180

TÝMURLULAR

131, 142, 239; a.mlf., Heråt unter Husein Baiqa-ra dem Timuriden, Leipzig 1938; a.mlf., OrtaAsya Türk Tarihi Hakkýnda Dersler (haz. K. Ya-þar Kopraman – Ýsmail Aka), Ankara 1975; a.mlf.,Uluð Beg ve Zamaný (trc. Ýsmail Aka), Ankara1997; Muînüddîn-i Natanzî, MünteÅabü’t-tevârîÅ(nþr. J. Aubin), Tahran 1336 hþ.; AbdülhüseyinNevâî, Esnâd ve Mükâtebât-i TârîÅî-yi Îrân ez Ti-mûr tâ Þâh Ýsmâ£îl, Tahran 1341 hþ.; Aydýn Sa-yýlý, Uluð Bey ve Semerkand’daki Ýlim Faaliye-ti Hakkýnda Gýyâsüddîn-i Kâþî’nin Mektubu,Ankara 1960; B. Gray, Persian Painting, Geneva1961; H. Gottfried, Der Historische Gehalt desNåma-yi Nåm¢ von Hondamir, Göttingen 1968;Abdülhay Habîbî, Hüner-i £Ahd-i Timûriyân, Tah-ran 1356 hþ.; T. Allen, Timurid Herat, Wiesbaden1983; B. S. Amoretti, “Religion in the Timuridand Safavid Periods”, CHIr., VI, 610-655; H. R.Roemer, “Tîmûr in Iran”, a.e., VI, 42-97; a.mlf.,“The Successors of Tîmûr”, a.e., VI, 98-146;a.mlf., Persien auf dem Weg in die Neuzeit: Ira-nische Geschichte von 1350-1750, Beirut 1989;a.mlf., “Timurlular”, ÝA, XII/1, s. 346-370; L.Golombek – D. Wilber, The Timurid Architectureof Iran and Turan, Princeton 1988; B. F. Manz,The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge1989; a.mlf., “Family and Ruler in Timurid His-toriography”, Studies on Central Asian Historyin Honor of Yuri Bregel (ed. D. DeWeese), Bloo-mington 2001, s. 57-78; a.mlf., Power, Politicsand Religion in Timurid Iran, Cambridge 2007;a.mlf., “Shah Rukh”, EI 2 (Ýng.), IX, 197-198;a.mlf., “Týmurids”, a.e., X, 513-527; J. E. Woods,The Timurid Dynasty, Bloomington 1990; a.mlf.,“Timur’s Geneaology”, Intellectual Studies onIslam: Essays Written in Honor of Martin B. Dick-son (ed. M. M. Mazzaoui – V. B. Moreen), Salt La-ke City 1990, s. 85-126; a.mlf., “The Rise of theTýmurid Historiography”, JNES, XLVI/2 (1987),s. 81-108; Ýsmail Aka, Timur ve Devleti, Ankara1991; a.mlf., Mirza Þahruh ve Zamaný (1405-1447), Ankara 1994; a.mlf., Timurlular, Anka-ra 1995; a.mlf., Timurlular Devleti Tarihi, An-kara 2010; a.mlf., “XV. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Ti-murlular’da Ziraî ve Ticarî Faaliyetler”, TED, sy.10-11 (1981), s. 111-120; a.mlf., “Þâhruh”, DÝA,

XXXVIII, 293-295; Timurid Art and Culture: Iranand Central Asia in the Fifteenth Century (ed.L. Golombek – M. Subtelny), Leiden 1992; ShiroAndo, Timuridische Emire Nach dem Mu£izz al-ansåb, Berlin 1992; a.mlf., “The Shaykh al-Islamas a Timurid Office: A Preliminary Study”, IS,XXXIII/2-3 (1994), s. 253-280; a.mlf., “Die Timu-ridische Historiographie II”, SIr., XXIV (1995), s.210-246; Hüseyin Mir Ca‘ferî, TârîÅ-i Ta¼avvü-lât-i Siyâsî, Ýctimâ£î, Ýšti½âdî ve Ferhengî-yi Îrânder Devre-i Tîmûriyân ve Türkmenân, Tahran1379 hþ.; Hayrünnisa Alan, Bozkýrdan CennetBahçesine Timurlular (1360-1506), Ýstanbul2007; M. E. Subtelny, Timurids in Transition, Lei-den-Boston 2007; a.mlf., “Centralizing Reformand its Opponents in the Late Timurid Period”,Ir.S, XXI/1-2 (1988), s. 123-151; Musa Þamil Yük-sel, Timurlularda Din-Devlet Ýliþkisi, Ankara 2009;a.mlf., “Timurlu Siyaset (Devlet) Teorisi’nde Sul-tan”, TAD, XXVIII/46 (2009), s. 231-247; a.mlf.,“Türk Kültüründe ‘Levirat’ ve Timurlularda Uy-gulanýþý”, Turkish Studies, V/3 (2010), s. 2027-2058; W. Hinz, “Timuriler Tarihi Hakkýnda Men-ba Tedkiki” (trc. M. Altay Köymen), TTK Belleten,VI/21-22 (1942), s. 85-120; F. Tauer, “TimurlularDevrinde Tarihçilik” (trc. Ahmet Ateþ), a.e., XXIX/113 (1965), s. 49-69; M. Haidar, “The Sovereignin the Timurid State”, Turcica, VIII/2, Paris 1976,s. 61-82; M. Rogers, “Centralization and TimuridCreativity”, OM, XV [LXXVI/2] (1996), s. 533-550;Mustafa Kafalý, “Timur”, ÝA, XII/1, s. 336-346;Halil Ýnalcýk, “Bayezid I”, DÝA, V, 231-234.

