“Монгол хэл бичиг,

уранзохиолын хичээлийн

уялдаа, хэрэглээ”Н. Батбаяр

(79 дүгээр сургуулийн багш)

Найруулгын алдаа, ангилал

Мэдлэг, ойлголт:

1.Найруулгын бус

алдаа:

а/ баримтын

б/ учир зүй/логикийн

в/ хэлзүйн

г/ гоозүйн

Чадвар: Ажиглах

Найруулгын алдаатай үг, өгүүлбэр, цогцолборыг олох

Алдаа зассан хэсгийг сонгох

Мэдлэгээ ашиглах

Мэдлэг, ойлголт:

Найруулгын алдаа:а/ үг буруу сонгосон

б/ үг илүүдсэн

в/ үг дутсан

г/ яруу хэрэглүүр

оновчгүй сонгосон

д/ нэг үгийг давтсан

е/ үгийн өнгө аяс

гажсан

Чадвар:

Найруулгын

алдааг олох

Солин

найруулах

Засан

сайжруулах

Оновчтой

сонгон

хэрэглэх

Мэдлэг, ойлголт:

Утга агуулгын хувьд

өгүүлбэрүүд нь ойролцоо

ба төсөө, эсрэг ба

зүйлчилсэн санаатай

байдаг бол хэлбэрийн

хувьд энгийн ба нийлмэл,

хэлхэц ба хэллэг гэж

ялгардаг. Өгүүлбэрийн

агуулга хэлбэр хоѐр нь

найруулах үндэс суурь

болдог.

Чадвар:

Өгүүлбэрийн

найруулгыг

ажиглах

Найруулгын

алдааг олох

Хичээлээр

олсон

мэдлэгээ

ашиглах

Өгүүлбэрийн найруулга, хэрэглээ

Үгийн найруулга, хэрэглээ

Мэдлэг, ойлголт: Сонголт

Утга

Байр

Хэлбэржилт

Үгийн баялаг нь арвин

бол үг хэллэг

шилэгдэж, ярьж бичиж

буй зүйл нь товч

тодорхой ойлгомжтой

болдог

Чадвар:

Үг сонгон

хэрэглэх

Утгыг ухаарах

Ажиглах

Зөв байрлуулах

Хэл зүйн

мэдлэгээ

ашиглах

Бүтээврийн найруулга, хэрэглээ

Нөхцөл бүтээврийн найруулга

Нэрийн бүтээврийн найруулга

Олон тооны

бүтээв-рийн

найруулга

Тийн ялгалын бүтээв-

рийн найруулга

Хамаатуулах нөх-цөлийн

найруулга

Үйлийн бүтээврийн найруулга

Холбох бүтээв-

рийн найруулга

Төгсөх нөхцөл бүтээв-

рийн найруулга

Хэв байдлын бүтээв-

рийн найруулга

Авианы найруулгын онцлог

Мэдлэг, ойлголт:

Авианы найруулга нь

тухайн агшин, орчны

байдал, өгүүлэгчийн

сэтгэл санааны аясыг

тов тодорхой илтгэдэг.

Авианы найруулгын

хэв маяг: Аялга, авиа

зохицуулах, авиа

дуурайх, авиа давтах

Чадвар:

Зөв хэлж, ярьж

сурсан

Ажиглах

Өмнөх мэдлэгээ

ашиглах

Монгол бичгийн хэрэглээ

Мэдлэг, ойлголт:

Бичвэрийг унших

Нэрийн тийн ялгал,

олон тооны, дагаврыг

зөв бичих дүрэм

Хатуу /б,г,р,с,д/ зөөлөн

дэвсгэр үсэг / н,м,л,нг/

Үйлийн холбох нөхцөл

Нэр ба үйл үгийн

төгсгөл

Чадвар:

