university of sistan and baluchestancresg.usb.ac.ir/uploads/journals/files/m6_1.docx · web...

1

های زیرزمینی در سال پایش مکانی شوری آب ...

1391 پاییز 28جغرافیا و توسعه شماره 4/3/1390 وصول مقاله : 28/4/1391 تأييد نهايي :

79- 94 صفحات :

های زیرزمینی در سال شاخص خشکسالی وپایش مکانی شوری آبترسالی

مورد: دشت تبریز 2 ، هانیه کاظمی1دکتر فریبا کرمی

چکیده هGGایی منابع آب در دشت تبریز، بGGه پGGایش مکGGانی شGGوری آباین مطالعه برای مدیریت بهینه

هایپردازد تا تغییرات کیفیت شیمیایی آبهای شاخص خشکسالی و ترسالی میزیرزمینی در سال هGا( پیگGیری نمایGد. بGرای اینها و ترسGالیزیرزمینی را در مواقع حداکثرهای اقلیمی )خشکسالی

هGGای( و نتایج تجزیه شGGیمیایی آب1351-86های ماهانه )منظور از متغیرهای اقلیمی شامل بارش، ECزیرزمینی بویژه شاخص SAR وTDS تفادهGGمهرماه سال شاخص خشکسالی و ترسالی اس

هGای شGGاخصهGای زیرزمیGGنی در سGGالهGای کیفی آبشد. برای مقایسه و پGایش تغیGیرات شGGاخص ی اطلاعGGات بGGا اسGGتفاد از سGGامانه SAR و ECارزش هGGای همخشکسGGالی و ترسGGالی نقشGGه

- ترسیم شدند. نتایج این مطالعGGه نشGGان میArc/GIS و Arc/Viewافزارهای( و نرمGISجغرافیایی ) های زیرزمینی شور و خیلی شور در دشت تGGبریز در سGGال شGGاخص خشکسGGالیدهد که میزان آب

کGه در سGGال شGاخص درصGد بGوده در حGالی35/25های زیرزمینی با قلیاییت زیاد درصد و آب2/28 هGGای درصGGد آب92/4 درصد و با قلیائیت زیGGاد 15/18های زیرزمینی شور و خیلی شور ترسالی آب

دهند. زیرزمینی را تشکیل می ، خشکسالی، دشتSAR و EC ،TDSهای زیرزمینی، شاخص پایش مکانی، شوری آبها : کلیدواژه

تبریز.

11 GGGGGGGGGGGGGG- بریزGGGGGGGGGGGGGGگاه تGGGGGGGGGGGGGGا دانشGGGGGGGGGGGGGGیار جغرافیGGGGGGGGGGGGGGؤول(دانشGGGGGGGGGGGGGGنده مسGGGGGGGGGGGGGGنویس( [email protected]

کارشناسی ارشد آبیاری و زهکشی، دانشگاه تبریز- 22

2 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

مقدمه

یآب زیرزمی/نی ک/ه بخش/ی از چرخ/ه ده////د، منب////ع قاب////لآب را تش////کیل می

اطمین//انی ب//رای ت//أمین آب م//ورد نی//از ش////ود. وق////وعانس////ان محس////وب می

ه/ای ش/دید مهم/ترینها و بارشخشکسالی-هستند که ق//ابلیت آب0های اقلیمیحداکثر

وبلندمدت متأثرمدتزیرزمینی را در کوتاه.(Panda et al, 2007:141)سازند می

ه////ای اقلیمی درنت////ایج این ح////داکثر سراسر سیس//تم هی//درولوژی اعم از آب س//طحی و زیرزمی//نی )منطق//ه اش//باع و

ه//ای آب زیرزمی//نی(اشباع نش//ده س//فره . آثار(Peters et al, 2006:257 )شودمنتشر می

های آبتواند شامل پرشدن سفرهآنها می ه//ای زی//اد باش//د ی//ا ب//ازیرزمینی از ب//ارش

تغی//یر در م//یزان تبخ//یر و تع//رق م//وجب تغییر در پوش//ش گی//اهی ش//ود. همچ//نین

تواند ب//ه افت س//طح ایس//تابی و تغی//یرمی)ش///ود کیفیت آب زیرزمی///نی منج///ر می

Panda et al, 2007:141)در مناطق خشک و . خش//ک، ک//اهش س//طح ایس//تابی آبنیمه

زیرزمینی و تنزل کیفیت شیمیایی آن )در اث///ر اف///زایش غلظت املاح( در ایج///اد

ه///ایش///وری ثانوی///ه خ///اک، ش///وری آب ه//ا و غ//یرهسطحی، کاهش ب//اروری خ//اک

,Malins and Metternicht)نقش اساسی دارد 2006: ها که شوری من//ابعاین پدیده(.// 387

آب و خ//اک را در پی دارن//د، از عوام//ل ثر در بیاب//انی ش//دن من//اطق مختل//فؤم//

. از(9:// 1387ن//ژاد، )عب//دیباشند جهان می ری///زیاین رو ب///رای م///دیریت و برنام///ه

پایدار منابع آب و خاک در ن//واحی ک//ه در معرض خطر شوری ق//رار دارن//د، پ//ایش مک////انی تغی////یر کیفیت ش////یمیایی آب

ه/ای اقلیمیزیرزمینی در مواق/ع ح/داکثر رسد. به این ترتیب ب//اضروری به نظر می

شناخت این تغی//یرات و پیام//دهای ناش//ی از آن، بویژه در صورت وقوع خشکسالی

ب//رداری ازری//زی ص//حیح، به//رهبا برنام//ه

-منابع آب بطور اصولی و بهینه انج//ام میشود.