ÿÝsmail Aka

Timurlu Sanatý. XIV. yüzyýlýn sonlarýn-dan XVI. yüzyýlýn baþlarýna kadar Orta As-ya ve Doðu Ýran topraklarýyla bugünkü Af-ganistan’ý içine alan sahada Timurlularönemli sanat faaliyetleri meydana getir-miþtir. Bilhassa mimari ve kitap sanatla-rý olarak da minyatürün deðer kazandýðýTimurlu devri sanatý Ýran, Orta Asya, Af-ganistan ve hatta Bâbürlüler devrinde HintÝslâm sanatýnýn geliþmesinde rol oynamýþ-týr. Ýslâm sanatý bakýmýndan önemli eserle-rin meydana getirildiði bu dönem içindetam bir merkezîlikten bahsetmek müm-kün olmasa bile Timurlular devri sanatý,mahallî farklýlýklarýn bir bütün meydanagetirecek biçimde bir araya getirilmeyeçalýþýldýðý geniþ kapsamlý bir sentez teþkiletmesiyle dikkat çekmektedir. Göz alýcýeserlerin yapýldýðý yerler arasýnda Timurlusanatýnýn genel anlayýþý çerçevesinde ayrýve baðýmsýz tavýrlar gösteren sanat mer-kezleri doðmuþtur. Böylece Semerkant,Herat ve bir ölçüde Þîraz deðiþik tutum-larýn sergilendiði sanat merkezleri halinegelmiþtir.

Baþþehir Semerkant’ta Ýran ve Orta As-yalý sanatçýlarýn yaný sýra Hindistan, Ana-dolu ve Suriye’den getirilmiþ sanatçýlar dabulunuyordu. Timur devrinde yegâne sa-nat merkezi olan Semerkant önemli eser-

Uluð Bey’den Sonra Horasan’daHüküm Sürenler

Bâbür 853 (1449)

Mahmûd b. Bâbür 861 (1457)

Ebû Said 863 (1459)

Yâdigâr Muhammed 873 (1469)

Hüseyin Baykara 875 (1470)

Bedîüzzaman 911-913 (1506-1507)

BÝBLÝYOGRAFYA :

Nizâmeddîn-i Þâmî, æafernâme (nþr. F. Tauer),Prague 1937; Tâcü’s-Selmânî, Tarihnâme (trc. Ýs-mail Aka), Ankara 1988; R. G. de Clavijo, Embassyto Tamerlane: 1403-1406 (trc. G. le Strange), Lon-don 1928; Hâfýz-ý Ebrû, Zübdetü’t-tevârîh (nþr.Seyyid Kemâl Hâc Seyyid Cevâdî), Tahran 1372hþ., I-II; a.mlf., Mecmû£a, TSMK, Baðdat Köþkü,nr. 282; Bâbür, Vekåyi‘ (Arat), I-II; Ýbn Arabþah,£Acâßibü’l-mašdûr, Kahire 1285; Þerefeddin, æa-fernâme (Abbâsî), tür.yer.; Ahmed b. Hüseyin b.Ali Kâtib, TârîÅ-i Cedîd-i Yezd (nþr. Îrec Efþâr),Tahran 1345 hþ.; Ebû Bekr-i Tihrânî, Kitåb-ý Di-yårbakriyye (nþr. Necati Lugal – Faruk Sümer),Ankara 1962-64, I-II; Abdürrezzâk es-Semerkan-dî, Ma¹la£-ý Sa£deyn (nþr. Muhammed Þefî‘), La-hor 1946-49, I-II; Ca‘fer b. Muhammed el-Hüsey-nî, TârîÅ-i Kebîr, St. Petersburg Public Library,Pers. now. serija, nr. 201; a.e.: Der Bericht überdie nachfolger Timurs aus dem Ta’r¢Å-i kab¢rdes Ða£far¢ ibn Mu¼ammad al-Husain¢ (trc. Ab-bas Zaryab), Mainz 1960; Câmî, Nefe¼ât, tür.yer.;Devletþah, Tezkire-i Devletþah (trc. Necati Lugal),Ankara 1963-67, I-II; Abdullah Mervarid, Þeref-nâme, ÝÜ Ktp., nr. F. 87; a.e. (trc. ve faksmile nþr.H. R. Roemer), Wiesbaden 1952; Mîrhând, Rav-²atü’½-½afâß, tür.yer.; Hândmîr, ¥abîbü’s-siyer(nþr. Celâleddin Hümâî), Tahran 1333 hþ.; Nizam-þâhî, TârîÅ-i Æu¹bî (nþr. Mücâhid Hüseyin Zeydî),New Delhi 1965; Hasan b. Þehâbeddin Yezdî, Câ-mi£u’t-tevârîÅ-i ¥asenî, Süleymaniye Ktp., Fâtih,nr. 4307; Muizzü’l-ensâb, British Museum, Or.,nr. 467; Barthold, Ýslâm Medeniyeti, s. 126-128,

Semerkant’ta Þâh-ý Zinde yapýlar topluluðundan bir grup ile bu yapýlardan bir çini detayý

181

rin sanatlarýndan etkilenen Timurlu mi-marisi bilhassa geniþ külliyeler oluþturaneserleriyle tanýnmaktadýr. Genelde türbe,mescid ve medrese, dergâh gibi bölüm-leri iç içe barýndýran bu eserlerin baþtagelen özelliklerinden biri önceki dönem-lere göre çok daha fazla sýrlý tuðla, mozaikve çinilerle renkli ve zengin biçimde tez-yin edilmiþ olmasý, bunun dýþýnda yüksekkasnaklar üzerinde yer alan soðan biçi-minde gösteriþli dýþ kubbe ve içeridekiyüksek iç kubbeden meydana gelen kub-be sisteminin Timurlular’a has bir özellikkazanmasýdýr.

