

295 Döviz Vaziyeti 1.000 $


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 30.04.2015 --------------------------------------------

872 Alım Satım Amaçlı Türev 2.500 TL

Finansal Araçlardan Zararlar

294 Döviz A/S Hesabı (1.000 $x2,50 TL) 2.500 TL

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Hesaplama kolaylığı sağlamak amacıyla ara dönemlerde bu şekilde muhasebeleştirilen

reeskontların ertesi iş günü iptal edilmesi gerekir.

Vade tarihinde yapılacak kayıtlar ise aşağıdaki gibi olacaktır.

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------

391 Muhtelif Borçlar 100.000 €

39105- Türev Finan. Araç. Borçlar

025 Yurtdışı Bankalar 100.000 €

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

34

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------




27905 – Türev Finan. Araç. Alacaklar

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------

872 Alım Satım Amaçlı Türev 13.000 TL

Finansal Araçlardan Zararlar


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Not: Vade tarihindeki döviz kurunun 1 $ = 2,60 TL olduğu varsayılmıştır.

Sözleşmeye ilişkin taahhüdün kapatılması;

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------

947 Riskten Korunma Amaçlı 100.000 €



947 Riskten Korunma Amaçlı 110.000 $



945 Riskten Korunma Amaçlı Türev 100.000 €



945 Riskten Korunma Amaçlı Türev 110.000 $



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Şeklinde muhasebeleştirilir.

35

3.2. Faiz Swapları

Faiz swap’ı sözleşmelerinde taraflar, farklı borçlanma kaynaklarından elde ettikleri aynı

vadeli, aynı tutarda ve aynı para biriminde ancak değişik faiz oranlarındaki kredilerin

faizlerini karşılıklı olarak takas etmektedirler. Yapılan swap anlaşması uyarınca iki

taraf, bir varlık veya borca ilişkin periyodik ödemeleri değiştirmek üzere, yıllık

dönemler için, belirli bir anapara miktarına dayalı olarak faiz ödemelerini sabit orandan

değişken orana, değişken orandan sabit orana veya değişken oranın bir türünden diğer

bir türüne değiştirirler.

Swap piyasasında en çok karşılaşılan faiz swapları; kupon veya sade faiz swapı (coupon

or plain vanilla swap) ve baz faiz swapı (basis swap)’dır. Kupon veya sade faiz

swaplarında sözleşmeye konu olan taraflardan biri değişken faizli ödemeyi alıp sabit

faizli ödemeyi yaparken, diğer taraf sabit faizli ödemeyi alıp değişken faizli ödemeyi

yapar. Swap sözleşmelerinde genellikle LIBOR (Londonınterbank Offered Rate)

kullanılmaktadır. Başka bir endeksi, hazine bonosunu veya finansman bonosunu baz

alan faiz oranları da kullanılabilmektedir. Baz faiz swaplarında her iki taraf da değişken

faiz oranlı ödemeleri alıp, değişken faizli ödeme yapmaktadır. Ancak değişken faiz

oranları farklı endekslere dayanmaktadır.13

Faiz swabında nazım kayıtlarda izlenecek tutarın ne olacağı hususunun tartışılmasında

yarar bulunmaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere, bu tür işlemlerde taahhüt edilen

tutar anapara değil, faizlerdir. Bu nedenle taahhüde ilişkin olarak nazım kayıtlarda yer

alan tutarın faiz olması gerekir. Ancak, işlemin niteliğinden dolayı bu şekilde kayıt

yapılmasında teknik güçlükler bulunmaktadır. Zira uygulamada faiz swaplarının en az

bir ayağının değişken faizli olduğu dikkate alındığında, geleceğe ilişkin taahhüt

miktarını işlemin tesis edildiği anda bilmenin imkanı yoktur. Bir ayağı sabit faizli olan

işlemlerde sabit faize ilişkin taahhüt miktarını işlem tarihinde hesaplamak kolay

olmakla beraber, değişken faizli tutara ilişkin taahhüdün o tarihteki oranlar üzerinden

kayıtlara alınması çok anlamlı olmayacaktır.