( در1377-87طی ده////ه گذش////ته ) ای در دشت ت//بریز،ایران و بطور منطقه

های مستمر و شدیدی رخ دادهخشکسالی ه/ای س/طحیی آن من//ابع آبک/ه در نتیج/ه

منطق//ه خش//ک و ی//ا بس//یار کم ش//ده و ه//ای زیرزمی//نی ب//ا افت س//طحس//فره

ایستابی شدیدی مواجه شده اس//ت. این نیز اتف//اق افت//اد.1387وضعیت در سال

ک//ه ب//ه گ//زارش نش//ریه پی//ک آب )بطوری های( نزول تراز آب زیرزمینی دشت1387

آذربایجان شرقی و دشت تبریز از اواخ//ر ادام//ه داش//ته1386-// 1387س//ال آبی

است. در دشت تبریز، کش//اورزان علاوه-ه//ای آجیه//ای س//طحی رودخان//هب//ر آب

ه//ایچ//ای از آبچ//ای،کومورچ//ای و س//نیخ زیرزمینی برای مصارف آبیاری اس//تفاده

های وقوع خشکسالی ک//هکنند. در سالمی یاب/د، ب/ا ک/اهشم/یزان ب//ارش ک/اهش می

ه///ای آبب///ارش و منب///ع تغذی///ه س///فره برداری از آنه//ا،زیرزمینی و افزایش بهره

ه////ایتغی////یراتی در کیفیت ش////یمیایی آب-آی//د ک//ه م//وجب میزیرزمینی به وجود می

ه//ا ب//رای اس//تفاده در زراعتشود این آب مناسب نب//وده و همچ//نین ش//وری ثانوی//ه

های دشت را درپی داش//ته باش//د. درخاک این ارتباط مهم//ترین س//ؤالی ک//ه در این

ش//ود عب//ارت اس//ت ازمطالعه مطرح می ه//ا در تغی//یراینک//ه: آی//ا وق//وع خشکس//الی

ه//ای زیرزمی//نی دش//تکیفیت شیمیایی آبتبریز و شوری آنها نقشی داشته است؟

بن//ابراین، ه//دف این مطالع//ه، تع//یین های ش//اخص خشکس//الی و ترس//الیسال

SPI در دشت تبریز با استفاده از شاخص و س//پس پ//ایش مک//انی تغی//یرات کیفیت

ه//ایه//ای زیرزمی//نی در س//الش//یمیایی آبباشد. مورد نظر در دشت تبریز می

پیشینه و سابقه علمی پژوهش

01- Extreme

3


التحیر در بین مطالعات هیدروژئولوژی، ها ونتایج وقوع سیلاب( 1999) 0 و همکاران

ه////ایه////ا را در سیس////تم آبخشکس////الیزیرزمینی ایلی نویز بررسی کردند.

بر(/ 16-31:/ 2009) 0 یائوتی و همکاران اساس مطالعات زمین آماری، ژئوشیمی و توم//وگرافی، فرآین//دهای ش//وری زایی

های تحت فش//ار س//واحل مدیتران//هآبخوان ( را بررسی ک//ردMorocco)شمال شرقی

و ب//ه این نتیج//ه رس//یدند ک//ه اف//زایش های منطقه با نفوذ آب شورشوری زمین

.دری////ا از خ////ط س////احل هم////راه است یمس///أله(/// 53-66:/// 2005) 0س///ابیانی ه//ای زیرزمی//نی وادی حوض//هش//وری آب

Yalamlam سعودی مطالع//هرا در عربستان ک////رده و علت ش////وری این منطق///ه را هی///دروژئولوژی محلی، ش///دت تبخ///یر و

کن//د. بیش از ی//ک ده//هغ//یره مع//رفی می ه//ای ب//الای چ//نیناست که به دلیل هزینه

ه//ای س//نجش ازدور ومطالع//اتی تکنی//ک س//امانه اطلاع//ات جغرافی//ایی ب//ه کم//ک

ه//ای ش//گرفیمحققان شتافته و پیش//رفت را در این زمینه موجب شده است. برای

:1997) 0 سریرس//توا و همک//ارانمث//ال، از جمله محققانی هستند(/ 2853-/ 2862

و س//امانهIRSه//ای که با استفاده از داده اطلاع//ات جغرافی//ایی ب//ه ترس//یم نقش//ه

های زیرزمی//نی در هن//د مب//ادرتشوری آبکردند.

-852:// 2004) 0 س//لیمان و همک//اران ه/////ایب/////ا اس/////تفاده از داده(///// 847

آم//اریهای زمینالکترومغناطیسی و تکنیک بی//نی ش//وری درو سنجش از دور به پیش

مراحل اولیه در تایلند پرداختن//د و نش//ان ه/////ایدادن/////د ب/////ا اس/////تفاده از داده

ی توزی//عتوان نقش//هالکترومغناطیسی می درص//د64ش//وری خ//اک را ب//ا اطمین//ان

ترسیم کرد.

ی در ای//ران مطالع//ات ان//دکی درب//اره ها در منابع آب زیرزمی//نیتأثیر خشکسالی

)انجام شده اس//ت. محم//دی و شمس//ی ه//ای ت//أثیر خشکس//الی(130-151:// 1382

-اخیر در افت من//ابع آب زیرزمی//نی دش//ت های شمال همدان را بررسی ک//رده و ب//ا

ه//ای به عنوان سال77-79های تعیین سال-ش//////اخص خشکس//////الی نتیج//////ه می

های س//طحیگیرد،خشکسالی بر منابع آب منطق//ه اث//رات تخری//بی مس//تقیم داش//ته

ه//////ای زیرزمی//////نی بط//////ورولی در آب یغیرمستقیم و از طری//ق ک//اهش تغذی//ه

های آب زیرزمینی از آب س//طحی،سفره ه//ایاف//زایش برداش//ت از طری//ق چ//اه

عمیق برای مصارف کشاورزی، اف/زایش-دم//ا، تبخ//یر تع//رق و غ//یره ب//ر من//ابع آب

باش/د. بن/ابراین اث/راتزیرزمینی مؤثر می- ماهه در آب9خشکسالی با تأخیر زمانی

دهد.های زیرزمینی رخ می ارتب////اط(131-143:1382)عزی////زی

ه//ای اقلیمی و هی//درولوژیک راخشکسالی در دشت قزوین مطالع//ه ک//رده و نش//ان

ه//ای منفی ب//ارشده//د تع//داد ناهنج//اریمی ی م/////ورد مطالع/////ه بیش ازطی دوره ه////ای مثبت ب////وده اس////ت وناهنج////اری

های زیرزمی//نی ب//ا دو ت//اخشکسالی در آب ه//ایسه ماه تأخیر نس//بت ب//ه خشکس//الی

اقلیمی ب//روز ک//رده و ب//ه ط//ور متوس//ط 25ی مطالع//اتی در ه//ر س//ال طی دوره

م///تر س///طح آب زیرزمی///نی افتس///انتیداشته است.

