Udhzues pr msuesinpr tekstin shkollor

Biologjia 11

Mirela Bega

Shtepia botuese albas

2

Shnim. Ky Udhzues do t plotsohet me modele msimi pr do tem msimore;pr projekte dhe veprimtari praktike.

Kt material mund ta shkarkoni falas nga faqja jon e internetit: www.albas-shb.com.

1

LINJA I. T STUDIOJM BIOLOGJIN E NJERIUT NNLINJA I. ANATOMIA DHE FIZIOLOGJIA E NJERIUT KREU I: MBROJTJA, MBSHTETJA DHE LVIZJA Tema 1. Nga qeliza tek organizmi Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t prkufizojn konceptet ind, sistem,aparat; - t listojn tipat kryesor t indeve t trupit ton; - t krahasojn indet pr nga ndrtimi dhe funksioni i tyre; - t shpjegojn pjest prbrse t aparateve dhe sistemeve t trupit ton.

Konceptet kryesore: inde, organe, aparate, sisteme. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs

Metodat Veprimtarit e nxnsve Organizimi i nxnsve

Parashikimi LINK (rendit, grupo, shno)

T nxnit n bashkpunim Pun n dyshe

Ndrtimi i njohurive

Harta e konceptit Nxitja pr t prsosur t shkruarit

Pun n dyshe

Prforcimi i njohurive

Shkrim i shpejt Nxitja pr t prsosur t shkruarit

Pun individuale

Parashikimi. LINK (rendit, grupo, shno) Msuesi/ja shkruan n tabel konceptin qeliz dhe nxit nxnsit t shkruajn sa m shum togfjalsha n lidhje me t nga njohurit q ata kan mbi qelizn. Msuesi/ja i l nxnsit pr 3-4 minuta n dyshe q t renditin n letr lidhjet ose marrdhniet e qelizs n organizm. Disa nga emrtimet e qelizs mund t jen: njsia funksionale e gjallesave; njsia m e vogl ndrtimore; prbjn nivelin e par t organizmit; qelizat specializohen etj. Msuesi/ja duhet t bj kujdes me nxnsit m pak aktiv, duke synuar prfshirjen e gjith klass. Nxnsit prgjigjen lirshm pr ato q din pr qelizn. Msuesi/ja i rendit kto emrtime n tabel dhe m pas krkon shpjegime nga nxnsit pr kto emrtime:

2

Emrtimi Shpjegimi Njsia funksionale e gjallesave Njsia m e vogl ndrtimore Niveli i par i organizmit Qelizat specializohen Qelizat jan t ndryshme

-Qeliza sht njsia funksionale e ndrtuese e gjallesave. -Qeliza sht njsia m e vogl ndrtimore. Ajo sht mikroskopike. -Trupi sht i organizuar n 4 nivele strukturore, ku njsia e par prbrse ose njsia baz sht qeliza. -do qeliz specializohet pr t kryer sa m mir funksionin e saj. -Qelizat kan madhsi e forma t ndryshme, n varsi t funksionit q ato kryejn.

Ndrtimi i njohurive. Harta e konceptit Msuesi/ja kalon natyrshm nga qeliza n dhnien e konceptit t indit dhe t llojeve t tij, pasi ka sqaruar aftsit e qelizs pr tu specializuar. Paraqet hartn e konceptit n formn e tabels. Msuesi/ja krkon nga nxnsit t lexojn tekstin dhe i v nxnsit t punojn n dyshe, duke plotsuar nj tabel konceptin e indit dhe t llojeve t tij. Indi Ndrtimi Funksioni Organet Epitelial Qeliza t shpeshta, t

ngjeshura, t grupuara -Mbrojts, mbulues Formon lkurn,

stomakun, thonjt, qimet etj.

Lidhor Qeliza t diferencuara t rrethuara me mas ndrqelizore

-Mbushs, mbshtets Tendinat e muskujve, ligamentet,hundn, llapn e veshit, stomakun etj.,

Muskulor I lmuar I vijzuar I zemrs

- Ndrton organet e organizmit - Ndrton muskujt skeletor - Ndrton muskujt e zemrs

Zemrn, stomakun, skeletin etj.

Nervor Qeliza me zgjatime q formojn nj rrjet

-Kap dhe tejon ngacmimet e ndryshme

Trurin, palcn stomakun etj.

3

Msuesi/ja thekson: Organet e trupit ton prbhen nga inde t njjta ose t ndryshme, q kryejn t njjtin funksion. Organet formojn aparate dhe sisteme, t cilat jan t ngjashme me njra-tjetrn. Prforcimi i njohurive. Shkrim i shpejt Msuesi/ja i l nxnsit pr afro 5 minuta, t shkruajn far msuan pr qelizn dhe organizimin e saj n inde dhe organe. U krkon nxnsve q t shkruajn shpejt dhe pa e shkputur lapsin nga letra, duke u prqendruar n at q po shkruajn dhe jo si po e shkruajn at. M pas lexohen 2-3 nga punimet dhe komentohen ato nga nxnsit. Detyr. Skiconi nj aparat apo sistem t trupit t njeriut. Vlersimi i nxnsve Nxnsit vlersohen pr: - prshkrimin e indeve, organeve, aparateve e sistemeve. - renditjen e llojeve t ndryshme t indeve e funksionet e tyre - krahasimin midis aparateve e sistemeve. Tema 2. Nj vshtrim i prgjithshm i trupit Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t listojn sistemet dhe aparatet e trupit t njeriut; - t krahasojn sistemet dhe aparatet n trupin e njeriut; - t shpjegojn ndrtimin dhe funksionin e sistemeve dhe aparateve. Konceptet kryesore: kaviteti i koks, i kraharorit, i barkut, sistem nervor, muskulor, skeletor, aparat trets, i riprodhimit, i ekskretimit etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs

Metodat Veprimtarit e nxnsve Organizimi i nxnsve

Parashikimi Diskutim pr njohurit paraprake (Brainstorming)

Diskutimi i ideve Pun individuale

Ndrtimi i njohurive

Ditari dypjessh

Nxitje pr t prsosur ndrtimin e shprehive studimore

Pun n grup

Prforcimi i njohurive

Diagrami i Venit Paraqitje grafike e informacionit

Pun n grup

4

Parashikimi. Diskutim pr njohurit paraprake Msuesi/ja mund t prdor nj tabel msimore ku paraqiten organet, aparatet e sistemet e trupit t njeriut ose nj bust plastik msimor, ku tregohen aparatet e sistemit e njeriut. Msuesi/ja u krkon nxnsve t thon far din rreth ndrtimit t trupit t njeriut, duke i orientuar ata me an t pyetjeve: - Cilat jan aparatet dhe sistemet e trupit ton? - Cilat jan organet q prbjn aparatin trets? - Nga cilat organe prbhet aparati i frymmarrjes? - far dini pr sistemet far dini? - N cilin sistem bn pjes truri yn? Nj nxns shkruan n tabel mendimet q japin nxnsit e tjer pr to. Ndrtimi i njohurive. Ditari dypjessh Msuesi/ja e ndan klasn n 6 grupe. (Ka prgatitur m par flet pune pr secilin grup. Fleta sht e ndar n mes me nj vij vertikale. Majtas shnohet emri i aparatit apo sistemit q do t studiohet, kurse djathtas nxnsit do t plotsojn krkesn e paraqitur n tabel.) Duke lexuar me vmendje msimin, msuesi/ja orienton do grup pr t plotsuar tabeln e caktuar pr ditarin dypjessh.

Trupi i njeriut Sistemi endokrin

Sistemi i qarkullimit

Sistemi muskulor

Sistemi nervor

Sistemi skeletor

Sistemi i ekskretimit

Aparati i riprodhi-mit

Aparati i frym-marrjes

Aparati i tretjes

5

Gr. I Sisteme dhe aparate

Pjest prbrse kryesore dhe funksioni

Sistemi i qarkullimit Zemra, ent e gjakut, gjaku. Transporton O2, Co2, H2O, ushqim.

Aparati i tretjes Goja, ezofagu, stomaku, zorrt. Tret e prthith ushqimet, largon mbetjet.

Gr. II Sistemi endokrin Hipotalamusi, talamusi, gjndrat

endokrine. Ruan homeostazn, rregullon zhvillimin e riprodhimit etj.

Sistemi i ekskretimit Veshkat, uretert, fshikza e urins. Eliminon mbetjet e gjakut, rregullon prqendrimin e lngjeve.

Gr. III

Sistemi nervor Truri, palca kurrizore, nervat. Rregullon sjelljen, sistemet e tjera t organeve.

Sistemi muskulor Muskujt e vijzuar, t lmuar e kardiak. Lviz gjymtyrt dhe trungun.

Gr. IV

Sistemi mbrojts Lkura, qimet, thonjt, gjndrat e djerss. Mbron nga infeksionet, humbja e lngjeve, rregullon temperaturn e trupit.

Gr. V

Sistemi i frymkmbimit

Mushkrit, rrugt e frymmarrjes. Shkmben gazet midis gjakut dhe mushkrit.

Sistemi i riprodhimit Testikujt dhe vezoret. Prodhojn gamet dhe pasardhs.

Gr. VI

Sistemi skeletor Kockat dhe artikulacionet. Realizon lvizjen dhe mbajtjen e trupit drejt.

Sistemi imunitar Rruazat e bardha t gjakut, limfa, lkura. Mbron organizmin nga mikrobet dhe smundjet.

6

Sistemet

Aparatet

Prforcimi i njohurive. Diagrami i Venit N kt faz msuesi/ja prdor Diagramin e Venit. Ndrton dy rrath (ose dy kuadrate), t cilt mbivendosen me njri-tjetrin dhe u krkon nxnsve t japin t prbashktat dhe t veantat e aparateve e sistemeve t organeve.

T prbashkta Prbhen nga organe Ndrtohen nga organe Prbhen nga organe me t njjtat inde me inde t ndryshme dhe shtrihen n dhe shtrihen n t t gjith trupin nj zon t caktuar t trupit Detyr. Ndrtoni n nj flet trupin e njeriut dhe plotsojeni at me aparatet dhje sistemet prkatse. Ngjyrosini me ngjyra t ndryshme aparatet dhe sistemet e organizmit. Tema 3. Lkura, nj organ kompleks Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn ndrtimin e lkurs; - t listojn anekset e lkurs dhe roli i tyre; - t analizojn funksionet e lkurs. Konceptet kryesore: epiderm, derm, hipoderm, keratin, melanin, gjndra t djerss, qime, thonj etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Harta e konceptit

Pun n grup

Ndrtimi i njohurive

DRTA (veprimtari e t menduarit dhe t lexuarit t drejtuar)

Pun e drejtuar (n grupe)

7

Prforcimi i njohurive Shnime mbi shnime Pun n dyshe/me klasn

Mjetet e puns: Maket me ndrtimin e lkurs, atlas, tabel, libri i biologjis. Parashikimi. Harta e konceptit Msuesi/ja e ndan klasn n grupe 4-5 nxns duke i afruar do grupi letr formati dhe m pas u trheq vmendjen nga tabela e zez ku modelon nj hart mbi konceptin Lkura. U shpjegon nxnsve se si duhet t sistemojn njohurit e tyre mbi lkurn, pr ta realizuar hartn e konceptit. Pasi t ken shkruar Lkura n qendr t letrs rreth saj t shkruajn fjal apo fraza q u vijn n mendje duke shfrytzuar njohurit e marra nga klasa e 7-t pr lkurn. Msuesi/ja i orienton nxnsit me fjaln kryesore, t shkruajm fjal t tjera q lidhen me njra-tjetrn. Lkura -dim pr t? -Si sht e ndrtuar lkura? -Cilat jan funksionet e saj? Prbn 15 % t peshs trupore Organ i ndjeshmris Ka rol mbrojts Epiderma Rregullon temperaturn Derma Gjndra Gjndra Hipoderma t djerss t yndyrs Thonjt dhe qimet Ndrtimi i njohurive. DRTA (veprimtari e t menduarit dhe e t lexuarit t drejtuar) N vijim msuesi/ja u krkon nxnsve t hapin tekstin e biologjis n temn msimore Lkura, nj organ kompleks. U krkon atyre ta lexojn temn hap pas hapi, sipas tri shtresave t lkurs: Epiderma pjesa e siprme e lkurs Derma lkura e vrtet Hipoderma shtresa nnlkurore Roli i lkurs si termostat Anekset e lkurs gjndrat, qimet, thonjt

LKURA Si sht e ndrtuar? Cilat jan funksionet e saj?