3.2.1. Muhasebe Kaydı & Örnekleme

13 Y.Selvi, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, (2009, 10 15). http://www.riskonomi.com/wp/?p=998

36

Örnek: X Bankası 15.11.2014 tarihinde Y Bankasından LIBOR+%1 değişken faizli altı

ay vadeli 1.000.000 $ kredi kullanmıştır. Banka, faiz oranlarında meydana gelecek

değişikliklerden korunmak amacıyla aynı tarihte Z Bankası ile 1.000.000 $ nominal

değerli altı ay vadeli faiz swap sözleşmesi imzalamıştır. Sözleşme gereği X Bankası Z

Bankasına %3,25 sabit faiz ödeyecek, buna karşılık Z Bankasından LİBOR+%0.25 faiz

tahsil edecektir. Faiz ödemeleri vade tarihinde yapılacaktır.

Sözleşme süresince gerçekleşen faiz oranları ile döviz kurları aşağıda verilmiştir.

Tarih Libor (%) Kur (TL)

15.11.2014 3,25 2,50

31.12.2014 3,50 2,60

31.03.2015 3,75 2,70

15.05.2015 3,80 2,80

Swap işlemi ile ilgili olarak tesis edilecek kayıtlar aşağıdaki gibi olacaktır.

Sözleşmenin kayıtlara alınması;

----------------------------------------------- 15.09.2014 --------------------------------------------

945 Riskten Korunma Amaçlı 1.000.000 $

Türev Finansal Araç. Alacaklar

945122 – Swap Faiz Alım İşlemi




947 Riskten Korunma Amaçlı Türev 1.000.000 $

Finansal Araç. Borçlar





----------------------------------------------------------------------------------------------------------

37

31.12.2009 tarihinde yapılacak kayıtlar;

Bankanın yukarıdaki işlemle ilgili olarak yılsonunda aldığı ve ödediği faizleri

hesaplarına yansıtması gerekmektedir. Bu faizler nedeniyle döviz pozisyonu

değişeceğinden vaziyet ve alım-satım hesaplarının çalıştırılması zorunludur.

Sözleşmeye konu tutar sadece alınacak ve verilecek faizlerin hesaplamasında baz olarak

kullanıldığından, nazım kayıtla ilgi herhangi bir değerleme işleminin yapılmasına gerek

bulunmamaktadır. Bankanın tahsil etsin veya etmesin döneme ait gelir ve giderleri

yılsonunda sonuç hesaplarına aktarması gerekmektedir.

Bu çerçevede X Bankasının Z Bankasından tahsil edeceği faiz (LİBOR+0,25)

alacağı;

1.000.000 $ x 0,0375 x 45/360 = 4.688 $, (15 Kasım - 31 Aralık = 45 GÜN)

X Bankasının Z Bankasına Ödeyeceği sabit (%3,25) faiz ise;

1.000.000 $ x 0,0325 x 45/360 = 4.063 $, (15 Kasım - 31 Aralık = 45 GÜN)

olarak hesaplanmıştır.

Bu tarihte gerçekleşen USD/TL (döviz) kurunun 2,60 TL olduğu dikkate alındığında

yapılacak kayıtlar;

----------------------------------------------- 31.12.2014 --------------------------------------------

225 Türev Finansal Varlıklar 4.688 $


365 Türev Fin. Yükümlülükler 4.063 $


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 31.12.2014 --------------------------------------------


872 Türev Finansal Araç. Zararları 10.564 TL


752 Türev Fin. Araç. Karlar 12.189 TL

Şeklinde olacaktır.

38

Bankanın yılsonu itibariyle swap işleminden kaynaklanan net kazancı (4.688 $ -4.063 $)

= 625 $ karşılığı 1.625 TL’dir.

