ULUSLARARASI BEDRUDDIN EL-AYNI SEMPOZVUMU VE

II. HADiS iHTiSAS TOPLANTISI SEMPOlYUM TEBLiGLERi, MOZAKERELERi,

lHTiSAS TOPLANTISI, KONU~MA METiNLERi VE ALINAN KARARLAR

Editor

Yrd. Do~. Dr. RECEP TUZCU

Editor YardJmcJsl Ar~. Gar. M. RA~iT AKP~NAR

GAZiANTEP 10/11 MAVIS 2013

Turkiye Diyanet Vakft Yaymlan: 628

Uluslararast Bedn1dd!n El-Aynt Sempozyumu ve II. Hadi.s ihtisas Toplanf.lsl

-Sempozyum Tebligleri, Mtizahereleri, lhtisas Toplanttsr, Konu~ma Metinleti

ve Alman Kararlar-EditOr: Yrd. Do~;. Dr. Recep Tuzcu

Editor Yardtmcrst: Ars. Gor. l\·1. Ra$it Akpmar Grafik, Tasanm: T,woos

ISBN 978-975-389-876-8 © Blltlln p;m haklan Turkiye Oi):anet

Val<fr"na aiuir.

1. Baslo Temmuz 2016, 150 Adet ·

Bu eser llksay Kurulu'nun 09.01.2015 tarih ve 1/3 say1lr karanyla uygun gonilmu~ ve Ttirhlye Diyanel Vakf1 Mutevdli Heyeti'nin 27.01.2015 tarih \"e 1505 sayili karanyla basllmt~ur.

Yaymct Sertifika No: 15402

Bask!: TDV/JI

Serhal lvlahallesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle I Ankara

Tel.: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.org.tr

BEDRUDDIN EL-AYNI'NiN SAHIH-i BUHARI'DEKi KONU BA$LIKLARININ TASNiFiNE iLi$KiN A(IKLAMALARININ

KLASiK FIKIH SiSTEMATiGi A(ISINDAN DEGERLENDiRiLMESi

Yrd. Do~. Dr. Ayhan.Hira*

Gi~

islam dininin ilk ve en temel kaynagi Kur'an-1 Kerim'dir. ikin­ci srrada sOnnet delilinin tedvin edi~ bi~imini olu~turan ha­

dis kitaplan yer ahr. Bundan sonraki icma, klyas vs. deliller, ilk iki

kaynaktan ~1kanlan huktimlerin ~lkanh~ yomemlerini ifade eder.

Soz konusu kaynak-yontem i~kisi i~inde yanlan klasik kaynak­

lar belli ilkelere gore tasnif e~tir. ister inan~ ister a mel He ilgi­

li olsun klasik kaynaklardaki konulann belli ba~hklara gore. tasni­

fi ilk olarak hadis kitaplanrun tedviniyle ba~lam1~Ur. Ozellikle fik­

hi ama~la yanld1gi i~in sadece ahkam hadislerine aynl~ olan ve

"sOnen"-ad1 verilen hadis kitaplannda bu durum daha a~lk ~ekilde

gozlemlenmektedir. Sunen rurunde olmasa da Buhari'nin Cdmius­

Sahth adh eserindeki konu b~hklan ashnda bir dereceye kadar fi.­klh kitaplanyla uyum i~indedir. Bu uyum, tedvin ~inin ba~ladl­

g;I hicrt ikinci yo.zylidaki zihniyet yap1s1yla yakl.ndan ilgilidir. Ni­

tekim tedvin ~inden maksat, nakil yoluyla gelen bilgilerin sade­

ce kayda ge~irilmesi degil., aYru. zamanda belli bir mannkla tasni-

. finin yaplimaSidlr. Bu yo.zyllda ortaya ~lkmaya b~layan hadis ki­

taplanyla hemen p~inden furu fiklun butt1n konulamu ihtiva et-

• Kafkas Oniversitesi ilah.iyat Fakllltesi Din Kulruni ve Ahlak Bilgisi Bohlmii 0~­retim Oyesi

UWSI.ARAAASI BEORUDOfN El-AYNi SEMPOZVUMU

me gayesiyle yaztlan hloh kitaplan arasmdaki uyum bu onak ga­yenin bir uruniidur. 1

_ Klasik fikth ese~lerinde b~hklar "kitab-bab" ~eklinde ikili ya da "kitab-bab-fasil" ~eklinde u~lii ~eklidedir- Her haliikarda ust ba~­

hga "kitab" adt verildigi i~in klasik fiklh eserlerindeki konulann ~leni;;inde "kitab sisterni"nin egemen oldugunu soylemek miim­

kundiir. Konulann en genel bi~irni itibariyle "ibadetler", "muame­leler" ve "cezalar" olmak uzere u~ ana b6h1mde incelenmesinin ga­yeleri incelendiginde bu ba~hk ve konu sisteminin arkasmda bir- . taktm mulahazalann yer aldtgt gorulmektedir. 2

Klasik fi.lah eserlerinin birinci ana konu b~hgi olan ibadetler bo­liimiinde kitap ust b~hgtnda incelenen "taharet", "namaz", "oru~", "zekat" ve "hac" ;;eklindeki Siralamada da kendi i~inde bir Siralama manugt ve tutarlihk bulunmaktadrr. Bu b~hklann temel ibadet ko­nulanru i~ermesi, ibadet konulanrun da miikelleflerin umurni-hususi olu~na gore kendi i~inde bir srralamaya tabi tutulmast, soz konusu manugtn ve tutarhhgtn gostergesidir. Nitekim miikellefiyet ~artlan ba­kunmdan namaz ktlrnakla yiikiirnlu olanlar, hacca ginnekle yiikiimlii olanlardan daha geni;; bir kitleyi olu~turrrl?ktadrr. Zira hac ibadetinde namazdaki ;;anlara ilaveten zenginlik ;;aru da aranmaktadrr.3

Klasik fikth kitaplannda temel ibadet konulanndan soma "ihti­yacm umumiligi" ve "hak" kavramlanna bagh olarak iki farkh yon­tern kullamlmaktadu. Birinci yonteq1e gore "kitabu'l-hacc" b~h­

gtndan sonra muameleler boliimiiniin b~langiCl olan "kitabu'l­bey'/buyo.'" ba~hgt gelmektedir. Bu ba~hkta insanlann ge~inme ih-

1 Talat Kocyigit, Hadis Tarihi, Ankara 1998, s. 210 1 Omegin, Hanefi f11ah edebiyanrun temel metinlerinden birini olusruran,

KudQrt'nin (0. 428/1037) Mtthtasar'mda, Ost b~hk ofarak "kitap", alt b~hk ola­rak "bab" ~eklinde ikili tasnif kullamlrru~ur. Yme, ibnuS-Siiall'nin (o. 694/1294) Meaneu'I-Balueyn'inde, Ost ~hk "kitab", aft b~hk ise "fas1l" ~klindedir. Buna ka~thk, ~kil ve muhteva bakurundan, kendinden sonraki eserler llzerinde bu­yiik bir etkiye sahip olan Merginani'nin (0. 593/1197) el-Hidaye adh eserinde ve temef metinler arasmda saytltp bu hususta ei-Hidaye'yi takip ettigi anl~tlan eserlerden Mevstli'nin (0. 693/1294) Muhtdr'mda, Ebo'I-Berekiit en-NeseCi'nin (o. 710/1310) Kenzu'd-Dehruh'inde ve Ta~~ria el-MahbUbl'nin (o. 693/1294) Villdyetu'r-RivayeSinde ise, Ost b~hk olarak "kitab", aft b~hklar olarak "bab" ve "fast!" ~eklinde t1-;lu tasnif yonterni kullarulrru$ur.

3 Bkz. Abdulgant el-Meydani, el-Lubab fi $erhi'l-Kildb, Beyrut 1996, I, 164; Abdullah b. Mahmad ei-Mavstli, el-ll•liydr li-Ta1ili'l-Mttlltar, Beyrut 1998, I, 180.

FIKJH-TEFs!R ALANLARINDA El·AYNI

tiyacmt kar~tlayan yollann en ba~hcast olan ve bu ozelligiyle in­sanlann genelini ilgilendiren saum akdi incelenmektedir. tkin­ci yontem devam ettirildiginde "kitabu'l-hacc" ba~hgmdan son­ra "kitabu'n-nikah" ba~hg. gelmektedir. C:unkll yukanda Slralanan temel ibadetler "srrf Allah hakkt olan", diger bir ifadeyle burunuy­le ibadet niteligi ta~tyan fiillerdir. Dolaytstyla bu ibadet ba~hkla­nndan sonra ya bu ozelligi ta~tyan ya da bir bolt1mt1yle bu ozelli­ge sahip bir ba~hgm gelmesi tutarh olacakur. Konulara baluldtgtn­da bu ~ana uyan ba~hgtn nikah oldugu gon1lmektedir. Zira nikah ba~hg., bir bolumuyle muameleler bolt1mt1ne dahil olrnakla bir­likte bir baktma ibadet niteligini ta~tmaktadtr.4

O«;unco. ana konu ba;;hgtnt olu;;turan cezalar bolumunde belli niteliklerine gore kendi i«;inde suuflara aynlan su«;lar ve ceza1ar bu­lunur. Bu konulann ~le~inde farklt yo~temler soz konusudur. Or­negin "strf Allah haklu olan" niteligindeki "had cezalan" baZI eser­lerde bu ozelligi sebebiyle nikahla iliili konulardan sonra ele ahn­~. "ktsas cezalan"na ise kul.hakkt yonu agtr oldugu i«;in muame­leler bolo. munden sonra yer verilrni;;tir. 5 Buna kar~thk ban eserlerde ·ise, kanun koyucunun emrine ka~t gelme durumunda toplumun rnaslahau ve hukuk kurallanrun dt1zenli bir ;;ekilde yo.rumesi ama­cryla, konmast ve caydmc1 ozelligi olmast bakunmdan cezalar bolt1-mt1 to.muyle muameleler bolumunden sonra ~le~tir.6

Bu «;ah;;mada, Sahfh-i Buhci11'deki konu ba;;hklanrun tasnifine clair Bedruddin el-Ayni'nin Umdetu'l-Ka1i ft $erhi Sahihi'l-Buhiili adh eserindeki a«;tklamalan klasik Iilah literato.n1 sistematigi a«;lSllldan degerlendirilecektir. c:ah;;manm arnaCl, soz konusu degerlendirme yoluyla yukanda bahsedilen yontemlerin Bedruddin el-Ayni'deki tezahurlerini onaya koymak, boylece benzer ve farkh yonlerirli tes­pit edip klasik sistematige i~kin ara~urmalara katkt saglamaktu .