Timurlu mimarisi içinde hiç þüphesiz ilksýrada gelen yapýlar türbelerdir. Timurlutürbe mimarisinin en erken ve muhteþemörneklerini barýndýran Semerkant’taki Þâh-ýZinde Külliyesi, Timurlular’dan bazý önem-li kiþilerin türbelerini barýndýrmaktadýr. Ku-sem b. Abbas’ýn türbesi etrafýnda teþek-kül etmiþ olan türbeler, mescidler ve med-reselerden oluþan bu külliye 1371-1436yýllarý arasýnda mimari faaliyete sahne ol-muþtur; zengin mozaik ve sýrlý çiniler, ay-ný zamanda yaygýn biçimde kullanýlan sýr-lý tuðla tezyinatýyla göz alan yüksek kas-naklý türbeleriyle meþhurdur. Külliyede yeralan taçkapýlar, Timurlu mimarisinin bü-yük ehemmiyet verdiði bu mimari elema-nýn en güzel örnekleri arasýnda yer almak-tadýr (bk. ÞÂH-ý ZÝNDE). Semerkant’ta 1380-1390 yýllarýna tarihlenen Ruhâbâd Türbesikare planlý bir alt mekân üzerinde sekiz-gen tamburun taþýdýðý bir kubbeyle örtü-lüdür. Timur’un hâkimiyeti esnasýnda ya-pýlan türbe ve ona baðlý mimari bölümler-den meydana gelen eserlerin en meþhu-ru Gûr-ý Emîr’dir. Külliye hankah, medre-se, türbe ve deðiþik bölümlerden oluþanbir bütündür. Ýlk inþasýna 1399’da baþlan-mýþtýr. Timur’un gözde torunu Muham-med Mirza’nýn naaþýnýn defnedilmesi için

bir türbe inþa edilmesine Timur’un emriy-le 1404 yýlýnda karar verilmiþtir. Timurluhânedanýndan en önemli kiþilere ait ka-birlerin bulunduðu türbeye 1405’teki ve-fatýnýn ardýndan Timur’un naaþý da gömül-müþtür. Türbede ayrýca Timur’un oðullarýMîran Þah ve Þâhruh ile birlikte diðer ikitorunu Pîr Muhammed Mirza ve Uluð Bey,hocasý Aziz Nur Seyyid Bereke gömülü-dür (bk. GÛR-ý EMÎR). Timur’un Hindistanseferini ebedîleþtirmek için bir meþhedolarak yaptýrdýðý Bîbî Haným Camii (1399-1405) yüksek kubbeleri, eyvanlarý, diðermimari elemanlarý ve muhteþem tezyinîçini kalýntýlarýyla göz dolduran bir yapýdýr(bk. BÎBÎ HANIM CAMÝÝ).

Semerkant’ta 1417’de Uluð Bey tarafýn-dan inþasý baþlatýlan ve 1420’de tamam-lanan, o zamanlar bir külliye teþkil ettiðibilinen medrese Ýslâm mimarisinde müs-tesna bir yere sahiptir. Dört eyvanlý med-rese planýna uyularak yapýlan bina, UluðBey’in 1417’de Buhara’da inþa ettirdiðibaþka bir medrese örnek alýnýp yapýlmýþ-týr. Binanýn köþelerindeki kubbeli dersha-nelerin teþkil ediliþi ve devâsâ ölçülerdekicümle kapýsý, köþelerinde bulunan mina-relerle ihtiþamlý bir görünüþe sahip olanbinanýn göz alýcý çini mozaik tezyinatý daistisnaî hususiyetler göstermektedir. UluðBey’in Semerkant’ta yaptýrdýðý eserler ara-sýnda 1409 tarihli rasathâne de önemliilmî faaliyetlerin gerçekleþtirildiði bir ya-pýdýr.

Gevher Þad tarafýndan Meþhed’de mi-mar Kývâmüddin b. Zeynüddin Þîrâzî’yeinþa ettirilen Gevher Þad Camii 821’de(1418) tamamlanmýþtýr. Dört eyvanlý camibir türbe ile iliþkili olarak yapýlmýþtýr. Zen-gin mozaik çini ve sýrlý tezyinata sahip ca-minin kýble önü mekânýný örten kubbesive kýble eyvaný büyük ölçüleriyle ihtiþamlýgörünmektedir (bk. MEÞHED ULUCAMÝÝ).

