ULUSLARARASI BEDRUDDIN EL-AYNI SEMPOZVUMU VE

II. HADiS iHTiSAS TOPLANTISI SEMPOlYUM TEBLiGLERi, MOZAKERELERi,

lHTiSAS TOPLANTISI, KONU~MA METiNLERi VE ALINAN KARARLAR

Editor

Yrd. Do~. Dr. RECEP TUZCU

Editor YardJmcJsl Ar~. Gar. M. RA~iT AKP~NAR

GAZiANTEP 10/11 MAVIS 2013

Turkiye Diyanet Vakft Yaymlan: 628

Uluslararast Bedn1dd!n El-Aynt Sempozyumu ve II. Hadi.s ihtisas Toplanf.lsl

-Sempozyum Tebligleri, Mtizahereleri, lhtisas Toplanttsr, Konu~ma Metinleti

ve Alman Kararlar-EditOr: Yrd. Do~;. Dr. Recep Tuzcu

Editor Yardtmcrst: Ars. Gor. l\·1. Ra$it Akpmar Grafik, Tasanm: T,woos

ISBN 978-975-389-876-8 © Blltlln p;m haklan Turkiye Oi):anet

Val

AYNI'NiN HADiS ~ERH

UlUSLARARASI BEORUODiN El-AYNi SEMPOZVUMU

Peygamber'in vefatmdan sanra da sahabe arasmda anun sozleri-nin maksadlill daha iyi anla)'lp digerlerini bilgilendirenler vard1. 3

Henuz sahabe nesli hayaua iken b~layan ve artarak devam eden, Arap dili ve kUlrurune yabanc1 milletlerin islam taplumuna katllmalan; hadislerin sadece dil alarak degil, muhteva alarak da kapsamh bir ~ekilde a

EL-AYNi'NIN HAOis ~ARIHLERINE TESIRI

her iki eserin de ilk ~arihi olan Ebu Suleyrnan el-Hattabi'nin (6.

388/998) etkisi degerlendirilecektir. Yukanda ~aret edildigi gibi

hadislerin anla~tlmasma donuk faaliyetler Hz. Peygamber hayat-

ta iken ba~laytp, zaman ic;erisinde bu ihtiyac; artukc;a daha yogun

ve kapsamh olarak devam etmi~tir. Hadis ~erhc;iliginin altyaptsmt

te~kil eden birc;ok c;al!.$ma Hattabt'nin ya~adtgt hicr'i dorduncu as-

ra gelinceye kadar yaptlagelm~tir. Hadis rivayet kitaplan arasm- .

dan bir eseri sec;ip uzerine ~erh yazma faaliyeti ise, ilk defa Ebu

Suleyrnan el-Hattabi:'nin b~latngt bir faaliyettir. Nitekim hem Ebo

Davl1d'un sunen; hem de Buhar'i'nin el~Camius~-Sahih isimli eseri-

nin ilk ~arihi Hattabfdir.4 Butun ilimlerin geli~me seyrinde goru-

lebilen metot ve muhteva zenginl~mesini hadis ~erh faaliyetlerin-

de de takip etmek mumkundur. Hattabi ile Ayni'nin ~erhleri kar-

~tla~nnldt~da boyle bir ge~me seyri ile kar~tla~marun mumkun

olabilecegi du~um1lebilir.

Bu tebligde, hadis ~erh c;a~malannda 6nemli bir isirn olan

Bedruddin el-Ayni'nin; Eb11 Davild'un Sunen'i ve Buhar'i'nin el-

Camiu~-Sahih'i gibi 6nemli hadis kitaplanmn ilk ~arihi olarak hili- ·

nen Ebu Sul~yman el-Hattabt'den hangi olc;ude etkilenc4gi konu-

. sunda bazt tespitlere yer verilmeye c;ah~tlacaknr. Oncelikle her iki alimi ve ~erhlerini ktsaca tammaya c;alJ.$ahm