• 4 Fahreuin At.ar, Nikah, DiA, isLanbul2007, XXXIII, 113. · s Bkz. MerginAnl, Burhaneddin Eba'l-Hasan Ali b. Ebabekr, d-Hiddye, Daru'l­

Kutubi'l-llmiyye, Beyrut 1990, II, 381. Sualamarun manugt gere~nce had ceza­lannm b~hca ibadetlerden hemen sonra yani hac b~ligtildan sonra gelmesinin gerekti~ dO~ilnOlebilir. Ancak bu stralamada "b~hgtn insan hayannda gerc;ekl~­me saYJSmm" ve dolaYJStyla "bir insanm hangi b~bkla daha c;ok muhatap oldu­gu" d~ncesinin de goz ardt edilmedigi soylenebilir.

6 Bkz. Mavslli, el-lhtiydr, V, 28.

ULUSLAAARASI BEORUOO!N EL· AYNI SEMPOZVUMU

Bedruddin el-Ayni ve Umdetu'l-Karf $erhu Sahihi'l-Buhari Adlz Eseti

As1l ismi Mahmud b. Ahmed b. Musli b. Ahmed b. Huseyin b. Yusuf b. Mahmud'dur. Lakabz "Bedruddln", nisbesi "el-Ayni"dir. Bedruddln el-Ayni 762/1360 senesinin Rarnazan aymda Gaziantep'te dogmu~­tur. "el-Aynt" ~eklinde me~hur olmasmm sebebi, dogum yeri olan Gaziantep'e (Aymtab) o ytllarda muhtemelen lo.saca "Ayn" denrne­sidir. Sicillat (i'llim) tanzimi ~lerinde mutehassls bir babanm og­lu olarak, Bedruddin el-Ayni, kiic;Uk y~ta ilirn tahsiline b~l~. Ka.hta, Malatya, Halep, Sam, Kudas ve Kahire'de pek ~ok hocadan ders alm1~, ~ok saytda kitap7 telif e~tir. Butun bunlar onun ilm1

~gi hakkmda fikir verrnektedir. Kahire'de tasavvuf yoluJ1a inti­sap ederek Berkiikiye Tekkesi'nde bir muddet kalan, 829/1425.ta­rihinde M1Slr Hanefi Ka.dz'l-kudlithgma ve Evkaf Nazuhgma tayin olunup 842/1438 tarihine kadar bu vazi.feyi y11r11ten, bilahare Ez­her civannda yapnrrugz medresede dersler veren Bedruddin el-Ayni, 855/1451 senesinde Kahire'de vefat e~tir.8

Bu ~al~mada Bedruddin el-Aynt'nin Umdetu'l-Kdn ft Serh-i Sahihi'l-Buhar'i adh eserinin Daru'l-Kutu.bi'l-ilmiyye/Beyrut 2001 tarihli baslasz kullarulrru~trr. Bu basla, her biri yakl~zk 450 ila 4 70 sayfadan olu~an toplam 25 ciltten mut~ekkildir. Eserin tashihi Abdullah Mahmud· Muhammed Orner tarafmdan yapunu~ur. Bu eserinden dolayz Bedruddin el-Aym'ye "Sarih-i Buhari" denrni~tir. Hemen aynz asuda ya~ayan ibn Hacer el-Askalani de Bedruddin

7 Bedrudc!In el-Aynl'nin hocalanrun ve bunlardan okudugu ders kitaplannm sa}'ISl olduk~ fazladrr. (.a~anm tali bir konusu olrnast ve uzunlugu sebebiyle bu ko­nuya sadece temas edil~tir. lslami ilimlerin hemen her alarunda eserler yazan e\­Ayni'nin bilinen c;ok sa}'ldaki eserinden bazisi ~nlarchr: 1. Umdetu1-Kdrf ft Serh-i Sahihi1-Buhdrf, 2. Ahdu1-Cum'dnft Tdrthi Ehli'z-Zamdn, 3. ei-Mahdsuiu'n-Naltviyye ft Serlti ~dhidi Surtihi1-Eifiye, 4. ei-Biniiye ft Serhi1-Hiddye, 5. Kqfu1-l.isdn, 6. Ser­lm Me'Cini'l-Asdr. (Mebiiniu1-Ahbdr), 7. Serhu Kenz, 8. Serhu Meona', 9. Taba/uitu'I­Hanefiyye, 10. Tabahiitu'$·Suard, 11. Multtasam Tclrtlti lbni Asclhir, 12. Tiirihu1-Ahiisire, 13. Nultbetu1-Ejlulr fi Terhihi Mebiinii'l-Ahbcl1; 14. Zeynu'l-Mecdlis vs.

8 Ayni'nin hayan, eserleri ve ilrni ~iligi haklonda aynnnh bilgi ic;in bkz. T~koprizade, Miftdhu~-Sedde ve Misbdhtt~-Siydde, 11$r., Abdulvehhab EbU'n-NOr, Kahire 1968, I, 265-266; leknevt, ei-Fevl.iidu1-Behiyye fi Teriidmi1-Hanefiyye, Bey­rut1987, s. 207-208; Kehhale, Mu'cemu1-Muellifin Teriidmu Musannifl'l-Kutubi1-Arabiyye, Dtm~k 1957, Xll, 150-151; Ali Osman Ko<;kuzu, Ayni, DIA, fstanbul 1991, N. 271-272; Ahrnet Ozel, Hanefi Ftll!h Alimleri, Ankara 2006, s. 100.

FIKJH-TfFSIR ALANLARINDA EL-AYNi

el-Ayni'den k1sa bir sure once Fethu'l-Bari ft Serh-i Sahlhi'l-Buhari admda bir eser yazmt~ttr. Her iki eserin de c;ok sayida yazma nus­

hasmm yanmda basth nushalan bulunmaktadtr. Trablusgarph

alim Abdurrahman Busayrt, el-Mubtekariitu'l-Leiili ve'd-Durer ft'l­Mubakemeti beyne'!-Ayni ve tbn-i Hacer admdaki bir eserinde adt

gec;en iki alimi ve eserlerini mukayese etmi~tir. Bu eser, Libya'da

bastlm~ur. Aynca Talat Sakalh tarafmdan ibn Hacer ile el-Ayni

arasmdaki hadis tartl~malanm ele alan bir eser yaztlm~nr.9

Konu ba~h~ ac;tsmdan Buhari'de "kitab" lafz1 kullamldtgt ic;in

· Bedruddin el-Aynt'nin Umdetu'!-Ka1i ft $erh-i Sahlhi'!-Buhcili adh

eserinde de dogal olarak aym yontem uygulanm~ur. Klasik mu­

ellifler, gelenege uygun olarak herhangi bir konuda "kitab" lafzt­

m kullandtklan zaman hemen ardmdan "bah" lafztm da kullan­

~lardtr. Bu alt ba~hklar kitap ba~hiDnm kapsamt ic;indeki tur­

ler bitinceye kadar surup gitmektedir. Zira burada bah ba~hgt ana

ba~hgtn kapsammdaki bir turu ifade eder. Kitap-ic;i sistemin de­

vamt olan "fastl" alt ba~hgt ise Buhari'de gec;memektedir. Ancak

Bedruddin el-Aynfnin tespitine gore mucerret bab lafz1, aym za­

manda oncesiyle alakah olan fas1l ruru ba~hk menzilesindedir. 10

Ost b~hgm "kitap", alt b~hgm "bab" ~eklinde oldugu Umdetu'l­Kiili adh eserinde Ayni'nin b~hk ac;Ikl.amal.anna gec;meden once,

bahsedilen "ibadetler-muameleler-cezalar" srralamasma bagh kalma­rak her bir bolumun klasik sisternatik ic;indeki yeri hakkmda klsaca

bilgi ver.ilerek bolum b~hgtmn teorik c;erc;evesi c;izilecektir. Ardmdan

c;~rnammn esasllll ol~turan ac;tklarnalara yer verilecektir.

2. tbadetler Bolumu 2.1. Klasik Ftkth Kitaplannm Sistematiginde tbadetler Bolumu

islam dininin hu.ku.mleri uc; temel klstmdan meydana gelmektedir:

1. inanc;la ilgili huku.mler (i'tikadat), · 2. Ahlakla ilgili hukumler (iidiib), 3. Amelle ilgili hukumler (ibadat, muamelat, ukabat). Goruldugu gibi amelle ilgili hukumler, klasik Ji.kth kitaplan-

9 Bkz. Talat Sakalh, Hadis Ta~malan, Turkiye Diyanet Vakf1 Yay., Ankara 1996. 10 Bedruddin el-Ayni, Umdetu'l-Kdrt, XXI, 309; XXII, 126.

ULUSIARARASI BEDRUDOiN El-AYNI SEMPOZVUMU

nm yukanda klsaca sualamasmdan bahsettigimiz ibadetler, mu­ameleler ve cezalar ~eklindeki boh1mlerini ic;ermektedir. Burada

vurgulanma51 gereken husus, teknik bir aynma tabi tutuluyor ol­sa da inane;, ahlak ve amel klstmlannm birbiriyle baglannh olma­

S1dtr. Nitekim b~ vakit namazm lalmmasmm farz olu~u amel­le alakah bir hukUm olsa da, bu namazlanmn farz kllmm~ oldu­

guna inanmak inanc;la alakah bir hukum olmaktadu. Zira "farz"

hukUm, ameli ve itikadi anlamda kesinlik ifade edecek tarzda kullaml.maktadtr.11

Klasik nklh kitaplannda ibadetler bolumu "Kitabu't-Taharet", "Kitabus-Salat", "Kitabu's-Savm", "Kitabu'z-Zekat" ve "Kitabu'l­

Hacc" ~eklinde sualanmaktachr. Tabaret (temizlik konulan) ba~h­

~ ibadetin yaptlmasmdan once yerine getirilmesi gereken bir ~art oldugu i<;in ilk suada yer almaktachr. Zira ~artm, ~art ko~ulan­

dan (m~rut) once gelmesi akli bir zorunluluktur. Bu ilkeden ha­

reketle klasik nklh kitaplannda "kitab" ust ba~h~ ac;thrken konu­lann buro.nluk arz etmesine, ba~ka bir ust b~hgm konusu olma­

masma, diger bir ifadeyle mustakil bolum olu~turmasma dikkat edi~tir. 12 DolaytStyla b~ka bir iist b~hga dahil olapilecek bir

konu i<;in bir "kitap" a<;1lmarru~nr. Bununl~ birlikte birc;ok mesele ile alakaSl olan bir konu, hazen ic;inde degerlendirilebilecegi kitap

b~hgmdan aynlarak ayn bir ust b~hk halinde, gorunu~te musta­kil olsa da, kendisinden ·soma gelecek konu ya da konub."ra bag­

h olarak ~lenmi~tir. Ornegm "Kitabu't-Taharet" b~h~ ic;inde yer alan abdest, gusul, teyemmum gibi ba~hklar, yerine gore namaz

ibadetinin hanrhk ~am olarak zorunlu hale gelir. Durum boyle ol­makla birlikte bunlar namaz (Kitabu's-Salat) ba~h~mn i<;inde sa­

dece isim olarak zikredilir.13 Bunun boyle olmas1 daha makuldur.