Үг нүдэлж тогтоосон

Зөв бичих дүрмийг ухаарсан

Алдааг олох

Үгийг зурлагын ялгааг ажиглан олох

Мэдлэгээ ашиглах

Уранзохиол

Мэдлэг, ойлголт: Зохиолын сэдэв утгын нэгдэл:

◦ ААЗ, Монголын сонгодог у/з,

гадаадын у/з

◦ Зохиолын төрөл зүйл

◦ Сэдвийг тодорхойлох

◦ Зохиолын гол утга санаа буюу

зохиогчийн гол санаа

Зохиолын уран дүр:◦ Баатруудын зан чанарын онцлог

◦ Баатруудын ижил ба ялгаатай тал

◦ Дүр нь эмгэнэлт, хошин,

баатарлагийн алинд хамаарах

Чадвар:

Зохиолын уншиж ухаарсан

Зохиолын төрлийг ялгаж ангилах

Баатруудын зан чанарын онцлогийг тодорхойлох

Дүрийн ялгааг олох

Мэдлэгээ ашиглах

Уранзохиол

Мэдлэг, ойлголт: Зохиолын зохиомж:

◦ Зохиолын өгүүлэгдэхүүн: эхлэл,

зангилаа, өрнөл, туйл, тайлал,

төгсгөл

◦ Хүүрнэл болон яруу найраг,

жүжгийн зохиолын зохиомжийн

онцлог, ялгаа

Дүрслэх хэрэглүүр:

◦ Зохиолд дүрслэгдсэн үйл явдал,

зураглал, зохиолын баатрын

хэлсэн онцлог үг

◦ Зохиолд гарах утга зохиогчийн

үнэлэмж хандлага

Чадвар:

Сонгосон зохиолоос уншиж ойлгосон

Зохиолын өгүүлэгдэхүүнд задлал хийх

Зохиолын дүрслэл, үйл явдлыг ухаарсан

Мэдлэгээ ашиглах

Уранзохиол

Мэдлэг, ойлголт:

Яруу хэрэглүүр:◦ Зохиолд дэвшүүлсэн эх оронч,

энэрэнгүй үзэл, хүний зан

чанар, сэтгэл оюун

◦ Зохиолд үзүүлсэн амьдралыг

өөрийн амьдралд хувиргах,

хүлээн авах

◦ Зохиолоос өөртөө хэрэгтэй

зүйл

◦ Зохиолын хэл найруулгын

онцлог

Чадвар:

Зохиолд дэвшүүлсэн асуудлыг ухаарч ойлгосон

Хувиргах чадвар

Хэрэгтэй зүйлийг тэмдэглэн тогтоосон чадвар

Мэдлэгээ ашиглах

Д. Батбаяр

“Цахилж яваа гөрөөс” туужийн

хэсгээс

Хичээлд ашиглаж буй эх зохиол:

А хэсэг: ...Нэг удаа Дамба: -Нөгөөдүүлээ нэг эргэчхээд

ирье гэхэд нь Тогоохүү: Тэг. Тэг. Аль эртний л тэгэх байсан юм

хэмээн хэлэвч “Идээшиж дассан амьдрал уруугаа эргэж

очихоороо ирэхгүй болчих юм биш байгаа даа” гэж бас бодно.

Дамба хуучин гэртээ очихдоо агентаас хүүхдэдээ нэг кг

чихэр, шинэ гутал авч очно. Гэр доторхыг тойруулан харахад

цөм түүний хийсэн, авсан, дандаа нүдэнд ижил дасал болсон

зүйлс байна. Хатавчнаас хоймор хүртэлх эд юмсаа харж

суусан Дамбын нүдэнд авдар дээрх жаазтай зурагны өмнөх

хүрэл гөрөөс туслаа. Энэ хүрэл гөрөөс бол Дэжидийн ямагт

нандигнан хайрлаж, хямгадаж байдаг зүйлийнх нь нэг билээ.