8

Ndrkoh, paraqet n tabeln e zez makete apo mjete t tjera ndihmse pr ndrtimin e lkurs. Ndrkoh q nxnsit fillojn t lexojn dhe ballafaqojn njohurit me mjetet didaktike pr lkurn, msuesi/ja ndrton n drrasn e zez nj tabel prmbledhse si m posht: Shtresat e lkurs Ndrtimi Funksioni 1. Epiderma - indi epitelial

- shtresa e keratins me qeliza t vdekura - shtresa me qeliza t gjalla, melanocite

Rol mbrojts nga mikrobet dhe rrezet ultravjollc

2. Derma - indi lidhor - en gjaku, gjndrat e djerss, t yndyrs, rrnjt e qimeve

Mban lkurn t but e elastike, rregullon temperaturn e trupit

3. Hipoderma - indi lidhor (dhjamor) Mbron trupin nga t ftohtit dhe shrben si rezerv energjetike

Tabela plotsohet s bashku me nxnsit. Prforcimi i njohurive. Shnime mbi shnime Msuesi/ja u krkon nxnsve t organizojn informacionin q kan pr lkurn, si sht e ndrtuar ajo dhe funksionet q kryen do shtes e saj pr organizmin. Nxnsit punojn n tri grupe pr t paraqitur informacionin. Grupi i par flet pr shtresn e par t lkurs, i dyti pr shtresn e dyt etj. -Cilat jan tri nga funksionet kryesore t lkurs? Nxnsit mendojn n dyshe pr 3-4 minuta dhe shkruajn 3 funksione t lkurs. Secila dyshe diskuton mendimet e saj me dyshe m pastaj, dyshja e dyt me t tretn dhe kshtu shtrihet diskutimi n form rrjete n gjith klasn.

Shtresat Funksionet kryesore Lkura

Epiderma 1. Rol mbrojts Derma 2. Rregullon temperaturn e trupit Hipoderma 3. Organ i ndjeshmris

Detyr. T paraqesin me vizatim ndrtimin e lkurs e pjest prbrse t saj.

9

Tema 5. Indi kockor, nj ind i gjall Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t tregojn funksionin e palcs s kuqe t kockave; - t krahasojn indin krcor me at kockor; - t shpjegojn strukturn e nj kocke t gjat. Konceptet kryesore: ind kockor, osteocite, ind krcor, gypat e Haversit, osein, kolagjen, kondrioblaste, kondriocite, periost etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Diskutim pr njohurit paraprake (Brainstorming)

Pun individuale

Ndrtimi i njohurive

Udhzues i t lexuarit ndrveprues

Pun n dyshe/ n grup

Prforcimi i njohurive Organizues grafik. Harta e mendjes

Pun n grup

Parashikimi. Diskutim pr njohurit paraprake Msuesi/ja shnon n tabel temn Indi kockor dhe u krkon nxnsve q t shnojn n nj flet lidhje apo marrdhnie me konceptin e dhn. Pasi shnojn disa emrtime, msuesi/ja i shkruan ato n tabel, si p.sh.: i fort, rezistent; kan palc; kan en gjaku dhe nerva; prbhen nga uji dhe kripra t kalciumit etj sht ind i gjall i fort dhe ka en gjaku dhe nerva rezistent ka palc prbhet nga uji, kripra t kalciumit etj M pas nxitn nxnsit t diskutojn rreth disa ideve t dhna, si p.sh: - mbi llojet e kockave t trupit ton; - pse qelizat kockore jan qeliza t gjalla; - nga ndryshon indi krcor nga ndryshon nga indi kockor etj. Nj nxns shkruan n tabel mendimet q japin nxnsit e tjer lidhur me diskutimet e msiprme. Ndrtimi i njohurive. Udhzues i t lexuarit ndrveprues Msuesi/ja harton nj udhzues q t ndihmoj nxnsit ku t prqendrojn vmendjen gjat leximit.

Indi kockor

10

Msuesi/ja e ndan msimin n dy pjes dhe nxnsit n dy grupe. Krkon nga nxnsit q t lexojn msimin me vmendje, duke br kujdes q t bjn lidhje mes shtjeve dhe t arrijn n prfundime t sakta. Grupi A lexon pjesn e par: Indi kockor. M pas grupi A duhet tu prgjigjet pyetjeve t mposhtme: 1. Sa llojesh e kemi indin kockor? 2. Si quhen qelizat kockore? 3. Cilat lnd i japin fortsin kocks e cilat i japin elasticitetin? 4. jan gypat e Haversit e cili sht roli i tyre? 5. Cili sht roli i palcs s kuqe t kockave? Po i palcs s verdh? 6. sht periosti e cili sht roli i tij pr kockn? Grupi B lexon pjesn e dyt: Indi krcor. Nxnsit e ktij grupi duhet tu prgjigjen pyetjeve t mposhtme: 1. Si quhen qelizat e indit krcor? 2. dini pr fazn e kockzimit? ndodh n kt faz me skeletin? 3. Deri rreth cils moshe zgjat kockzimi? 3. Ku ndodhet indi krcor tek i rrituri? 4. sht kolagjeni dhe cili sht roli i tij? N prfundim nxnsit bjn nj paraqitje t prgjithshme t informacioneve t marra. Msuesi/ja komenton figurat e mjeteve didaktike q i ka sjell n klas. Prforcimi i njohurive. Organizues grafik (Harta e mendjes) gypat e Haversit kockzimi Indi kockor Indi krcor osteocite kocka e gjat kondrioblaste oseina periosti kolagjen Detyr Krkoni n internet pr smundjet q prekin kockat dhe prgatitni nj raport pr smundjen dhe shkaktart e saj.

Skeleti

11

Tema 6. Skeleti, nj sistem i fort mbshtets Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t listojn funksionet e skeletit t njeriut; - t prshkruajn pjest prbrse t skeletit boshtor dhe atij brezor; - t krahasojn skeletin e gjymtyrve t siprme me ato t mposhtme. Konceptet kryesore: skelet boshtor, skelet brezor, rruaza, humerus, radius, tibia, fibula, nyje, falangje etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Harta e konceptit Pun n grup Ndrtimi i njohurive T nxnit me kmbime/grupi i

ekspertve Pun n grup

Prforcimi i njohurive Shkrimi i shpejt Pun individuale

Parashikimi. Harta e konceptit Msuesi/ja paraqet n tabel hartn e nj koncepti t njohur dhe t modeluar nga nxnsit. Pasi bn sqarimet e nevojshme pr t kuptuar kt metod, u krkon nxnsve t plotsojn n t njjtn mnyr konceptin Skeleti. Duke shfrytzuar njohurit e marra n klasn 7-t dhe duke br pyetje t ndryshme, nxnsit plotsojn hartn e mposhtme: brezi i shpatullave kafka brezi pelvik shtylla kurrizore brinjt

Ndrtimi i njohurive. T nxnit me kmbime/ grupi i ekspertve Pasi prgatit skedat me pyetje ose krkesa, msuesi/ja ndan tekstin n 4 pjes dhe nxnsit n po aq grupe. N fillim paraqet materialin q duhet msuar dhe drejton pyetjet pr nxnsit.

SKELETI Skeleti brezor Skeleti boshtor

Rol mbrojts

Rol mbshtets

12

Skeda e ekspertit nr. 1 - Cilat jan funksionet e skeletit t njeriut? Skeda e ekspertit nr. 2 - Cilat jan kockat q prbjn skeletin boshtor? Skeda e ekspertit nr. 3 - Cilat jan kockat q prbjn skeletin brezor? Skeda e ekspertit nr. 4 - Cilat jan 3 llojet e lidhjeve midis kockave? Pas prfundimit t diskutimit n grupe ekspertsh, bashk me nxnsit harton tabeln. Pjest prbrse t skeletit t njeriut: Funksionet e skeletit

Kockat e skeletit boshtor

Kockat e skeletit brezor

Lidhjet midis kockave

- Mbshtets - Lvizor - Mbrojts - Prodhon elementt e gjakut

- Kockat e kafks (kafks e fytyrs) - Kockat e shtylls kurrizore (vertebrat) - Brinjt

- Brezi i shpatullave (shpatulla klavikula) - Brezi pelvik (gjymtyrt e siprme e t poshtme)

- T palvizshme (kockat e kafks) - Pak t lvizshme (vertebrat) - T lvizshme (gjymtyrt)

Prforcimi i njohurive. Shkrimi i shpejt Nxnsit lihen rreth 5 minuta t shkruajn far msuan pr skeletin, rolin dhe ndrtimin e tij. Msuesi/ja krkon prej tyre t shkruajn shpejt dhe pa e shkputur hapsin nga letra, duke u prqendruar n at q po shkruajn dhe jo si po e shkruajn at. M pas u krkon nxnsve t lexojn at q kan shkruar. Detyr Skiconi n nj flet skeletin e nj njeriu dhe emrtoni pjest e tij.

13

Tema 7. Sistemi muskulor Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t listojn tri llojet e muskujve t trupit t njeriut; - t krahasojn muskujt e lmuar me ata t vijzuar; - t shpjegojn mekanizmin e tkurrjes s muskujve. Konceptet kryesore: aparat lvizor, muskuj t lmuar, t vijzuar, sarkomer, miozin, aktin, tendin, tonus muskulor. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Analiza e tipareve semantike T gjith nxnsit Ndrtimi i njohurive Tabela e koncepteve T gjith nxnsit Prforcimi i njohurive Shnime mbi shnime Pun individuale Parashikimi. Analiza e tipareve semantike Kt faz t msimit msuesi/ja e realizon duke prdorur teknikn e analizs s tipareve semantike. Ndrton n drrasn e zez tabeln e mposhtme dhe s bashku me nxnsit bjn plotsimin e saj. Tiparet/ Llojet e muskujve

Muskuj t vijzuar

Muskuj t lmuar

T vullnetshm + - T pavullnetshm - + Prbrs t muskujve skeletor

+ -

Prbrs t organeve t brendshme

- +

Qeliza me shum brthama

+ -

Ndrtohen nga sarkomeri

+ -

Ndrtimi i njohurive. Tabela e koncepteve Duke qen se ky sht nj msim i cili prmban njohuri q jan trajtuar n nivelet e mposhtme shkollore, n kt faz msuesi/ja prdor teknikn e tabels s koncepteve. Ndrton n drras tabeln e mposhtme dhe krkon nga nxnsit q ta plotsoj at. N rastet kur ka informacion q nuk njihet nga nxnsit, at e plotson vet msuesi/ja.

14

Tiparet/ Llojet e muskujve

T lmuar T vijzuar

Muskujt e krahut Stomaku Muskujt e kofshs Mlia Gjndrat Muskujt e fytyrs Prforcimi i njohurive. Shnime mbi shnime Msuesi/ja udhzon nxnsit t punojn n mnyr individuale pr t organizuar informacionin e marr nga teksti: Modeli i shnimeve mbi shnime pr muskujt: Pr ti orientuar, msuesi/ja shtron pyetjen: -Sa lloje muskujsh kemi dhe si jan t ndrtuar ata? - Jan 3 llojesh (t vijzuar, t lmuar, t zemrs). - Muskujt e vijzuar kan njsi ndrtuese sarkomerin. - Prbhen nga dy lloje proteinash fijezore (aktina e miozina). - Lidhen me kockat me an t tendinave. - Muskujt mund t jen t vullnetshm ose t pavullnetshm. Tema 8. Ne msuam se... (Prsritje pr kreun I) Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn prbrjen dhe funksionin e sistemeve e aparateve t trupit t njeriut; - t prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e lkurs, skeletit, muskujve; - t krahasojn llojet e indeve, sistemeve apo aparateve; - t analizojn pse indi kockor sht i gjall; - t shpjegojn se si bashkpunon sistemi kockor me muskujt pr mbshtetjen e trupit e pr lvizje. Konceptet kryesore: qeliz, ind, organ, aparat, sistem, lkur, epiderm, derm, hipoderm, kafk, shtyll kurrizore, brezi pelvik, aktin, miozin, homeostaz etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs

Metodat Veprimtarit e nxnsve

Organizimi i nxnsve

Parashikimi Diagrami piramidal Zhvillimi i fjalorit Pun n grup Ndrtimi i njohurive

Msim i prqendruar mbi argumente

T nxnit n bashkpunim

Pun individuale dhe n grup

Prforcimi i njohurive

Grupi i ekspertve T nxnit n bashkpunim

Pun n grup

15

Parashikimi. Diagrami piramidal Msuesi/ja e ndan klasn n grupe me 3-4 nxns. U shprndan atyre skeda me pyetje ku duhet t prqendrohen. Organet jan t grupuara n sisteme ose aparate q ndrveprojn pr t realizuar funksione t caktuara. Kavitetet e trupit ton jan: kafka, kraharori, barku dhe kurrizi. Pr t prfshir n kt veprimtari gjith klasn, msuesi/ja i nxit nxnsit nprmjet pyetjeve: -Cilat jan katr nivelet strukturore t trupit? -Sa lloje indesh kemi? -Cili sht funksioni i tyre? -Cilat jan sistemet e trupit t njeriut dhe funksionet e tyre? - jan indet, organet, aparatet, sistemet? - Cili sht roli i indeve epitelial, lidhor, muskulor, nervor? - Ku ndryshojn aparatet e organeve nga sistemet? - far organesh mbrojn kafka, kraharori, barku e shtylla kurrizore? M pas i nxit nxnsit q t radhitin s bashku nivelet strukturore t organizmit ton: qelizat, indet, organet, aparatet e organeve apo sistemet dhe plotsohet diagrami piramidal.