Aynı tarihte alınan kredi faizinin yükselmesinden kaynaklanan ilave gider ise;

1.000.000 $ x (0,0450 - 0,0425) x 45/360 = 312,50 $ olduğu dikkate alındığında

etkinlik oranı; 625 / 312,50 = % 200 olarak hesaplanmakta ve eşik sınırları aşmaktadır.

Bu durumda net gelir tutarının öz kaynaklar hesabı altında izlenmemesi ve işlemin bu

tarihten itibaren riskten korunma amaçlı muhasebeleştirmeye ilişkin esaslara tabi

tutulmayarak hesaplanan net gelir gider farklarının doğrudan K/Z hesabına yazılması

gerekmektedir.

31.03.2010 tarihinde yapılması gereken kayıtlar;

Bankanın yılsonunu takip eden üç aylık dönemde sözleşmeden kaynaklanan geliri;

1.000.000 $ x 0,04 x 90/360=10.000 $, (1 Ocak - 31 Mart=90 Gün) Faiz gideri ise;

1.000.000 $ x 0,0325 x 90/360 = 8.125 $’dır. Bu tarihte netleştirme işleminden sonra

dönem kuru dikkate alınarak yapılacak kayıt; (10.000 $ - 8.125 $) = 1.875 $

----------------------------------------------- 31.03.2015 --------------------------------------------



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 31.03.2015 --------------------------------------------



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Şeklinde olacaktır.

Kapanış kayıtları

Dönem net gelir-giderinin hesaplara alınması;

Önceki dönemde yapılan gelir kaydının ara dönem olması nedeniyle ertesi ters kayıtla

kapatıldığı varsayımıyla 2015 yılı içinde sözleşmeden kaynaklanan toplam gelir;

1.000.000 $ x 0,0405 x 135/360=15.188 $, (1 Ocak - 15 Mayıs=135 GÜN)

Toplam gider ise; 1.000.000 $ x 0,0325 x 135/360 = 12.188 $ olarak hesaplanmıştır.

Fark; 15.188 - 12.188 = 3.000 $

39

----------------------------------------------- 15.05.2015 --------------------------------------------



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 15.05.2015 --------------------------------------------



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Faizin tahsili ve sözleşmenin kayıtlardan çıkarılması;

31.12.2014 tarihindeki gelir; 625 $

Vade sonu (15.05.2015) gelir; 3.000 $ ise toplam 3.625 $ faiz tahsil edilecektir.

----------------------------------------------- 15.05.2015 --------------------------------------------



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

ve,

----------------------------------------------- 15.05.2015 --------------------------------------------













----------------------------------------------------------------------------------------------------------


40

4. Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak oluşturan

belli bir miktardaki malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik

göstergeyi belli bir fiyattan (kullanım fiyatı) alma ya da satma hakkını, belli bir prim

karşılığında opsiyonu satın alan tarafa veren ancak zorunlu tutmayan, buna karşın

opsiyon satıcısını karşı tarafın talebi halinde satmaya zorunlu tutan sözleşmedir. 14

Opsiyon sözleşmelerinde alıcı, bir satın alma veya satma hakkını satın almaktadır ve bu

hakkı kullanıp kullanmama kararı tek taraflı olarak sadece alıcıya aittir. Alıcı, vade

sonundaki durumun lehine olması durumunda hakkını kullanırken, aleyhine olması

durumunda da bu hakkını kullanmayabilir. Alıcının sözleşmeyi yerine getirmek istemesi

durumunda, satıcının herhangi bir tercih hakkı yoktur ve sözleşme şartlarını yerine

getirmekle yükümlüdür.

Opsiyon sözleşmelerinde, opsiyonu kullanma hakkına sahip olan taraf olarak alıcı,

opsiyon satıcısına karşı bir avantaj elde eder. Alıcının isteği doğrultusunda satma ya da

satın alma zorunluluğu olan satıcı ise alıcıya vermiş olduğu fiyat garantisi karşılığında

alıcıdan bir prim talep eder. Buna opsiyon primi denir ve bu prim opsiyonu satın almak

için ödenen fiyattır.