Анх Дамбын өвөг эцэг тэр хоѐрын айл болоход “Манайхан үе

удмаараа л хадгалсан эд юм шүү. Миний хүү хадгалж

яваарай. Элэнц хуланцаас уламжлагдаж ирсэн болохоор харж

явахад аятайхан л байдаг юм” гэж хэлээд өгсөн билээ. Урд

хоѐр хөлийнхөө нэгийг бохирон, нөгөөг жийн тайвнаар хэвтэж

байгааг нь харсан хэн ч болов шохоорхом сонин амьтан

байжээ.

Б хэсэг

...Дэжидийн сэтгэл улам эль хуль, ямар нэг юмаа

гээчхээд цөхрөлтгүй эрэлд хатаж явах мэт болов. Дамбыг

зөвхөн нүүлгэж буулгачхаад хүний хүн мэт давхиад явчихсанд

нь бус, ерөөс сэтгэлд нь нэг юм онгойж эзгүйрэн, тэрийг

мэдрэх тусам үгүйлж харамсах ажээ. Гэдсэн дэх хүүхэд

томрох тусам улам санаа зовох болжээ. ...Энэ үед тэрээр

нэгэн зүүд зүүдэлдэг.

Хэдийд яагаад амь орчихсоныг бүү мэд, толиных нь

урд байдаг хүрэл гөрөөс цэлгэр их талын дундуур цааш

цахилах бөгөөд Дэжид хойноос нь шилбүүр барьчихсан гүйж

явна. Дэжидийн гүйх тусам гөрөөс цаашилсаар олон

сүрэгтэйгээ нийлэн цахилан цахилсаар холдоход цөхөрч

туйлдсан. ...Гэтэл гурав дөрөв хоногоос хүү нь энэ тэрийг

сонирхдогоо ч больж, морин дээрээ үүргэлэн уначих гэж

айлгах ч юм уу, эсвэл ам цангалаа, гэдэс өлслөө гэх буюу

заримдаа “харья ээжээ, аягүй бол аав ирчхээд хүлээгээд

байгаа” гэх мэтээр зовоох болов.

В хэсэг: Энэ үед Дамба ч мөн хадланд гаран хэд

хонож байсан бөгөөд бороо орсон учир хадланчид өвс

хатахыг хүлээн хэд хоногоор гэртээ харихад Дамба ч гэсэн

дасаж ээнэгшсэн хуучин гэртээ давхиад харих юм сан гэсэн

халуун хүсэл төрж суудаг.

Ингээд учир явдлаа эхлээд Тогоохүүд ярьж учраа

ололцъѐ гэж бодон очоод байж байтал тэднийхийг чиглэн

хоѐр морьтой хүн ирсэн нь хүү, эхнэр хоѐр нь байлаа. “Яах

бол доо? юу гэх бол? хэмээн Дамба, Тогоохүү хоѐрын хэн

хэн нь дотроо эмээн, чимээгүйхэн хүлээн сууцгаана. Гэтэл

Дэжид: - Нэгэнт бидний явдал ийм болсон хойно, бид нэг

нэгнийдээ орж гарч, мэндтэй устай, тустай дэмтэй явцгаах

нь дээр гэж хэлдэг.Ингээд боодолтой юмаа задлан хүрэл

гөрөөс гаргаж ирээд: - Дамбын өвөг эцгээс үе дамжин

ирсэн эд юм гэнэ билээ. Энийг би танайд байх учиртай юм

гэж зориуд авчирч өгч байгаа юм гээд авдар дээр нь тавиад

хүүгээ дагуулан гарна...

Найруулгын сорил

1. А хэсгийн эхлэл цогцолборын “Урд хоѐр

хөлийнхөө нэгийг бохирон, нөгөөг жийн

тайвнаар хэвтэж байгааг нь харсан хэн ч

болов шохоорхом сонин амьтан байжээ.”