Trupi i njeriut

Qeliza

Indet

Organet

Sistemet

Niveli baz i ndrtimit t organizmit

- epitelial - lidhor - muskulor - nervor

Zemra, mushkrit, truri, stomaku, mlia, zorrt, tmbli etj.

nervor, endokrin, skeletor, muskulor, i frymmarrjes i qarkullimit, i riprodhimit, i tretjes, i ekskretimit,

Ndrtimi i njohurive. Msimi i prqendruar mbi argumente Msuesi/ja n tabel shnon konceptet e mposhtme me paragraf grafik.

Lkura Epiderma Derma Hipoderma

16

Derma Epiderma Hipoderma Krkon nga nxnsit t mendohen pr disa minuta dhe t bjn nj prmbledhje t shkurtr n lidhje me kto koncepte pasi jan konsultuar me shokt e banks. Prgjigjet msuesi/ja i kontrollon n mnyr t prshpejtuar me qllim q ti lr koh edhe prsritjes s njohurive mbi sistemin skeletor e muskulor. Prforcimi i njohurive. Grupi i ekspertve Klasa ndahet n grupe me 5-6 nxns, ku do grupi msuesi/ja i jep nga nj fish dhe secili grup do ti prgjigjet pyetjeve t shkruara n t: Fisha e par: Skeleti yn ndahet n skelet boshtor dhe brezor. - Cilat jan pjest prbrse t skeletit ton? Fisha e dyt: Cilat jan pjest prbrse t skeletit brezor? Fisha e tret: Tregoni me shembuj llojet e artikulacioneve n trupin ton; a) t lvizshme b) gjysm t lvizshme c) t palvizshme Fisha e katrt: Tregoni me nga nj shembull pr secilin lloj t muskujve n trupin ton: a) t lmuar b) t vijzuar c) t zemrs Fisha e pest: Shpjegoni si realizohet tkurrja e muskulit. Pasi msuesi/ja i l pr 10-15 minuta nxnsit t shkruajn, prgjigjet e tyre qarkullojn n klas dhe lexohen grup pas grupi. Pr do prgjigje t lexuar nga grupet e tjera, secilit grup i lejohet t shtoj sugjerimet e veta n fletn e prgjigjeve q i vjen nga nj grup tjetr. Msuesi/ja ndjek nxnsit hap pas hapi dhe kujdeset q kjo teknik t ket sa m shum efektivitet. Pas kohs s prcaktuar do prfaqsues grupi lexon prgjigjen e tij si dhe sugjerimet e grupeve t tjera duke argumentuar pranimin ose mospranimin e sugjerimeve. Vlersimi i nxnsve Nxnsit vlersohen pr: - klasifikimin e sakt t indeve t trupit ton. - shpjegimin n lidhje me pjest e lkurs, skeletit e llojet e muskujve. - shpjegimin q i bjn mekanizmat tkurrjes s muskulit.

Lkura

17

Tema 9. Ushtrime pr kreun I Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e niveleve t organizmit t trupit ton; - t shpjegojn ndrtimin dhe rolin e pjesve t lkurs; - t aftsohen pr t vzhguar e prcaktuar drejt pjest e aparateve e sistemeve t organizmit n figurat e paraqitura n tekst pr to. Zhvillimi i msimit Metoda. T nxnit me kmbime (grupi i ekspertve) Msuesi/ja i ndan nxnsit m grupe dhe ndan pjest e tekstit q do t punoj secili grup nga A deri D. Nxnsit e grupi A do t punojn: - pikat 1 dhe 2, U. 2, f. 24 - U. 3 f. 24 - U. 1 f. 25 Nxnsit e grupit B do t punojn: - pikat 3 dhe 4 t U. 2, f. 24 - U. 4, f. 24 - U. 2, f. 25 Nxnsit e grupi C do t punojn: - pikat 5 dhe 6 t U. 2, f. 24 - U. 6, f. 24 - U. 4, f. 25 Gjat ksaj kohe q nxnsit punojn n grupe, msuesi/ja ndan flett e ekspertit me numrat pr do nxns n grupe, ku jan t shnuara edhe pyetjet ku do t prqendrohet diskutimi n grup. Disa nga flett e ekspertve t prgatitura nga msuesi/ja pr ushtrimet e msiprme mund t jen:

18

Fleta e ekspertit nr. 3 1. Cilat jan indet q prbjn zemrn? 2. Cilat organe mbrojn kockat e legenit? 3. Cilat organe mbron kafazi i kraharorit?

Fleta e ekspertit nr. 1 1. Ku ndryshon indi nga organi? 2. Nga cilat struktura kufizohet kaviteti i kraharorit? 3. far sht paraqitur n figur? Cilat aparate jepen t plota?

Fleta e ekspertit nr. 2 1. Cilat jan llojet e indit muskulor? 2. far organesh mbron sistemi skeletor? 3. Cila shtres e lkurs ka qeliza jo t gjalla? Cili sht roli i tyre?

Fleta e ekspertit nr. 4 1. far gjndrash ndodhen n derm? 2. Cili sht roli i periostit te kockat? 3. far tregojn figurat A e B? Si tkurret muskuli?

19

Kreu II. USHQYERJA DHE TRETJA Tema 1. Metabolizmi dhe homeostaza Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t prkufizojn konceptet kryesore, si: energji, metabolizm, reaksione katabolike e anabolike, homeostaz;

- t krahasojn metabolizmin me metabolizmin baz. - t shpjegojn ndryshimin e nevojave energjetike sipas moshs, gjinis, aktivitetit

fizik etj.

Konceptet kryesore: metabolizmi, homeostaz, energji e lidhjes, katabolizm, anabolizm. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Diskutim pr njohurit paraprake (Brainstroming)

Pun individuale

Ndrtimi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Pun n grup Prforcimi i njohurive Rrjeti i diskutimit Pun n dyshe/ n grup

Parashikimi. Diskutim pr njohurit paraprake Msuesi/ja u krkon nxnsve t thon far din ata rreth energjis dhe formave t saj, duke shfrytzuar edhe njohurit q kan marr pr energjin n lndt e tjera, si kimia e fizika. I orienton nxnsit prmes ktyre pyetjeve: - Prse i duhet energjia trupit ton? - far lloj energjie prdorin qelizat tona? - Cilat jan llojet e energjive q njihni ju? - Prse i prdorin kto lloji t energjis n jetn ton? Nj nxns shkruan n tabel mendimet q japin nxnsit e tjer pr to. Nxnsi 1: Energjia trupit ton i duhet pr t vn n pun zemrn, pr t lvizur muskujt, pr t prodhuar hormone, pr t ruajtur konstante temperaturn e trupit etj. Nxnsi 2: Qelizat tona e prdorin energjin e lidhjes s atomeve e molekulave n qeliz. Nxnsi 3: Ka disa forma t energjis, si: energjia e drits, energji elektrike, energji mekanike. Nxnsi 4: Energjia mekanike pr t lvizur, energjia elektrike pr pajisjet elektrike, energjia e drits pr t par objektet q na rrethojn etj..

20

V n pun zemrn Shohim objektet q na rrethojn Trupi yn lviz Punojn qelizat tona Ndrtimi i njohurive. Pyetja sjell pyetjen Msuesi/ja u krkon nxnsve q t studiojn informacionin e ri, t punojn n dyshe pr t br pyetjet pse rreth materialit t ri dhe t shkmbejn prgjigjet. Pr ti ndihmuar nxnsit msuesi/ja drejton pyetje si m posht: - sht metabolizmi? - Cilat jan dy llojet e reaksioneve q prfshihen n metabolizm? - Jepni shembull t reaksioneve anabolike e katabolike n organizmin ton. - Si ndryshojn nevojat pr energjin n varsi t moshs, gjinis e aktivitetit fizik? (Pr kt prdorni edhe figurn e tekstit n f. 27). - Ku ndryshon metabolizmi nga metabolizmi baz? - Cili sht kuptimi i homeostazs? Prforcimi i njohurive. Rrjeti i diskutimit Msuesi/ja/ shtron n tabel pyetjen: -A jan t dobishme dietat ushqimore? Nxnsit, pasi kan lexuar pjesn dhe duke shfrytzuar njohurit q mund t ken mbi dietat ushqimore, prqendrohen n diskutim fillimisht n dyshe. Pas shkmbimit t diskutimeve dhe shkrimin e tyre n rrjetin e diskutimit, prfundimin msuesi/ja e shkruan n tabel, duke argumentuar nse dietat ushqimore jan ose jo t dobishme. PO ARSYET JO - shmangin mbipeshn A jan t dobishme - sepse zvoglimi i ose obezitetin dietat ushqimore? theksuar i kalorive - organizmi punon m mir dmton metabolizmin - shmangin smundjet - mund t shkaktoj q sjell obeziteti anoreksi Detyr Bni nj ese me tem: Ne jemi ato far ham

Energjia

21

Tema 2. Rndsia e ushqimit n jetn ton Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t listojn lndt ushqyese t domosdoshme pr organizmin; - t tregojn tri funksionet kryesore t lndve ushqimore; - t shpjegojn rolin q luajn sheqernat, yndyrnat e proteinat n qeliz e n gjith

organizmin. Konceptet kryesore: lnd ushqimore, karbohidrate, yndyrna, proteina, vitamina, kripra minerale. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Parashikimi me terma paraprak

Pun n dyshe

Ndrtimi i njohurive

Mbajtje e strukturuar e shnimeve

Pun n dyshe

Prforcimi i njohurive Rrjedhshmria gojore e dyshes Pun n dyshe Parashikimi. Parashikimi me termat paraprak Prpara fillimit t msimit msuesi/ja zgjedh disa fjal kryesore, si: lnd ushqimore, karbohidrate, proteina, vitamina, dieta ditore, qeliza, energji bimore, shtazore, drithra, fruta, organizmi dhe i shkruan ato n tabel. Msuesi/ja u krkon nxnsve q t punojn n dyshe pr t shkruar nj paragraf apo nj ese t shkurtr q mund t lidhet me prdorimin e ktyre fjalve. Pas 5 minutash nxnsit lexojn para klass tregimin (tekstin) esen e shkruar, ku jan prdorur fjalt e msiprme. Msuesi/ja i porosit nxnsit q t dgjojn me vmendje pjesn q ka prgatitur shoku duke prdorur t njjtat terma paraprak dhe m pas ti krahasoj me ato q kan krijuar vet ata. Ndrtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shnimeve Msuesi/ja krijon n tabel nj organizues grafik duke prdorur kuti me shigjeta q theksojn veorit e lndve ushqimore. Nxnsit do t mbajn shnime duke regjistruar informacionin e duhur n hapsirat n skicn e grafikut duke prshkruar dhe analizuar rolin e karbohidrateve, yndyrnave, fibrat ushqimore e proteinave. Msuesi/ja krkon nga nxnsit q t respektojn plotsimin e kutive n rrug logjike pasi t ken lexuar n dyshe nj fragment t caktuar. sht me

lnd ushqyese vitamina proteina karbohidrate

22

rndsi q do kuti t ket t dhna t caktuara, fakte q ata i gjejn n tekst dhe i plotsojn hap pas hapi. YNDYRNAT KARBOHIDRATET - Bimore e shtazore -Burim energjie -Trigliceridet -Monosakaride: glukoza - Burim energjie - Diskaride: sakaroz, laktoz - Rol ndrtues -Polisakaride: amidoni, glikogjeni - Rol mbrojtsi - Mesazhor kimik FIBRAT USHQIMORE PROTEINAT - Celuloza - Bimore e shtazore - Nxit punn e sistemit trets - Rol enzimatik - Parandalojn kapsllkun - Rol ndrtues t membrans - Krijojn ndenjn e ngopjes qelizore - ulin prthithjen e yndyrnave - Rol hormonal e sheqerit n gjak Prforcimi i njohurive. Rrjedhshmria gojore e dyshes Nxnsit n dyshe emrtohen njri A dhe tjetri B. Nxnsi A fillon t tregoj far mban mend apo sht interesante nga teksti. Nxnsi B dgjon me vmendje. Pas 1 minute nxnsit ndalojn dhe ndrrojn rolet dhe procedura vazhdon njsoj me koh tjetr pr 30 sekonda. Tema 3. Roli i vitaminave, lndve minerale dhe i ujit Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn rolin e vitaminave, lndve minerale e ujit; - t klasifikojn vitaminat sipas lndve ku ato treten; - t tregojn rolin e mikroushqyese n organizm. Konceptet kryesore: vitaminat, lndt minerale, mikroelementet, uji. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Shkmbe nj problem Pun n grup Ndrtimi i njohurive Analiza e tipareve semantike Pun n dyshe Prforcimi i njohurive Rishikimi n dyshe Pun n dyshe

Lndt ushqyese

23

Parashikimi. Shkmbe nj problem Msuesi/ja krkon nga nxnsit t tregojn far din pr vitaminat dhe rolin e tyre n organizm. I nxit ata t rikujtojn njohurit q kan pr rolin e ujit n organizm: Uji - shrben si trets n qeliz,