lerle donatýlmýþtýr. Timurlu sanatýnýn ikin-ci parlak devri Timur’un küçük oðlu Þâh-ruh’un tahta çýkýþýyla baþlar ve onun hâ-kimiyeti boyunca devam eder. Þâhruh dö-nemi Timurlular’ýn siyasal, kültürel ve sa-nat faaliyetleri açýsýndan en güçlü devri-dir. Zira Þâhruh’un bizzat kendisi ve ha-nýmý Gevher Þad baþta olmak üzere oðul-larý dönemin önde gelen sanat hâmileridurumundadýr. Þâhruh’un oðullarý arasýn-da özellikle babasýnýn nâibi sýfatýyla Se-merkant’ta otuz sekiz yýl hüküm sürenUluð Bey ve Herat’ta babasýna yardýmeden Gýyâseddin Baysungur önde gelmek-tedir. Þâhruh devrinde baþþehir hüküm-darýn daha önce nâib olarak bulunduðuHerat’a nakledilmiþse de Uluð Bey, Timur-lular’ýn bu gözde þehrinin itibarýný sürdür-mesine destek olmuþtur. Þâhruh ve UluðBey’in vefatýnýn ardýndan meydana gelenkarýþýklýklar yüzünden duraklama geçirensanat faaliyetleri Semerkant’ta Sultan EbûSaid Mirza Han ve Herat’ta Hüseyin Bay-kara devrinde yeniden canlanmýþtýr. Hü-seyin Baykara’nýn ölümünden sonra oðul-larý Muzaffer Hüseyin Mirza ile Bedîüzza-man’ýn ortak döneminde devletin varlýðýson bulmuþtur. Ancak Timurlu Bâbürlü-ler Hindistan’da, Safevîler Ýran’da bu dev-rin izlerini sürdürerek sanatta yeni geliþ-meleri gerçekleþtirmiþlerdir.

Mimari. Timurlu mimarisi kendine hasözellikleri hemen teþhis edilebilen bir ya-pýya sahiptir. Orta Asya ve Ýran’da dahaönceki devirlerde hüküm süren devletle-

TÝMURLULAR

Gûr-ý Emîr’den bazý süsleme detaylarý

Ruhâbâd Türbesi – Semerkant

182

TÝMURLULAR

yinata sahip yapýnýn dikkate deðer özelli-ði çeþitli kemerler ve bunlarý taþýyan des-teklerle saðlanan farklý mimari örtü sis-temidir. Hemen hemen ayný tarihe ait ol-masý muhtemel Semerkant’taki Aksarayismiyle tanýnan çokgen planlý türbenin debenzeri bir örtüsü vardýr. 1460-1502 yýllarýarasýnda inþa edilen Gazne’deki Uluð Beyoðlu Abdürrezzâk Türbesi bir orta mekânve ona baðlanan yan ve köþe mekânlarýylaTac Mahal’in öncüsüdür.

Timurlu saraylarý hakkýnda tarihî kayýt-larda ve seyahatnâmelerde çeþitli bilgi-lere rastlanmaktadýr. Bunlar arasýnda Ti-mur’un Semerkant ve civarýnda yaptýrdý-ðý, Gök Saray adýyla anýlan dört katlý köþ-kü, Bâð-ý Dilgüþâ adlý bahçede bulunanbüyük köþkle birlikte Nakþ-i Cihân, Bâð-ýÇenâr, Bâð-ý Þimâl ve Bâð-ý Bihiþt ile Se-merkant çevresinde Keþ’te Þehrisebz’dekisaray hakkýnda bilgi edinilebilmektedir.Þehrisebz’deki sarayýn kalýntýlarý halen mev-cut olup saraya ait bir eyvan kemeriyle bir-likte ayaktadýr. Tuðladan yapýlan eyvanýn

sýrlý tuðla ve çini mozaik tezyinatý göz alý-cýdýr ve Timurlu saraylarýnýn da kamu bi-nalarý ve türbeler gibi tezyin edildiðini gös-termektedir. Tarihî kayýtlarda adý geçendiðer bir saray Uluð Bey’in, Semerkant’tayaptýrdýðý Bâðýmeydan içinde yer alan veÇihilsütun ismiyle bilinen köþküdür.

Mimari Tezyinat, Hat, Minyatür ve El Sa-natlarý. Timurlular, bölgenin mimari gele-neðinde önemli bir yeri olan tuðla malze-meyle inþa ettikleri yapýlarý deðiþik teknik-lerle üretilmiþ çini ve sýrlý tuðlalarla süs-lemiþtir. Mozaik çinilerle birlikte sýr altý vesýr üstü tekniðiyle yapýlmýþ parça, levha vepano çiniler yaygýn olmakla birlikte kalýp-lanmýþ ve sýrlanmýþ küçük ve büyük par-ça tuðlalar da tezyinata büyük ölçüde kat-ký saðlamýþtýr. Kullanýlan çini ve sýrlý tuð-la malzemeye baðlý þekilde çok renkli birtezyinat gösteren Timurlu mimari eserle-rinde kompozisyonlarýn esasýný bitki, yazýve geometrik motifler teþkil etmektedir.Bunun yanýnda din dýþý binalarda minya-tür benzeri resimlere de yer verildiði an-laþýlmaktadýr. Timurlu mimarisinin bina iç-lerinde stuko süslemeler de kullanýlmýþ-týr. Yapýlar zengin renkli boya ve kalem iþitezyinata sahiptir. Hemen hemen bütünmimari eserlerin en önemli tezyinî elema-ný olan hat örnekleri baþta kûfî deðiþiktarzlarda yazýlmýþtýr. Hattatlýða büyük de-ðer veren Timurlu hânedaný içindeki bir-çok þahsiyetin bizzat hattat olmasý dikkatçekicidir. Özellikle Timur’un torunu ve Þâh-ruh’un oðlu Baysungur’un yazdýðý bilinenhat örnekleri bugüne ulaþmasa da kay-naklarda bunlardan övgüyle söz edilmek-te, onun hattatlýða ve minyatür sanatýnailgi duyarak nakkaþ ve hattatlara baþkan-