онцолсон хэсгийг солин найруулбал аль нь

тохирох вэ?

a. Нүд алдам

b. Нүд буруулах

c. Нүд булаам

d. Нүдээр үзэшгүй

e. Нүд нь нээгдэх

2. “Дэжидийн гүйх тусам гөрөөс

цаашилсаар олон сүрэгтэйгээ нийлэн

цахилан цахилсаар холдоход цөхөрч

туйлдсан...” гэсэн өгүүлбэрийн

онцолсон үгийг солин найруулбал аль

нь тохирох вэ?

a. дэгдэн дэгдсээр

b. тонгочин тонгочсоор

c. дүүлэн дүүлсээр

d. сүлжин сүлжсээр

e. харайн харайсаар

3. Дараах үгсийг ажиглаад найруулгын

алдаагүй хэсгийг олоорой.

a. сурагчийн нэр, сурагчдын нэрс

b. сурагчийн нэрс, сурагчдын нэр

c. сурагчдын нэрс, сурагчдын нэр

d. сурагчдын нэр, сурагчийн нэрсүүд

e. сурагчийн нэрсүүд, сурагчдын нэрс

4. “Хаалттай үзүүлэх тоглолт болно.

Өргөнөөр ирж үзнэ үү” гэсэн

өгүүлбэрийн найруулгын алдааг

ажиглаад алинд хамааралтай болохыг

олоорой.

a. Баримтын

b. Учир зүйн

c. Хэлзүйн

d. Гоозүйн

e. Үг буруу сонгосон

5. “Малын төрөл төрөгсдийгсайжруулснаар түүний ашиг шимдээшилж байна” өгүүлбэрийн буруусонгосон үгийг олоорой.

a. малын b. ашиг шим

c. төрөл төрөгсөдd. сайжруулснаарe. дээшилж байна

Монгол бичгийн сорил

6. Тийн ялгалын нөхцөлийг буруу

дагуулж бичсэн үгийг олоорой.

A. B. C. D. E.

Dejio

ao

a

DeUB

eet

Ue*

Dem

bEt

Lo

)T

Jo

U&

Ua

Do

do

reIiA

iI

7. Дэвсгэр гийгүүлэгчээр төгссөн үйл

үг бүхий хэсгийг олоорой. A. B. C. D. E.

Kir

ok

EsO

,

Jed

e&

Deso

&,

Ho

no

(

CeIi&

,

Fo

ilo

_

Med

er

a,

Kiy

O

Seo

ek

i&,

Hed

oleeit

8. “...Өвөг эцгээс үе дамжин ирсэн...”

гэсэн өгүүлбэрийн аль үгийг буруу бичсэн

байна вэ?

A. B. C. D. E.Fir

ok

sea

Dem

jia

Fo

iIt

FciIE

tFca

FB

IEt

9. “...Тогоохүүд ярьж учраа ололцъѐ...”

гэсэн өгүүлбэрийн онцолсон үйл үгэнд

дараах залгаврын алийг залгахад үл

хувилах вэ?A. B. C. D. E.

-eesea

-lca

-eIg

od

a

-d

e&

T

-IT

10. Үгийг уншаад утгын зүйлчлэлийн

талаас ажиглаад өөр зүйлийн нэр

байгааг олоорой.

A. B. C. D. E.

Sil

biK

*

Dem

bEt

Dejio

a

Do

go

geK

i

OKib

EK

a

Уранзохиолын сорил

11. “Хатавчнаас хоймор хүртэлх эд юмсаа харж

суусан Дамбын нүдэнд авдар дээрх жаазтай

зурагны өмнөх хүрэл гөрөөс туслаа”гэсэн

өгүүлбэр зохиолын өгүүлэгдэхүүний

алинд хамааралтай вэ?