ن//یز(18-27:// 1385)آباده و همکاران به بررس//ی اث//ر افت س//طح ایس//تابی در

های زیرزمینی زی//دآباد س//یرجانشوری آب پرداخته و نتیجه گرفتن//د اث//ر افت س//طح ایس//تابی ب//ر ش//وری آب زیرزمی//نی در

باش//د. دردار میاغلب نواحی منطقه معنیهمین زمین///ه، زارعی///ان و همک///اران )

آماری ب//ههای زمین( از طریق روش13860- Eltahir et al0-Yaouti et al0-Subyani0-Srivastava0-Soliman et al


ه/ایبی//نی پ/راکنش مک/انی ش/وری آبپیش

زیرزمینی اقدام کردند و در نهایت نقش//ه ه//ای زیرزمی//نی دش//تبندی شوری آبپهنه

ترس//یم GISی//زد- اردک//ان را در محی//ط کردند. ی خشکسالی در دشتی مسأله درباره

تبریز مطالعات زی//ادی مانن//د یاراحم//دی) ( و غ//یره1387(، کرمی و ن//وری)1387

ه/ا هم ازانجام شده است. برخی پژوهش13(، ن/دیری )1991 )0مق/دمقبیل اصغری

( و1387اق//دم و رس//تمی )(، محم//دی86 شناس//ی وه//ای زمینغ//یره ص//رفا جنب//ه

ه//ای زیرزمی//نی دش//تکیفیت شیمیایی آباند. تبریز را مطالعه کرده

یی این تحقیق//ات، مطالع//هدر ادام//ه ه//ایحاض//ر ب//ه پ//ایش مک//انی ش//وری آب

زیرزمی////نی در مواق////ع خشکس////الی و کن//د وترسالی در دش//ت ت//بریز اق//دام می

ه//دف اص//لی آن پ//ایش مک//انی تغی//یر زی////رزمین دره////ایش////یمیایی آبکیفیت

باش//د. ب//رایه//ا میه//ا و ترس//الیخشکسالی این منظور ابت//دا ب//ا اس//تفاده از ش//اخص

، خشکس//الی(SPI)بارش استاندارد شده و ترس//الی دش//ت تع//یین ش//دند، س//پس

-ه//ای زیرزمی//نی در س//الوضعیت کیفی آب ه//ای ش//اخص خشکس//الی و ترس//الی ب//ا استفاده از سامانه اطلاع//ات جغرافی//ایی

ترسیم شدند. هامواد و روش

موقعیت جغرافیایی دشت تبریز-46˚ 15 دشت تبریز ب//ا مختص//ات

-// 38˚ 17 طول ش//رقی و 45˚ 30 - عرض شمالی در شرق دریاچه37˚ 56

(.1ی ارومی//ه واق//ع ش//ده اس//ت )ش//کل ه//ای نمکیی غربی آن ب//ه ب//اتلاقمحدوده

ی ارومیه، ح//د ش//مالی آنحاشیه دریاچه-های میشو، حد جنوبی آن به تودهبه کوه

ی کوهستانی سهند و ح/د ش/رقی آن ب//ه ش//ود. رودعلی مح//دود میبنه//ای ع//ونکوه

باش//د ک//ه ب//هچ//ای میاص//لی دش//ت آجی طرف دریاچه ارومیه جری//ان دارد. س//ایر

ه//ای دش//ت را س//عیدآبادچای،رودخان//ه-چای و غیره تش//کیل میمهرانرود، گماناب

دهند. در دشت تبریز دو نوع آبخوان آزاد ت///وان شناس///ایی ک///ردو تحت فش///ار می

(. 2)شکل ش//رقیش//رق و جن//وب در ش//رق، ش//مال

ه//ای آزاد گس//ترش ی//افتدش//ت، آبخ//وان های غربی دش//ت وج//وداست و در قسمت

دو نوع آبخوان آزاد و تحت فش//ار ب//دیهیAsgahari)رس//د ب//ه نظ//ر می Moghaddam,

1991:51). ه//ای آبخوان آزاد موج//ود در داخ//ل ت//وف

ه/ای ب//ا کیفیتپلیوپلیوستسن که دارای آب باش//د در دامن//ه ش//مالی س//هندب//الا می

تشکیل شده اس//ت و از نظ//ر من//ابع آبیبسیار توسعه یافته است.

ه//اهای آزاد تش//کیل ش/ده در آب//رفتآبخوان ها( با وج//ود وس//عت کمی)مخروط افکنه

که دارند کیفیت آب آنها نیز خوب اس//ت. آبخ///وان تحت فش///ار بخش مرک///زی و

غ//ربی دش//ت، آب ه//ایی ب//ا کیفیت نس//بتا.(78: 1386)ندیری، مناسبی دارند

های مورد نیازداده:50000ه//ای توپ//وگرافی )- نقش//ه 1،)

( و1:/// 100000شناس///ی )نقش///ه زمین ب//رای شناس//ایی IRSای تصاویر م//اهواره

منطقه مورد مطالعه ه//ایه//ای ب//ارش ماهان//ه ایس//تگاه- داده

آم//ارییانتخابی در دشت تبریز در دوره ( ب///رای محاس///به ش///اخص86-1351)

خشکسالی ه//ای آبنت//ایج تجزی//ه ش//یمیایی نمون//ه

عمی//ق وحلق//ه چ//اه40زیرزمی//نی ح//دود عمی//ق در منطق//ه ش//امل ق//ابلیتنیم//ه

، نس//بت ج//ذب0(ECه//دایت الک//تریکی) ( و مواد جام//د ح//ل ش//ده درSARسدیم )

کیفیت ش//یمیایی( برای بررس//یTDSآب )های زیرزمینی دشت تبریز. آب

های تجزیه شیمیایی( داده1در جدول ) ه//ای دش//ت ت//بریز درآب تع//دادی از چ//اه

ب//ه ص//ورت نمون//ه ارائ//ه1382مهر ماه 0-Asgahari Moghaddam

5


ه//اشده اس//ت. ب//ه دلی//ل حجم زی//اد داده ی تم///امی ج///داول در این مقال///هارائ///ه