- prbrs i gjakut dhe i limfs - shrben si termorregullues n organizm etj

Pas ksaj nxnsve u drejtohet pyetja: - A mund t jetoj gjat njeriu pa uj? - Pse mungesa e ujit rrezikon jetn e njeriut? Msuesi/ja i l nxnsit t mendojn e t diskutojn rreth ktyre pyetjeve pr 5 minuta n grupe dyshe. Secili grup shkruan n letr prgjigjet e tij dhe ia jep prgjigjen nj grupi tjetr. Disa prgjigje t mundshme t pyetjeve mund t jen: - Njeriu mund t jetoj disa dit m radh pa ushqim, por pa uj jo. - Mungesa e ujit deri n 20 % t tij mund t shkaktoj vdekjen e organizmit, pr shkak se ai kryen shum funksione n organizm. Ndrtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantike Msuesi/ja ndrton rrjetin e nj analize t tipareve semantike n nj flet t bardh me ndarjet e mposhtme. N seciln nga ndarjet vendos nj seri konceptesh q do t analizohen. Nxnsit i vendosin konceptet pasi njohin m par tekstin, t cilin e kan lexuar pjes-pjes. Nxnsit plotsojn tabeln duke punuar n dyshe. Kategoria: Lndt ushqimore

Treten n uj

Treten n yndyrna

Termo-rregullues

Gjenden n sasi shum t vogl n organizm

Vitaminat B dhe C + - - + Vitaminat A, D, E, K

- + - +

Uji - - + - Mikroelementet - - - +

Prforcimi i njohurive. Rishikimi n dyshe Msuesi/ja u krkon nxnsve t zgjedhin bashkpuntort e tyre t t nxnit. Secila dyshe emrtohet me germn A dhe B. Nxnsi A prmbledh pikat kryesore, ndrsa nxnsi B komenton si pr materialin e njohur, ashtu edhe pr at t paqart. Pas nj pushimi t vogl nxnsit shkmbejn rolet. Detyr Evidentoni dhe flisni pr lngjet e shndetshme ose jo t shndetshme pr trupin ton? Tregoni se sa konsumoni ju prej tyre n dietn ditore?

24

Tema 4. Dieta e baraspeshuar dhe energjia Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t tregojn raportin e ushqimeve, karbohidrate-yndyrna-proteina, n dietn ton ushqimore;

- t shpjegojn pse n dietn ditore ushqimore duhet konsumuar shumllojshmri ushqimesh;

- t shpjegojn me nj shembull far sht IMT. Konceptet kryesore: dieta ushqimore, IMT, piramida ushqimore. Struktura msimore: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Pyetja sjell pyetjen Pun individuale Ndrtimi i njohurive T lexuarit ndrveprues Pun n dyshe/ n grup Prforcimi i njohurive Shkrimi i shpejt Pun individuale Parashikimi. Pyetja sjell pyetjen Msuesi/ja u krkon nxnsve q t lexojn tekstin dhe t vzhgojn me kujdes piramidn ushqimore mesdhetare q jepet n figurn 3 n tekst. M pas u drejtohet atyre me pyetje Pse...?, pr t prqendruar vmendjen e tyre n lidhjen shkak-pasoj n material, si: - Pse n baz t piramids jan vendosur ushtrimet fizike? -A i zbatoni ju ato n jetn tuaj t prditshme personale apo familjare? - Pse ushqimet q jan vendosur n maj t piramids duhen konsumuar m rrall? - vend zn kto ushqime me dietn tuaj ditore? - Pse sht e nevojshme t pim rreth dy lira uj n dit? Nxnsit duke iu dhn prgjigje ktyre pyetjeve, ndrtojn edhe ata vet pyetje t tjera t tipit Pse...?

25

far msoj n kt rast

far di rreth ksaj shtjeje

Marrdhnia e mundshme shkak-pasoj

Pse?

-Pse duhet t prdorim larmi ushqimesh? - Pse n baz t piramids jan vendosur ushtrimet fizike? - Pse ushqimet q jan vendosur n maj t piramids duhen konsumuar m rrall?

Sepse me an t tyre marrim nj larmi proteinash, vitaminash, lnd t nevojshme pr organizmin. -Sepse ushtrimet fizike, gjimnastika tretin kalorit e teprta dhe mbajn trupin n form. -Sepse kan shum kalori.

Marrja e nj larmie ushqimesh Mbajtja e trupit n form; tretja e kalorive.

Ndrtimi i njohurive. T lexuarit ndrveprues Msuesi/ja harton nj udhzues, pr t ndihmuar nxnsit q t prqendrojn vmendjen gjat leximit. Ndan msimin n pjes sipas paragrafve dhe nxnsit n po aq grupe. Krkon nga nxnsit q t lexojn msimin me vmendje duke br kujdes q t mendojn rreth materialit dhe t bjn lidhje t kuptimta dhe t arrijn n prfundime. Gjat leximit ata e ndajn pjesn n segmente, pr ta br at m t kuptueshm. Grupi A lexon pjesn e par deri te Piramida ushqimore. M pas grupi A duhet tiu prgjigjet pyetjeve t mposhtme: 1. Prse duhet t prdorim nj larmi ushqimesh n dietn ton ushqimore? 2. Si duhet t jet raporti n % i karbohidrateve, yndyrnave e proteinave pr nj diet t baraspeshuar? 3. tregon IMT? sa sht ky tregues pr secilin nga ju? Grupi B lexon pjesn e dyt Piramida ushqimore. Nxnsit e ktij grupi duhet tiu prgjigjen pyetjeve t mposhtme: 1. Si sht e rekomandueshme, q t marrim nga pak ushqim pr do grup apo shum ushqim t nj grupi? 2. Cili sht qllimi i piramids ushqimore? 3. A sht e vrtet q nj puntor, i cili lodhet shum, duhet t konsumoj ushqime me sasi t madhe proteinash? Jepni argumente pr kt.

26

Prforcimi i njohurive. Shkrimi i shpejt Nxnsit lihen pr afro 5 minuta t shkruajn far msuan pr dietn e baraspeshuar dhe piramidn ushqimore. Msuesi/ja krkon prej tyre q t shkruajn shpejt dhe pa e shkputur lapsin nga letra, duke u prqendruar n at q po shkruajn dhe jo si po e shkruajn at. Disa nxnsve, u krkohet q ta lexojn at q kan shkruar. Detyr Skiconi n fletoren tuaj piramidn ushqimore mesdhetare. Tema 5. Pun praktike. Analiza e nj diete ushqimore Qllimi i puns: Nxnsi t aftsohet pr t marr nj diet ditore ushqimore t ekuilibruar, me qllim mnjanimin e obezitetit. Mjetet e puns: teksti, fletore, stilolaps, vizore, laps. Zhvillimi i puns Paraprakisht, msuesi/ja i porosit nxnsit nj or msimore m par q t mbajn shnime pr ushqimin e konsumuar gjat 24 orve dhe shnimet do ti sjellin n orn e puns praktike. Nxnsit do t ndrtojn tabeln dhe do ta plotsojn at n mnyr individuale. N tabel do t shnohet numri i racioneve t konsumuara pr do ushqim n 24 or.

Qumsht, kos,

djath

Mish, bizele, vez

Perime Fruta Drithra Yndyra shtatore, vajra, mblsira

Msuesi/ja prcakton detyrat pr secilin nxns, duke krkuar q nxnsit t prcaktojn n baz t tabels se cilat grupe ushqimore kan m shum e cilat kan m pak racione ushqimore dhe i sugjeron do nxnsi ushqimet q duhen shtuar apo duhen hequr nga dieta ushqimore pr t marr nj diet t baraspeshuar. Pastaj msuesi/ja shtron pyetjen pr t gjith klasn: - A mungon ndonj ushqim n dietn tuaj? - A ka me shumic ushqime t nj grupi?

27

Msuesi/ja udhzon nxnsit q t rishikojn udhzimet themelore pr do ushqim t shndetshm q jepet n tekst f. 35. shtrohen pyetjet pr diskutim me gjith klasn: - far roli luajn aktivitetet fizike n prcaktimin e sakt t ushqimit q duhet t konsumoj nj person pr t qen i shndetshm? - A ka nxns n klasn tuaj q merret me aktivitete sportive? far konsumojn ata m shum n dietn e tyre ditore. - Cila sht gjja m e rndsishme q duhet pasur parasysh n dietn tuaj? Nxnsit marrin pjes n diskutime dhe mbajn shnimet e duhura. Tema 6. Tretja Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn organet q prbjn gypin trets te njeriu; - t listojn organet q ndihmojn n tretjen e ushqimit; - t shpjegojn fillimin e procesit t tretjes n goj e vazhdimin e tij n stomak. Konceptet kryesore: tretje, gjndra tretse, amilaz, lvizje peristaltike, stomak, pepina, mukus etj. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Parashikimi me termat paraprak

Pun n grupe

Ndrtimi i njohurive

Veprimtari e leximit t drejtuar (VLD)

Pun n grupe

Prforcimi i njohurive Rishikimi n dyshe Pun individuale Parashikimi. Parashikimi me termat paraprak Msuesi/ja paraqet n tabel termat: tretje, goj, dhmb, ezofag, glltitje, pshtym, stomak, zorr, ushqim. M pas u krkohet nxnsve t bjn parashikime mbi kto fjal, duke formuar nj paragraf, ku t jepet lidhja logjike mes ktyre fjalve. N fund t ksaj faze lexohen paragraft e shkruar nga nxnsit. Model Ushqimin e marrim nga goja, n t ciln ndodhen dhmbt e dhmballt. Dhmbt coptojn ushqimin, ndrsa dhmballt e bluajn at. Ushqimi pasi laget nga pshtyma, glltitet pr n ezofag e prej andej n stomak e n zorr. Ndrtimi i njohurive. Veprimtari e leximit t drejtuar (VLD)

28

N kt faz, q mund t zgjas 30 minuta, msuesi/ja u krkon nxnsve t hapin dhe t lexojn me vmendje nga fillimi msimin deri te pjesa: Tretja vazhdon n stomak. Pasi sht lexuar kjo pjes, shtrohen pyetjet pr diskutime: Msuesi/ja: 1. kuptoni me tretje? 2. Cilat jan fazat n t cilat kalon procesi i tretjes? 3. Cilat jan pjest e gypit trets te njeriu? 4. cilat jan gjndrat q ndihmojn n tretjen e ushqimit? 5. far lloj tretje kryhet n goj? 6. Cili sht roli i pshtyms n tretjen e ushqimit? Kalohet n leximin e pjess tjetr: Tretja vazhdon n stomak. Shtrohen pyetjet pr diskutime: 1. Cili sht roli kryesor i stomakut? 2. far prmbajtje ka lngu gastrit? 3. Cili sht roli i HCl, pepsins e mukusit n stomak? Kjo faz mbaron kur merren prgjigjet e t gjitha pyetjeve. Prforcimi i njohurive. Rishikimi n dyshe N kt faz nxnsit udhzohen q t punojn individualisht ushtrimet 6 dhe 7 f. 37, pasi t punojn n mnyr individuale, i diskutojn n dyshe dhe pastaj me gjith klasn dhe arrihet n nj konkluzion: Buka prmban amidon, i cili nn ndikimin e enzims amilaz t pshtyms zbrthehet deri n maltoz, q ka shije t mbl. Tema 7. Procesi i tretjes n zorrn e holl Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t renditin gjndrat kryesore t sistemit t tretjes dhe rolin e tyre n tretje; - t shpjegojn se n cilat pjes t gypit trets fillon e mbaron tretja e sheqernave,

lyrave e proteinave; - t sintetizojn njohurit e marra mbi tretjen prmes plotsimit t nj tabele

prmbledhse. Konceptet kryesore: lng biliar, mli, pankreas, duodenum, amilaz, pepsin, tripin, lipaz. Materialet dhe mjetet e puns: tabel me pamjen e gypit trets. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs

Metodat Veprimtarit e nxnsve

Organizimi i nxnsve

Parashikimi Parashikimi me termat paraprak

Zhvillimi i fjalorit Pun n grupe t mdha

29

Ndrtimi i njohurive

Veprimtari e leximit t drejtuar (VLD)