Gevher Þad’ýn ayný mimara yaptýrdýðý di-ðer bir âbidevî eser olan Gazurgâh Herat’-tadýr ve Pîr-i Herat (Abdullah-ý Ensârî) Türbe-si’yle irtibat halinde mescid ve dergâhtanmeydana gelmektedir. Dört eyvanlý med-rese planýndan ilham alýnarak düzenlenenbina 829’da (1426) tamamlanmýþ olup alý-þýlmýþýn dýþýnda bir mimari tertibatý var-dýr. Yüksek bir cümle kapýsý bulunan eser-de zengin mozaik çini tezyinata rastlan-maktadýr. Herat’ta Gevher Þad tarafýndanKývâmüddin Þîrâzî’ye yaptýrýlan diðer bireser de Gevher Þad Medresesi’dir (1434).Bugün harap haldeki dört eyvanlý medre-sede bir türbeye de yer verilmiþtir. Gev-her Þad ve Sultan Þâhruh’un oðlu Gýyâ-seddin Baysungur burada defnedilmiþtir.Þâhruh devri mimarisinin en önemli yapý-larýndan biri de dört eyvanlý planý ile de-ðerli bir eser kabul edilen Hargird’deki Gý-yâsiyye Medresesi’dir (1438-1445).

Anav’da Cemâleddin Külliyesi (1452-1456) Timurlu mimarisinde son döneminen önemli eserlerinden biridir. Günümüz-de iyice harap durumda bulunan külliyeözellikle caminin örtü sistemi ve cephedüzenlemesiyle dikkat çekicidir. 864 (1460)yýlýndan sonra inþa edilmesi muhtemelBelh’teki Ebû Nasr Farsa Külliyesi de Ti-murlu geleneðine baðlý kalan bir eserdir.Timurlu mimarisinin son devrinin dikkatedeðer eserlerinden biri olan Semerkant’-taki Ýþrethâne, Sultan Ebû Said’in haným-larýndan biri tarafýndan sülâlenin kadýn-larýnýn defnedilmesi için yaptýrýlmýþ birtürbedir (1460-1464). Bu eser, merkezîbir kare orta mekân ve ona baðlanan dik-dörtgen biçiminde iki yan mekândan mey-dana gelmekte, orta mekânýn üstündeTimurlu geleneðine uygun yüksek kasnak-lý kubbe yer almaktadýr. Yüksek cümle ka-pýsýyla da dikkat çeken binanýn orta me-kânýna baðlanan yan kýsýmlardan biri mes-cid, diðeri miyanhânedir. Boyalý stuko tez-

Timur’un

Þehrisebz’deki

sarayýnýn

saðlam kalan

eyvan kemeri

Bîbî Haným

Camii,

Medrese

ve Türbesi’nin

genel

görünüþü –

Semerkant

183

edilmektedir. Minyatür sanatýnýn en güçlüdevri Þâhruh’un hâkimiyetine rastlamak-tadýr. Baþþehir Herat’ta kendisine ait ki-tap yazma ve resimleme atölyesi olduðugibi oðlu Baysungur’un da kendi idaresialtýnda nakkaþlar ve hattatlardan müte-þekkil bir atölyesi vardý. Herat’taki bu fa-aliyet yanýnda Þîraz’da önce Timur’un to-runlarýndan Ýskender Sultan’ýn, daha son-ra diðer torunu Ýbrâhim Sultan’ýn yöneti-minde bir atölye mevcuttu. Bu þehirlerde-ki minyatür okullarýndan Þîraz’ýn daha ser-best ve þahsî anlayýþýna karþý Herat res-mî ve ciddi bir ifade biçimini kabul etmiþti.Herat’ta da iki atölyenin birbirinden farklýanlayýþlarý ortaya koyduðu eserlerden an-laþýlmaktadýr. 1434’te Baysungur’un vefa-tý üzerine emrinde çalýþan nakkaþ ve hat-tatlar daðýlmýþ, bir kýsmý Semerkant’a UluðBey’in yanýna gitmiþtir. Bu devirde faal ol-duðu tarihî kayýtlarda bildirilen hattat venakkaþlar arasýnda Emîr Þâhî, GýyâseddinNakkaþ, Mevlânâ Halîl (Emîr Halîl) ve Sul-tan Ali Bâverdî’nin isimleri öne çýkmakta-dýr. Çok istisnaî bir sanatkâr diye nitelen-dirilen Mevlânâ Halîl ile 1420-1423 Çin se-fâret heyetinde yer alan ve gördükleriniresmetmesi istenen Gýyâseddin’in mevki-leri dikkat çekmektedir. Timurlu minya-tür sanatýnýn son parlak devri, XV. yüz-yýlýn son çeyreðinde Hüseyin Baykara’nýnidaresi altýnda Herat’ta ortaya çýkmýþ olupÝslâm ve Ýran minyatürünün en meþhursanatkârlarýndan biri sayýlan Bihzâd’ýn is-miyle bütünlük arzetmektedir. 1467’denitibaren faal olduðu bilinen Bihzâd, Timur-lular’ýn yýkýlýþýnýn ardýndan Safevîler’in hiz-metine girmiþ, Timurlu minyatür anlayý-þýný bu hânedana naklederek çok önemlibir görev ifa etmiþtir. Önceleri Celâyirliler’-den gelen etkilerle teþekkül edilen Timur-lu minyatür sanatý, XV. yüzyýlýn ilk çeyre-ðinde Çin’le artan münasebetler dolayýsýy-la Çin resminden de tesirler almýþ ve yenibir sentez ortaya çýkmýþtýr. Bihzâd’ýn tem-