I. Hattabi ve Hadislerin Anl~tlmasma Yonelih

ULUSLARARASI BEDRUODiN EL·AYNI SEMPOZVUMU

aldtgt ileri so.rulmu~se de bu goru~ nesep alimlerince kabul gorrne-

~tir. HattAbi'nin ailesinin y~digt ve kendisinin dogup buyodugu

. Bust ~ehrinin bir Turk ~ehri ohna51, bOlge halkmm islamiyet'le ta~

masindan sonra da ~ehrin Musluman Turklerin hakimiyetinde kal-

ma51 HattAbi'nin Turk a51lh oldugu kanaatini gO~lendirmektedir. "5

ilk o~enimine Bust'ta ba~layan Hattabi daha sonra ·Ni~abur,

Bagdat, Basra ve Mekke gibi ilim merkezlerini dol~n. N~abur'da

Safii: mezhebinin Horasan bolgesindeki temsilcisi Muhammed b.

Ali Kaff1ll e~-S~i'den ftklh ciersi ald1. Arap dili ve edebiyatmdaki ogrenimini Bagdat'ta Gulamu Sa'leb'in derslerine devam ederek ta-

mamladt. Hadis ilmini Mekke'de Ebo Said ibnu'l-A:rabt; Bagdat'ta

Ebu Ali lsmail b. Muhammed b. ismatl es-Saffar, Ebu Amr ibnu's-

Semmak, Ebo Bekir en-Neccad; Basra'da Ebii Davod'dan es-Sunen'i

rivayet eden ve ibn Dase diye tarunan Ebii Bekir Muhammed b.

Bekir el-Basri gibi muhaddislerden tahsil etti. Ogrenimini Mavera-

unnehir ve Hicaz'da tamamladlktan sonra 350 (961) yilt civannda

Horasan bolgesine dondu. 359 (970) Yllma kadar N~abur'da ka-

larak talebe yeti~tirdi. Horasan bolgesinin onemli ilim merkezleri

konumundaki Buhara, Sicistan, Belp, Gazne ve Faris gibi yerlerde ·

o~enci yeti~tirdi. Omrunun sonlanna dogru dogdugu ~ehre geri

dondu ve 388/998 tarihinde vefauna kadar eser yanp talebe ye~

tirrneye devam etti. Kendisi Hadis, nklh ve Arap dili ve Edebiyan

gibi ilimlerde devrinin onde gelen alimleri arasmda yer aldtgt i~in

ogrencileri arasmda da bu ozellikleri ile one ~Ikan alimler vardtr.

Ebo Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevi, Hakim en-Ntsabiiri,

Ebo Hamid el-isferayini ve Ebo Zer el-Herevi gibi ~ahsiyetler bun-

lardan sadece birkapdir.

Hattabt; dorduncu yozy1lda yeti~en; hadiste hafi.z, fiklhta muc-

tehid, akaid konulannda alim ve Arap dilinde uzman olarak sa-

dece kendi ku~agtudakilerin degil, kendisinden sonra y~ayan

alimlerin de takdirini kazanmt~ bir ilim adamtdtr. Eserlerinde ken-

disine a it isnadh rivayetleri ~ate almdtgtnda,6 kendi ku~agmdan

imam Darakutni (6. 395/995), talebeleri arasmda yer alan Hakim

, Salih Karacabey, "Hauabi", DlA, XVI, 489,lstanbui"l997. 6 Bkz. Salih Karacabey. Hatttiblnin Hadis ilmindelli Yeri, Srr Yaymohk 2002, s. 117 vd.

300

EL-AYNl'NIN HAD IS ~ARlHLERlNE TESIRl

en-Nlsllbl1ri (6. 405), Eb\1 Nuayrn el-lsbahani (6. 430/1038) ve

Beyhaki (6. 463) gibi tasnife y6nelik eser yazanlar ile ayru kate-goride degerlendirilmesi mumkundur. Nitekim admdan hadis ri-

vayet kitabt oldugu anla~tlan Ma'rifetu's-Sunen ve'l-Asar isimli bir eseri ile rivayet agtrhkh olmas1 gereken Delailu'n-Nubuvve isim-li eserlerinin bulundugu nakledilmektedir. 7 Aynca, her ne kadar mustakil bir eser yazmasa da, hadis usulunde bazttstdahlann kap-