T lexuarit ndrveprues

Pun n grupe t vogla

Prforcimi i njohurive

Tabel e koncepteve

Nxitja e t shkruarit Pun me t gjith klasn

Parashikimi. Parashikimi me termat paraprak Msuesi/ja paraqet n tabel termat: zorra e holl, duodeni, mlia, tmbli, pankreasi, enzima, gypi trets. Pasi e ndan klasn n 7 grupe, u krkon nxnsve t bjn parashikime mbi kto fjal, duke formuar nj paragraf, ku t jepet lidhja logjike mes ktyre fjalve. N fund t fazs lexohen paragraft e shkruar nga nxnsit. Model Nj pjes e gypit trets t njeriut sht edhe zorra e holl. Pjesa fillestare e saj quhet duodenum, n t cilin derdhin enzimat e tyre mlia prmes tmblit, si dhe gjndra e pankreasit, t cilat ndihmojn n tretjen e ushqimit. Ndrtimi i njohurive. Veprimtari e leximit t drejtuar (VLD) N kt faz, q mund t zgjas 30 minuta, msuesi/ja u krkon nxnsve t hapin dhe t lexojn me vmendje nga fillimi i msimit deri te pjesa: Tretja dhe prthithja n zorrn e holl. Pasi sht lexuar kjo pjes shtrohen pyetjet pr diskutime: Msuesi/ja: Cili sht funksioni i zorrs s holl? Nxnsi 1: Zorra e holl prfundon procesin e tretjes s ushqimit duke prthithur pjesn m t madhe t lndve ushqyese. Msuesi/ja: Cilat jan dy gjndrat e gypit trets q e ndihmojn zorrn e holl pr t kryer funksionin e saj? Nxnsi 2: Gjndrat e sistemit trets jan mlia dhe pankreasi. Msuesi/ja: Cilat jan disa nga funksionet e mlis? Nxnsi 3: Mlia: - depoziton sheqerin n form glikogjeni - shndrron aminoacidet e teprta n sheqerna dhe lyra - shndrron amoniakun n ure - zbrthen lndt e helmta - depoziton vitaminat dhe hekurin. Msuesi/ja: Cilat jan disa nga enzimat tretse t pankreasit? Nxnsi 4: Disa nga enzimat e pankreasit jan: tripsina, lipaza, amilaza, ribonukleaza. Kalohet n leximin e pjess tjetr: Tretja dhe prthithja. Shtrohen pyetjet pr diskutim: - Ku fillon e mbaron tretja e sheqernave, lyrave e proteinave? - Cilat jan enzimat q i zbrthejm ato? - Ku prodhohen kto enzima? - Cilat jan produktet e tretjes s tyre? Kjo faz mbaron kur merren prgjigjet e t gjitha pyetjeve.

30

Prforcimi i njohurive. Tabela e koncepteve Msuesi/ja s bashku m nxnsit plotsojn s bashk tabeln e koncepteve t dhna, duke i rikujtuar edhe nj her ato. Lndt Enzimat tretse Gjndrat q i

prodhojn Produktet e

tretjes Sheqernat Amilaza Pshtyms e

pankreasi Glukoza

Yndyrnat Lipaza Pankreasi Acidet lyrore e glicerale

Proteinat Tripsina e pepsina Pankreasi e stomaku

Aminoacide

Detyr. Vizatoni n fletore gypin trets te njeriu. Tema 8. Pun laboratori. Si punon lngu biliar (tmbli) Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsit duhet t jet t aft: - t prshkruajn se si reagojn yndyrat me ujin dhe me detergjentet larse; - t krahasojn efektin e detergjentit lars tek yndyrat me efektin e lngut biliar (tmblit) me to. Mjetet e puns: gota kimike, uj, vaj gatimi, detergjent lars pr ent, thupr qelqi pr przierje, cilindr i shkallzuar. Zhvillimi i puns Ndahet klasa n grupe pune me 5-6 nxns. Pr tu rikujtuar nxnsve rolin e lngut biliar, msuesi i drejton disa pyetje si: - Nga cili organ prodhohet lngu i tmblit? - Ku grumbullohet ai? - Ku dhe si derdhet lngu i tmblit n rrugt e tretjes? - Cili sht roli i lngut t tmblit n tretje? - far pasojash mendoni se kan me tretjen ata persona q, pr arsye shndetsore, kan hequr fshikzn e tmblit? Pasi organizon t gjith nxnsit pr t marr prgjigjet pr pyetjet e msiprme, msuesi/ja jep udhzimet pr veprimtari n praktik t tyre. Secili grup do t marr dy gota kimike 250 ml dhe do tu vendos etiketa, si p.sh., gota A dhe gota B. Seciln got do ta mbushin deri n gjysm me uj dhe n seciln got do t shtojn 10 ml vaj duke e przier. N gotn B do t shtojn 10 ml detergjent lars. Pasi nxnsit kryejn veprimtarin praktike dhe msuesi/ja kalon pr t vzhguar n secilin grup pune, ai/ ajo drejton pyetjet:

31

- far ndodh me siprfaqen e kontaktit t yndyrs me ujin kur vepron n to edhe detergjenti lars? - Rritet apo zvoglohet siprfaqja e kontaktit? - A mund t ket edhe lngu biliar rol t ngjashm me detergjentin n gypin ton trets? - Si e ndihmon lngu biliar procesin e tretjes? Pasi nxnsit nxjerrin prfundimet dhe analizojn rolin e lngut biliar pr coptimin e yndyrave e pr neutralizimin e kims acide q vjen nga stomaku, nxnsit plotsojn fletoret e puns n t ciln vizatojn gypin trets te njeriu duke u ardhur n ndihm edhe figura n tekst f. 40 dhe prfundimin e nxjerrin nga puna e laboratorit dhe e shnojn n fletoret e puns laboratorike. Vlersimi i nxnsve Nxnsi vlersohet pr: 1. Pjesmarrjen n kontrollin q lidhet me pjesn teorike ose prgjigjet q jep nxnsi pr pyetjet q lidheshin me prodhimin e rolin e lngut biliar n tretje. 2. Pjesmarrjen e nxnsve n veprimtarin praktike gjat puns n grup. 3. Saktsin e konkluzioneve q ata japin n lidhje me eksperimentin q kryen. Tema 9. Ne msuam se... (Prsritje e kreut II) Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prkufizojn termat: metabolizm, homeostaz, makroushqyes, tretje, tmbl,

lvizje peristaltike etj; - t shpjegojn funksionet e ushqimit n organizm dhe rolin e gjndrave t gypit

trets; - t krahasojn tretjen kimike me at mekanike, metabolizmin me metabolizmin baz. Konceptet kryesore: metabolizm, enzima, gyp trets, zorr e holl, mli, pankreas, tmbl, mikrovile. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Veprimtarit e

nxnsve Organizimi i nxnsve

Parashikimi Diskutimi pr njohurit paraprake

Diskutim i ideve Pun n grup

Ndrtimi i njohurive

Tabela e koncepteve Paraqitja grafike e informacionit

Pun n grup

Prforcimi i njohurive

Rishikimi n dyshe Pun individuale

Parashikimi. Diskutimi pr njohurit paraprake

32

N kt faz msuesi/ja u krkon nxnsve t renditin, t shkruajn terma, koncepte q lidhen me t ushqyerit dhe tretjen n organizmin e njeriut. Nxnsit mund t hartojn nj list t pasur me fjal e shprehje, si: proteina, sheqerna, yndyrna, kripra minerale, metabolizm, funksioni energjetik, makroushqyes, lngu gastrik, lngu pankreatik etj. M pas nxnsit vendosen t punojn n grupe pr t kryer nj kategorizim t ideve. Ndrtimi i njohurive. Tabela e koncepteve N kt faz u krkohet nxnsve ndrtimi i nj tabele (tabela e konceptit) mbi Ushqyerjen dhe tretjen. Edhe kjo veprimtari zhvillohet prmes puns n grupe. N kolonn e par nxnsit do t paraqesin enzimat dhe lngjet q prodhohen nga gjndrat e gypit trets; n kolonn e dyt gjndrat q i prodhojn ato; n kolonn e tret lndt mbi t cilat veprojn kto enzima; n kolonn e katrt produktet e zhvillimit. Pas prfundimit t puns n grupe, nxnsit prfaqsues t grupeve paraqesin tabelat e tyre t prgatitura n fleta formati. Grupet mund t shkmbejn mendime me njri-tjetrin. Enzimat e lngjet e gypit trets

Ku prodhohen Lnda ku veprojn

Produktet e zbrthimit

1. Ptialina 2. Lngu gastrik 3. Pepsina 4. Lngu i zorrve 5. Tripsina 6. Lipaza 7. amilaza

1. Gjndrat e pshtyms 2. Gjndrat e stomakut 3. Stomaku 4. Zorrt e holla 5. Pankreasi 6. Pankreasi 7. Pankreasi

1. Amidoni 2. T gjitha llojet e ushqimeve dhe bakteret 3. Proteinat 4. Nxit veprimin e enzimave 5. Proteinat 6. Yndyrnat 7. Sheqernat

1. Disakaride 2. Makromolekula t lndve ushqimore 3. Dipeptide 4. Makromolekula 5. Aminoacide 6. Acide lyrore+glicerol 7. Glukoz

Prforcimi i njohurive. Rishikimi n dyshe N kt faz, udhzohen nxnsit t punojn individualisht ushtrimet 14, 15 f. 44. Pasi punojn ushtrimet n mnyr individuale, ata i diskutojn n klas dhe arrihet n nj konkluzion: Ushqimi duhet t jet i larmishm dhe sasia e tij duhet te jet n prputhje me aktivitetin fizik, moshn e gjinin e do individi. Msuesi/ja ngre pyetjet: - Ku qndron ndryshimi midis tretjes mekanike me at kimike? - Cili sht ndryshimi midis metabolizmit e metabolizmit baz? Kjo or prfundon, pasi merren edhe prgjigjet pr krahasimet e msiprme nga nxnsit.

metabolizm proteina sheqerna makroushqyes

33

Tema 10. Ushtrime mbi kreun II Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prcaktojn rolin e sheqernave, lyrave, proteinave e vitaminave n organizm; - t shpjegojn rolin e pjesve t grupit trets e t gjndrave ndihmse t tij; - t analizojn rolin e enzimave q derdhin n gypin trets dhe pasojat q do t sillte mungesa e tyre. Zhvillimi i msimit N kt or ushtrimesh do t prdoret metoda rolet n grupet bashkpunuese. Sipas ksaj metode, nxnsve u caktohen role brenda grupit. Por rolet mund t ndrrohen gjat zgjidhjes s ushtrimeve t tjera, n mnyr q do nxns t ket mundsi t praktikoj secilin rol. Kto role ndihmojn q secili nxns t prmirsoj shprehit dhe shkathtsit e tij. Hapi i par: pasi bhet ndarja e klass n grupe, msuesi/ja bn ndarjen e roleve te nxnsit e nj grupi ose nxnsit i prcaktojn vet rolet brenda grupit, pasi rolet jan sqaruar nga msuesi/ja. Pyetsi: pyetsi i paraqet detyrn grupit. Kontrolluesi: kontrolluesi merr masat q t gjith antart e grupit t kuptojn dhe t prqendrohen tek ajo. Mbajtsi i kohs: kujdeset pr kohn e caktuar pr detyrn dhe siguron q do antar i grupit nuk merr shum koh. Nxitsi: nxit antart e grupit q t prgjigjen, i prgzon pr idet e sakta q japin n zgjidhjen e detyrs. Raportuesi: paraqet prgjigjen prfundimtare t grupit para gjith klass. Pr shembull: njri grup do t zgjidh ushtrimin 2, f. 44. Pyetsi: sqaron grupin q, pasi ta lexoj me kujdes ushtrimin, t rrethoj vetm njrn nga alternativat e sakta lidhur me krkesn e ushtrimin mbi funksionin e karbohidrateve. Kontrolluesi: vzhgon nse t gjith antart e tjer t grupit jan prqendruar n zgjidhjen e ushtrimit. Mbajtsi i kohs: vzhgon kohn, q t mos kaloj afatin kohor t caktuar nga msuesi/ja pr zgjidhjen e ushtrimit. Nxitsi: nxit nxnsit e grupit q t japin prgjigjen, duke u mbshtetur n idet e dhna nga grupi. Raportuesi: Paraqet prgjigjen para klass, q n kt rast sht pika (C): furnizon trupin me energji. N t njjtn mnyr veprojn edhe grupet e tjera, si dhe pr zgjidhjen e ushtrimeve me krkesn, nse thniet jan t vrteta apo t gabuara, si dhe pr ushtrimet q lidhen me afrin pr t vzhguar. Pasi nxnsit t ken zgjidhur ushtrimin e par, sht mir q n ushtrimin e dyt t ndryshojn rolet sa her q punojn n grupe. Pasi provojn secilin prej roleve, nxnsit bhen antar m t mir t grupit.