silciliðini yaptýðý son dönemde bütün buetkilerle ve onun kendi þahsî tutumuylafarklý bir üslûp doðmuþtur. Orta Asya þah-siyetinin daima kendini hissettirdiði Ti-murlu minyatürleri þiir sanatýnýn önemliölçüde etkisine açýk kalmýþ olup sûfî kay-naklý mistik bir ifadeciliði benimsemiþtir.Bu devirde nisbeten daha dünyevî bir hu-susiyet kazanmakla beraber Timurlu min-yatürlerinde ifade edilen âlem görünme-yen âlemin hayalinden baþka bir þey de-ðildir.

Timurlu halý ve kumaþlarý hakkýnda birfikir ileri sürmek çok zordur. Ancak bu sa-nat kollarýnda da faaliyette bulunulduðuve güzel örneklerin ele alýndýðý minyatür-lerden anlaþýlmaktadýr. Halýcýlýkta öncele-ri geometrik süslemeler ve motiflerin hâ-kim olduðu, kûfî kitâbeli bordürlerle des-teklenen halýlarýn yerine XV. yüzyýlýn sonçeyreðinden itibaren bitki ve kývrýmlý dalmotiflerinin yer aldýðý bir baþka uygula-maya geçildiði görülmektedir. Minyatürsanatýndan önemli ölçüde tesirler alan sondevir halýlarý Safevî halýcýlýðý için önemlibir çýkýþ noktasý teþkil etmiþtir. Timurlumetal sanatý da güzel örneklerle temsiledilmektedir. Çin etkilerinin açýkça belli ol-duðu bir grup metal eserle birlikte bilhas-sa dökme pirinç kaplar Timurlu anlayýþý-ný aksettirmektedir. Dökme pirinç kaplarüzerinde mevcut bitki ve geometrik süs-lemeyle beraber kullanýlan yazý örnekleriTimurlu tezyinî anlayýþýna çok uygun birkarakter göstermekte ve yazýlarda üstün-de bulunduðu kabýn görevi hakkýnda bil-gi verildiði gibi þiirlerden alýnan ibareler-le birlikte mistik ifadelere de rastlanmak-tadýr. Çini ve sýrlý tuðla tekniklerinde çokilerlemiþ bulunan Timurlu sanat ortamýn-da seramiklerin de önemli bir yer iþgal et-tiði muhakkaktýr. Fakat elde mevcut sý-nýrlý miktardaki eserlerden ancak XV. yüz-yýlda Çin etkisiyle yapýlan seramiklerle il-gili bilgi edinilebilmektedir.

lýk yaptýðý kaydedilmektedir. Kaynaklardaadý geçen diðer bir hattat Ýbrâhim b. Þâh-ruh Sultan’dýr. Tarihî kayýtlarda zikredilenbirçok hattat arasýnda özellikle Baysun-gur’un emrinde çalýþan Ca‘fer-i Tebrîzî hemhattat hem Mirza’nýn kurduðu kitap atöl-yesinin âmiri sýfatýyla dikkat çekmektedir.Diðer bir hattat olarak Herat’ta HüseyinBaykara’nýn sarayýnda çalýþan Mîr Ali Meþ-hedî ön plana çýkmaktadýr.

Timur devrine ve Timur’a atfedilebile-cek örnek pek bulunmasa da Timur’unresim ve minyatüre alâka duyduðu bilin-mektedir. O dönemde yapýlmýþ bazý tür-belerde rastlanan manzara resimleriylebirlikte tarihî kayýtlarda Timur’un Bâð-ýÞimâl, Bâð-ý Dilgüþâ köþklerinin resimler-le tezyin edildiðinin bildirilmesi önem ta-þýmaktadýr. Saraylarda mevcut resimlerinTimur’un kendisinin, oðullarýnýn, haným-larýnýn, askerleri ve silâh arkadaþlarýnýnportrelerini, savaþlarýný ve aldýðý þehirlerigösterdiði anlaþýlmaktadýr. Bâð-ý Dilgüþâ’-daki resimlerin özellikle Hindistan seferiiçin yapýldýðý kesinlikle bilinmektedir. Buresimleri çizen kiþinin Baðdat’tan getiri-len Abdülhay Hâce adlý bir minyatürcü ol-duðu ve Timur’un hizmetinde faaliyet gös-teren atölyenin baþýnda bulunduðu tesbit