Zira taharet b~h~ ya her bir ibadet ic;in o ba~hkta tekrar edilecek ya da mustakil bir ba~hk alnnda topluca i~lenecektir.

11 Fa£?: hukmilm1n bu ~ekildeki kullanuru Hane!i mezhebinde yerl~k bir kurald1r. Hanefi mezhebindeki farz hukmu il;in bkz. e\-Meydaru, el-Lubdb, I, 31. Safli usu­ll1nde farz ile vacip ayru anlamdad1r. Bkz. GazAII, Ebo Hamid Muhammed b. Mu­hammed, el-MusiiJSfci min llmi1-Ustll, Mue.ssesetu'r-Risale, Beyrut 1997, I, 128.

12 Tahtavt, Ahmed b. Muhammed b. lsmail, Hi!$iye alci Merclki'l-feldh $erlti Nari'l­kcih, Eda N~riyat, istanbul ts., s. 13-14.

13 Damat Efendi, Mecmau1-Enlmr fi $eriti Multeha1-Ebhur, Eda Ne$riyat,1stanbul ts., 1,8.

FIKIH-TEFSIR AI.ANLARINDA El-AYNI

ibadetler boliimii klasik ftla.h kitaplannm hepsinde ilk s1rada

yer ahr ve temizlik biitiin ibadetlerin ~artl oldugu i~in biitiin ki­taplar taharet ile ba~lar. Daha sonra namaz, zekat, oru~ ve hac iba­

detleri tiim kitaplarda ayrn s1rayla ~Ienir. Ancak bu temel srrala­madan sonra ibadet boliimiiniin i~inde yer alabilecek diger ko­nulann i~leni~inde kitaplar arasmda ortak bir yOntemin olmadt­

gt goriilmektedir. Hanefi f1khmm kaynaklannda burada soz. ko­nusu edilebilecek "Kurban (Zebaih)", "Avlanma (Sayd)", "i~ecekler

(~1ibe) gibi konular genelde muameleler boliimlerinin son kls­

mmda i~len~tir. Zira bu ba~hklarda bunlann "bizzat ibadet ol­malan" de~il, "kul ile Allah arasmdaki bazt ili~kileri duzenlemele­

ri", "helal-haram bilgisini vermeleri" esas ahnm1~t1r. Bu a~tdan ba­'klldlgt i~in bahsedilen ba~hklar muamelele~ bolamune daha ya­

km goriilmiistur.14 Diger mezheplere mensup bir~ok miiellif yu­

kanda siraladlgtmiZ ibadet ana bohimlerinin hepsini ilk ba?ta i~le­yip muamelat boliimlerine daha sonra ge~mektedir. 15 Bunun d1-

~mda bir ibadet telakki edilen ve genellikle "Siyer" kapsarrunda ele

ahnan "Cihad" ba~hgmm ise had cezalanndan hemen sonra i$len­

mesi bUtiin mezheplerde yaygm bir uygulama orne~ olarak kar­

~tmiZa ~1kmaktadu.

imam Buhati, Sahihu"l-Buha11 ya da Camiu:S-Sahih adt verilen

eserine ilk olarak "Vahyin Ba~lamas1 (Kitabu Bed'i'l-Vahy )" b~hgtru

koymu~. bunun ardmdan "Kitabu'l-!man" ve "Kitabu'l-ilm" ba~­

hklanna. yer verm~tir. ibadet konulanrun ba~langlCl alan taharet ba~hgt ise dordiincii s1radad1r. Burada adt ge~en eserin bir hadis

kaynagt oldugu du~iiniildiigunde, bahsedilen s1ralamarnn klasik

fiklh kitaplannm sistemati~ a~ISmdan sorun olu~turmadtgt orta­dadlr. Ote yandan Bedruddin el-Aynl'nirl "ilim kitab1" ba~hgtnda

H ibn Abid!n'in ifadesiyle, "kurban kesme ibadetinin (udhtyye)" muamelat konu­su olarak de~erlendinnesi bu yak13$UlUil bir ifadesidir. Zira "udhtyye" b~hgt, bir taraftan "zebaihl(hayvan) kesimleri", di~er taraftan "karz (bore;)" b~hgtyla ilinti­lendirilmi$lir. Bkz. lbn Abiclin, Reddu'l-Muhtar ala'd-Duni'l-Mtthtdr, Daru'l-Fikr, Beyrut 2000, rv, 500.

15 Omek olarak bkz. imam Safit, el-Umm, Diiru'l-Vefii, Beyrut 2001, V. 551; ibn Hazro, Ebo Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhal/ti, Dllru't-Turas, Kahire ts., II, 567; lbn R~d. Ebu'l-Ve!Id Muhammed b. Ahmed, Bidayetu'l-Mucteltid ve Niltdyetu'l-Muhtesid, Mustafa Elbllni Malba.ast, Mtstr 1975, 11, 124.

ULUSLARARAS! BEDRUDDIN EL·AYNi SEMPOZVUMU

yapugt apklamalann, bu <;al~mamn konusu olan bashk ac;udama­lan hakkmda yol gosterici mahiyette oldugu gorulmektedir. Bu se­bep~e taharet bashgma ge<;meden once "Kit~bu'l-ilm" ba~hgmdaki a<;1klamalardan bahsetmek faydah olacakttr.

Bedruddtn el-Ayni'nin ifadelerine gore Ost b~hgt gosteren "ki­tab" kelimesi "ilim" kelimesine muzaaf (isim tarrliamasmda tarrlia­

yan) olan gizli bir mubtedanm (isim comlesinin oznesi) haberidir (isim curnlesinin yoklerni). Bunun takdiri "Bu (kitap) ilim kitab1-d1r" seklindedir. Anlam1 ise "ilmin mahiyetinin ac;lklanmas1" de@, "ilimle alakah olanlann a<;lklanmasl'' seklindedir. Zira mahiyetleri ve esYanm hakikatlerini arasnrmak "kitab"m ihtisas alanma girmez. 16

Goruldugo Ozere, "kitab" kelimesi " ... kitab1" seklinde zikredilen Ost bashkta b~hgtn kapsarmna giren meselelerin incelenmesini ifade eder. Bu durumda omegin ileride gelecek olan "Kit~bu't-Tah~ret" basbgt, taharetin ne oldugundan c;ok taharetle ilgili konulann alt bashklara yaYllarak ele almaca~ anlamm1 ~r.17

2.2. Bedruddin Ayni'nin lbadetler Bolil.mil.yle tlgili A~rklamalannm . Klasik Ftkrh Sistematigi A05mdan pegerlendirilmesi

· Bu bashkta izleyecegimiz yomem, klasik fikth kitaplannda var ol­dugunu soyledigimiz sistematige gore konu bashklanm s1ralamak ve bu 51ralamaya gore Bedruddin el-Ayni'nin ac;lklamalanru deger­lendirmek seklinde olacaknr. Boyl,ece okuyucunun kar~llasurma yapmaSl kolaylasnnlmls olacaknr. Aym yontem muameleler ve ce­zalar bolumune clair a<;1klamalarda da kullanliacaknr.

2.2.1. Kitdbu'l-Vudil' Bedruddtn el-Ayn1'nin "Kit~bu'l-Vudti' (Abdest Kitab1)" bash~ ic;in

16 Bedruddin el-Ayni, age., 11, 3. 17 Nitekim Bedruddin el-Aynt de Buhlit1 haklanda " ... Bundan sonraki konulann

hepsi i)imle alakah oldugU i~in bu basbgt Oncelem~tir. Ama iman, mukelleflerin oncelikli gorevi oldugu i~in ya da en faziletli konu olmasmdan Otlini once o ko­nu gel~tir. Bu arada vahyin baslamasmm ni~in en Once geldigi sorulursa bu so­ruya soyle cevap verilir: imanm ve di~er bUtun konulann bilinrnesi ancak vahiy yoluyla olabilir. Yme vahiy bu umrnete gOkten inen ilk ha}'lrdtr. lman konusun­da yeterince konusrugumuz i~in oraya balolabilir: diyerek bashk manngttu ona­ya koyrnaktad1r. ·skz. Bedruddin el-Aynt, age., 11, 3.

486

AKJH-TEFs!R AlANLARINDA EL-AVNi

yapn~ a<;tklamalara goz auldt~nda, onun v~hyin ba~lamasmdan

cezalar konusuna kadar uzanan bir dizi b~hk arasmda ozhi bir st­

ralama mann~dan bahsetti~ a<;tk<;a gorulmektedir:

"Hz. Muhammed'e vahyin gonderilmeye ba~lamastyla ilgili ha­

disleri ilk straya yerl~tiren Buhilri, bundan sonra onemirtden do­

layt "iman" ve "ilim" konulanm stralam1~. ibadet konulanyla ilgi­

li hadislere bunlardan sonia yer vermi~tir. ibadet konulanm mu­

amelat, ildilb, hadler gibi konulara oncelem~tir. Zira ibadetlerin

iman ve ilim konusundan soma gelmesi uygundur. C:unkii ibadet­

·lerin temeli imandtr, gerekli olam ogrenmektir. Kitap ve sl1nnette

imandan sonra namaza yer verildi~ i<;in ibadetler bahsinde temiz­

likten hemen sonra namaz konusunu ele al~ttr. Surekli bir iba­

det oldugu i<;in namaz konusunu bilmeye olan ihtiya<; daha fazla­

dtr. Temizlik /abdest namazm ~aru oldugu i<;in bu konuyu namaz­

dan once zikretm~tir. Nitekim bir ~eyin ~aru o ~eyden once zik­

redilir. Turlerden bahseden kitabui genel olanla ba~lamaSl gerekir.