34

KREU III. QARKULLIMI, FRYMKMBIMI DHE EKSKRETIMI Tema 1. Gjaku: nj ind transportues, rregullues dhe mbrojts i prsosur Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t listojn tri funksionet kryesore t gjakut; - t prshkruajn prbrsit kryesor t gjakut; - t shpjegojn funksionin kryesor t tri proteinave plazmatike. Konceptet kryesore: plazm, rruaza t kuqe, rruaza t bardha, hemoglobin, pllakza gjaku, fibrinogjene, albumin, globin. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Di Pun individuale dhe me klasn Ndrtimi i njohurive Dua t di Pun individuale Prforcimi i njohurive Msova m shum Pun individuale Parashikimi. Di Msuesi/ja i njeh nxnsit me temn e msimit Gjaku, nj ind transportues, rregullues dhe mbrojts i prsosur. M pas u krkon nxnsve t mendojn dhe pastaj t shkruajn n fletoret e tyre se far din pr gjakun. M pas shohin bashk n fjalorin e gjuhs shqipe prkufizimin e ksaj fjale: Lng i kuq q qarkullon n trupin e njeriut e t kafshve pr t uar ushqim e oksigjen n t gjitha qelizat, pr shkmbimin e lndve, pr mbrojtjen e organizmit etj. Diskutohet pr njohurit q ata kan marr n klasat m t ulta pr gjakun. N drrasn e zez msuesi/ja vizaton tabeln DDM dhe plotson kolonn Di. Di Dua t di Msova -Gjaku sht ind i lngt -Gjaku prbhet nga

plazma dhe qelizat e gjakut

-Gjaku qarkullon n t gjith trupin

-Gjaku shprndan oksigjenin dhe lnd t ndryshme n t gjith trupin

Ndrtimi i njohurive. Dua t di Nxnsit plotsojn kolonn Dua t di prmes pyetjeve q ata kan lidhur me temn. Nxnsi 1. Sa litra gjak ka n trupin e njeriut? Nxnsi 2. Cili sht roli i prbrsve t gjakut?

35

Nxnsi 3. Pse gjaku sht jetik? Nxnsi 4. Cili sht funksioni i gjakut? Nxnsi 5. Prse mjekt kshillojn pr t br analizat e gjakut? Di Dua t di Msova m shum - Gjaku sht ind i lngt - Gjaku prbhet nga plazma dhe qelizat e gjakut - Gjaku qarkullon n t gjith trupin - Gjaku shprndan oksigjenin dhe lnd t ndryshme n t gjith trupin

- Sa litra gjak ka n trupin e njeriut? - Cili sht roli i prbrsve t gjakut. - Pse gjaku sht jetik? - Cili sht funksioni i gjakut? - Prse mjekt kshillojn pr t br analizat e gjakut?

Prforcimi i njohurive. Msova m shum N kt faz nxnsit lexojn tekstin n mnyr individuale dhe msimi i ndihmon pr paqartsit q mund t ken n plotsimin e tabels. Nxnsit shprehin idet e tyre dhe ndonj ide interesante q u del nga leximi i tekstit. N kt faz plotsohet kolona e tret e tabels Msova. Di Dua t di Msova m shum - Gjaku sht ind i lngt - Gjaku prbhet nga plazma dhe qelizat e gjakut - Gjaku qarkullon n t gjith trupin - Gjaku shprndan oksigjenin dhe lnd t ndryshme n t gjith trupin

- Sa litra gjak ka n trupin e njeriut? - Cili sht roli i prbrsve t gjakut. - Pse gjaku sht jetik? - Cili sht funksioni i gjakut? - Prse mjekt kshillojn pr t br analizat e gjakut?

- Sasia e gjakut te njeriu sht afrsisht 8% e peshs trupore. - Plazma prmban 90% uj dhe qelizat e gjakut. - Proteinat e plazms jan albumina, fibriogjeni dhe globulinat. - Gjaku kryen shum funksione. - analizat e gjakut tregojn shkaqet e smundjeve n trupin ton.

Tema 2: Gjaku prbhet nga disa lloje qelizash Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prcaktojn n tabel prbrsit qelizor t gjakut; - t shpjegojn rolin e secilit prbrs qelizor t gjakut; - t analizojn procesin e mpiksjes s gjakut.

36

Konceptet kryesore: qeliza t gjakut, fagocitoz, koagulim, hem, fibrogjen. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Veprimtarit e

nxnsve Organizimi i nxnsve

Parashikimi Di Diskutim i ideve Pun individuale dhe me klasn

Ndrtimi i njohurive Dua t di Nxitja e diskutimit Pun individuale Prforcimi i njohurive Msova m shum Nxitja e diskutimit Pun individuale

Zhvillimi i msimit

Parashikimi. Di Msuesi/ja n fillim bn t njohur temn e msimit Gjaku prbhet nga disa lloje qelizash dhe u krkon nxnsve t shkruajn n fletore se far din pr gjakun. N drrasn e zez msuesi/ja vizaton tabeln DDM. N baz t njohurive q nxnsit kan pr gjakun, plotsojn kolonn Di tek tabela. Dy kolonat e tjera t tabels mbeten bosh. Di Dua t di Msova m shum Gjaku prbhet nga

rruaza t kuqe e t bardha.

Ka smundje t gjakut, si leucemia, hemofilia, anemia.

Gjahu sht lumi i jets.

Gjaku dhurohet

Ndrtimi i njohurive. Dua t di Plotsohet tabela n kolonn Dua t di me pyetjet e nxnsve: Nxnsi nr 1: far prbrsish t tjer ka gjaku prve rruazave t kuqe e t bardha? Nxnsi nr 2: Si llogaritet sasia e gjakut te do njeri? Nxnsi nr 3: Si jan t ndrtuara ent e gjakut? Nxnsi nr 4: Si realizohet mpiksja e gjakut? Nxnsi nr 5: far ndryshimi kan rruazat e kuqe nga ato t bardha prve ngjyrs? Di Dua t di Msova m shum Gjaku prbhet nga

rruaza t kuqe e t bardha

Ka smundje t

far prbrsish t tjer ka gjaku prve rruazave t kuqe e t bardha?

Si llogaritet sasia e gjakut tek

37

gjakut si leucemia, hemofilia, anemia

Gjahu sht lumi i jets.

Gjaku dhurohet

do njeri? Nga far indesh prbhen

ent e gjakut? Si bhet mpiksja e gjakut? far ndryshimi kan rruazat

e kuqe nga ato t bardha prve ngjyrs?

Prforcimi i njohurive. Msova m shum N kt faz nxnsit lexojn tekstin n mnyr individuale. Pas leximit japin ide interesante rreth prbrjes dhe veprimtaris s gjakut n organizm. Msuesi/ja plotson kolonn e tret t tabels Msova m shum me prgjigjet e nxnsve. Di Dua t di Msova m shum Gjaku prbhet

nga rruaza t kuqe e t bardha

Ka smundje t gjakut si leucemia, hemofilia, anemia

Gjahu sht lumi i jets.

Gjaku dhurohet

far prbrsish t tjer ka gjaku prve rruazave t kuqe e t bardha?

Si llogaritet sasia e gjakut tek do njeri?

Nga far indesh prbhen ent e gjakut?

Si bhet mpiksja e gjakut?

far ndryshimi kan rruazat e kuqe nga ato t bardha prve ngjyrs?

Gjaku prbhet nga qelizat e tij dhe prbrsit joqelizor, plazma.

Eritrocitet jan n numr m t madh se qelizat e tjera t gjakut.

Sasia e gjakut sht 8% e peshs trupore.

Mpiksja e gjakut bhet nga proteina fijezore fibriogjen.

Rruazat e kuqe jan pa brtham, t bardhat me brtham.

Detyr: Vizatoni tri rruaza t kuqe dhe tri rruaza t bardha, duke paraqitur sakt formn e tyre dhe brthamn, n ato qeliza ku ajo sht e pranishme. Vlersimi i nxnsve Nxnsit vlersohen pr:

- saktsin e formulimit t pyetjeve - saktsin e prgjigjeve q japin gjat analizs s msimit n fazn Msova

m shum. Nga prvoja Me an t tekniks DDM, ngulitin m mir njohurit kur ata:

- kujtojn ato q din - bjn pyetje rreth tems - prthithin njohurit e fituara.

38

Tema 3. Njihuni me grupin tuaj t gjakut Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn far sht nj aglutinogjen dhe nj aglutinin; - t prcaktojn skemn e dhurimit t gjakut q mnjanon aglutinimin; - t shpjegojn se kur mund t ndodh smundja hemolitike e t porsalindurve. Konceptet kryesore: aglutinogjen, aglutinina, aglutinim, sistemi rhezus. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Stuhi mendimesh/Shkmbe nj

problem Pun n grup

Ndrtimi i njohurive DRTA/veprimtari e t menduarit dhe e t lexuarit t drejtuar

Pun e drejtuar n grupe

Prforcimi i njohurive Rishikim n dyshe Pun n dyshe Parashikimi. Shkmbe nj problem Msuesi/ja krkon nga nxnsit t tregojn far din pr gjakun dhe rolin e tij. transporton oksigjen transporton lnd t ndryshme prbn 8% t trupit prbhet nga plazma e qelizat e tij shprndan nxehtsin mbron organizmin Msuesi/ja i nxit nxnsit t rishikojn edhe nj her funksionet e gjakut n organizmin e njeriut, duke i shkruar ato n tabel. Gjaku ka funksion: - transportues; ai shprndan oksigjenin, lnd ushqimore e hormone n qeliza dhe merr prej tyre dyoksid karboni e lnd t panevojshme. - mbrojts (imunitar) - rregullator i temperaturs s organizmit Pas ksaj nxnsve u drejtohen pyetjet: - Si mund ti ndihmojn njerzit q jan n rrezik pr jetn dhe kan nevoj pr gjak? - A mund q do individ ti jap gjak nj individi tjetr pa br m par analizat e gjakut se cilit grup i prket? Kto jan pyetjet e nj problemi, ku nxnsit duhet t japin prgjigje duke sugjeruar edhe rrugt e zgjidhjes. Msuesi/ja i l nxnsit t mendojn dhe t diskutojn rreth ktij problemi pr 5 minuta n grupe dyshe. Secili grup shkruan prgjigjet e tij dhe ia jep prgjigjet nj

Gjaku

39

grupi tjetr, duke shkmbyer kshtu problematikat dhe gjykojn mbi idet e njri-tjetrit. Ndrtimi i njohurive. DRTA/veprimtari e t menduarit dhe e t lexuarit t drejtuar N vijimsi, msuesi/ja u krkon nxnsve t hapin tekstin e biologjis n temn msimore Njihuni me grupin tuaj t gjakut. U shpjegon atyre q tani duhet t lexojn pjesn hap pas hapi sipas sistemeve t grupeve t gjakut dhe t shohin me kujdes figurat. Gjat leximit, msuesi/ja u shpjegon nxnsve konceptet kryesore t msimit. M pas diskutohet rreth informacioneve t sjella nga vet nxnsit dhe atyre t marra n tekst. Sistemi AB0 - aglutinogjenet, aglutininat, aglutinimi Sistemi rhezus rhezusi pozitiv, rhezusi negativ Sisteme t tjera t gjakut MN, Kell, Levis etj. Gjat kohs q nxnsit fillojn t lexojn, msuesi/ja ndrton n drrasn e zez nj tabel prmbledhse dhe u krkon nxnsve t plotsojn tabeln sipas krkesave t saj. Msuesi/ja i shoqron plotsimet e tabels me shpjegimet e nevojshme, duke paraqitur edhe skemn q lejon shkmbimin e gjakut dhe mnjanon aglutinimin, q quhet skema e rombit. O O A A shkmbimi i gjakut B B AB AB Sistemi AB0 Grupet e gjakut Aglutinogjenet

A, B Aglutininat a, b

Gjenotipat

Grupi A Grupi B Grupi AB Grupi 0

40

Prforcimi i njohurive. Rishikimi n dyshe N kt faz t ors msimore, nxnsit reflektojn pr qndrueshmrin e t nxnit mbi konceptet dhe shprehit e fituara n temn e siprprmendur, duke e zbatuar at n detyrn q u afrohet me an t tekniks Mendo/puno dhe rishiko n dyshe pr afrsisht 10 minuta. Detyra Tregoni nse nj individ me grup gjaku 0 mund t marr gjak nga nj individ tjetr me grup gjaku A? Argumentoni prgjigjen tuaj Pas puns individuale mbi detyrn e dhn, nxnsit diskutojn dhe shkmbejn mendime me shokun e banks. M pas kalohet n diskutim me gjith klasn mbi mnyrat e mundshme t dhurimit t gjakut, t cilat e mnjanojn dukurin e aglutinimit. Tema 4. Zemra: pompa muskulore q v n lvizje gjakun Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prshkruajn vendndodhjen dhe pozicionin e zemrs n trupin ton; - t shpjegojn si mundsohet moskthimi mbrapsht i gjakut nga barkushet n vesh; - t shpjegojn rrugn q bn nj pik gjaku pasi ajo hyn n veshin e djatht. Konceptet kryesore: zemra, vesh, barkushe, aort, vena, arterie, kapilar, kllapza, eritrocite. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Parashikim me termat paraprak

Pun n dyshe

Ndrtimi i njohurive

Veprimtari e t lexuarit t drejtuar (VLD)