Dünya opsiyon piyasalarında Avrupa Opsiyonu ve Amerikan Opsiyonu olmak üzere iki

tip opsiyon işlem görmektedir. Sözleşme hükümlerinin yerine getirilmesine veya

sözleşmeden cayılmasına yalnızca sözleşme vadesinde imkan veren sözleşmelere

Avrupa Opsiyonu, sözleşme vadesinden önce herhangi bir tarihte sözleşme

hükümlerinin yerine getirilmesine veya sözleşmeden cayılmasına imkan veren

sözleşmelere Amerikan Opsiyonu denir.15

Uygulamada en çok görülen opsiyon türleri döviz ve faiz opsiyonlarıdır.

4.1. Döviz Opsiyon Sözleşmeleri

Döviz opsiyon sözleşmeleri (currency options) gelecekteki bir tarihte veya bu tarihten

önce, sözleşme tarihinde belirlenmiş belirli bir kur üzerinden, belirli bir dövizi satın

alma veya satma hakkını alıcısına veren sözleşmelerdir. Döviz üzerine opsiyon

14 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Ekim 2008, s. 215. 15 T.Akkum, “Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri”, İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C:29, S: 1/Nisan 2000,

41

sözleşmeleri ilk kez 1982’de Philadelphia Borsası’nda işlem görmüştür. Döviz

opsiyonlarının büyük bir kısmı organize olmayan piyasalarda işlem görmesine rağmen,

borsada işlem gören opsiyon sözleşmelerinin standart büyüklükleri ve vadeleri vardır.

4.2. Faiz Opsiyon Sözleşmeleri

Faiz opsiyon sözleşmeleri (interest rate options) gelecekteki bir tarihte, belirli bir parayı,

sözleşme tarihinde belirlenmiş bir faiz oranı üzerinden alma veya verme hakkını

alıcısına veren sözleşmelerdir. 72 Borsalarda en yaygın olarak işlem gören opsiyonlar

devlet tahvili, hazine bonosu ve Eurobond’a dayalı opsiyon sözleşmeleridir.

4.3. Hisse Senedi Opsiyon Sözleşmeleri

Hisse senedi opsiyon sözleşmeleri (stock options) belirli miktardaki belirli bir hisse

senedini, bugünden belirlenmiş bir fiyat üzerinden, gelecekteki bir tarihte veya bu

tarihten önce satın alma veya satma hakkın ı alıcısına veren sözleşmelerdir.


Örnek: A Bankasının 1.000.000 € tutarında borcu bulunmaktadır. Gelecek dönemlerde

Euro’nun ABD doları karşısında değer kazanacağını düşünen Banka mevcut borcunu

Dolar cinsinden sabitlemek istemektedir. Banka bu amaçla 01.04.2015 tarihinde aldığı

Z Bankasının ihraç ettiği üç ay vadeli alım opsiyonunda kullanım fiyatı 1 € = 1,10 $

olarak belirlenmiştir. Bu işlemde her Euro için 0,021 USD olmak üzere toplam 21.000 $

tutarında prim ödenecektir. Z Bankasının ödediği teminat tutarı 100.000 $’dır.

Sözleşme süresince oluşan kurlar aşağıda verilmiştir.

Tarih Kur (€/$) (€/TL) ($/TL)

01.05.2015 1,10 2,75 2,50

31.05.2015 1,15 2,88 2,50

30.06.2015 1,20 3,00 2,50

A Bankasının yapacağı kayıtlar

Sözleşmenin ve prim ödemesinin kayıtlara alınması;

42

----------------------------------------------- 01.04.2015 --------------------------------------------



945163 – Para Satım Opsiyonları

945 Riskten Korunma Amaçlı 1.000.000 €


945161 – Para Alım Opsiyonları




947 Riskten Korunma Amaçlı Türev 1.000.000 €



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 01.04.2015 --------------------------------------------

281 Borçlu Geçici Hesaplar 21.000 $

281018 – Verilen Opsiyon Primleri

023 Yurtiçi Bankalar 21.000 $

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

31.05.2015 tarihinde yapılacak değerleme kayıtları;