Boylece bu kitap ba~h~mn klstmlanmn hepsi kapsanmt~ olur."18

Buhilri'nin abdestle ilgili kitap ust ba~h~n ilk alt ba~h~

(bab) "Temizlik (tuhar) Olmadan Namaz Kabul Edilmez." ~eklin­

dedir. Bedruddin el-AynY'nin bu b~hga dair a<;tklamast da, anlam­

ca ba~h~ ayru yond~ destekleninesi ve kapsam bakumndan iza­

ru ~eklindedir: "Temizlik abdestten ve gusulden geneldir. Bu babt digerlerin­

den once yazmasm~ sebebi a<;tkur. C:unkii kitap ba~h~ abdest ve

gusul hakkmdadtr ve bunlar olmadan namaz olmaz. "19

Bedruddin el-Ayni'nin konu ba~hgma ~kin a<;tklamalan sa-

18 Bedruddtn el-Aynt, age., II, 340. Buhart'nin bazt no.shalannda Once taharet sonra abdest konusunun i$1endig;ini tespit ettig;ini soyleyen ei-Aynt, taharetin abdesuen daha gene! olmast sebebiyle, bunun ~u anda incelenen nO.Shadakinden daha uy­gun bir ya~ tarn oldu~u sOylemekledir. Bkz. age., II, 3.

19 Bedruddtn el-Aynt, age., II, 369. All b~Wdann (bah) sualanmasmda da oncelik­sonraltk bakmundan yaptlan at;tklamalar tutarlt bir manngm varhguu gostermek­ledir. Omegin, "Abdestin Birer Birer Almrnast"na ili$kin all b~ltkta "bunun anla­rru her orgaru hirer kez ytkamaknr. Bu konunun kendisinden Oncekiyle baglannst a<;tkur. Oncekiler istincanm hukUmlerini a<;tklayan bablard1r. Bu bab ise abdes­tin hukmanan a<;tklarmtast hakkmdadtr. Suphesiz abdesl istincayt takip eder." ~eklinde ge<;en ifadeler soz konusu tutarbltgm gostergelerinden biridir. Bkz. Bedruddln el-Aynt, age., III, 3.

ULUSLARAAASI BEORUDOIN EL·AYNI SEMPOZVUMU

dece s1ralama manugtru a~tklarnakla kalmaz, ayru zarnanda konu ba~hgtru olu~turan kelirnenin kokeni ve f1khi hukrnu hakkmda da bilgi_verir. Omegin, "Kitabu'l-Gusl" ust ba~~gtyla ilgili olarak;

Bu b~hgm guslun hukUmlerinin at;tklaruna.51. hakkmda oldugu, Gusul kelirnesinin Yikanmarun adt oldugu i~in "gusl" ~eklin­

de okundugu, Gusul kelirnesinin "suyun vflcudun uzerine akmhp temas etti­

rilmesi" anlamma geldigi, Kelimenin "gasl" ~eklinde okurunas1 halinde rnastar anlarnmda

(Yikanrnak) kullarulm~ olaca~. Kelime "~sl" ~eklinde okunursa "suyla beraber kullarulan sa- ·

bun" gibi rnaddelerin kastedilecegi, Gusul kitabma iki ayetle ba~larnasmm sebebinin cunup ~nin

gusul abdesti alrnasmm nassla vflcubiyetini gostermek i~in oldugu ~eklinde a~tklamalar yap1l~ur. 20

Bu ba~hkla ilgili yorurnunda Bedruddin el-Ayni, kitap ust ba~­hgmm kendi kapsamma giren burun alt rur konulanru kapsadlgt­m yinelernekte ve her ne kadar kitap b~h~ ~eklinde olsa ve kendi i~inde ~~itlense bile "gusl"un "taharet"in sadece bir ruru oldugu­nu vurgularnaktadtr. Buradan hareketle Buhari'nin s1ralama man­tigtru ~oyle a~tklamaktad1r:

"Muellifbiirun turleriyle kU~uk tahareti a~tkladtktan soma bu­yuk tahareti ve turlerini a~1klamaya ba~larru~t1r. Ku~u~ one ·~1-nu~nr. Zira buyukten daha fazla sa}'lda yaptlan bir ~lerndir. "21

Ayru at;tklama tarzuu sflrduren Bedrudcltn el-Ayni, gu5Ul abdestine b~larnadan Once namaz abdesti alrnarun,22cunup ~ agztru (maz­maza) ve bumunu (is~ak)iyice yllwnasmm,23 gusfll ahrken sag eliy­le sol tarafma su dokmenin,24 mezinin ytkanmasmm,25 koku sflrunup

lO Bedruddtn el-Aynt. age., m. 282. 21 Bedruddtn ei-Aynt, age., IU, 282 22 Bedrudd!n el-Aynt, age., lll, 283. 23 Bedruddtn ei-Ayni, "Bu bablar arasmdaki ili.ski ac;tkur. <::unl<ll hepsi guslun hU­

kurnleri ve yap~1 hakkmdadrr. • diyerek meselenin hllkmumln yarunda SJralama a<;Jklamasuu da ihmal eonemektedir. Bkz. age., Ill, 297.

l< Bu bah ~hguun Oncesiyle alakasl"her ikisi de abdest hakkmda oldugu i9n aralann­daki ba~Iano aQ.kor" ~k\inde kuru\m~rur. Bkz. Bedruddin el-Aynt, age., m, 314.

u Bu bab ba.sbgtrun oncesiyle alakast "Onceki ba.shk meninin gushl gerektirmesi hakkmdaydt. Bu ise mezinin }'lkanma51 hakkmda oldugu ic;in aralannda baglanu

AKIH-TEFsiR AlANLARINDA a-AVNi

yli<anan ve \izeiinde koku kalan ~.26 sakalm hilallerunesinin,27

insanlann arasmdayken yli<anan ~ orrurunesinin,28 ihtilam olan

kadmm,29 cum1btm terinin30 hukmu gibi p~ S1Ia pek c;ok b~hgmm

hukmu hakkmda ac;Iklarna yap~nr.

Hukum ac;1klamas1 konusunda her zaman ayru kapsamda te­

ferruat vermeyen Bedruddin el-Ayni, "Gusulden Once Abdest

Alma" babmda hem ac;1klama yapmakta hem de kendi goru~u­

nu soylemektedir. Burada, imam Safii'nin el-Umm adh eserinden

almu yap1larak guslll abdestinin mutlak olarak farz kllm~. da­

ha oncesinde yap1lmas1 gereken bir ~eyden bahsedilmemi~ olmas1

dolay151yla31 gusul eden ~inin nas1l ba~larsa ba~lasm burun vu­cudunu ytkarru~a bunun yeterli olacagt bilgisi akta~tu. An­

cak Bedruddin el-Ayni'ye gore her ne kadar ayet mutlak olarak

gelmi~ ve ba~ka bir ~eyden soz e~memi~e de Hz . .Ai~e'den gelen·

rivayete gore32 Hz. Peygamber gusulden once namaz abdesti gi­

bi bir abdest almaya devam et~tir. Dola}rls1yla gusulden once

abdest almak vacip degil ama sunnettir. Sunnet olmasmm sebebi

vardtr. Zira mezi meniyi takip eder. Ancak menide gusul, mezide abdest gerekir." $eklinde kurulm~rur. Bkz. Bedruddin el-Ayni, age., III, 322.

26 Bu bab b~bgmm Oncesiyle a\akast ·~. il.iski ic,;in koku siinlnm~. il.iskiden son­ra gusUl aim!$ ama l1zerinde koku kalmi$ur. Mezinin ytkanmasmdaki babda istek doguran koku zihinde, bu bapta bedendedir." denerek biraz zorlarna yollu kuru\­m~rur. Bkz. Bedruddin el-Ayni, age., Ul, 327.

2; Bedruddin ei-Ayni, age., ill, 328. 18 Bedruddin ei-Aynt, age., Ill, 345. 29 Bedrud<un el-Ayni, age., III, 347. 30 Bu bab b~ltgmm oncesiyle a!Akast "bu b~hk ile sonrakiler arasmdaki il.iski

ac,;tkur, zira hepsi cunubiin hokrnu hakkmdadlr." $eklinde kurulmu~rur. Bkz. Bedruddin el-Ayni, age., lll, 351.

31 "Ey !man edenler! Narnaz kllmaya kalkoguuz zaman yo.zlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi, b~lan111,Zl mesh edip, topuklara kadar ayaklanruzt ytkaym. E~er cuntlp oldunuz ise, boy abdesti ahn. Hasta yahut yolculuk halinde bulunursantz yahut biriniz ruvaletten gelirse yahut da kadlnlara dokunm~aruz (cinst birl~me yap~) ve bu hallerde su bulama~ruz temiz toprakla teyernmtlm edin de yo.zunl1zu ve (dirseklere kadar) ellerinizi onunla mesh edin. Allah size herhan­gi bir gilc,;ltlk 'c,;tkarmak istemez; fakat sizi tenemiz kllmak ve size (ihsan ettigi) ni­metini tarnamlamak ister; umulur ki $Ukredersiniz." 5/M~de, 6.

32 Hz. Ai$e: Resulullah (sas.) cenabetten guslederken Once ellerini ytkayarak b~lar­dt, sonra narnaz abdesti gibi abdest abrdt. Sonra parmaklanru suya bannr, onlar­la sac; diplerim hilallerdi. Deriyi tSlamgt kanaati hast! olunca b~dan O.c,; kere su d6kerdi. Sonra da bedeninin geri kalan klstmlanru ytkardl. En sonra da ayaklan­ru ytkardl. Hadis ic;in bkz. Buhan, Gus\, 1, 15, 19; Muslim, Hayz, 35; Muvatta', Taha.ret, 67, 80.