، Arc/Viewافزارهایباشد. نرممقدور نمیArc/GIS ، Excell.و غیره

( ازTotal Dissolved Solides( و کل مواد جامد حل شده در آب )Electrical Conduction- قابلیت هدایت الکتریکی )01 های محلولروند. هدایت الکتریکی غلظت کل نمکهای کیفی آب هستند که برای تعیین شوری آب به کار میشاخص

به آبیTodd( 310,1980)کند. طبق نظر ها را برحسب واحد میلی موس یا میکروموس بر سانتی متر بیان میدر آبگرم باشد و نسبت جذب س//دیم ) میلی1000کل مواد جامد حل شده آن در هر لیتر بیش از شود که شور اطلاق می

Sodium Absorption Ratioکن//د )ولای//تی،ه//ا را تع//یین می( ک//ه نس//بت ج//ذب س//دیم، مق//دار س//دیم موج//ود در آب 1387،208 .)

7



1382های دشت تبريز در مهرماه ی شیمیایی آب زیرزمینی چاه : نتایج تجزیه1جدول

TH

SAR% Na

ميلي اكي والان در ليترpH

(

EC)

نوع منبعآب

مختصاتمحل نامUTM ف

ردي

معج

يون +K+Na+Mgكات

+Ca++ مع

جنها

نيوآ

SO4--CL-HCO3

-CO3- -TDS

262222/87

9/40

16/0

5/35

12/3

12/2

61/40

96/3

25/3398/242/05/8246

7412

0D4221800الوارسفلي-601600 1

124095/2

5/29

2/35

55/0

85/9

96/16

84/7

17/35

97/162/9901/7229

9353

0D 2 خواجه ديزج

42825/34428/

1516/0

56/6

72/4

84/3

1/15

29/3

21/86/308/7960152

2D4217700 مايان سفلي- 5967003

1695/12

8/82

61/19

23/01642/

296/0

37/19

46/2

31/1215/445/05/8124

7196

9D 4216100قزل ديزج- 5860504

2906/22

8/86

04/45

18/0

9/38

88/2

08/3

24/45

92/2

25/4077/13/03/8268

4459

0D سه راهيفرودگاه

4220500- 6072005

11325/116325/

6163/0

98/37

28/9

4/13

71/61

83/20

43/3245/804/7394

3616

0S 4216900قراملك- 6052006

151845/3

7/30

81/43

65/0

8/12

14/9

2/21

85/435/92/2

915/501/72661

4370D 4211900كجا آباد-

6014007

139214/3

6/29

57/39

53/0

2/11

68/5

2/223981/

759/256/507141

5395

0D 4211400باغ معروف- 5977008

16494/1

2/43

77/5

11/0

38/2

36/1

92/1

58/5

46/1

27/14/245/05/8389577D 4209800سردرود-

5982509

77409/6

2/52

42/32

44/0

5/16

96/4

5/10

34/32

54/8

85/1695/603/7209

9325

0D 4207100اسفهلان- 59540010

46257/3

4/45

92/16

45/0

23/7

96/3

28/5

91/16

25/6

86/58/408/7113

8169

3Q4205900 اسفهلان- 59690011

43205/5

9/54

15/19

28/0

23/10

68/5

96/2

36/18

38/4

43/1055/309/7117

0190

0D 4208000آخولا-59130012

59445/4

7/47

73/22

38/0

47/10

04/7

84/4

71/22

17/4

14/1534/04/7136

9228

0D 4210700آخولا- 59230013

44608/4

1/49

53/17

25/0

36/8

48/4

4/44

17/18

25/6

77/615/506/7119

9176

0D 4211900نوجه- 59060014

159813/4

1/34

49/48

43/0

1/16

34/6

6/25

97/47

52/5

2/3625/609/7290

7486

0D 4204100تازه كند- 58940015

ای استان آذربایجان شرقی.مأخذ: سازمان مدیریت منابع آب، آب منطقه

هاروش ه///ای ش///اخصب///رای تع///یین س///ال

ی آم//اریخشکسالی و ترس//الی در دوره م////ورد مطالع////ه، از ش////اخص ب////ارش

اس//تفاده ش//د.0(SPIاس//تاندارد ش//ده ) بس///یاری از محقق///ان خشکس///الی ب///ه

و ق//ابلیت آنSPIپ//ذیری ش//اخص انعط//اف

)اند برای هر مقیاس زمانی اذعان داشتهHayes, et al, 1998: 430)این شاخص برای .

ه//ایه//ر منطق//ه ب//ر اس//اس ثبت ب//ارش شود. در ابت//دامدت آن محاسبه میطولانی

توزیع آماری مناسب ب//رای آماربلندم//دت شود. سپس تابعها برازش داده میبارندگی

تجمعی توزیع با

01- Standardized Precipitation Index (SPI)

9


استفاده از احتم//الات مس//اوی ب//ه توزی//ع که استانداردگردد، بطورینرمال تبدیل می

شده و متوس//ط آن ب//رای ه//ر منطق//ه و Edwars and) مورد نظر صفر شود یدوره

Mckee, - نش///انSPI. مق///ادیر مثبت (1997 ی بارش بیش از میزان متوسط ودهنده

مق////ادیر منفی آن معن////ای عکس دارد. خشکس/////الیی روش دورهطب/////ق این

ط//ور ب//هSPIافت//د ک//ه هنگ//امی اتف//اق می - ی//ا کم//تر1مس//تمر منفی و ب//ه مق//دار

مثبتSPIیابد ک//ه برسد و زمانی پایان می ی این(. ب//رای محاس//به2گ//ردد )ج//دول

( استفاده شد:1شاخص از رابطه )

