UDK 911.3.62 (497.15) »Sarajevo—Zenica« = 862

Miloš Bjelovlt ič*

SARAJEVSKO-ZENIČKA INDUSTRIJSKA REGIJA U SOCIJALISTIČKOJ INDUSTRIJALIZACIJI

Sarajevsko-zenička industr i jska regija zahvata največi dio Srednje Bosne, od Sarajeva na jugoistoku do Zenice i Travnika na sjeverozapadu. N|eno jezgro je Sarajevsko-zenička kotl ina, obod visoke planine, a hidrografska kičma rijeka Bos-na. Dužina regije iznosi do 90 km, širina do 50 km, dok je površina (u okviru 13 opštlna) 4.405 km2.

Sarajevsko-zenička kotl ina ima ne samo centralni nego i najbolj i geografski položaj u Bosni i Hercegovini. Njom vodi glavni put na sjever i jug. te pr i tokoma Lašve na sjeverozapad i Mi l jacke na jugoistok. Zbog toga je ova kotl ina bila jez-gro srednjevjekovne bosanske države. U industr i jskoj etapi razvoja društva, pro-stor regije dolazi do osobitog izražajo. U Sarajevsko-zeničkoj kotl ini nalaze se velike rezerve mrkog uglja od 420 mil iona tona, odnosno 2 9 % rezervi Bosne i Her-cegovine ili 2 5 % rezervi Jugoslavije. U regiji, rezerve uglja su ovako rasporede-ne: Bila — 1 2 % , Zenica — 3 5 % , Kakanj — 3 7 % i Breza 16%. U vareškom |3odručju rezerve željezne rude prelaze 300 mil iona tona. iako su neujednačenog sastava i kvaliteta. Rezerve magnezita, olova, cinka, bakra, barita, vatrostalne gline, laporca, krečnjaka i kvarcnog pijeska od industr i jskog su interesa. I po-red znatne sječe, šume u regiji, naročito na planinskim di jelovima su od večeg značaja (Travnik, Vitez, Busovača, ll i jaš i Hadžiči).

Industrial izaci ja regije počinje austrougarskom okupaci jom (1878.) pojavom snažne kapital ist ičke države i koloni jalnim metodama. Uskotračna željeznica do-linom Bosne izgradena je za svega 4 godine (1879-1882. g.), dok su pruge doli -nom Lašve I Zujevine kao i lokalne industr i jske pruge: Semizovac i Podlugovi-Va-reš, izgradene do kraja XIX vijeka Željeznička mreža postala je kičma Sarajev-sko-zeničke industr i jske regije u stvaranju.

Sarajevsko-zenička industr i jska regija, tokom prve industrial izaci je, do kraja XIX vijeka poprima takvu strukturu, koja je očuvana do naših dana. To je rudar-stvo uglja i željezne rude I na njima Izgradeni preradivački kapacitet i . Rudnici uglja su izgradeni u Zenici, Kaknju i Brezi. Rudnik željezne rude pored Vareša, te željezare u Varešu i Zenici. Pilane su izgradene na najpovol jni j im geografskim lokaci jama: llijaš, Vitez i Turbe. Glavni grad pokraj ine — Sarajevo, pored fabr ike duvana i tkaonice či l ima dobilo je niz sitni j ih industr i jskih objekata preradivačke industri je. Travnik je dobio pored fabr ike duvana i tvornicu šibica. Pažnje vri-jedni industr i jsko-zanatski objekt i su bili željezničke ložionice u Sarajevu, Tarči-nu, Zenici i Travniku.

* Dr., univ. prof., Geografski institut PMF, Vojvode Putniko 43. Sarajevo, glej izvleček na koncu zbornika.

Pored starih, kasabskih naselia i šehera Sarajeva i Travnika, razvijaju se skromnija, rudnička naselja — kolonije (rudarske, željezarske ili željezničke). Stranci su bili stručnjaci i upravljačl ne samo u privredi nego i u društvu. Izgra-dena su nova radnička naselja: Podlugovi i Kakanj i u manjoj mjeri Vitez i llljaš

U kratkom vremenskom periodu austrougarske vladavine, kao posljedica ja-ke industrializacije, gradska naselja regije porasla su za 2-4 puta, poslije stag-nacije u dva prethodna vijeka.

U periodu izmedu dva rata, pred II. svjetskl rat počela je izgradnja nove že-Ijezare u Zenici i specijalne industrije u llljašu i Vogošči. Željezara Zenica sa svo-jih 4.000 radnika davala je 80.000 t čelika ili 1/3 državne proizvodnje. Rudnici ug-!ja u regiji su davali 0,8 mil. t Ili 1/5 državne proizvodnje. U tom periodu gravi-tacija radne snage putem radničkih vozova na relacijama: Sarajevo-Kakanj i Ze-nica-Kakanj prevladala je vjekovnu gravitaciju, sedmičnog, pazarskog tipa.