samh tammtm ilk defa yapan odur. Buna ragmen kendisine hadis-

lerin anla~Ilmasma d6nuk faaliyetleri ~ah~ma alam olarak sec;mi~

tir. Hadis d~mda Kur'an, hlah ve kelam gibi konularda da eserleri

mevcutrur.8 Hadisleri ve hadis alimlerini bid'at mezheplerinin hu-

cumlanna kar~ savunmayt kendisine g6rev ed~tir. Bunun ya-

mnda, aytnm yapmaksmn, ftkth mezheplerinin hadis ve stinne-

ti ihmal etmek suretiyle dini bilgiyi sadece imamlannm ictihadlan

~er~evesinde 6gretmelerine de ~iddetle kar~1 ~Ikmi$ hadislere da-

yah din Ogretiminin ihmal edilmemesi gerektigini savunmu~tur.

Bir taraftan hadisleri ve hadis alimlerini savunurken, diger ta-

raftan hadis ilmiyle m~gul olanlann sadece nakille yetinmeyip

hadislerdeki mana ve hukUmleri tam ve dogru anlamalan gerek-

tigini soyleyerek onlan tenkit etmekten geri durmuyordu. Kendi-

. sine hadis kitaplanm ~erh etmeye yonlendiren sebeplerin ba~m

da, hadisleri anlayabilecek seviyede dil bilgisine ve islam kliltu-

rune sahip olmayanlara yol g6sterme amac1 bulunmaktadu. llk

ve 6nemli eserleri arasmda yer alan Ganbu'l-hadis isimli kitabt-

m, talebe ye~tirmek uzere en uzun kaldtgt ~ehirlerden biri olan

N~abur'da iken yazd1.9 Bu eserin sonunda yer alan ve ayn baskt-

lan da yaptlan Islahu Galati'l-Muhaddisin isimli eser hadisciler tara-fmdan ya~ rivayet edildigi ir;in anlam bozulmasma kelimelerin

tashih edildigi bir ~~madrr. 1° Konuyla ilgili diger eserlerinin ya-mnda as1l uzerinde durulmast gereken ~erhleridir.

1 Bu eserlere heno.z ul~tlama~ur. 8 Eserleri i~in bkz. "Hattabi", DlA. XVI, 491. ~ Cartbu'l-Hadis ad!yla yazd!gt eser Abdulkertm lbrahi ei-Azbavt tarafmdan tahkik

edilerek u~ cilt halinde, C3.miaru Ummu'l-Kuti n~ri olarak b~ur. Eserin Ol'set basklst 1982-83'te Dun~k'te yap~or.

10 Eserin ~itli baslalan i~ bkz. DlA, XVI, 491.

301

ULUSLARARASI BEDRtiDDiN El·AYNi SEMPOZVUMU

B) $erh

El-AYNl'NIN HAOis ~ARIHLERiNE TES!Rl

Sahih isimli kitabm1 ~erh etmemi, hadislerinden mu~kil olanlan tefsir etmemi ve anlam1 kapah olanlan beyan etmemi istedil-

er, insanlann bu eserden istifade edebilmeleri ir;in ~erh edilm-

esine ihtiyar; oldugunu belirttiler. Bu istege icabet edip etmeme

hususunda da bir muddet du~undum.

ULUSLARARAS! BEDRUDDiN EL-AYNI SEMPOZYUMU

a

EL-AYNI'NIN HAOIS $ARIHLERINE TESIRI

ti ve ~erht;iligi hakkmda kapsamh bilgi vermeye gerek duyulma-yan, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa el-I

ULUSLARARAS! BEORUDOiN El·AVNl SEMPOZVUMU

3. Ayni Oze1inde Hattabt'nin Etkisi Hattabt ile Ayni arasmda be~ aSlr gibi uzun bir zaman dilimi bu~

lunma~tadtr. ikisi arasmda aynt alanda eser veren pek c;ok alim ya~amt~ ve bin;ok eser yaztlmt~ur. Bu zaman zarfmda benzer eser-ler hem ~ekil, hem de muhteva itibariyle ge~me gostermi~lerdir.