ULUSLARARASI BEORUOOIN EL·AYNi SEMPOZVIJMU

Hz. Peygamber'in fiilidir. Vacip olmamasmm nedeni abdestin gus­

le dahil olmas1drr. Nitekim ha)'lZh kadm ciinO.p oldugunda ona

tek gusiil yetmektedir.33

2.2.2. Kitdbu'l-Hayz

Bedruddtn el-Ayni'nin yukandan beri s6z konusu edilen s1ralama

manngma il~kin a<;1klamalan, ba~taki uygulamayla tutarh ohi.rak

burada da devam etmektedir. Onun bu iist ba~hkla ilgili a<;lklama­

Sl ~u ~ekildedir:

"Hadesten taharet konulanru bitirdikten sonra necasetten ta­

haret konusuna ba~lad1. Burada da ha)'lZ nifastan daha <;ok ba~a

geldigi i<;in hayZI one ald1. "34

Konuyla ilgili olarak "Hayzm Bailamas1", "Ha)'lZlmm Kocasi­

nm Ba~m1 Ylkamast", ve "Kocanm Ha)'lZh Kansmm Odasmda

Kur'an OkumaSl" ~eklindeki alt ba~hklar "ha)'lZ haline dair hii­

kiimleri i<;erdigi i<;in" iist ba~hkla baglannh sayllm1~nr. Yine "Ha­

J1Zhnm Oru<; Tutmamas1" ve "Hayu:lmm Tavaf Yapmamas1", iki

farnn terk edilmi~ olmas1 baklmmdan uyumlu goriilmii~tiir. Ay­

ru ~ekilde "istihaze" b~hgt, hem haytz hal~in hem de istihaze ha­

linin kadmhk durumuna ait hallerden olmas1 dolaytstyla Slrala­

ma a<;Ismdan uyumlu g6riilmti~tiir.35 Ote yandan istihaze ve ha)'lZ

karurun ytkanmaSl ba~hklan arasmdaki baglantl hakkmda "mii-

33 Bedruddtn el-Ayni bundan sonra konuyla ilgili farkh hukamleri dile getiren g0-n1$leri aktannaktachr. Bkz. age., Ill, 283. Bedruddin el-Aynt "ctinllp ~inin maz­maza ve istin$ak yapmasJ" babmda meselenin Mlanll hakla.ndaki gOn1$llnii daha a<;ik bir ~kilde SOylernektedir. Ona gore, hadiste "Sonra namaz ic;in abdest aldt." dendigi i<;in rnazmaza ve is~k abdeste ait bir eylemdir ve icmaa gore ciimlp­liikten dolayt yaptlan gusiilde abdest vacip degildir. Mazmaza ve is~ak abdes­te bagh fiiller olunca ve abdest d~nce, ona tabi olanlar da d~mektedir. Aynca Hz. Peygamberin gusliine clair yaptlan rivayetin kemale ve fazilete hamledilmesi miimkandiir. Bu noktada "Ben derim ki" tarzmda giinl$ beyan eden el-Ayni, Hz. Peygamber'in bunu hi<; terk etme~ olm.asuu devamlt yapugma ve vacip oldu­guna delil olarak sunmU$tUr. Bu arada "devamh yapogmm delili nedir?" diye so­rarsan, de rim ki, "bu ikisini terk ettigine clair bir naklin olmamastdtr" ~klinde ha­yali muhatabtyla taftl.?tll~Or. Ona gOre her halukarda bu ikisini terk ettigi rivayet edilmemi$tir. Bkz. Ayni, age., Ill, 301.

:H Bedruddtn el-Ayni, age., lll, 377. 35 Bedrudd!n el-Ayni, age.,lll, 409. Benzer ~kilde bu kitap iist b~hgmm on birinci bab b~hgt (haytz karurun b~ogt elbiseyi yikarnak) ile on ikinci bab ~hgt (haytzdan yt­karurken koku sllrllnmek), birincisi necaset:i giderip ternizlemekle digeri temizlik du­zeyini arttrmakla Ugili oldugundan baglanoh sa~or. Bkz. age., ill, 426.

490

RKJH-TEFsiR ALANLARlNDA EL·AYNi

nasebet gizli degil, a~tknr" ·denerek ac;:tklama yapma ihtiyact bile duyulmamt~nr. 36

2.2.3. Kitiibu't-Teyemmum Konu ba~hklannm sualari.masma ili~kin a~tklamalarda Bedruddin el-Aynt'nin detaya inme ba~tmmdan her zaman aym tavn sergile­medigini soylemek mumkondur. · Zira bir onceki kitap ba~hgmm kapsammdaki bab alt ba~hklanna dair a~tklama detaylan teyem­mum kitabmda daha azdtr. Omegin, abdest b~hgmdan soma ni­

~in teyemmum b~hgmm geldigi ~oyle ac;:tklanmt~trr: "Abdestin suyla yaptlan bir temizlik olmas1 ve teyemmumun

suyun ardmdan gelmesi (haleO." Genel kaide geregince once astl (abdest) soma da halef (teyemmum) anlaulacagma gore bunun

boyle olmast uygundur. 37

Teyemmum ust b~hgmdaki alt b~hk a~tklamalan ic;:inde en dikkat c;:ekeni, Bedruddin el-Aynt'nin ba~kalannm dikkatini c;:ek­memi~ bir inceligi yakaladtgtm soyledigi bashkta (ki~inin su ve

toprak bulamamast babt) ge~mektedir. 0, bu bashgm diger bashk­

lardan once gelmesinin gerekc;:esini soyle ac;:tklamaktadtr: "0 (Buhari), once su bulunamaymca ahnan teyemm.umun

m~rulugu hakkmda bilgi verdi. Soma da su ve toprak bulama­

yan ~inin hukmunu zikretti. Bu, bu babm burada yer almast gerektigi dusuncesine gore hbyledir. Bazt nushalarda "Kitabu't­

Teyemmum!Babu't-Teyemmum ft'l-Hadar"38 bashgmdan · soma

bu konu gelmektedir. Buna gOre iki bah arasmdaki munasebet

~udur: Once yolculukta teyemmumun hukmiinii sonra hadarda­ki hUkmunu sonra dane suyu ne de topragt bulabilenin hukmu­

nu zikretmistir. Bu da olmas1 gerektigi gibi belli bir duzene go-

36 Bedruddln el-Ayni, age., Ul, 411. B~hklar arasmdaki baglanurun c;ok ac;tk olmast halinde ac;tklama yapmamak $eklinde uygulamalar ic;in bkz. age. , UI, 413 (iki bab arasmdaki munasebet a<;tkur), age., ill, 415 (Her il<isi de haytz huknmleriyle ala­kah oldugu ic;in iki bab arasmdaki mnnasebet kapah de~dir). age., lll, 426 (iki­sinin de iyice temizlenmekle ilgili olusundan dolayt haytzhrun guslederken sa~la­nru taramas1yla Onceki b~hgm alakas1 diisO.nen ic;in kapah degildir).

37 Bedruddin el-Ayni, age., rv, 3. 38 Teyemmum fl'l-Hadar, yolculukta olmayan yerl~iklmukim kimsenin teyemmii­

mii haklondaki b~hgt ifade eder.

491

ULUSLARARASI BEDRUODiN EL·AYNI SEMPOZVUMU

re yapllm1~t1r. Bu tiir bir incelige ~arihlerden hi<; kimse dikkat

<;ekmemi~tir. "39

2.2. 4. K_itabu's-Salat Bedruddin el-Aynl'nin a<;1klamalannda s1k<;a ba~vurdugu genel

kural. "bir ~eyin ~artmm ondan cmoe gelmesi ve o ~eyin hiikmu­

niin daha once ger<;ekl~en ~arn takip etmesi" ilkesidir. Onun, na­

maz konusunu ele alan iist ba~hgrn a<;1klamasmda da ayn1 ilkeye

dayand1gr goriilmektedir. Buna gore Buhari, namazm ~artlanndan

olan taharet konulanm anlathktan sonra ~art ko~ulan konumun­

daki namaz konusunu ele almaya ba~la~ur. Bundan dolayr na­

maz ba~hgr. taharet ba~hgrndan sonraya buakllm1~trr.40

Konu ba~hklanmn sualanmasmm arkasmdaki manugr a<;tkla­

mak i<;in kulland1gr bir diger yontem soru-cevap yonternidir. Bu

yontemde varsayrlan birmuhataba "bu ba~hgrn ni<;in diger ba~hk­

lardan once · ya da sonra geldigi" sorulmakta, ardmdan bu muh­

temel soruya "ben derim ki" tarzmda cevap verilmektedir. Mii­

ellif, boyle yapmakla sadece klasik tarzm bir uygulama omegini

vermekle kalmamakta, diger yandan giiniil!liiz pedagoji biliminin

onemle iizerinde durdugu "dikkat <;ekme"yi .?a~armaktadu:

"Sa yet KiUibu's-Salat ba~hgrndan sonra ni<;in bu bab1 diger bab­

lann ba~ma getirdigini soracak olursan, derim ki bu kitap namaz­

la ilgili meseleleri kapsamaktadu ve namazm farz olu~unun bilin­

mesi bu kapsarnm i<;indedir. ~iinkii farz klhnrn1~ olmak (farziyet)

as1ld1r, digerleri onun iizerine kurulm. Nitekim bir ~eyin oz varh­

gr (zat), niteliginin (suat) oniinde yer ahr."H

Kulland1gr ifadelere baklhrsa. iist-alt ve alt-alt ba~hklann slra­

lanmasmdaki a<;1klamalar, Bedruddi:n el-Ayni'ye gore okuyucuyu

39 Bedruddin el-Ayni, age., rv, 16. Sonraki bab b~hklannm sualamasJ ir;in "bu date­yemmtirnim hukumlerindendir" gibi r;ok kisa ar,;Iklamalar yap~ur. Bkz. age., rv, 19, 25.

;o Bedruddin el-Ayni, age., rv, 58. 41 Bedruddin el-Ayni, age., rv, 59. Namaz kitab1yla ilgili olarak muhtemel soru­

cevap yontemi, ikinci bab b~hgmda da kullamlm~ur. ~oyle ki, namazda giyin­mek (setr-i avret) b~hgmm nir;in diger ~artlara oncelendigi sorusuna, "bu ~ar­tm digerlerine gore daha elzem oldugu, terkedilmesi halinde diger ~artlardan farkl1 olarak buyilk bir c;irkinlik soz konusu olacagt" ile cevap verilm~tir. Bkz. age., rv, 80.

492

AKIH·TEFSIRALANLARJNDA EL·AVN[

ikna baklmmdan aym derecede degildir. Erbabmca malum oldu­

gu uzere, deliller bilginin kaynagt balummdan akli-nakli, kelam il­mi a<;tsmdan kat'i (yakini)-zanni (iltizami!iknai) gibi aynmlara ta­

bi tutulmustur.42Bedruddin el-Aynl'nin namaz kitabmm uc;uncti

bab basb.gtm a<;1klarken kulland1gt "Buradaki munasebet gerekc;e­

leri iknaidir, burhani degildir." ifadesi, bahsedilen hususu goster­

mektedir. Bu ifade, namazda giyilen elbiseyle alakah olan uc;tincti

bab bashgmdan itibaren sonrasmdaki on bes babm aym konuya

rahsis edildigine dair a<;1klamalar ic;inde gec;mektedir. Bu bashk­

lardan baztlan (minber, yu.ksek zemin, rahta uzerinde namaz kil­

mak gibi) namazdaki elbise konusuyla dogrudan baglannh gorul­

memi$, buralarda namaz !alan ki$inin uzeri a<;1lmasm ya da a<;l­

lan yer gortinmesin diye elbisesine S1laca burunmesi yoluyla bir

alaka kurulmusrur. Durum boyle olmakla birlikte Bedruddin el­

Aynt'ye gore "bu gibi konularda alaka kurmaya yarayacak en ku­

c;uk bir yatlanhk" bile yeterlidir.43 Nitekim siddetli Slcakta topraga

secde etmenin zorlugundan dolayt "elbisenin yeni uzerine secde

etme bab1" ile "secdeleri ramamlarnak bab1" arasmdaki iliski, "bu

iki bashgm secdenin hUkrnu hakklnda olrnas1" sebebiyle yeterin­

ce ac;1k gorulmusrur. 44

42 DeliUer, onaya koyduklan sonur;lann degerine gOre kati delil ve z.anni deli! kl­sunlanna aynbr. Kal'i delil, karut.lamaYI amac;lad!gt konuya i~kin kaf$1 ihtimal­leri Lamamen orLadan kaldtran delildir. Zanni delil ise, karutlamaYI amar;ladtgt konuy~ iliskin kaT$t ihtirnallerin Lamanuru onadan kald!ramayan delildir. Delil kavranu hakkmda bkz. Bekir Topaloglu, Kelam llmi, Damla Yay., lsLanbul 1993, s. 70vd.