Ödenen opsiyon priminin iki aylık döneme tekabül eden kısmının giderlere yansıtılması,

----------------------------------------------- 31.05.2015 --------------------------------------------


753 Türev Araç Zararları 35.000 TL

75303 – Opsiyon A/S İşlemlerinden


281018 – Verilen Opsiyon Primleri

294 Döviz A/S Hesabı 35.000 TL

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

43

Bankanın 31.05.2015 tarihinde opsiyon hakkını kullanması durumunda elde edeceği

gelir tutarı; (1,15-1,10) x 1.000.000 = 50.000 $’dır. İşlem riskten korunma amaçlı

yapıldığından bu tutarın özkaynak kalemi altında muhasebeleştirilmesi gerekir.

----------------------------------------------- 31.05.2015 --------------------------------------------


- Nakit Akış Riskten Koruma Amaçlı


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 31.05.2015 --------------------------------------------

294 Döviz A/S Hesabı (2,48 x 50.000 $) 125.000 TL


414 Sermaye Yedekleri 125.000 TL

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıdaki kayıtta döviz vaziyet ve alım-satım hesapları çalıştırılmadan 414 hesap

yerine 415-Sermaye Yedekleri (YP) hesabı kullanılabilir.

30.06 tarihinde yapılacak değerleme kayıtları ve kalan prim bakiyesinin itfası;

Bankanın vade tarihinde bir önceki döneme ilave olarak elde edeceği gelir; (1,20-1,15)

x 100.000 $ = 50.000 $’dir.

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------






----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------


872 Türev Araç Zararları 17.500 TL



----------------------------------------------------------------------------------------------------------

44

Opsiyon hakkının kullanılması;

Banka vade sonunda ödediği prim tutarı düşüldükten sonra net 79.000 $ kârı

olduğundan hakkını kullanmak isteyecektir. Bu durumda sözleşme konusu dövizlerin

karşılıklı olarak ödenmesi gerekir.

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------

025 Yurtdışı Bankalar 1.000.000 €

295 Döviz Vaziyeti 1.200.000 $

294 Döviz A/S Hesabı 3.000.000 TL

025 Yurtdışı Bankalar 1.100.000 $


295 Döviz Vaziyeti 1.000.000 €


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Özkaynaklar hesabı altında muhasebeleştirilen gelirin K/Z hesabına alınması;

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------


752 Türev Finansal Araç Karlar 250.000 TL

75203 – Opsiyon A/S İşlemlerinden

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ara dönemde yapılan değerleme işleminin ertesi gün ters kayıtla iptal edildiği kabul

edildiğinde yapılması gerekli kayıtlar aşağıdaki gibi olacaktır.

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------

025 Yurtdışı Bankalar 1.000.000 €

295 Döviz Vaziyeti 1.100.000 $


025 Yurtdışı Bankalar 1.100.000 $

295 Döviz Vaziyeti 1.000.000 €


753 Türev Finansal Araç Karlar 250.000 TL

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

45

Nazım kaydın kapatılması;

----------------------------------------------- 30.06.2015 --------------------------------------------




947 Riskten Korunma Amaçlı 1.000.000 €






945 Riskten Korunma Amaçlı Türev 1.000.000 €



----------------------------------------------------------------------------------------------------------


46

Kaynakça

AKAY H., Türev Ürünlerden Swap İşlemleri ve Muhasebeleştirme İlkeleri, Muhasebe Bilim

Dünyası Dergisi, Cilt:4, Sayı: 3, 2002.

AKKUM T., Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri, İ.Ü. İşletme Fakültesi

Dergisi,C:29, S: 1/Nisan 2000,

AYDIN, Adıgüzel. Bankacılık Sektörü Risk Yönetiminde Türev Finansal Araçların

Kullanılması ve Uluslararası Muhasebe Standartları Çerçevesinde Muhasebeleştirilmesi,

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.