Yukanda ac;tklanmaya c;ah~tldtgt gibi Hatt~bi'nin ~erhleri bu ala-

mn ilk c;al~malandtr. Aynt zamanda yine kendisinin ac;tkladt~ gi-bi HatUibi'nin $erh amact bellidir. iki ml.iellifin ~erhleri ka~tla~n

nldt~nda sistem ve bilgi muhtevast baktmmdan Ayni lehine ara-lannda bl.iyl.ik fa~klann oldu~nu kabul etmek gerekir. Buna rag-

men Ayni'nin Hattabi'nin eserlerinde yer alan her bilgiyi kullandt~

izlenimi dogmaktadtr. Nitekim Ayni Hattabi'nin Medlimu:S-Sunen isimli Ebu Davild ~erhinin adlll1 vererek nakiller yapmaktadtr.16 ·

Ayni uzerinde etkisi degerlendirilirken elbette kendi eserleri-

nin muhteva smtrlan ic;erisinde kalaca~ du~l.inulmesi gerekir. · Car'fbu'l-HadYs'te kelimelerin hadis ic;erisinde kullamldtgt anlamt; Isldhu Galati'l-Muhaddisin'de ise hatalt okunan kelimelerin dogru kullarumtru ac;tklamaktadtr. Bu iki eserde bulunan kelimelerden

~erh ettigi kaynaklarda yer alanlar ic;in ayn~ ac;tklama ~erhlerinde de yer almaktadtr. Dolaytstyla Hattabi'den nakillerde Aynt de bun-

Ian kullanmaktadtr.

Hattabt, el-Cdmiu:S-Sahih'in ~erhinin mukaddimesinde Buha-rt'nin ravi ve hadis bilgisi konusunda 6vgl.i dolu ifadeler kullan-

mak suretiyle farkl1 bir degerlendirmeye girmeyeceginin ~aretlerini vermektedir. Medlimu:S-Sunen de ise sadece zaytf oldu~ bilirten

smtrh saytdaki raviler hakktnda cerh ve ta'dil uzmanlanrun deger-lendirmelerini nakletmekle yetinmektedir.

A) isnad ve Ravi Hakkmda Bilgi Hattabt'nin ~erhlerinde isnad ve ravi hakktnda bilgi c;ok nadir du-

rumlarda bulunmaktadtr. Bu kapsamda Hattabi'nin ~erhleri ic;in isnad ve ravi degerlendirmesi ve bunlara dayah olarak hadisle-

rin sthhati hakktnda bir a

£L-AYNI'NIN HAO!s $ARIHL£RIN£ T£SIRI

me yapmak veya ravileri hakkmda bilgi vermek Hattabt'nin ~erh

lerinde nadiren s6z konusu ~dilen a~tklamalardtr. Ayn! ise hem Ebo. Davo.d hem de Buhart ~erhinde bu konuda titiz davranrnak-ta, prensip olarak isnadm durumu ve ravilerin kirnligi hakkmda

muhtasar mufit a~lklamalar yapmaktadtr.

Ancak burada ~unu soylemek yerinde olur. Aynt, Hattabi'nin ~erhlerini ~ok dikkatli takip etm~tir. Cunko. nadiren de olsa ra-viler hakkmda yapugt degerlendirmeleri atlam~ur. Nitekim Hattabi'nin ibn Aktl'in go.venilmezligine ~aretini17aym ifadelerle

kendisine atfederek eserine almt~ur. 18 Yine ravi degerlendirmesi-

ne 6mek olarak Ebu Davt1d'un Ahmed b. ibrahim el-Mavslli, Mu-hammed b. Sabit el-Abdi, Nafi', ibn Orner isnadtyla naklettigi Hz.

Peygamber'in kendisine selam veren bir zaun selamuu teyernmllm ettikten sonra aldtgt bilgisini veren hadisin19 ~erhinde Hattabi ~u ifadeyi kullanmaktadtr. "ibn Orner hadisi sahih degildir. Cunku Muhammed b. Sabit el-Abdi ~ok zaytfur. Onun hadisi ile ihticac yaptlamaz. "20 Hattabi'nm bu degerlendinnesini Ayni onun adma

aynen nakletmektedir. 21

Elbisenin etegi.ne bula~an necis ~eyler babmda22 yer alan iki hadisin isnad1 hakkmda Hattiibi ~u degerlendirmeyi yapar: "Her

iki hadisin isnadt hakkmda da tenkit vardtr. Birincisi ibrahim b.