SPIبندی مقادیر شاخص : طبقه2جدولمقادیرطبقات

>2ترسالی بسیار شدید5/1 تا 99/1ترسالی شدید

1تا 49/1ترسالی تا99/0نرمال

99/0-- 49/1- تا 1خشکسالی

- تا5/1خشکسالی شدید99/1-

خشکسالی بسیارشدید

2>-

53: 1384 مأخذ: بداق جمالی و همکاران،

SPIn = [ P0 + ∑ (P-i) -µn ] / δn ( 1رابطه)

n ه/ایی ک/ه ب/ارش تجمعیتع/داد م/اه مق//دار P0 برای آنها حساب ش//ده است

مق//دار P-iنرمال شده بارش م//اه فعلی می/انگین µnنرمال شده بارش ماه قب/ل

δn م//اه وn تع//داد ب//ارش تجمعی ب//رای

باش//د. پس ازه//ا میانحراف ب//رای م//اه در دوره آم//اری )SPIمحاس//به ش//اخص

ه////ای م////ورده( در ایس////تگا86-1351 مطالعه، با در نظر گرفتن مقدار شاخص

س//ال1379-80و تک//رار آن، س//ال آبی -83ش///اخص خشکس///الی و س///ال آبی

س//ال ش//اخص ترس//الی انتخ//اب1382 ش//دند. ب//رای بررس//ی تغی//یرات مک//انی

ه///ای زیرزمی///نی ب///اکیفیت ش///یمیایی آب-های دو ش//اخص کیفی آباستفاده از داده

ه//ا( وها )از نتایج تجزیه شیمیایی آب چاه ارزشه//ای هم، نقش//هArc/GISنرم اف//زار

EC و SAR 1382 و 1379 در مهرم//////اه ترسیم شدند و پراکنش آنها مورد تجزی//ه و تحلیل ق//رار گ//رفت. ب//رای تع//یین ن//وع

بن//دیه//ای زیرزمی//نی از طبق//هکیفیت آب( استفاده شد. 4و3جدول )

نتایج و بحث1 GG-( خشکسالی و ترس//الی3شکل )ه//ای

ه//ای م//ورددش//ت ت//بریز را در ایس//تگاهدهد. مطالعه نشان می

SPI مط//ابق نم//ودار تغی//یرات ش//اخص -86ی مطالع//اتی )دش//ت ت//بریز در دوره

ه////ای مثبت ب////ارش(، ناهنج////اری1351 وهای اطراف دشت مانن//د ه//ربیدرپایکوه

سعیدآباد بیشتر است. به تدریج به سمت-غرب آن، تعداد ناهنج//اریمرکز و شمال

یابد.های منفی بارش افزایش می بندی کیفیت آب آبیاری بر: طبقه3جدول

اساسSAR وECهای شاخص

ردیف

نوع کیفیتآب

EC µS/cmSAR

12345

عالیخوب

متوسطنامناسب

بسیارنامناسب

250>750-250

2250-7504000- 2250 4000<

10>18-10

26-18 26<26<

Ghosh and Sharma, 2006: 433 مأخذ:

بندی کیفیت آب آبیاری: طبقه4جدولبراساس

TDSهای شاخصTDS mg/lکیفیت آب

1-1000شیرین1000-10000لب شور

10000-100000شور


Todd, 1980: 304 مأخذ: >100000بدمزه و تلخ

(1351-86های دشت تبریز ) در ایستگاهSPIبندی مقادیر شاخص : طبقه5 جدول زینجناسهلاننهندسال

بسعیدآباهرویتبریز

داسفهلا

ن135

1نرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمال

1352

ترسالنرمالنرمال ی

نرمالنرمالنرمالنرمال

1353

خشکسالی

ترسالینرمالنرمالنرمالنرمالنرمال

1354

نرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمال

1355

خشکسالی

ترسالنرمالی

ترسالینرمالنرمالنرمال

1356

خشکسالی

ت.ب.شنرمالنرمالنرمالنرمالنرمالدید

1357

خ.ب.شدید

خشکسنرمالالی

نرمالنرمالنرمالنرمال

1358

خشکسانرماللی

خ.شدید

ت.شدینرمالنرمالنرمالد

1359

ت.ب.شنرمالنرمالترسالیترسالیدید

نرمالنرمال

1360

خشکسالی

ترسالنرمالنرمالی

نرمالنرمالنرمال

1361

ترسالنرمالنرمالنرمالی

خشکسالی


1362

خشکسنرمالخ.شدیدالی

خشکسالی

خشکسالی

خ.شدیدنرمال

1363


1364

ت.ب.شنرمالدید

ت.ب.شنرمالنرمالنرمالدید

نرمال

1365


خشکسانرمالنرمالنرماللی

نرمال

1366

ت.شدینرمالد

ت.ب.شترسالینرمالنرمالدید

نرمال

1367

خشکسالی

خ.شدینرمالد

خشکسانرمالنرمالنرماللی

1368

ت.شدید

خشکسنرمالنرمالالی

خشکسانرمالنرماللی

1369

خشکسنرمالنرمالالی

خ.شدید

خ.ب.شنرمالنرمالدید

1370

ت.شدینرمالنرمالنرمالترسالیترسالید

نرمال

1371

ت.ب.شدید

نرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمال

1372

خشکسانرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرماللی

نرمالنرمالنرمالترسالترسالنرمالنرمال137

11


یی3137

4خشکسنرمالنرمالنرمال

الینرمالنرمالنرمال

1375


1376

خشکسنرمالنرمالنرمالالی

خشکسالی


1377

خشکسالی

خشکسالی

خشکسانرمال نرماللی

خشکساخ.شدیدلی

1378

خشکسالی

خشکسالی

خشکسانرما لنرماللی

نرمالخ.شدید

1379


خشکسنرمالالی

خشکسالی

خشکسالی

خ.شدید

1380

خشکسنرمالنرمالنرمالالی

نرمالنرمالنرمال

1381

ترسالینرمالنرمالنرمالنرمالنرمالنرمال

1382

ترسالینرمالترسالینرمالنرمالنرمالنرمال

1383

نرمالنرمالنرمالنرمالنرمالترسالینرمال

1384


1385


1386


ت.ب.شدید= ترسالی بسیار شدید، خ.ب.شدید= خشکسالی بسیار شدید، ت.شدید=ترسالی شدید، خ.شدید= خشکسالی شدید