TÝMURLULAR

Semerkant’ta

Ýþrethâne’nin

kalýntýlarý

Meþhed Ulucamii taçkapýsýnýn çini süslemelerinden bir detay

184

TÝMURLULAR

bul 1984, s. 52-54, 81-83, 96-97, 164-167, 196-197; J. Hoag, Islam, Stuttgart 1986, s. 137-151;F. Spuhler, “Carpets and Textiles”, CHIr., VI, 698-728; B. Gray, “The Pictorial Art in the TimuridPeriod”, a.e., VI, 843-877; a.mlf., “Painting un-der the Timurids”, Journal of the Iran Society, I(1950), s. 23-29; A. P. Kolbincev – L. Y. Mankobs-kaya, Po Drevnim Groda Uzbekistana, Moskva1988; T. W. Lentz – G. D. Lowry, Timur and Prin-cely Vision: Persian Art and Culture in the Fif-teenth Century, Los Angeles 1989; Z. Schubert-Soldern, “Das Grab Timur in Samarqand”, OA, I(1911), s. 131-139; N. A. Nemtseva, “The Originsand Architectural Development of the Shah-iZinda”, Iran, XV, London 1977, s. 51-73; B. Brent-jes, “Grabungen am “Schah-i Sinda” im Samar-kand”, Das Altertum, XXIV, Berlin 1978, s. 95-96; J. Feeney, “Memories of Samarkand”, SaudiAramco World, XXXV/4, Houston 1984, s. 34-41; J. Lawton, “The Golden Road”, a.e., XXXIX/4 (1988), s. 27-35.

ÿA. Engin Beksaç

– —TÝMURTAÞ, Faruk Kadri

(1925-1982)

Türk dili bilgini, yazar.˜ ™

Kilis’te doðdu, Kara Timurtaþ Paþa to-runlarýndan Avukat Kadri Bey’in oðludur.Ýlk öðrenimini Kilis’te yaptý. 1942’de Ýstan-bul Kabataþ Lisesi’nden, 1946’da ÝstanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dilive Edebiyatý Bölümü’nden mezun oldu.Þeyhî’nin Hüsrev ü Þîrin’i adlý çalýþma-sýyla doktorasýný verdi ve ayný bölümdeasistanlýða tayin edildi (1950). 1954-1956yýllarýnda Paris’te Bibliothèque Nationale’-deki Türkçe yazmalar üzerinde araþtýrma-larda bulundu. Dönüþünde Þeyhî ve Çað-daþlarýnýn Eserleri Üzerinde GramerAraþtýrmalarý adlý teziyle doçent oldu(1959). Bu arada Osmanlý Türkçesi ve Es-ki Anadolu Türkçesi’yle ilgili ders kitapla-rý hazýrladý. Osmanlýca Grameri adlý ça-lýþmasýyla profesörlüðe yükseltildi (1967).Edebiyat Fakültesi’nde Türk dilinin tarihîdönemlerine ait dersleriyle birlikte ÝktisatFakültesi Gazetecilik Enstitüsü, YüksekÖðretmen Okulu ve Türk Mûsikisi DevletKonservatuvarý’nda Türk dili ve edebiyatýdersleri verdi; çeþitli dergilerle bazý gaze-telerde yazýlar yazdý. Türk Kültür Ocaðý,Muallimler Birliði, Kilis Kültür ve Dayanýþ-ma Derneði baþkanlýðý yaptý; Türk Kültü-rünü Araþtýrma Enstitüsü’nün kurucularýarasýnda yer aldý; Türkiyat Enstitüsü mü-dür yardýmcýlýðý görevinde bulundu. MillîEðitim Bakanlýðý’nýn 1000 Temel Eser Se-risi ile Kültür Bakanlýðý’nýn çeþitli yayýnkomisyonlarýnda çalýþtý. Demirtaþ olan so-yadýný 1953’te Timurtaþ olarak deðiþtiren

Faruk Kadri Timurtaþ 25 Ocak 1982’de ge-çirdiði kýsmî bir felcin ardýndan 4 Temmuz1982’de vefat etti; Edirnekapý’da Sakýza-ðacý Þehitliði’ne defnedildi.

Kültürlü bir aileden gelen Timurtaþ kü-çük yaþtan itibaren babasýndan faydalan-mýþ, daha sonra Kilis’in tanýnmýþ âlimle-rinden Þeyh Vâkýf Efendi ile Hacý Musta-fa Efendi’den dinî ve tasavvufî bilgilerleFarsça dersleri almýþtýr. Lise yýllarýnda Ha-temi Senih Sarp’tan felsefe, mantýk ve sos-yoloji; Hýfzý Tevfik Gönensay, Faruk NafizÇamlýbel ve Nihad Sâmi Banarlý’dan ede-biyat okumuþtur. Hisar, Ýstanbul, Ýstan-bul Þehremâneti, Þarkiyat Mecmuasý,Türk Yurdu, Türkiyat Mecmuasý, Ter-cüman ve Son Havadis gibi gazete vedergilerde Türk dili, Türk edebiyatý, millîkültür ve ülke meseleleri üzerine birçokyazý yazmýþ, özellikle eski Türk kültürününgenç nesillere tanýtýlmasý ve aktarýlmasýyolunda gayret göstermiþtir. Türkçe’ninyozlaþmasý ve fakirleþmesine karþý çýkmýþ,bu konuda yazýlar yazmýþ, konferanslarvermiþ, o dönemde belli bir zihniyetin yö-netiminde olan Türk Dil Kurumu yerine ta-rafsýz bir dil akademisinin kurulmasý içinmücadele etmiþtir. Bunun yanýnda millî,dinî ve kültürel deðerlerin yaþatýlmasý yo-lunda yazýlar kaleme almýþ, bu doðrultu-da zaman zaman bir kýsým yazarlarla po-lemiklere girmiþtir. Faruk Kadri Timur-taþ’ýn asýl deðeri bir ilim adamý olmasý ka-dar bir fikir ve dava adamý olmasýndan, il-me, kültüre, töreye, örf, ahlâk ve dine da-yalý bir milliyetçilik anlayýþýný savunmasýn-dan kaynaklanmaktadýr. Lise yýllarýndan iti-baren hece ve aruz vezniyle þiirleri yayým-lanmýþ olmasýna raðmen sonraki yýllardaþiiri býrakarak bir kýsým denemelerle sa-nat, edebiyat, dil ve kültür meseleleri üze-rinde yorumlar yapmýþ, farklý görüþler ile-ri sürmüþtür. Türk edebiyatýnýn eski dö-nemlerinden baþlayan ve 1970’lerin aktü-el sorunlarýna kadar uzanan ilgi alaný ye-