Pun individuale, ose n grup

Prforcimi i njohurive Harta e koncepteve Pun n grup

Parashikimi. Parashikimi me termat paraprak Prpara fillimit t msimit, msuesi/ja zgjedh disa terma, si: zemr, vesh, barkushe, arterie, vena, kafazi i kraharorit, gjak i pastr, gjak i papastr dhe i shkruan ata n tabel. U krkon dysheve t nxnsve t shkruajn nj paragraf ku t prdoren kto fjal dhe t listohen lidhjet q kan ato mes tyre. Pas 3-4 minutash nxnsit lexojn para klass pjesn e shkruar. Msuesi/ja i porosit nxnsit q t dgjojn

zemr barkushe vesh arterie vena kafaz

41

me vmendje pjesn q msuesi/ja ka prgatitur, duke prdorur t njjtt terma paraprak dhe m pas i krahasoj me ato q kan krijuar nxnsit. Ndrtimi i njohurive. Veprimtari e t lexuarit t drejtuar (VLD) Pas etaps s parashikimit t strukturs msimore, msuesi/ja kalon n etapn e ndrtimit t njohurive me Veprimtarin e Leximit t Drejtuar (VLD). Msuesi/ja u krkon nxnsve t hapin librin dhe t lexojn n heshtje temn Zemra pompa muskulore q v n lvizje gjakun pr 5-10 minuta, duke e ndar at n dy nnpjes t zotrueshme lehtsisht prej tyre. Nxnsit njihen me: 1. Ndrtimin dhe vendin ku ndodhet zemra 2. Rrugn q bn nj pik gjaku, pasi hyn n veshin e djatht etj. Pr do pjes msuesi/ja thekson se duhet t nxjerrin nj prfundim, t cilin duhet ta shkruajn n fletore, pr ta prdorur n prfundimet q do t nxirren n fund t veprimtaris. Diskutimi i shtjeve sht veprimtari kurorzuese, q nxnsit t kuptojn m mir ndrtimin dhe rolin e veant apo jetik q luan zemra n jetn ton dhe t shpjegojn se si qarkullon gjaku i pasur me oksigjen dhe ai pa oksigjen n trupin ton. Prforcimi i njohurive. Harta e koncepteve Msuesi/ja modelon n tabel nj hart mbi konceptin Zemra. U shpjegon nxnsve si duhet t sistemojn njohurit e tyre mbi zemrn pr ta realizuar hartn e konceptit. me dy fletza e majt e djatht me tri fletza kllapza gjak i pastr e majt e majt barkushe veshore gjak i papastr e djatht e djatht ent e gjakut arterie vena kapilar Tema 5. Si punon zemra? Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t prkufizojn termat sistol e diastol; - t shpjegojn si realizohet tkurrja e muskulit t zemrs si nj i tr; - t analizojn si ndikon sistemi nervor dhe ai hormonal n punn e zemrs.

Zemra

42

Konceptet kryesore: sistol, diastol, nyja sinoatriale, nyje atrioventrikulare, elektrokardiagram. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Harta e konceptit Pun n grup Ndrtimi i njohurive Imagjinat e drejtuar Pun individuale Prforcimi i njohurive Shkrim i shpejt Pun individuale Parashikimi. Harta e konceptit Msuesi/ja paraqet n tabel hartn e nj koncepti. Pasi bn sqarimet pr kt metod, u krkon nxnsve t plotsojn konceptin zemra. Duke shfrytzuar njohurit e mparshme dhe duke br pyetje t ndryshme, nxnsit plotsojn hartn e konceptit. ZEMRA Ndrtimi i njohurive. Imagjinat e drejtuar Msuesi/ja i fton nxnsit t imagjinojn sikur jan nj pik gjaku dhe udhtimin e saj npr zemr. Msuesi/ja u krkon nxnsve t prshkruajn sakt rrugn q do t prshkruaj kjo pik gjaku, ku hyn, npr ciln pjes t zemrs kalon dhe ku prfundon ajo. Rrugtimi im Un jam nj pik gjaku dhe do tju tregoj rrugn q bj un npr zemr. Pasi l vendlindjen time, palcn e kuqe n kock, npr rrugn e shtruar nga shoqet e mia, pra, rryms s gjakut, futem n veshin e majt t zemrs, aty ku mblidhemi un dhe shoqet e mia dhe furnizohemi me oksigjen. Pas ngarkohem n kurriz me oksigjen, kaloj npr barkushen e majt... Prforcimi i njohurive. Shkrimi i shpejt Msuesi/ja i l nxnsit pr disa minuta, afrsisht 5 minuta, t shkruajn far msuan pr zemrn dhe punn e saj. Krkon prej tyre q t shkruajn shpejt dhe pa e shkputur lapsin nga letra, duke u prqendruar n at q po shkruajn. Disa nxnsve u krkon t lexojn at q kan shkruar. Detyr Jepni mendimin tuaj: A punon zemra e pavarur nga organizmi?

Pompon gjakun n t gjith trupin

sht e vendosur n kafazin e kraharorit

Prbhet nga 4 dhoma

Rreh afrsisht 70 her n minut

43

Tema 6. Ent e gjakut, rrjeti i prsosur i qarkullimit t gjakut Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t listojn llojet e enve t gjakut; - t krahasojn ndrtimin e arterieve me venat; - t shpjegojn funksionet e sistemit limfatik. Konceptet kryesore: ven, arterie, venul, arteriol, kapilar, shtrat kapilar, limf, nyje limfatike. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Di Pun individuale. Pun n dyshe Ndrtimi i njohurive Dua t di Pun n dyshe Prforcimi i njohurive Msova m shum Pun individuale Parashikimi. Di Msuesi/ja i njeh nxnsit me temn e msimit: Ent e gjakut, rrjeti i prsosur i qarkullimit t gjaku dhe u krkon nxnsve t mendojn e t shkruajn far din pr ent e gjakut. Msuesi/ja: - Sa lloje ensh t gjakut njihni ju? - Ku ndryshojn ato midis tyre? Msuesi/ja vizaton n drrasn e zez tabeln DDM. Me prgjigjet e dhna nga nxnsit plotson kolonn Di. Di Dua t di Msova m shum - Ka tri lloje ensh t

gjakut, arterie, vena, kapilar.

- Venat transportojn gjakun e varfr me O2.

- Arteriet transportojn gjakun e pasur me O2.

- Kapilart jan degzime t venave e arterieve.

- Arteriet nxjerrin gjakun nga zemra, ndrsa venat e fusin gjakun n zemr.

- -

Ndrtimi i njohurive. Dua t di Plotsohet kolona Dua t di me ato ka nxnsit duan t din m shum lidhur me temn.

44

Di Dua t di Msova m shum - Ka tri lloje ensh t gjakut, arterie, vena, kapilar. - Venat transportojn gjakun e varfr me O2. - Arteriet transportojn gjakun e pasur me O2. - Kapilart jan degzime t venave e arterieve. - - arteriet nxjerrin gjakun nga zemra ndrsa venat e fusin gjakun n zemr.

- Si jan t ndrtuara arteriet e venat?

- Si arrijn lndt ushqyese e oksigjeni t futen b gjak?

- far sht limfa e nyjat limfatike?

- Cilat jan funksionet e limfs?

Prforcimi i njohurive. Msova m shum N kt faz t ors msimore, nxnsit lexojn tekstin n mnyr individuale pr t gjetur prgjigjet e pyetjeve t tyre. Sqarohen nga msuesi/ja dhe plotsojn kolonn e tret Msova m shum. Di Dua t di Msova m shum - Ka tri lloje ensh t gjakut, arterie, vena, kapilar. - Venat transportojn gjakun e varfr me O2. - Arteriet transportojn gjakun e pasur me O2. - Kapilart jan degzime t venave e arterieve. - - arteriet nxjerrin gjakun nga zemra ndrsa venat e fusin gjakun n zemr.

- Si jan t ndrtuara arteriet e venat?

- Si arrijn lndt ushqyese e oksigjeni t futen b gjak?

- far sht limfa e nyjat limfatike?

- Cilat jan funksionet e limfs?

-Ent e gjakut prbhen nga indi endotelial, q sht n kontakt me gjakun; shtresa e mesme prbhet nga indi muskulor i lmuar dhe shtresa e jashtme prbhet nga kolagjeni e indi lidhor. - Lndt ushqyese e oksigjeni futen n gjak prmes shtrateve kapilare Q rrethojn qelizat e trupit. -Limfa formohet nga drenazhimi i lngut t teprt ndrlidhor, kurse nyjat limfatike jan organe t vogla q filtrojn limfn. Funksionet e limfs jan: a) drenazhimi i lngur t

teprt lidhor; b) transporton yndyrat, c) luan rol mbrojts nga

smundjet. Detyr. Zhvilloni me shkrim ushtrimin 4, f. 56 n tekst.

45

Tema 7. Pun laboratori. Matja e ritmit t zemrs (pulsit) Qllimi i puns: nxnsit t vzhgojn me sy t lir rrahjet e zemrs. Mjetet e puns: nj or dore me sekonda ose nj kronometr. Metoda: t nxnit n bashkpunim. Teknika: pun individuale dhe n grupe.

Zhvillimi i puns

N fillim nxnsit sqarohen nga msuesi/ja se pulsi sht ritmi me t cilin zemra rreh. Ai matet duke numruar rrahjet e zemrs gjat 1 minute. Pulsi mund t matet n ann e brendshme t dors s majt, duke vn gishtin e madh t dors s djatht atu ku mbaron parakrahu dhe fillon pllmba, tek arteria, si dhe n arterien e qafs. Pulsi mund t matet n gjendje qetsie, por edhe pas nj aktiviteti fizik do ta eksplorojm gjat puns s laboratorit. Msuesi/ja ndan klasn n grupe dhe cakton si detyr pr secilin grup q t modeloj nj eksperiment, prmes t cilit t provoj se si nj veprimtari ndikon n ritmin e pulsit dhe secili grup do t prgatis nj poster, ku t prshkruajn eksperimentin e tij. Secili grup do t ndrtoj n fletore nj tabel, ku do t tregoj vlerat e ritmit t zemrs t shprehura n rrahje/minut, n gjendje qetsie dhe pas nj aktiviteti fizik t leht e t sforcuar (vrapim, krcim). Nxnsit do t llogaritin ndryshimin e ritmit t zemrs pr do individ q merr pjes n eksperiment dhe do t nxjerrin vlern mesatare t rimtit t zemrs pr gjith grupin. Nxnsve u krkohet tu prgjigjen pyetjeve: - A e mbshtesin rezultatet e tyre hipotezn se pulsi rritet me shtimin e aktivitetit fizik?

N fund t puns, secili grup do t paraqes nj poster me eksperiencn e kryer, ku do t shpjegojn hipotezn, mnyrn e kryerjes s eksperimentit dhe rezultatet n tabeln si m posht dhe me grafik. Kushtet N kushte qetsie Pas nj veprimtarie

fizike (ecje) Pas nj veprimtarie fizike (vrapim, krcim)

Numri i rrahjeve t zemrs pr nj minut

N fund krahasojm rezultatet e grupit me ato t grupeve t tjera.

46

Tema 8. Mbrojtja e trupit Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t renditin mekanizmat e sistemit mbrojts jospecifik; - t shpjegojn shkaqet e reaksionit mahiss, duke treguar molekulat dhe qelizat q e rrethojn at; - t shpjegojn rolin e qelizave t bardha t gjakut n vijn e dyt t mbrojtjes jospecifike. Konceptet kryesore: mbrojtje jospecifike, lizozim, mukus, reaksion mahiss, histamina, komplement, interferon, neutrofile, makrofage, qeliza mast. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Prmbledhje e strukturuar T gjith nxnsit Ndrtimi i njohurive

Msim i prqendruar mbi argumente

Pun n dyshe

Prforcimi i njohurive Shnime mbi shnime Pun individuale

Parashikimi. Prmbledhje e strukturuar Gjat ksaj faze, msuesi/ja bn nj prmbledhje t strukturuar t t gjith prmbajtjes s msimit, duke dhn shtjet m t rndsishme. Kshtu trajton mekanizmat e mbrojtjes jospecifike, si lkura, e cila prmes djerss dhe yndyrs pengon deprtimin e mikrobeve n organizm; mukusi q prodhojn membranat e brendshme t sistemit t tretjes; rrugve t frymmarrjes, aparatit t riprodhimit etj. - far ndodh kur nj patogjen kalon vijn e par t mbrojtjes s trupit? N kt rast vihen n lvizje a) prgjigja mahisse b) rritet temperatura c) aktivizohen qelizat e bardha t gjakut - Tregohet si realizohet prgjigja mahisse, roli i histamins e bradihimins n reaksionin mahiss. - Tregohet se si realizohet lufta kimike me proteinat komplement ndaj baktereve e proteinat interferon ndaj viruseve. - Tregohet se si realizohet mbrojtja aktive nga tri llojet e rruazave t bardha t gjakut: neutrofilet, makrofaget dhe qelizat vrasse natyrore (NK) Ndrtimi i njohurive. Msim i prqendruar mbi argumente Msuesi/ja jep udhzime q nxnsit n dyshe, t lexojn tekstin duke mbajtur prpara nj list elementesh t nj argumentimi n formn e pyetjeve. Py: Cila sht pyetja kryesor q bhet n kt

msim? Prgj: Cila sht prgjigja q jepet.