مأخذ : نگارندگان

3-

2-

1-

0

1

2

3

4

0531 5531 0631 5631 0731 5731 0831 5831 0931

IPS

نهندسهلا/نزینجنابتبریزهرویسعیدآ/باداسفهلا/ن

(1351-86 در دشت تبریز )SPI: نمودار تغییرات شاخص 3شکل مأخذ : نگارندگان

ه//ای ت//بریز و این وضعیت در ایس//تگاه (. ب//ر5ش//ود )ج//دول سهلان ملاحظ//ه می

درSPIاس//اس نقش//ه پ//راکنش ش//اخص س//ال ش//اخص خشکس//الی، ارتفاع//ات ش///مالی و جن///وبی دش///ت ت///بریز دارای

(. این4وض//عیت نرم//الی هس//تند )ش//کل درصد مس//احت منطق//ه19/45وضعیت

ه//ای می//انیرا دربر گرفته است. در بخش ی دریاچه ارومی//ه،دشت به طرف حاشیه

درص////د28/31در وس////عتی در ح////دود


مس//احت منطق//ه، ش//رایط خشکس//الی ح//اکم ب//وده و در پ//ایین دس//ت دش//ت،

درص///د بقی///ه منطق///ه53/23ش///امل وضعیت خشکسالی شدید بوده است.

1379-80در سال SPI: وضعیت خشکسالی دشت تبریز براساس شاخص 4شکل مأخذ: نگارندگان

ه//ای(، ه//دایت الک//تریکی آب5- ش//کل)2 زیرزمی///نی دش///ت ت///بریز را در س///ال

(1379ش///اخص خشکس///الی )مهرم///اه ه//ایدهد. در این نقشه میزان آبنشان می

زیرزمی///نی ب///ا کیفیت ش///یمیایی ع///الی، 25/23 درصد و ب//ا کیفیت خ//وب 38/30

های سهندهای پایکوهباشد که در آبخوانمی و ارتفاع///ات ش///مالی دش///ت موج///ود

های اطراف بههستند. به تدریج از پایکوه ه//ا کاس//تهطرف دشت تبریز از کیفیت آب

ه//ای درص//د آب17/18ک//ه شود، بط//وریمی زیرزمی/////نی منطق/////ه از نظ/////ر کیفیت

باش//ند. در مرک//زش//یمیایی متوس//ط می

دشت به سمت دریاچه ارومیه، ب//ه دلی//ل آب زیرزمینی از نظ//ر ECافزایش مقدار

کیفی از ن//وع نامناس//ب )ش//ور( و بس//یار نامناس//ب )بس//یار ش//ور( تش//کیل ش//ده

درص//د02/13ها به ت//رتیب، است. این آب درصد مساحت دش//ت را درب//ر18/15و

نقش//ه و نقش//هان//د.ب//ا انطب//اق اینگرفت//ه-وضعیت خشکسالی دشت، مش//خص می

های زیرزمی//نی ش//ورشود که نواحی با آب و بس//یار ش//ور ک//املا ب//ا من//اطقی ک//ه شرایط خشکسالی و خشکس//الی ش//دید

در آنها حاکم است منطبق هستند.

13


1379 در دشت تبریز در مهرماه ECارزش : نقشه سطوح هم5شکلمأخذ: نگارندگان

های زیرزمی//نی دش//ت ت//بریز راقلیاییت آب در س//ال ش//اخص خشکس//الی )مهرم//اه

ده///د. این( نش///ان می6( ش///کل )1379 های بس//یار قلی//ایی را ک//ه کیفیتنقشه آب

نامناس///بی دارن///د در بخش مرک///زی و ده//د. ب//هانتهایی دش//ت ت//بریز نم//ایش می

درصد اراضی دش//ت35/25این ترتیب، باشد. میSAR>26های زیرزمینی دارای آب

این اراضی با نواحی از دشت که شرایط خشکس//الی و خشکس//الی ش//دید دارن//د،

تدریج به سمت ارتفاعاتانطباق دارد. به

ک//اهش یافت//هSAR اطراف دشت، میزان ت//ر ش//دههای زیرزمینی مطلوبو کیفیت آب

هایی که ازنظر قلی//اییت متوس//طاست.آب درص//د س//طح دش//ت را27/15هس//تند،

ه//ای ب//ا کیفیت ع//الی وش//امل ش//ده و آب خوب هم که با مناطق با وضعیت نرم//ال از نظ//ر بارن//دگی منطب//ق هس//تند و ت//ا

های پیرامون دش//ت امت//داد دارن//د،پایکوه درص//د مس//احت48/22 درص//د و 9/36

ان//ده//ای دش//ت را تش//کیل دادهآبخ//وان(. 6)جدول


)سال شاخص1379 در دشت تبریز در مهرماه SARارزش : نقشه سطوح هم6شکلخشکسالی(

مأخذ : نگارندگان

های دشت تبریز در مهرماههای زیرزمینی و درصد آنها در آبخوان: کیفیت شیمیایی آب6جدول1379

ردیف


هایآستانهEC µS/cm

EC% دشت تبریز

هایآستانهSAR

SAR% دشت تبریز

12345

عالیخوب



250>750-250

2250-7504000- 22504000<

38/3025/2317/1802/1318/15

10>18-1026-18

26<26<

9/3648/2227/1535/25

- مأخذ : نگارندگان

ه//ای کیفی در- توزی//ع مک//انی ش//اخص3 (1382-83س///ال ش///اخص ترس///الی )

وضعیت متفاوتی نسبت به سال ش//اخص درECارزش خشکسالی دارند. نقشه هم

ه//ای دشت تبریز، س//هم آب1382مهرماه زیرزمی//نی ش//یرین را ک//ه دارای کیفیت ع///الی، خ///وب و متوس///ط هس///تند را

ک//ه(. درح//الی7دهد )ش//کلبیشترنشان می 47/9های شور و خیلی شور به م//یزان آب

های شمال غربی درصد به آبخوان68/8و های ب//ا کیفیتاند، آبدشت اختصاص یافته

درص//د( و خ//وب )5/27ع//الی)ش//یمیایی ه//ایه//ای دامن//ه درصد( به آبخ//وان36/26

ه//ای ب//ا کیفیتش//وند. آبسهند مرب//وط می درص//د( اغلب91/27شیمیایی متوس//ط )

-های شمالی دشت را در ب//ر گرفت//هبخشاند.