A. Төгсгөлд

B. Тайлалд

C. Зангилаад

D. Өрнөлд

E. Туйлд

12. Монголын нууц товчоо зохиолд Чингис хаан: “...Халих ус бороонд хайрах хүйтэн жавартХанатай гэрийн минь харгалзан байжХалуун амий минь хамгаалан манажХаан сууринд хүргэсэн...” гэж хэнийг магтсан бэ,

яагаад?A. Зэв, Сүбээдэй, Зэлмэ, Хувилай дөрвийг, амиа үл

хайрлан байлддаг учраасB. Улс орныг удирдаж байгаа мянганы ноѐдыг, улсыг

төвхнүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан учраасC. Өмөг түшиг болсон Өэлүн ижийгээ болон ухаант

хатдаа, сургаал юугаа харамгүй хайрладаг учраасD. Хэвтүүл нарыг, аль ч цагт харгалзаж хамгаалдаг

учраасE. Боорчи, Зэлмэ зэрэг өрлөгүүдээ, үнэнчээр зүтгэдэг

учраас

13. Жангарын туульд:

“Тавлан суухаараа тавин хоѐр хүний зай

эзэлдэг

Тахийгаад суухлаараа хорин таван хүний

зай эзэлдэг...” гэж ямар дүрслэх ур

маягаар бүтсэн бэ?

A. ихэсгэл /хэтрүүлэл/

B. багасгал/ хэтрүүлэл/

C. зүйрлэл

D. адилтгал

E. егөөдөл

14. “... Тэр морины гэдсээр эмээлийн олмын ороор олойртож, цагаан үс ургасныг үзвэл урьд хатуу эдлэгдэж байсан бололтой боловч одоо тун тарган, хур хүчтэйг үзэхэд хэдэн жил огт эдлэгдээгүй бололтой” гэж ямар морийг дүрсэлсэн бэ?

A. “Шувуун саарал”-ыг /Д. Н/

B. “Хүрэн морь”-ийг /Ч.Л/

C. “Өлзийтийн хээр”-ийг / Ц.Д/

D. “Төрийн түмэн эх”-ийг /С.Э/

E. “Морины цол”-д /МААЗ/

15. “...өнчин өрөөсөн, ганц муу туранхай

морьтой, ядуу хүн боловч санаа сэтгэл

өгөөмөр, олондоо тустай, хөдөлмөрч

шинжтэй, энэрэнгүй зөөлөн, ичимтгий бүрэг,

хүнлэг шинжээрээ сайхан бүсгүйн хайрыг

татаж...” гэж хэний дүрийг дүрсэлсэн бэ?

A. Балбарыг “Малын хөлийн тоос” өгүүлэгт /С. Э/

B. Самбууг “Арвай хээрийн талд” жүжигт /Л. В/

C. Сэнгийг “Далан худалч” / Ч. О/

D. Шагдарыг “Тээрэмчин” туужид /Д.М/

E. Гомбыг “Хоѐр цагаан юм” өгүүллэгт /Ч. Л/

Дүгнэлт

“Монгол хэл, бичиг, уранзохиол нь нэг

нэгэнтэйгээ нягт уялдаатай төдийгүй

монгол хүний оюун ухааны чадварыг

нээгч түлхүүр юм.

“Òºðºëõ õýëýý

õàéðëàöãàà...Ýíý ìààíü ºâºã

äýýäñýýñ áèäýíä ¿ëäýýñýí öóë

ýðäýíý áàÿëàã þì”

È.Ñ.Òóðãåíåâ

Бие дааж ажиллаарай.

Монгол хэлний сурах бичгүүд болон гарын

авлагуудаас мэдлэг, ойлголтоо бататгаж,

эргэлзээтэй зүйлээ хичээл заадаг багшаасаа

лавлан асуугаарай.

Монгол хэл, бичиг, уранзохиолын хичээлийн

холбогдолтой сорилго, номуудыг дахин дахин

ажиллаарай.

Дараагийн хичээлийн сэдэв: “Монгол хэлний

хичээлээр ерөнхий шалгалтанд бэлтгэхэд

анхаарах асуудал”

Хичээл сонсож ухаарсан эрхэм

танд баярлалаа.