BÝBLÝYOGRAFYA :

L. Binyon v.dðr., Persian Miniature Painting,New York, ts. (Dover Publication), s. 49-61; R.Byron, “Timurid Monuments in Afghanistan”,3rd International Congress of Iranian Art andArchaeology, Leningrad 1935, s. 34-38; a.mlf.,“Timurid Architecture”, A Survey of Persian Art(ed. A. U. Pope – Ph. Ackerman), Tehran 1977, II,1119-1164; S. N. Polupanov, Arkhitekturnye Pa-miatniki Samarkanda, Moskva 1948; E. Küh-nel, Doðu Ýslâm Memleketlerinde Minyatür (trc.Suut Kemal Yetkin – Melahat Özgü), Ankara 1952,tür.yer.; a.mlf., “Die Baysonghar-Handschrift derIslamischer Kunstabteilung”, Jahrbuch der Kö-nigliche Preussischer Kunstammlungen, LII,Berlin 1931, s. 135-152; I. V. Stchoukine, Les pe-intures des manuscrits tîmûrids, Paris 1954; R.Pinder-Wilson, Persian Painting of the FifteenthCentury, London 1958; a.mlf., “Timurid Archi-tecture”, CHIr., VI, 728-759; G. A. Pugacenko-va, Semerkand-Buhara, Moskva 1961; a.mlf.,Chefs-d’oeuvre d’architecture de l’Asie centra-le: XIVe-XVe siècle, Paris 1981; a.mlf., “The Archi-tecture of Central Asia at the Time of Timurids”,Afghanistan, XXII/3-4, Kabil 1970, s. 15-27; K.A. Shakurin, “Eshcherieraz o porabenii Timura”,Materialni po Ýstorii Uzbekistana, Tashkent 1963,s. 114-122; D. Hill – O. Grabber, Islamic Architec-ture and Its Decoration, Chicago 1964, tür.yer.;Iu. Z. Shvab, “K istorii slozheniia severnoi grup-pi ansambliia Shahki-zinda”, Ýstoriia Material’noi Kulturi Uzbekistana, Tashkent 1964, s. 139-154; a.mlf. – N. B. Nemtseva, Ansambl Shahkh-iZinda, Tashkent 1979; T. W. Arnold, Painting inIslam, New York 1965, tür.yer.; I. E. Pletnev, “For-mirovanya slozhinikh arkhitekturnikh komplek-sov u mavzoleev Qusam ibn Abbasi i Gur Emir”,Materiali i issledovaiia po istorii i restauratsiiarkhitekturnikh pamiatnikov materialnoi kul-turi, Tashkent 1967, s. 43-62; C. P. Haase, “Te-muridische Baukunst”, Westturkestan Referatezur Turkologischen Exkursion 1966, Hamburg1968, I, 120-159; H. Liele, “Das ObservatoriumUlugh Beys in Semerkand”, a.e., I, 160-164; Y.N. Aleskerov – G. I. Babacanova, Samarkand,Samarkand 1970; Y. Aleskerov – I. Oumniakov,Samarqand: Guide illustré, Moskva 1973; B. N.Zasypkin, “Voprosy izucheniia i restavratsii an-samblia Shakhi-Zinda”, Zodchestvo Uzbekista-na, Tashkent 1970, II, 72-108; D. Brandenburg,Samarkand, Berlin 1972; E. Knobloch, Beyondthe Oxus, Archeology, Art and Architecture ofCentral Asia, London 1972, tür.yer.; NosratallahMeshkati, A List of the Historical Sites and An-cient Monuments of Iran (trc. H. A. S. Pessyan),[baský yeri ve tarihi yok], tür.yer.; R. Grousset,Bozkýr Ýmparatorluðu (trc. M. Reþat Uzmen), Ýstan-bul 1980; T. Allen, A Catalogue of the Toponymsand Monuments of Timurid Herat, Cambridge1981; L. Golombek, “From Tamerlan to the TajMahal”, Essays in Islamic Art and Architecturein Honor of Katharina Otto Dorn (ed. Abbas Da-neshvari), Malibu 1982, s. 43-50; a.mlf., “Týmu-rids”, EI 2 (Ýng.), X, 519-523; a.mlf. – D. Wilber,The Timurid Architecture of Iran and Turan,Princeton 1988, I-II; L. P. Elwell-Sutton, “A RoyalTimurid Nativity Book”, Logos Islamikos: Stu-dia Islamica in Honorem Georgii Michaelis Wic-kens (ed. R. M. Savory – D. A. Agius), Toronto1984, s. 119-136; Architecture of the IslamicWorld (ed. G. Mitchell), London 1984, tür.yer.; Su-ut Kemal Yetkin, Ýslâm Ülkelerinde Sanat, Ýstan-

Faruk Kadri

Timurtaþ