15


)سال شاخص ترسالی(1382 در دشت تبریز در مهرماه ECارزش : نقشه سطوح هم7شکل مأخذ : نگارندگان

های دشت تبریز در مهرماههای زیرزمینی و درصد آنها در آبخوان : کیفیت شیمیایی آب7جدول 1382

ردیف


آستانه هایEC µS/cm

EC% دشت تبریز

آستانه هایSAR

SAR% دشت تبریز

12345

عالیخوب



250>750-250

2250-7504000- 22504000<

5/2736/2691/2747/968/8

10>18-1026-18

26<26<

18/5957/1933/1692/4

- مأخذ : نگارندگان

پراکنش مق//ادیر نس//بت ج//ذب س//دیمSARه//ای زیرزمی//نی دش//ت ت//بریز در آب

ه//ایده//د ک//ه آبنش//ان می1382مهرم//اه درص//د(92/4زیرزمینی با قلیائیت زی//اد )

در پهنه مح//دودی گس//ترش داش//ته و در ش//ودغ//رب دش//ت ت//بریز مش//اهده می

(. 8)شکل ه//ایبیش از نیمی از مس//احت آبخ//وان

ه///ای درص///د( آب18/59دش///ت ت///بریز ) زیرزمینی با کیفیت ش//یمیایی ع//الی و در

ها ب//ا کیفیت خ//وب درصد آب57/19حدود هایی که از نظر شاخصدهد. آبتشکیل می

دارای کیفیت متوسط هستند SARکیفی اند. درصد را شامل شده33/16

- در س//الTDS- تغییرات مقادیر شاخص 4 ده//دهای شاخص مورد مطالعه نش//ان می

ک///ه ب///ه1382( در مهرم///اه 8)ج///دول عن//وان س//ال ش//اخص ترس//الی انتخ//اب

ه//ای درص//د آب59ه//ای ش//یرین ش//ده، آب دهند،زیرزمینی دشت تبریز را تشکیل می

که در س//ال ش//اخص خشکس//الیدر حالی با کاهش، میزان1379یعنی در مهرماه

درصد94/51های زیرزمینی شیرین به آب های لبرسیده است. در ضمن مقادیر آب

-شور که در اص//طلاح آب ش//ور گفت//ه می در ح////دود1379ش////وند در مهرم////اه

ب//وده ک//ه از م//یزان آن در س//ال05/48 کاسته شده است. 1382


)سال شاخص ترسالی(1382 دشت تبریز در مهرماه SARارزش : نقشه سطوح هم8شکل مأخذ : نگارندگان

درTDS: تغییرات مقادیر شاخص 8جدول های شاخص مورد مطالعه در دشت تبریزسال

کیفیتTDS mg/lآب

مهرماه1379

مهرماه1382

194/51-1000شیرین%59%

-10000لب شور1000

56/48%

98/40%

-100000شور10000--

بدمزه و-->100000تلخ

مأخذ : نگارندگاننتیجه

ی آماریدر دوره SPI بررسی شاخص ( در دشت ت//بریز نش//ان داد1351-// 86)

که خشکسالی بطور متناوب ب//ا ترس//الی هااتفاق افتاده است. دشت در اغلب سال

از وض//عیت نرم//الی برخ//وردار ب//وده و مدت نس//بتهای خشک کوتاهتعداد دوره

های بلندمدت بیش//تر اس//ت.به خشکسالی هایهای خشک درسالبا وجود تداوم دوره

اخیر، از شدت آنه//ا کاس//ته ش//ده اس//ت. س//متدر کل از ارتفاعات پیرامون ب//ه

ه//ای منفیدشت ت//بریز، م//یزان ناهنج//اری بارش افزایش پیدا کرده اس//ت. از نظ//ر

ه//ای زیرزمی//نی، نت//ایجکیفیت شیمیایی آب حلق//ه40ه/ای تجزی/ه ش//یمیایی نمون//ه آب

عمیق دشت چاه عمیق و نیمه

ب///ر اس///اس ش///اخص ق///ابليت ه///دايت ش//ده در(، مواد جامد ح//لECالكتريكي )

(SAR( و نس//بت ج//ذب س//ديم )TDSآب ) های زیرزمی//نی ک//ه ب//هدهد که آبنشان می

لحاظ درجه در طبقه عالی و خوب ق//رارهای س//هند و ارتفاع/اتگیرند به پایکوهمی

ش//وند. ب//ا طیشمالی دشت مربوط می مسیر به سمت مرک//ز دش//ت و حواش//ی دریاچه ارومیه ب//ا اف//زایش املاح موج//ود

-ها از کیفیت آنها کاسته شده بطوریدر آب ه//ای خیلی ش//ورکه در انتهای دشت به آب

ه//ایشوند. این وضعیت در دورهتبدیل می ش////ود. درخش////ک بس////یار تش////دید می

28 درح/////دود 1379-80خشکس/////الی تبریز بویژههای زیرزمینی دشتدرصد آب

های مرکزی و انته//ایی دارای کیفیتبخش ه//ای ش//ور وبس//یار پ//ایینی ب//وده و از آب

خیلی ش//ور بودن//د. از نظ//ر قلی//اییت ن//یز ه//ا بس//یار قلی//ایی درص//د آب25بیش از

بودن//د ک//ه ب//رای مص//ارف کش//اورزی و باش///ند. درآبی///اری بس///یار نامناس///ب می

ه//ای زیرزمی//نی ش//یرینترسالی س//هم آب ه//ای ب//ا کیفیت متوس//ط بیش//ترب//ویژه آب

هایی با املاح زی//اد کم//تربوده و مقادیر آبشده است.