Abdirrahman'm Ummu Veled harummdan nakledil~tir. Bu ha-

rum go.venilirlik ve adalet a~tsmdan hali bilinmemektedir. Digeri ise Abdul~helogullanna mensup bir kadm olarak kaydedilmek-

te olup kimligi me~huldur. "n Hattabi'nin bu degerlendirmesine Ayni eserinde yer vermektedir. H

Hadislerin sthhati konusundaki a~tklamalanm degerli bulmak-

ta ve hatta kendisinin yeterli a~tklamayt yapmadtgtru du~tindugu

yerde ne demek istedigi.ne clair ge~ izah yapma yoluna gitmek-

17 Bkz. Hauabt, Mealim, I, 185. 18 Ayni, SerllU Ebr Davftd, II, 70. 19 Ebu DAvild, Taharet, 122. 20 Hattabi, Mtdlim, I, 204. 11 Ayni. Serhu Ebt Ddvftd, n, 137. 11 Ebu DAvild, TahAret, 138. 13 Hau.abt, Medlim, I, 227. 2i Aynt, age., ll, 218.

ULUSLARARASI BEORUOOiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

tedir. "Ameller niyete goredir. "25 hadisinin s1hhati hakkmda onun

"Bu hadisin m1lsned olarak Orner b. el-Hattab'dan gelenin dl~m

da sa~ih rivayeti yoktur, goru~une muhalif olarn bilrniyorum. "26

ifadesini naklettikten sonra kastettigi diger rivayetleri kendisi

sualar.27

Hattabt'nin ~erhlerinde nadiren gorulen rica! ve s1hhat deger-

lendirmelerine Ayni'nin yer vermesi onun verdigi bilgilerin tama-

mma yakmllli kullandtgi intiballli vermektedir. Nitekim bu ko-

nuda nadir omeklerden biri olan "uzerine idrar yapllan topra-

gm durumu ile ilgili rivayette"28 Hattabi eserin sahibi o1an Ebu

Davfid'un kendi rlvayeti hakkmda mursel oldugu i

El·AYN('NIN HAOlS ~ARIHLERINE TESIRI

Hattabi'nin bu kelimeyi ev olarak algtladtg.ru32 kendisinin de bu

goru~te oldugunu ifade etmektedir.33

C) Fthhi Huhumle1in Beyam Hattabi muctehid bir alimdir. Bir mezhebe mensuptur ama mez-

hept;i degildir. Nitekim kendi mezhep imamma muhalif ictihadla-n da vardtr. 34 Ayni de nkth bilgisi ar;tsmdan kendi doneminin oto-

rite ~ahsiyetleri arasmdadtr. Bir yazan tenkit etmek onun goru~lerine vukufiyet gerekti-

rir. Bu c;erc;evede Aynt'nin Hattabi'nin eserlerini dikkatli okudu-

gu yargtsmda bulunmak mumkiindur. Nitekim; Ebo Davod'un naklettigi Cabir b. Abdillah'tan rivayet edilen, gittikleri bir se-ferde ba~ma ta~ degmesi ile yaralanan ki~i kendisine gusul ge-rektiginde teyemmum yapmasma izin verilmeyince su ile ban-yo yapmt~ ve yarasmm iltihaplanmas1 sonucu olmu~tu. Bu du-rum donu~te Hz. Peygamber'e (sas.) haber verildiginde ona yt-

kanmas1 gerektigini soyleyenlere tepki gOstererek ~oyle buyur-

du: "(Fetvayt verenler) onu oldurduler, Allah da onlan oldiir-

siin. Bilmediklerini sorsalard1 ya! Cehaletin ilac1 ancak sormak-t1r. Onun teyemmiim etmesi, yarasmm uzerine bir bez baglaytp

sonra uzerine meshetmesi ve Vllcudunun geri kalan ktsmm1 da

ytkamas1 ona yeterdi." buyurdu.35 Bu hadisin ~erhinde Hattabi, bu hadiste nkhi olarak teyemmiim ile guslun birle~tirilmesi biri