• 3 Bedruddin el-Ayni, age., IY, 84. ei-Aynl, Umdetu'l-Kdrf, 1'1, 84'te on be$ bab b~­hgtndan bahsetmekteydi. Bu. tlc;imcO basltkla birlikte toplam on yedinci b~lt­ga kadar namazda elbise konusunun devam euigini gOsterir. Halbuki ayru cildin 161. sayfasmda on yedi babm namazda giyilen elbiseyle ilgili oldugu.soylenmek­tedir. Bu durumda yirminci b~hga kadar konu SOrOyor demektir. Gerr;ekten de yirminci konu b~hgt hastr uzerinde namaz kllrnakla alakah olup elbiseyle daha Once kuru !an baglano baglammda zikredilrni$tir. Ancak muellif burada "Aralann­daki munasebet ar;tkor. Ancak bu konuyla ilgili olmayan ~ bab araya girrni$tir ve onlar da yerinde anlanlm~or. Oraya bak cevabtru bulursun." diyerek oncesine aufyap~ur. ·

* Bedruddin el-Ayni, age., lY, 180. Sonrasmdaki b~ltkla (secdede kollan yana ac;­mak) da "secdenin hOkmiine dahil olmak" yeterli gOrOlmfl$tiir. Bkz. age .• lY, 182. B~hklar arasmdaki baglano yeterince ar;tk goriildiigii ir;in ac;tklama yapmama Or­nekleri ic;in bkz. age.,l'l, 177, 200, 236. Bunun .da el-Ayni, 23. bab bashgtndan itibaren 55. bab ~h~ kadar olan lasunda bunlann hepsinin mescit.le alakalt ol­mast sebebiyle ar;tklarna yapmaya gerek du~or. Bkz. age., lY, 240.

493

ULUSLARARASI BEORUOoiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

2.2.5. Kitabu Mevakiti's-Sala.t Bedruddtn el-Aynl bu ba~bgm a~llclanmasmda namazm vakitlert

konusundan ziyade namaz tiirlerinden bahse~tir. Onun ifade­

lerine gore Buhari, namazm ~artlarmdan olan taharet konulanru

biitiin turleriyle a~tkladlktan sonra bu ba~hktan itibar~n ~art. ko­

~ulan namaz tiirlerini a~tklamaya ba~lami~tlr. Sart, m~ruttan (~art

ko~ulan) once geldigi i~in taharet konulanru diger konulardan on­

ce i~lemi~tir. Aynca namazm zekat, oruc; ve diger ibadederden on­

ce apklanmaya b~lamasmm sebebi, kitap ve siinnetteki srralama­

ya gore namazm imandan hemen sonra gelmesidir. Buna ilaveten

hem siirekli olu~u hem de sa}'lca daha fazla yapllmas1 bal.umin­

dan "namaza duyulan ihtiya~" ve "namazt ogrenme ihtiyactmn ge­

nelligi" onu diger ibadetlerden once zikretmeyi gerektirmektedir.45

Bundan sonraki birka~ ba~bkta a~tklama yapmayani6 Bedruddin

el-Ayni, daha sonra gelen vitir ve bayram namazlanyla ilgili bah

ba~hklanmn p~i sua gelmesinin sebebini her iki namazm da sun­

netle sabit vacip namaz olmastyla a~tklamaktadtrY

2.2.6. Kitabu'l-Cenai.z Bu ba$bk a~tklamasmda "denildi ki" tarzmda aktanlan bir gorii~e

yer verilmektedir. Sahibi belirtilmeyen gorii$e gore cenaze ~lem­

leriyle ilgili bu kitabm namaz ve zekat kitaplanmn arasmda zikre­

dilmesinin sebebi; oliiye yaptlan }'lkama, kefenleme vb. i$lemlerin

en onemlisinin namaz olmastdtr. Zira namaz azaptan, ozellikle de

defnedilen kabrin azabmdan kurtulmak i~in yaptlan duayt ic;er­

mektedir. Bu gorii$11 aktardlktan soma Bedruddin el-Ayni, kendi .

ac;tklamasmt ~oyle yapmaktadtr:

"Bana gore insanm iki hali vardtr: Hayat ve oliim hali. Bunlann her

birine ili$kin ibadetler ve muameleler vardtr. Namaz, hayatta olanlarla

alakah ibadetlerdendir. Miiellif bununla ilgili konulann ac;tklamasmt

bitirdikten sonra oluyle alakalt namazm ac;tklamasma b~~ur.48

•5 Bedruddin el-Aynt, age., V, 3. -16 Omegin, Cuma namaz1yla ilgili b~hl<ta sadece "Kitap b~h~ bab b~hguu, o da

fasu b~b~m kapsar" demekle yetinm~tir. Bkz. Iiedruddtn el-Aynt, age., VI, 231. " Bedruddtn el-Ayni, age., VII, 3. ' 8 Bedruddtn el-Ayni, age., VIII, 3.

494

AKIH-TEFS1R ALANLAR!NOA EL-AVNI

2.2.7. Kitabu'z-Zekat Namazdan sonra zekatm gelmesi, dinin temel iki kaynagt olan

Kur'an ve sunnetteki stralamanm bu ~ekilde olmastyla gerekc;elen­

diril~tir. Bu Siralamada imandan sonra namaz, namazdan son­

rada zekat gelmektedir. Nitekim Kur'an-1 Kerim'de "Onlar gayba

iman eden, namazt dosdogru kllan ve rlZlk olarak verdiklerimiz­

den infak edenlerdir"49 buyurulmaktadtr. Sunnetteki delil ise "is­lam b~ temel U.Zerine kurulmu~tur... "50 diye b~laYIP devam eden

hadistir.51

2.2.8. Kitabu'l-Hacc Hac ibadetiyle ilgili b~hkta Bedruddin el-Ayni dogrudan konuyla

ilgili ac;tklama yapmarm~, once Buhan'nin ba~hk stralamasma il~­

kin uygulamasma dair bilgiler vermi~tir. Bu bilgilere gore klasik

sistemde kitab ba~hgt, bab ba~hgtru, o da fasu ba~bgtru kapsamak­

tadtr. Buhari'nin tertibinde fastl b~bgt yer almamakla birlikte ba­

zt yerlerde hangi konuya ait oldugu belirtilmeksizin sadece "bab"

denilerek ba~hk konulmu~rur. Buhari'nin amact, bu ba~hkla once­

ki ba~hk arasmda l?ir aynm (fast}) yapmaknr. Fakat bu aynm, ana

. ba~hgm konusunun ~rna c;tkmaz. Bu ac;tklamaYl yapmanm sebe­

bi ise, hac ba~hgmda bu rur uygulama omeklerinin bulunmaSidtr.

Goruldugo. uzere bu ac;tklama dogrudan hac ba~hgtnm Siralama- .

sma il~kin degildir. Ancak bundan sonraki ac;tklamalannda onun

Buhan'riih stralamasma kanlmadtgt gorulmektedir:

"Hac kitabtru zekat kitabmdan sonra zikretti. Uygun alan ise

zekattan sonra oruc; kitabmm gelniesiydi. Nite.kim ibn BattaP2

i9 2/Bakara, 3. ~ Hadis ic;in bkz. Buhan, iman, l, 3; Muslim, !man, 19, 23; Tu:mizi, tman, 3; Nesai,

lman. n ' 1 Bedrudd!n el-Ayni, age., VIII, 335. ' 2 Ebu'l-Hasen All b. Halefb. Abdilmelik b. Battal el-Bekrt el-Kurrubt (0. 449/1057).

ibn Battal'm $er1Ju'I-Camiis-Sa1Jilt'i Sahth-i Buharf'nin ilk ~erhlerinden olup ayru eser i<;in daha sonra yazlian ~rhlerin vazge<;Umez kaynagt olm~rur. lbn Hacer Fedm'I-Bdrf'de ve Ayni Umdetu1-K4rt'de bu eserden fayda~. Ayni on\m me­todunu kencli ~erhine esas ~ur. Eserde once ~erh eclilecek hadisin ravileri hak­kmda bilgi verilmis. hadisin izaht yaptldtktan sonra Maliki ftklu esas olma).< uzere hadisten elde edilen ftkhi huki:imler kaydedilmistir. Bkz. Talat Sakalb, "lbn Batra! el-Kurrubt", DIA, lstanbull999, XIX, 360-361.

495

ULUS!ARARASI BEORUODiN El-AYNi SEMPOlYUMU

"islam be~ ~ey iizerine kurulmu~tur ... " hadisindeki gibi oruc;: ki­

tabml one getirm~tir. Ancak zekatla hac arasmda ikisinin de ma­

li i~adet olmas1 bakrmmdan bir alaka bulunmas1 sebebiyle Buhan

zekattan sonra haco zikretmi~tir. Sayet "bu durumda ikisi de

bedeni ibadet oldugu ic;:in orucun da namazdan sonra gelmesi ge­

rekir" dersen, derim ki: "Evet, klyas bunu gerektirmektedir. A'ma

zekau namazdan sonra zikretti. <;o.nkii kitap ve sunnete gore na­

maz imandan sonra ikinci, zekat ise uc;:uncii suadadtr."53

2.2.9. Kitabu:S-Savm Hac ba~h~nda yap1lan stralama ac;:tklamas1 bu ba~hkta da surdu­

rulmfl~tiir. Oruc;: kitabmm ertelemesinin ve bu ba~h~. ibadet­

lerin sonunda zikredilrnesinin gerekc;:esini sorarak konuya giren

Bedruddtn el-Ayni, imarun rukiinleri olan d6rt ibadeti namaz,

zekat, hac ve oruc;: ~eklinde sualadlktan sonra sualama manugt.­

m anlatmaktad1r:

Klasik stralamada imandan hemen sonra geldigi ve kitap ve

sflnnete gore ikinci s1rada oldugu ic;:in namaz ba~h~ diger ibadet­

lerden oncedir. Daha onceki b~hklarda .zikredilen ayet ve hadis

bunu g6stermektedir. Daha sonra zekat b~h~ gelmektedir. C:un­

kii zekat, imarun iic;:flncu ruknii olarak namazdan sonra ikinci Sl­

rada yer ahr. Daha sonra ise hac ba~hgt. gelmektedir. Zira bu dort

ibadetten namaz ve oruc;: sadece bedeni, zekat sadece mali, hac ise

hem bedeni hem malidir. Bu durum geregince her ikisi de aym b6-

lumde yer aldtgt. ic;:in oruc;: namazdan sonra zikredilrnelidir. Lakin zekat bahsedilen sebeplerden 6tiirii namazdan sonra zikredil~­

tir. Aynca rnusannillerin c;:ogu orucu zekattan sonra zikre~ler­

dir. Ama ikisi arasmda munasebet yoktur. Buhan'nin, orucun te­

hirine il~kin yapngt. ~ daha dogrudur ve uygundur. C:unkii hacc1

zekattan sonra zikretmek her iki ibadetin de mal harcamayla ya­

ptlmast baklmmdan uygun olur. Bu dururnda oruca son suadan

b~ka yer kalmaz. 54

53 Bedrudd!n el-Ayni, age., IX, 174. 5i Bedrudd!n el-Ayni, age., X, 361-362.

AKIH· TEFsiR ALANLARINDA EL·AVNi

3. Muameleler Bolumu 3.1. Klasik Ftkth Kitaplannm Sistematiginde Muameleler Bol~mu

Klasik hloh kitaplanndaki muameleler (mu~meldt) bolt1mt1, insan­

lann glindelik ~lerindeki ihtiya<;lannm ve elde edilmesi mumkun

yararlanrun teminini ama<;layan huktimleri i<;ermektedir. Durum

boyle olunca, kimi zaman ibadet ve muamele i<; i<;e ge<;mekte­

dir. Bir ibadetin muamele yonu olabildigi gibi, bir muamelenin de

ibadet yonu soz konusu edilebilmektedir. Dola)'ISlyla, muamele­

ler bOh1mfmde yer alan bir konunun strf bu sebepten Ott1rt1 iba­

det kapsammdan <;Ikanlmasl klasik nklh kitaplanrun ba~hk strala­

mast manngmda yer almamaktadtr. Omegin, Kitabu'n-Nikah ba~­

hgt ibadeder bolt1mt1nt1n ~mdadtr ama mahiyet itibanyla iba­

det ozelligi ta~1maktad1r.55 Yine buluntu <;ocuk (lahtt), bulunru mal

(lukata), kaytp ~i (mejktid), ~irket, vaktf gibi konular astl itiba­

riyle muameleler bolumune ait ba~hklar olmakla birlikte bunlann

ibadet yonleri de bulunmaktadtr.56 ·

Klasik f1kht k1ta Avrupas1 hukuk sistemine gore tasnif eden

glint1mliz flklh<;tlannm sistematiginde muameleler bolumu "Ka­mu Hukuku-Ozel Hukuk" aynmmda ozel hukuk klsmma yakm­

dtr. Bu nklh<;tlara gore insan hakkmm (huhuku'l-ibad) soz konu­

su oldugu konular ozel hukuk, Allah hakkmm soz konusu ol­

dugu konular ise kamu hukuku kavrarruyla kar~tlanmaktadrr. Bu

yakla~tm tarzt glint1mt1z hukuk sistemiyle klasik nkhm birebir or­

tt1~tt1gil iddiasmda olmamakla birlikte, muameleler bolumfmun

6zellikle hukoku'l-ibad konulanna tahsis edilm~ olmas1, bahse­

dilen yom1yle her iki sistem arasmda bt1yt1k bir yakmh~ oldu­

gunu gostermektedir. Nitekim kitaplann ic;.indekiler ba~hgi ince­

lendiginde glint1mt1z Ozel hukuk konulanmn nklh kitaplannda

muamelat bolumunde ~lendigi gorulmektedir. Burtlar gunumfu Aile Hukuku'nun kar~thgt olan muniihehiit (nikah gibi), Bor<;lar

Hukuku'nun kar~thgt olan mali akitler (sanm gibi), Medeni Yar-

55 Ozellikle Hiddye'de ve onu takip eden eserlerde bu ~hk muamelat kavranu­run d~mda ayn bir bolum olarak da degerlendiri~tir. Muamelat kavramt, munakehat konulanru d~rda btralar ~ekilde daralu~nr.

~ ibn Abidin, Reddu'I-Multtdr, rv, 500

4-97

ULUSLARARASl BEORUOOIN El-AYNi SEMPOZVUMU

gtlama Hukuku'nun kar~thgt olan muhdsamat (kaza gibi), Miras

Hukuku'nun kar~litgt olan teriMt (feraiz gibi) konuland1r.57

3.2. Bedruddin Ayni'nin Muameleler Bolamayle ngili A~tklamalanmn Klasik Ftkth Sistematigi Apsmdan

· Degerlendi1ilmesi 3.2.1. Kitabu'l-Buyu'

Bedruddin el-Ayni, Buhart'nin temel ibadet konulanndan son­

ra ab~ve~ b~hgtna ge<;~ini uhrevi gaye-dunyevi gaye aynrmyla

a~tklamaktadtr. Bu aynmda ibadetler uhrevi gaye ic;in yapthrken

muameleler dtlnyevi gaye .ic;in yaptlmaktadtr. Yine bu a~tklama­ya gore Buhan, uhrevi gayeleri elde etmek ic;in yapuan ibadetierin

a<;tklamasmt bitirdikten sonra dunyevi gayelerin elde edilmesi ic;m

yaptlan muamelelerin a<;tklamasma ba~la~tlr. Demek ki ibadet­

ler onemlerine binaen daha once anlatllmt~. yaplimas1 zaruri ol­

dugu i<;in de muamelelere ikinci Sirada yer verilrni~tir. Buhari'nin

Kitabu'n-Nikah ba~hgtm daha som·aya btrakmasmm sebebi, ki­~inin ~ehvet gO.dusiiniin yeme ic;me vb. gO.diilerinden sonra gel­

mesidir. Ceza (dndydt) ve yargtlama (mulu~samat) konulanru daha

sonraya btrakmasmm sebebi ise, bunlann genel itibariyle karmn

(yemek-ic;mek) ve cinsel organm (~ki) ~ehvetinden sonra ger­

~ekl~iyor olmastdtr. 58

Mezhep mensubiyetini belirtir tarzda "ban ashab1mtz" diyerek

~aret etigi birtaktm muelliflerin dini ve dunyevi maslahatlan i<;er­

mesini dikkate alarak tasnillerinde (musannefat) nikarn ~e~­

ten once i~lediklerini soyleyen Bedruddin el-Ayni, nikahm nafile­

lerle me~guliyetten daha faziletli olduguna dikkat <;ekerek bu uy­

gulamayt gerekc;elendirmektedir. 0, yine aym tarzda i~aret ettigi

57 Bkz. Abdulkadir Sener, lslam HuhuiiU Dersleri, izmir 1987, s.26; Ahmet Akg11n­dl1z, Tlirh Huhtth Tarihi, Osmanh Arasnrrnalan Vakfi, 1stanbul1995, I, 145-146.

ss Bedruddln ei-Ayni'nin verdigi bilgiye gOre Buhari sarihi Ibn Bat!al farkh davra­narak burada Cihad ~hguu ~le~. al~e~ ~hguu "Yeminler (Eyman)" ve "Adak (Nezr)" p~hgtndan sonraya buak:rnl$nr. Y"me orucu hac konusundan on­ce ~lem~tir. "Ben derim ki" tamnda gO~ beyan eden Bedruddln ei-Aynl'ye go­re Buhart'nin, Cihad b~hgmm ibadetlerden biri olu.sunu gOz Onunde bulundur­mast muhtemeldir. Zira cihattan maksat uhrevi gayeleri elde etmektir. Zira ic;inde ila-yi kelime.rullah, dinin aCJga c;tkanlmast ve yay!lmast amact bulundugu ic;in ci­hadm maksadt pek boyOktOr. Bedruddln el-Ayni, age., XI, 226.

AKIH-TEFsiR ALANIARJNDA El·AYNi

diger muelliflerin ise, insanlann ah~ve~e olan ihtiyacmm nikaha olan ihtiya~tan daha fazla oldugunu dikkate ald1klanm ve bu yiiz­

den ah$veri$ ba$hgiD! nikah ba$hgmdan once ~lediklerini belirt­mektedir. Bu uygulamada once geldigi i~in al~ve~ daha onem­li hale gelmektedir. 59

4. Cezalar Boliimii. 4.1. Klasih Fzhth Kitaplanmn Sistematiginde Cezalar Boluma

Klasik nklh kitaplannda su~lann ve cezalann incelendigi bolu­me "ukabat" ad1 verilmektedir. Bu bolum nklh kitaplannda ge­

nelde en son k1s1mlarda i~lenrni~tir. Ancak Allah hakklmn agu­hkh olmasm1 dikkate alan baz1 muellifler had (hudad) cezalanm (zina, i~ki, kazf, hu51Zhk, yol kesme, irtidat) munakehat bolumle­

rinden sonra incelemeyi tercih etmi~le~. kul hakkmm agtrhkh ol­dugu k1sas ve diyet cezalanm ise "cinayetler (cinayat)" ba~hgi al­nnda muameleler bolumunden sonra ele almi$lardir. 60 Tazir ce­

zalan da bu ba~hklan takip eder. 61 Bu arada irtidat ve devlete is­

yan (bagy) hadleri "siyer" ana bolumu ir,;inde alt b6lum halinde

de i~lenmi$tir. 62 Muameleler bolumunde ceza yargilama konula­

nna fazla temas edilmedigi i~in bu konular ukabat bolumlerinde

incelenrni$tir. 63

59 Bu konuda Bedruddin el-Ayni'n.i!t gO~ itikatlar, ibadetler, muameleler, ceza\ar ve adap stralamasma gore din! ~\erin y(inidiigu tezidir. 0, Buhari'nin Kirabu'J. ilm b3$h~da itikat konulanm bitirdigini ve hemen archndan ibadetleri a~a­dtktan sonra muameleler konusuna b3$lac1Jguu s6ylemektedir. Ona gore Buhari, ihtiyac; c;oklugttnu dikkate alarak all$Ve~ b3$hguu 6ncelemijtir ve bunun ir;in ki­tap iist b3$hguu kulla~nr. Zira bu isim bab b3$hklanm da ic;ermektedir ve a~­ve~ tiirlerine ilijkin bah b3$hklan c;ok sa)'ldadir. Aynca all$Ve~ tiirlerinin c;ok oltnasmdan dola)'l Buhari all$Ve~ler (buy(i') diyerek all$Ve~in (bey') r;ogulunu kull~trr. Bedruddin el-A~i, age., XI, 226.