17


ه//ا رون//د تغی//یرها و خشکس//الی در ترسالی ه///ای زیرزمی////نی از ارتفاع///اتکیفی آب

پیرامون دشت به سمت بخش مرکزی و ه//ایباش//د. یع//نی آبخ//وانانتهایی دشت می

پ//ایکوهی اط//راف دش//ت از نظ//ر کیفیت ه///ای ب///ا کیفیت ب///الاش///یمیایی دارای آب

هستند، ولی ب//ه ط//رف مرک//ز دش//ت ب//ه ویژه با نزدیک ش//دن ب//ه حاش//یه دریاچ//ه

ه///ای ب///ا کیفیت بس///یارارومی///ه ب///ه آب ش//وند. آگ//اهی از ایننامناس//ب تب//دیل می

ه//ای کیفیوضعیت و شناخت تغییر ویژگی ه//ایه//ای زیرزمی//نی ب//ا وق//وع ح//داکثرآب

-اقلیمی، مدیریت بهینه منابع آب را امکانسازد. پذیر می

منابع آب///اده،محم///ود؛ مجی///د اون///ق؛ ابوالفض///ل-1

(.1385ال//////دینی )مس//////اعدی؛ علی زین بررسی اثر افت سطح ایستابی در ش//وری آب زیرزمی//نی منطق//ه زی//دآباد س//یرجان، مجل//ه عل//وم کش//اورزی و من//ابع ط//بیعی.

. 2. شماره 13سال زاده؛الل//ه تقیجه//رمی، مجت//بی؛روحزارعیان-2

(.1386ش//هلا محم//ودی؛ احم//د حی//دری ) بینیآماری جهت پیشهای زمینارزیابی روش

پ//راکنش مک//انی ش//وری آبه//ای زیرزمی//نی )دش//ت ی//زد- اردک//ان(، مجموع//ه مق//الات چه//ارمین هم//ایش ملی عل//وم و مهندس//ی

یآبخیزداری ب//ا مح//وریت م//دیریت حوض//ه اس///فند. دانش///کده من///ابع2 و 1آبخ///یز،

طبیعی دانشگاه تهران. (. بررس/ی1387عب//دی ن//ژاد، غلامعب/اس )-3

زایی و خشکس//الی،عوامل م//ؤثر در بیاب//ان. 78جنگل و مرتع، شماره

-(. ارتباط خشکسالی1382عزیزی، قاسم )-4 های اخیر و من//ابع آب زیرزمی//نی در دش//ت

ه//ای جغرافی//ایی. ش//مارهق//زوین، پ//ژوهش46 .

(.1387ک///رمی، فریب///ا؛ حبیب///ه ن///وری )-5 یهای سه ده//هها ترسالیبررسی خشکسالی

های تبریز- ارمیه و اردبیل،اخیر در ایستگاه مجموع///ه مق///الات س///ومین کنف///رانس

25 الی 23م///دیریت من///ابع آب ای///ران. مهرماه. دانشگاه تبریز.

اق///دم، ک///اظم؛ علی رس///تمی )محم///دی-6 زیرزمینی(. ارزیابی کیفیت منابع آب1387

ت//بریز ب//رای مص//ارف آبی//اری،شهرس//تان مجموع///ه مق///الات س///ومین کنف///رانس

25 الی 23م///دیریت من///ابع آب ای///ران. مهرماه. دانشگاه تبریز.

پ//ور )محم//دی، حس//ینمراد؛ اک//بر شمس//ی-7 های اخیر در افتتأثیر خشکسالی (.1382

ه//ای هم//دان، زیرزمی//نی دش//تمن//ابع آب.45های جغرافیایی. شماره پژوهش

بی///نی(. پیش1376 ن///دیری،عط///اءا... )-8-سطح آب زیرزمینی با استفاده از شبکه

ش//هره//ای عص//بی در مح//دوده م//تروی نام///ه کارشناس///ی ارش///د.ت///بریز، پای///ان

دانشکده علوم طبیعی دانشگاه تبریز. (. هی///درولوژی1387)ولای///تی، س//عداله -9

سازندهای نرم و سخت، انتش//ارات جه//اددانشگاهی مشهد.

(. تحلی///ل1387یاراحم///دی، جمش///ید )-10 یهای هی//درولوژیکی در حوض//هخشکسالی چای، سومین کنفرانس مدیریتآبخیز آجی

مهرم///اه.25 الی 23من///ابع آب ای///ران. دانشگاه تبریز.

11- Asghari Moghaddam, A (1991). The hydrology of Tabriz area. Iran.PH.D Thesis. University College London. London.

12- Edwards,D.C. Mckee, T. B (1997). Characteristicts of 20th century drought in the United State at multiple time scales, Climatology Report Number 97-2, Colorado Etate University, Fort Collins, Colorado.

13- Eltahir, E. A. B.,Yeh, P. J. F (1999). on the asymmetric response of aquifer water level to floods and droughts in Illinois. Water Resources Research 35(4).

14- Ghosh, N. G., Sharma, K. D (2006). Groundwater Modeling and Management. Capital Publishing Company.


15- Hayes, M. J., Svoboda, M. D., Wilhite, D. A. Vanyarkho, O.V (1998). Monitoring the 1996 Drought Using the Standardized Precipitation Index. Bulletin of the American Meteorological Society, 80.

16- Malins, D., Metternicht, G (2006). Assesing the spatial extent of dryhand salinity through fuzzy modeling. Ecological Modeling, 193.

17- Panda,D.K.Mishra,A.,Jean,S.K.James.B.K.Kumar, A (2007). The influence of drought and anthropogenic effects on groundwater levels in Orissa,India. Journal of Hydrology.343.

18- Peters,E,Bier,G., Van Lanen,H.A.J., Torfs, P. J. J. F (2006). Propagation and spatial distribution of drought in a groundwater catchment. Journal of Hydrology.321.

19- Soliman, A. S., Farshad, A., Sporry, K., Sherstha, D.P (2004). Predicting salinization in its early stage,Using Electromagnetic data and Geostatistical Techniques: Nakhon Ratchasima, Thailand, 25th ACRS, Chiang Mai, Thailand.

20- Srivastava, A., Tripathi, N. K., Gokhale, V. G (1997). Mapping groundwater salinity using IRS data and GIS Techniques. Int.J.REMOTE SENSING, 18(13).

21- Subyani, A. M (2005). Hydrochemical idenification and salinity problem of groundwater in Wadi Yalamlam basin, Western Saudi Arabia, Journal of Arid Environments, 60.

22- Yaouti, F. EL, Mandour, A, EL, Khattach, D, Benavente,J, Kaufmann,O (2009). Salinization processes in the unconfined aquifer of Bou-Areg(NEMorocco),Applied Geochemistery,24.

university of sistan and baluchestancresg.usb.ac.ir/uploads/journals/files/m6_1.docx · web...

Documents