Pobjeda NOB bila je jedan od preduslova socijalističke industrializacije u na-šoj zemlji, pa i u Sarajevsko-zeničkoj regiji. Bitna predpostavka socijalističke in-dustrializacije Bosne i Hercegovine bilo je njeno povezivanje prugama normal-nog kolosjeka u jugoslovensku željeznlčku mrežu. Glavna željeznička pruga Bosne i Hercegovine, dolinom Bosne, omladinska pruga izgradena 1947 g. dala je materi-jalnu bazu za drugu, socijalističku industrializaciju. Prvi petogodlšnji plan (1947 — 1951.) predvidao je izgradnju niza novih krupnih objekata pored več postoječih rudnika, željezara, komunikacija i naselja. Krupne državne investicije u privredu BiH iznosile su i do 2 0 % ukupnog iznosa u tom razdoblju. Na desetine hiljada graditelja-omladinaca nastavilo je da radi na industrializaciji u regiji. Proces in-dustrializacije u regiji se pojačao poslije 1948. g. kad počinje gradnja specijalne industrije (mašinska i hemijska) u poznatim objektima: FAMOS u Hrasnici, PRE-TIŠ u Vogošči, željezara u llijašu, hemijska industrija pored Viteza, BORAC u Trav-niku i BRATSTVO pored Novog Travnika, koje je jedno od rijetkih novih gradskih naselja u našoj zemlji. Pored postoječe željezare u Zenici naporima cijele zajed-nice gradi se nova želejzara za potrebe cijele zemlje.

Oko 1955. g. privredivanje prelazi u drugu, decentralizovanu fazu radničkog samoupravljanja i komunalnog upravnog sistema U njemu se sistem investicija kao i akumulacija prenosi na lokalne izvore. Investicije se naglo smanjuju (na 10-13% državnih) a tirne i intenzitet industrializacije. Novi objekti počinju prvu finalnu proizvodnju, počinje prelaz sa ekstenzivnog na intenzivno privredivanje. Stepen industrializacije regije pokušačemo sagledati iz broja zaposlenih u indu-strij i i rudarstvu.

Tabela 1. Broj zaposlenih u društvenom sektoru regije (1955).

Srez Ukupan broj zaposlenih Industrija i rudarstvo

Sarajevo 95.014 30.465 32.1 %

Zenica 51.766 29.112 56.2%

U k u p n o 146.780 59.577 40.6 %

Sarajevo radilo samo 32 % svih zaposlenih u industriji i rudarstvu, što je poslje-dica veče uloge tercijarnih djelatnosti u glavnom gradu republike — Sarajevu.

Kao što se iz tabele može vidjeti, u industriji i rudarstvu regije radilo je 1955. g. gotovo 60 000 lica ili 40.6% ukupnog broja zaposlenih u društvenom sektoru. Postojala je bitna razlika u dijelu zaposlenih u području Zenice i Sarajeva. U sre-zu Zenica 5 6 % svih zaposlenih radilo je u industriji i rudarstvu, dok je u srezu

Ukupan broj zaposlenih 1977 bio je 242.397, od toga u industrij i i rudarstvu 87.054 ili 35,9 % .

Poredivanje podataka iz 1955. i 1977. g. ukazuje na proces relativnog opada-nja broja zaposlenih u industrij i i rudarstvu sa 40.6% na 35.9%, iako je broj za-poslenih porastao za 45%. To je posljedica bržeg razvoja tercijarnih djelatnosti 1 višeg stupnja tehničke opremljenosti industrije, koja je prešla sa ekstenzivnog zapošljavanja radne snage na intenzivni način.

Največa gustoča industrije je u sjevernom, travničko-zeničkom području (pre-ko 2,2 puta viša od republičkog prosjeka), slijedi sarajevsko područje (sa preko 2 puta višom gustočom), dok Visočko-vareško područje ima najmanju gustoču industrije (preko 1,5 republičkog prosjeka). Promatrano po opštinama, najmanji je udio zaposlenih u industrij i i rudarstvu u nekim opštinama grada Sarajeva (Cen-tar — 12%), a zatim Kiseljaku (31%), Hadžičima (32%) na jednoj strani, dok je največi udio zaposlenih u opštinama: Novi Travnik (62%), Kreševo (63%), Bre-za (64%), Vitez (70%), a najviše u opštini Vogošča (77%), na drugoj strani. Do-bar pokazatelj industrializacije je i udio poljoprivrednog stanovništva u svem sta-novništvu (1971. g.), koji je bio najniži u Sarajevu (2,5%), Brezi (4%) i Zenici (7%), a najvišu u Travniku (28,7% i Kiseljaku (32%).