60 Meiginanl, ei-Hiddye, IY, 501. 61 ibn Nuceym, Bahm'r-Raik, I, 7-8 61 Siyer bO\iimli cihad ibadeti ve Devletler Hukuku konulanm ic;ermesine ragmen,

bu iki had c~uu ihtiva ettigi ic;in filoh kitaplanmn buyok r;o~nlugunda hadler ktsmmda incelenerek ukubat ktsmma dahil e~tir. Muhammed Hamidullah, Mahaleler Klilliyatt, istanbull962, s.ll7

6l Flklun bolumlerinin bu ~ekilde uc; gruba aynlrnast ve her grubun temel b3$hkla­ruun verilmesi hakkmda ibn Nuceym'in Bahm'r-Raih adl• kitabt go.zel bii Omek­tir. Aym tarz, ibn Abidin'in Reddu7-Muhtar adh eserinde de devam et~tir.

4-99

ULUSLARARASI BEDRUDDiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

4.2. Bedruddin Ayni'nin Cezalar Bolumuyle flgili A0klamalannm Klasik Ftkth Sistematigi A05mdan Degerlendirilmesi

4.2.1. Kitiibu'l-Cihdd ve~-Siyer Buhari ~arihlerinden ibn Battal'm ~erh niishasmda bu b~hgm

Kitabus-Savm (oru~) b~hgmdan sonra geldigini soyleyen Bedruddin

el-Ayni, onun dt~mdaki butun nushalarda bu ba~hgm burada yer al­

dlgtru soylemekte ve ba~ka bir a~tl<lama yaprnamaktachr. 64

4.2.2. Kitabu'l-Muhtiribin min Ehli'l-Kufri ve'r-Riddeti Baz1lannm bu ba~hgm burada olmamas1 gerektigini du~undugu­

nu soyleyen Bedniddin el-Ayni'ye gore Sahth-i Buharl'nin yaztldtgt

zamandan itibaren uzerinde ~ok saytda c;a~ma olmasmdan dolayt

bu iddia yersizdir. Aynca bu ba~hk oncesiyle uyumludur. Zira bu '

ba~hk 86. s1radad1r ve oncesindeki ba~hk ic;ki, h.J.rs1Zhk, zina had­

lerini i~eren Kitabu'l-Hudo.d ba~hg-Idu. Bu ba~hk Allah'a ve pey­

gamberine ac;lim~ sav~a dahil bir gU.nah.J. ic;e~ektedir. 65

4.2.3. Kitd.bu'd-Diydt Bedruddin el-Ayni muhtemel soru cevap yontemiyle ba~hgm niye

"klsas" ad1yla degil de "diyat" ~eklinde oldugunu sorduktan soma

bu soruyu ~oyle cevaplamakur: "Kl.sas ceza51Tll gerektiren bir su~

i~lendiginde bunun mali tazminat kar~thgmda ba~lanmas1 caiz­

dir ve bu durumda diyet klsas1 kapsar. "66

Sonu( C:al~manm sonunda ula~an sonw;lar ~u ~ekilde stralanabilir:

l. Gaziantep'te (Aymtab) dogdugu ic;in el-Aynf nisbesiyle tam­

nan Mahmo.d b. Ahmed b. MO.sa b. Ahmed b. Huseyin b. YO.sufb.

Mahmud 762/1360 senesinde dogmu~tur. Bir~ok yerde c;ok sayt­

da hocadan ders alan el-Ayni, islarni ilimlerin hemen her alanmda

eser yazm1~ olup 855/1451 senesinde Kahire'de vefat etmi~tir. el­

Ayni'nin Umdetu'l-K6.1i ft $erhi Sahihi'l-BuhO.ti adh eseri ilim dfmya-

~ Bedruddin ei-Ayni, age., xrv, 109. 6' Bedruddin el-Ayni, age., XXIII, 440. 66 Bedruddrn el-Ayni, age., XXl'l, 45.

500

AKIH·TEFSlR ALANLARINOA EL· AYNI

smda onemli bir yere sahip olmu~ bu eserinden dolayt ona "Sarih-i

Buhari" ad1 verilmi~tir. 2. islami ilimlerin yer ald1gt klasik kaynaklardaki konulann

belli ba~hklara gore tasnifi ilk olarak hadis kitaplarmm tedviniy­

le ba~lam1~ur. 3. Ahkam hadislerine aynlm~ "sunen" tunl kitaplardaki kadar

olmasa da, Buhari'nin Camiu~-Sahih adh eserindeki konu ba~hkla­n bir dereceye kadar fik1h kitaplanyla uyum i~indedir.

4." Hadis ve fiklh kitaplanndaki ba~hklar, nakil yoluyla gelen bilgilerin sadece kayda ge~irilmesinin de~il, belli bir manukla tas­nifinin yaptlmas1mn hedeflendigini gostermektedir.

5. Klasik eserlerde konulann sisteml~tirilip mustakil mesele­ler toplulugu halinde bir araya getirildigi "kitap" ust b~hklannda,

mukellefin fiilleri (hibe, karz gibi) ol~ut almarak isimlendiqne, bu fiillerin niteligi ya da bunlara duyulan ihtiya~ 6l<;ut almarak da Sl­

ralama yap1~t1r. 6. Klasik Iilah kitaplan temel ibadetlerle b~lamakta, bunlar­

dan sonraki di~er ibadet bolumlerinirl i~le~de ise farkhhklar

bulunmaktadu. 6.1. Hanefiler bir~ok di&er ibadet b6lumlerini sonlara dogru

muamelat b6lumleriyle i~ i~e verm~tir.

6.2. Temel ibadetlerden hemen soma bUyuk ~ogunluk

munakehat b6lumunu i~leyerek bu ba~hgt ibadet-muamele ara­

smda sayrm~ur. 7. Burun mezheplerde "mali muameleler" bolumu omek akit

tipi olan bey'(saum) akdi ile ba~larm~or.

8. Buhari'nin ba~hk a~lklarnalan, ibadetler bolumunde diger

b6lumlere nispetle daha <;oktur. Muameleler ve cezalar bolumun­deki a<;lklamalar ana bolumleri temsil edecek dtizeyde degildir.

KAYNAKI.AR Akgiinduz, Ahmet, Turk Hukuk Tmihi, Osmanh ~tmnalan Vakh, is­

tanbull995. Atar, Fahrettin, "Nikah", DtA, istanbul2007, XXX:lll, 112-117. Ayni, Bedruddln Mahrniid b. Ahmed, Umdetu'I-Kart jr $erhi Sahihi'l­

Buhdrt, Daru'l-Kurubi'l-llmiyye, Beyrut 2001.

501

ULUS!.ARARASI BEORUDDiN El-AYNi SEMPOZVUMU

BuhArt, Eba Abdullah Muhammed b. ismail el-Buhart, el-Cdmiu:S-Sahlh, 1stanbul1992.

Damat Efendi, Mecmau'I-Enhur fi Serhi Multeha'I-Ebhur, Eda N~riyat, is­tanbul ts.

Gazali, Eba Ha.mid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfd min tlmi'l­. Usal, Muessesetu'r-Risale, Beyrut 1997.

Hamidullah, Muhammed, Mahaleler Kt1lliyatr, istanbul1962. ibn Abidtn, Muhammed Emin bin Omerb. Abdulaztz, Reddu'l-Muhtar

ala'd-Duni'l-Muhtar, Daru'l-Fikr, Beyrut 2000. ibn Hazm, Eba Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhalla, Daru't-Turas, Kahire ts. ibn Ru$d, Eba'l-Velid Muhammed b. Ahmed, Bidayetu'I-Muctehid ve

Nihayetu'l-Muhtesid, Mustafa Elbaru Matbaast, Mtstr 1c;l75. ibnu's-Saatt Muzafferuddtn Ahmed b. Ali, Mecmeu'l-Bahreyn ve

Multeha'n-Neyyireyn (thk. tlyas Kaplan), Beyrut 2005. Kehhale, Orner Rlza, Mu'cemu'I-Muelliftn Teracimu Musannifi'l-Kutubi'l-

Arabiyye, Dtma$k 1957. Kor;kuzu, Ali Osman, "Aynl", DlA, istanbul1991, IY, 271-272. Kocyigit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1998. Kudart, EbO'l-Abbas Semseddin Ahmed b. Ebubekir, Muhtasaru'I­

Kudari, Beyrut 1996. leknevt, Muhammed Abdulhayy b. Muhammed, el-Fevaidu'l-Behiyye ft

Terddmi'I-Hanefiyye, Beyrut 1987. Mavstli, EbO'l-Fazl Mecdeddin Abdullah b. Mahrmld b. Mevdo.d, el-

Muhtiirli'l-Fetva, Beyrut 1998. __ , el-lhtiycir li-Ta'lili'l-Muhtiir, Beyrut 1998. MerginAnl, Burhaneddin Ebt11-Hasan Ali b. Ebubekr, el-Hiddye, Beyrut 1990. Meydani, Abdulgani el-Canirni, el-Lubab ft Serhi'I-Kitdb, Beyrut 1996. Muslim, Eba'l-Huseyin Muslim b. el-Haccac el-Ku$eyrt, el-Musnedu:S-

Sahth, Kahire 1991. Nesefi, Ebu'l-Berekat Abdullah b. Ahmed en-Neseft, Kenzu'd-Dehdih,

Beyrut 2005. Nesai, Eba Abdurrah.man b. Suayb en-Nesat, Sunenu Nestil, Beyrut

1992. Ozei, Ahmet, Hanefi Fthth Alimleri, Ankara 2006. Sakallt, Talat, Hadis Tar~malan, Turkiye Diyanet Vakf1 Yay., Ankara 1996. _ _ ,"ibn Battal el-Kurtubi", DlA, istanbul1999, XIX, 360-361. Safi.t, Muhammed b. idris, el- Umm, Daru'l-Vefa, Beyrut 2001. Sener, Abdulkadir, islam Huhuhu Dersleri, lzmir 1987. Tahtavt, Ahmed b. Muhammed b. ismail, H~ye ala Merciht'I-Felcih Serhi

Nari'l-lzah, Eda Ne$riyat, istanbul ts. · T3$kOprizade, Mevlana isamuddin Ahmed,"Miftahu:S-Sedde ve Misbdhu:S­

Siydde, fl$r., Abdulvehhab Ebu'n-Nur, Kahire 1968. Tirmizt, Ebulsa Muhammed b. lsa b. Sevre, el-Cdmiu's-Salt1h (thk. Ah­

med Muhammed Sakir), I-V, Beyrut ts.

Topaloglu, Bekir, Kelam ilmi, Damla Yay., istanbul 1993.

502