BAŞBİLİCİ, Osman. Uluslararası Muhasebe Standartlarına Göre Türev Ürünlerin

Muhasebeleştirilmesi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.

BAŞÇI, E. Savaş, Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi Ve Finansal

Piyasalardaki Kullanımları, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi

Y. 11, No. 12, 2003.

BİRLİGİ, Erhan; AKYEL, Nermin; KARACA, Nevran. Futures Sözleşmeler ve

Muhasebeleştirilmesi, Muhasebe ve Finansman Dergisi 2005:109-119.

ÇETİN TUFAN, Gürdal. Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsasında Türev Ürünlerin Uluslararası

Muhasebe Standartlarına Göre Muhasebeleştirilmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, 2009.

ÇINA BAL, Emine; ÖZTÜRK Veli. Türkiye Muhasebe Standardı TMS - 39 “Finansal

Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçüm” Kapsamında Türev Ürünlerin Nakit Akış Riskinden

Korunma Amaçlı Kullanımı: Forward Örneği, İşletme Araştırmaları Dergisi, 2013, 123-140.

ÇİFTÇİ, Ö. Himmet. Türev Piyasalar ve Türk Bankacılık Sektöründeki Uygulamalar,

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, 2011.

KALAFAT, Mustafa. Hedge Muhasebesi Ve Finansal Türev Ürünler, Afyon Kocatepe

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.

KARATEPE, Yalçın. Türev Piyasaları Future-Opsiyon-Swap, Ankara Üniversitesi Siyasal

Bilimler Fakültesi Yayını, 2000.

47

KAYA, G. Ayşe. Türkiye’de Finansal Araçlarla İlgili Yasal Düzenlemelerdeki Farklılıklar ve

Finansal Araçların İşletme Bilançolarındaki Yeri, The Journal of Academic Social Science

Studies, 2014,24(1):571-594,

KAYGUSUZOĞLU Mehmet. Finansal Türev Ürünlerden Forward Sözleşmeleri Ve

Muhasebe İşlemleri, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 2011, 137-149.

MEMİŞ, Mehmet Ünsal; TÜM, Kayahan. Döviz Cinsinden Alımlarda Döviz Alım Opsiyonları

Ve Riskten Korunma Muhasebesi, Journal of Accounting & Finance. Ocak 2015, p43-61.

OCAKOĞLU Orçun. Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Mali Çözüm 2013:49-64.

OKUDAN, Fahreddin. Finansal riskten korunma muhasebesinde etkinliğin ölçülmesi,

Muhasebe ve Finansman Dergisi 2010:244-256

SALTOĞLU, Burak. Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi, Sermaye Piyasası

Lisanslama Sicil ve Eğitim Kuruluşu, 2014.

SELVİ, Yakup. Türev Ürün Sözleşmelerinin Muhasebesi (2009, 10 15).

http://www.riskonomi.com/wp/?p=998

ŞENGÜL, F. Ümit. Muhasebe Standartları Kapsamında Türev Ürünlerin İncelenmesi ve

Muhasebeleştirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.

TAŞ, Oktay. FASB'ın 133 Sayılı Finansal Türev Ürünler ve Riskten Korunma İşlemlerinin

Muhasebesi Adlı Standardının Getirdiği Yeni Kurallar, Marmara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi 2002,5(17):135-143.

UZUN Ebru. Türkiye’deki Uygulamalar, 39 Numaralı Uluslararası Muhasebe Standardı ve

Avrupa Merkez Bankası Uygulamaları Çerçevesinde Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi

ve Finansal Tablolara Yansıması, TCMB, Nisan 2014.

YILDIRIM Mesut. Banka Muhasebesi, Türkiye Bankalar Birliği, 2008.

YILMAZ Baki; ŞAHİN, İ. Erem. Türev Ürünlerinden Swap İşlemlerinin Mali Risk

Yönetiminde Kullanımı, Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve

Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2009,9(17):393-406.

YURT, Eda. Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Ankara Üniversitesi, 2009

turev urun banka muhasebesi makale

Economy & Finance