Sarajevsko-zenička industrijska regija učestvuje sa 3 7 % u narodnom dohot-ku od industrije republike, što je gotovo dva put više od udjela u broju stanov-ništva.

Kao posljedica snažne industrializacije i reljefnih odnosa u regiji došlo je do vrlo velikih zagadenja zraka (Zenica, llijaš i Sarajevo) kao i vode na rijekama Bosni i Stavniji. U toku su značajni napori društva da se smanji zagadivanje zra-ka i vode.

Tokom tri decenije socijalističke industrijalizacije sarajevsko-zeničke industrij-ske regije, sa njena dva najjača, periferna industrijska središta-Sarajevom i Zeni-com, došlo je do krupnih izgleda i funkcija industrijskog pejsaža. To se prije sve-ga ogleda u širenju industrijskih objekata, a zatim komunikacija i naselja. Tak-vlm objektima je gotovo u potpunosti prekriveno dno Sarajevskog polja, največi dijelovi Visočkog, Kakanjskog i Zeničkog polja, dok je nešto povoljnije stanje u dolini Lašve i na zapadnom rubu regije (Kiseljak-Busovača). To znači da je osta-lo malo povoljnog prostora kako za fizičko širenje industrijskih tako i ostalih ob-jekata. Zato bi se moralo u prostornim planovima više povesti računa o budučem razvoja industrije, naselja i komunikacija u regiji, no što smo ranije učinili .

Promatrano po granama industrije, rudarstvo i črna metalurgija polagano ustupaju mjesto mašinogradnji i drugim industrijama sa višim fazama prerade fina-lizacije proizvodnje. Ipak, klasična industrijska regija, kao što je to Sarajevsko-zenička i dalje če zadržati svoju fizionomiju i vodeče mjesto u industriji i pri-vredi Bosne i Hercegovine.

LITERATURA I IZVORI

1. č l č l č S. Energetski potencijal i . Sarajevo, 1979. 2. Bjelovlt ič M. Razvoj privrede BiH. Geografski pregled XXII. Sarajevo 1978. 3. Bjelovitlč M. Promjene u prostornom rasporedu stanovništva srednjebosanske regije. Geografski

pregled XIV—XV. Sarajevo 1973. 4. Papič K. Analiza prostornog razmještaja industrije SR BiH. Ekonomski fakultet. Sarajevo 1974. 5. Statist ički godišnjak FNRJ 1956. Beograd 1956. 6. Statist ički godišnjak Jugoslavije 1978. Beograd 1978.

Miloš Bjelovitič

THE SARAJEVO — ZENICA INDUSTRIAL REGION IN THE SOCIALIST INDUSTRIALIZATION

The Sarajevo-Zenica industrial region comprimes the major part of Central Bosnia. It was industrialized at the end of the 19 th century on the basis of rich natural resources of the region (coai, iron-ore, timber), which were decisive for the structure of the industry (mining, black metalurgy). In that period was con-structed the narrow-guage line, roads, coal mines, ironworks (Vareš, Zenica), sawmills, tobacco factories and other industrial plant.

The socialist industrialization (1947-1977.) introduced qualitative changes in the region (machine and chemical industries, the normal-guage railway, highway, long distance power lines). Besides the existing industrial centres (Zenica, Trav-nik, Visoko and Sarajevo), new ones have been created (Hadžiči, Vogošča, Vitez and N. Travnik).

As a consequence of rapid industrialization, the number of population of the region was doubled in the period 1948-1971 as well as the density of population. 7he greatest density of industry is situated in the northern and southern parts of the region. The number of the employees in industry is increasing, but the relative participation in the total number of the employed is decreasing (41 % in 1955, 3 6 % in 1977.), which is result ng from the growth of the tertiary sector, particularly in the Capital of the Republic, Sarajevo. The region takes 9 % of the territory, 1 9 % of the population and yields about 3 7 % of national income from industry of the Republic. There are considerable differences in the degree of the development of the region.

The negative consequences of the industrialization of the region are most stri-king in the most developed centres, particularly air pollution in Zenica, llijaš and Sarajevo and water pollution in the basins of the Bosna and Stavnja rivers. The contemporary industrial development leads to higher phases of processing and finalization of production.