olmadan digerinin yetmeyecegi hukmunun bulundugunu ifade

ettikten sonra iki mezhebin gOru~unii ~u ifadelerle nakletmekte-dir: Ashab-1 Re'y: Uzuvlann an yarah ise, su ile teyemmum ara-51 birle~tirilir. Sayet r;ogu yaralt ise tek ba~ma teyemmum yeter-

lidir, dediler. Safit'nin kavline gore ise; az da olsa r;ok da olsa yt-

kanmast gerekir.36 Hattabi'nin ifadelerini aynen alan Ayni der ki: Hattabi, Ashab-1 Re'yden Hanefileri kastetmektedir. Ama onlann

goru~u onun dedigi gi.bi degildir. 0 hata yapm~t1r. Bu konuda

n Bkz. Hanibt, Melilim, I, 258. 33 Ayni. age., II, 359. l-1 Salih Karacabey, age., s. 66-68. 35 Ebo oavod, Taharet, 125. 36 Hattabt, Mealim, I, 208, 209.

309

ULUSlARARASIBEORUDDiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

mezhebin goru~u ~dur: Bir kimsenin viicudunun yandan

EL-AYN)'NlN HAOIS $ARiHLERiNE TESIRI

Buhari ~erhinin temel gerek

ULUSLARARASI BEDRUDOiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

limelerin okunu~ ve anlamlan ile ilgili olanlan- bir anlamda ur-

nak icerisinde naklettigi gozlenmektedir. Kattlmadtgr goru~lerini bile Once eserine ahp sonra kaulmama gerekcesini actklamak-tadtr. Aynca hazen isim vererek hazen de ismini zikretmeden ki-tabmda Hattabt'nin ifadelerini kullanmast bunun actk delili ka-

bul edilmektedir.

Hattabi'nin ~erhlerinde en cok lizerinde durdugu hususlardan

biri kelimelerin anlamlandtr. Ayni de buyOk olcude Hattabi'nin bu actklamalanru nakletmektedir. Kendisi de dil konusunda alim olan Aynt, Hattabi'nin tahlillerine kaulmadtgt noktalarda Ebn

Ubeyd Kasrm b. Sellam gibi Caribu'l-Hadis yazan alimlerin g6n1~

lerine de yer vererek kaulmama gerekcesini actklar. Aralannda yakla~tk b~ asuhk zanian farkt bulunan Ayni ile

Hattabt arasmdaki ortak nokta sadece ayrn iki eseri ~erh etmi~ ol- . malan ile smtrh degildir. Ft.khi mezhepleri farkh olmasma kar~l

hk, Hattabi'nin kendi imamma muhalif ictihadlarda veya tercih-

lerde bulunabilen bir alim olmaSl; Aynl'nin de ilme, mezhep ta-assubu ile bakan bir ~ahsiyet olmamaSl, ilgili eserlerin ilk ~arihi olan Hattabi'den azami olcude istifade. etmesine vesile olmu~

tur. Ayni, Hattabi'nin goru~lerine kaulma~gt yerlerde onu ele~tirmek yerine sadece "fthi nazar" diyerek farkh du~undu~ne i~aret etmektedir.

Hattabi, Ayni nezdinde g6n1~ ve degerlendirmeleri Onemli olan bir alimdir. Kendisine ayrrdtgt hukUm istinbatlrn actklarken bile

gerekcelerinde Hattabt'nin goru~lerine anfta bulunmaktadtr. Ba-zen hukurnlerden birini tamamen onu g6n1~lerine tahsis edip ona

atfen alabilmektedir. Bazen kendisinin de kauldtgrru ifade etmek-·ten de irntina etmemektedir. Hatta bunu usulu ilgilendiren konu-

larda da yapt1~ gorulmektedir. Goru~lerine kattlmadtgt veya de-gerlendirmelerini yeterli bulmadtgt noktalarda bunu nezaket ice-

risinde ifade ettigi gorulmektedir.

Her ne kadar cok saytda olmasa da veya Hattabt'nin ~erhlerinin temel konulan arasmda yer alacak nitelikte gorulmese de Ayni

onun hadislerin sthhati hakktnda yapugt degerlendirmelet:e de iti-bar etmektedir.

312