47

Ars: far arsyesh jepen? Pro: far provash jepen? Shembull Ilustrojeni me nj shembull. Nxnsit vendosin kto shenja n paragrafin e msimit, ku ato gjejn vend. Pr shembull: Py: Si realizohet prgjigja imunitare jospecifike ndaj agjentve patogjen? Prgj: realizohet prmes lkurs me djers, mukusit t rrugve t tretjes,

frymmarrjes e riprodhimit, proteinave komplementare e interferonit. Ars: Djersa prmban enzimn lozozim q vret bakteret; mukusi i kap

mikrobet dhe i kalon ato n rrugt e tretjes; proteina komplementare shkatrron murin e baktereve; proteina interferon nuk lejon shumimin e viruseve.

Shembull: Dhimbja dhe enjtja sht rrjedhoj e ndryshimeve q vijn nga lirimi nga qelizat e dmtuara i histaminave dhe bradikimins, e cila nxit sistemin nervor e na bn t ndiejm dhimbje, si dhe qelizat mast t sekretojn histaminn.

Prforcimi i njohurive. Shnime mbi shnime Msuesi/ja i udhzon nxnsit t punojn n mnyr individuale pr t organizuar informacionin e marr nga teksti. Shembull i shnimeve mbi shnime: Mbrojtja e par imunitare jospecifike bhet nga: - lkura - mukusi - qerpikt Mbrojtja n vijn e drejt bhet nga mekanizmat jospecifike si: - prgjigja mahisse - rritja e temperaturs - proteinat e rruazat e bardha Tema 9. Prgjigja mbrojtse apo imunitare Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t renditin llojet e qelizave t bardha t gjakut q marrin pjes n vijn e tret mbrojtse specifike;

- t prshkruajn rolin e makrofagve, qelizave citotoksike, qelizat ndihmse T e qelizat B;

- t shpjegojn mbrojtjen specifike apo imunitare. Konceptet kryesore: makrofag, qeliza citotoksike T, qeliza ndihmse T, qeliza B, antigjene, antitrupa, qeliza plazmatike, qeliza kujtes.

48

Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Diskutim pr njohurit paraprake

Pun individuale Pun n dyshe

Ndrtimi i njohurive Lexim i imt me kodim teksti Prforcimi i njohurive Ditari dypjessh Pun n dyshe/n grup Parashikimi. Diskutim pr njohurit paraprake Msuesi/ja u krkon nxnsve t thon far din rreth prgjigjes imunitare e rruazave t bardha t gjakut. Ai i orienton nxnsit me an t ktyre pyetjeve: - kuptoni me prgjigje imunitare? - Cilat qeliza t trupit ton e realizojn at? - Sa lloj limfocitesh njihni ju? - Ku ndryshojn limfocitet T nga ato B? - Cilat prej tyre maturohen n Timus? - A njihni qeliza t tjera t gjakut q glltisin mikrobet? Nj nxns shkruan n tabel mendimet apo prgjigjet q japin nxnsit e tjer pr kto pyetje. Ndrtimi i njohurive. Lexim i imt me kodim teksti Msuesi/ja u krkon nxnsve ta lexojn msimin n dyshe dhe prcakton kodet, t cilat jan: (P) - prkufizim, (Sh-P) shkak pasoj, (I) interpretim, (K) krahasim. I orienton nxnsit q t vendosin shenjat n tekst pas nj leximi t kujdesshm.

- Prballja e patogjenve me vijn e tret t mbrojtjes s trupit quhet prgjigje imunitare specifike (Prkufizim).

- Lidhja e antigjenit te viruset me antitrupat specifike t limfociteve on n shkatrrimin e eliminimin e patogjenit (shkak-pasoj).

- Prgjigja imunitare realizohet prmes bashkveprimit t dy proceseve t ndryshme. Njri proces ka t bj me prgjigjet e qelizave B, q sht mbrojtja pasive, ndrsa tjetri me prgjigjen e qelizave T, q sht mbrojtje aktive e ndrmjetsuar nga qelizat citotoksike T. Kto dy procese ndodhin njkohsisht (shpjegohet skema n fig. 64) (Interpretim).

- Mbrojtja specifike ndryshe nga ajo jospecifike sht afatgjat sepse prmes qelizave kujtes sigurohet nj mbrojtje pr gjith jetn ndaj patogjeneve t caktuar (Krahasim)

Prforcimi i njohurive. Ditari dypjessh Msuesi/ja u krkon nxnsve t plotsojn nj ditar dypjessh me konceptet m t rndsishme t tems. I sqaron nxnsit se n njrn an t ditarit do t shkruajn konceptet kryesore dhe n ann tjetr do t plotsojn rolin e tyre.

49

Konceptet kryesore Roli i tyre Magrofage Qeliza citotoksike T Qeliza B Qelizat ndihmse T

Glltitin patogjenet e qelizat e infektuara Sulmojn e vrasin qelizat e infektuara piketojn patogjent duke ua br gati makrofagve pr shkatrrim Aktivizojn qelizat citotoksike T dhe qelizat B

Detyr. Prgatitni nj ese me tem: Mbrojtja e trupit ton nga pushtuesit patogjen. Tema 10. Sistemi i frymkmbimit Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft: - t renditin pjest prbrse t sistemit t frymkmbimit; - t shpjegojn rndsin e veshjes s rrugve t frymmarrjes me cilie e mukus; - t shpjegojn si ndodh ajrosja e mushkrive. Konceptet kryesore: mushkri, faring, laring, trake, bronke, hojza, diafragm, mukus, cilie. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi

Parashikim me terma paraprak

Pun individuale

Ndrtimi i njohurive

Sistemi ndrveprues i shnimeve - INSERT

Pun n dyshe/Pun n grup

Prforcimi i njohurive Ditari dypjessh Pun n dyshe/n grup Parashikimi. Parashikim me terma paraprak Msuesi/ja zgjedh disa koncepte kryesore nga tema, si: ajr, frymmarrje, oksigjen, sport, duhan, mal. Msuesi/ja shkruan n drrasn e zez fjalt e msiprme dhe u krkon nxnsve t prgatisin individualisht nj tregim t shkurtr q prmban kto fjal. Pas 5 minutash u krkon nxnsve t lexojn krijimet e tyre. Model Gjat fundjavs, s bashku me familjen shkruam n malin e Dajtit. Sa m shum q ngjiteshim, aq m shum mbusheshim

Ajr Frymmarrje Oksigjen Sport Duhan Mal

50

me ajr. Kur arritm, n qetsin e pyllit ndjem nj frymmarrje t lehtsuar, pr shkak t oksigjenit q na mungon m shum n qytet. Ndrtimi i njohurive. Sistemi ndrveprues i shnimeve - INSERT Hapet teksti msimor dhe lexohet msimi duke vendosur shenjat e tekniks INSERT. Ato jan: Shenja V, nse at q lexojn e din. Shenja -, nse informacionet q lexojn jan t ndryshme nga ato q ata din. Shenja +, nse informacioni sht i ri pr ta. Shenja ?, nse sht i paqart apo duan t din m shum rreth tij.

V + - ? - Pr t jetuar duhet t marrim frym. - T gjitha qelizat e trupit ton kan nevoj pr oksigjen. - Mushkrit jan organet kryesore t frymmarrjes. - Rruga e frymmarrjes fillon me hundn.

- Hunda filtron, lagshton dhe ngroh ajrin - Laringu si organ i zrit mundson q t flasim, t qeshim apo qajm. - Kjo ndodh pr shkak t kordave t zrit

- Frymmarrja sht proces gjysmautomatik. - Nxjerrja e fryms sht pasive, ajo bhet vetvetiu

- A sht alveola njsia baz e ndrtimit t mushkrive? - Frymkmbimi bazohet n aftsin q ka ajri pr t lvizur nga nj vend me trysni m t madhe n nj vend me trysni m t vogl.

Pasi t prfundohet leximi i pjess, vazhdohet me diskutime n dyshe ose n grup. Pastaj bhet diskutim i hapur rreth informacionit t ri q u msua, shtjeve t paqarta dhe pyetjeve q nuk morn prgjigje. Msuesi/ja udhzon nxnsit t plotsojn tabeln. N fund msuesi/ja shtron kto pyetje: - Cilat njohuri q i kishit m par jan pohuar gjat leximit? - Cili sht informacioni i ri q mort? - mendoni pr rolin e sportit n procesin e frymmarrjes? - Si ndikojn lndt narkotike n procesin e frymmarrjes? Prforcimi i njohurive. Ditari dypjessh Msuesi/ja u krkon nxnsve t plotsojn nj ditar dypjessh me shtjet m t rndsishme t tems. shtjet Shpjegimi Ndrtimi i aparatit t frymmarrjes Hunda faringu laringu

- trakea bronket - bronkidet - alveolat mushkrore

51

Ajrosja mushkrore - Ritmi i frymmarrjes varet nga krkesa pr oksigjen - frymmarrja, diafragma ulet posht, brinjt ngrihen lart, vllimi i mushkrive zmadhohet - Frymnxjerrja, diafragma ngrihet lart, brinjt ulen dhe vllimi i mushkrive zvoglohet

Rrugtimi i ajrit ........................................................ Frymnxjerrja ......................................................... Detyr Skiconi kafazin e kraharorit dhe emrtoni pjest prbrse t tij. Tema 11. Shkmbimi dhe transporti i gazeve Objektivat: N fund t ors msimore nxnsit t jen t aft:

- t prshkruajn rrugn q bn nj molekul oksigjeni e nj molekule dyoksid karboni prmes gjakut n organizm;

- t shpjegojn transportin e oksigjenit e dyoksidit t karbonit n gjak; - t krahasojn mnyrat e transportit t gazeve prmes gjakut.

Konceptet kryesore: alveola, hemoglobina, jone bikarbonate, plazma, acid karbonik, vena, arterie, zemr. Struktura e msimit: PNP Fazat e strukturs Metodat Organizimi i nxnsve Parashikimi Imagjinata e drejtuar Pun individuale Ndrtimi i njohurive

Msimi i prqendruar n argumente

Pun n grup /Pun n dyshe

Prforcimi i njohurive Diagrami i Venit Pun n grup Parashikimi. Imagjinata e drejtuar Msuesi/ja i l nxnsit t lexojn pjesn e par t tems dhe pasi t studiojn me kujdes edhe figurn 29, f. 68 n tekst, t imagjinojn sistemin e qarkullimit t gjakut si nj sistem hidraulik dhe veten e tyre si molekula e O2. rrug do prshkojn duke u nisur nga atmosfera? Shkruajeni n formn e nj minieseje t shkurtr. Shembull Un (molekula e O2) do t kaloj me shum vshtirsi fillimisht rrugt e frymmarrjes, t cilat kan cilie e mukus, pr t shkuar n alveola. Aty do t marr frym lirisht, sepse ka hapsir ku mund t lviz lirshm. Por

52

rruga ime nuk prfundon ktu. Mua m duhet t kaloj edhe dy pengesa t tjera, membrann e qelizs s hojzave dhe membrann e kapilart t gjakut, pr t takuar shoqruesen time, hemoglobinn. Pasi i kaloj kto pengesa e takohem me hemoglobinn, m duhet t udhtoj s bashku me t deri te qelizat e indeve. Ktu sht destinacioni im i fundit. Tani m duhet ti shrbej qelizs pr funksionet e saj. - Msuesi/ja udhzon nxnsit q njri shok i banks t luaj rolin e molekuls s O2 dhe tjetri rolin e molekuls s CO2 dhe t prcaktojn vendin ku ata mund t takohen n rrugn e tyre. Ndrtimi i njohurive. Msimi i prqendruar n argumente Msuesi/ja u krkon nxnsve lexojn pje4sn e dyt t msimit: Transporti i dyoksidit t karbonit dhe m pas i krkon t argumentojn se si kryhet ky transport prmes gjakut. Disa nga prgjigjet e mundshme t nxnsve mund t jen: - pjesa m e vogl e CO2 transportohet i tretur n plazmn e gjakut - nj pjes tjetr e lidhur me hemoglobinn n rruazat e kuqe t gjakut - pjesa m e madhe e CO2 transportohet n formn e joneve bikarbonat. Msuesi/ja pyet prsri: - Si transportohet n formn e joneve bikarbonat? Nxnsit argumentojn: CO2 lidhet me ujin dhe formon acidin karbonik, i cili zbrthehet dhe formon jonet bikarbonat dhe jone hidrogjen, t cilat e bjn gjakun acid. Kur gjaku arrin n mushkri, ndodhin reaksionet e kundrta. Prforcimi i njohurive. Diagrami i Venit Msuesi/ja u krkon nxnsve t gjejn t prbashktat dhe dallimet mes transporti t oksigjenit dhe t dyoksidit t karbonit prmes gjakut. as ndrton n tabel dy rrath, ohen me radh tre nxns q shkruajn t prbashktat dhe dallimet e transportit t O2 dhe CO2 prmes gjakut n t gjith organizmin. Transporti i O2 - i lidhur me hemoglobinn dhe formon oksihemoglobinn Transporti i C