1

n ánh d u thanh ti ng Vi tng V

ngày sinh ho t vi t ti ng Vi t b ng máy tính tr nên ph bi n, có m t câu h ith ng c t ra là ph i ánh d u thanh th nào m i úng. Câu h i này ã trthành m t v n áng quan tâm. Nhìn vào nh ng v n b n ti ng Vi t trên internet,báo chí, sách v trong m y n m tr l i ây, h n ai c ng nh n th y cách ánh d uthanh không còn th ng nh t. C ng cùng m t ch mà có nhi u ki u ánh d u thanhkhác nhau: hóa/ hoá, l ai/lo i, Thúy/Thuý, q a/qu , c a/cu , v.v.

i v i công ngh thông tin, tính thi u th ng nh t bao gi c ng là m t v n l n.Chính ng i Vi t c ng m c ph i sai l m và không ph i l n u. Thi u th ng nh t vphông ch Vi t trong quá kh là m t bài h c n hình. S góp m t c a quá nhi ulo i phông (VNI, VNU, TCVN, VPS, ThinArt, Vietware, ...) ã s n sinh ra vô s khókh n cho công vi c biên t p, l u tr , tìm ki m thông tin.

Thi u th ng nh t v cách ánh d u thanh trong ti ng Vi t c ng d n n h u qung t . V n càng nan gi i khi dung l ng d li u ngày càng tr nên kh ng l .

n lúc ó mà a t t c vào vòng tr t t , ch c ch n không ph i là m t vi c ddàng. M t khác, hãy nhìn xa h n n a, khi Vi t Nam c ng có nhu c u dùng tin h c

ng hóa vi c x lý v n b n ti ng Vi t nh các x tiên ti n ã làm, ch c ch n cácnhà khoa h c Vi t Nam s g p khó kh n, mà ngay b c u là ti n hành xây d ng

t b ng d li u t v ng chu n cho ti ng Vi t.

ng nói n công ngh thông tin cho cao xa, ngay vi c d y h c sinh ti u h c t pvi t bình th ng c ng ã là m t v n . Gi s có m t h c sinh ho c ph huynh nàoth c m c, t i sao ph i b d u ch ó mà không ch khác, ch c ch n không có m tgiáo viên nào có th gi i thích c.

Vì sao có s thi u th ng nh t v cách ánh d u thanh trong ti ng Vi t? Tr tr ngp không có quy t c, m t u không th x y ra, câu tr l i ch có th là:

1. Ho c vì không n m v ng m t quy t c duy nh t ã có t lâu.2. Ho c vì hôm nay có nhi u quy t c khác nhau và m i ng i chu ng m t quy

c riêng.

Mu n gi i quy t v n , i v i tr ng h p 1 không khó, ch c n làm rõ quy t c cón m t l n n a và ng i s d ng nên n m v ng. Tr ng h p 2 m i khó. M t quyc c c i cách h n ph i có lý do. ây là tr ng h p c n c th o lu n.

*

2

hi u rõ v n , tr c h t chúng ta th tìm hi u s v c m ng âm, c u trúcâm ti t ti ng Vi t c ghi l i b ng ch Qu c ng và thanh u c a nó.

c m ng âm c a ti ng Vi t

Ti ng Vi t là m t ngôn ng n âm ti t (monosyllabic language). M i âm ti t trong l inói c phát âm thành m t ti ng hoàn ch nh và có th ghi l i b ng m t ch . Câu"Ta nói ti ng Vi t" c phát âm thành t ng ti ng m t: [Ta] [nói] [ti ng] [Vi t]. B nti ng này c ghi l i b ng b n ch : "Ta", "nói", "ti ng", "Vi t".

Khác ti ng Vi t, m i t n c a lo i ngôn ng a âm ti t (polysyllabic language) (Anh,c, Pháp, v.v.) có th ch a nhi u âm ti t. Câu ti ng c "Wir sprechen

Vietnamesisch" ("Ta nói ti ng Vi t") s c phát âm thành: [Wir] [spre] [chen] [Vi][iet] [na] [me] [sisch].

Trong khi ng i c phát âm m t t n ti ng c nh "sprechen" thành hai ti ng[spre] và [chen], thì ng i Vi t ch có th phát âm m t t n ti ng Vi t thành m tti ng, nh "nói" là [nói], ch không c t r i thành hai âm ti t riêng bi t [no] và [í],ho c "Vi t" là [Vi t], ch không c t r i thành hai ti ng theo ki u phát âm ch m c ang i c: [Vi]-[i t].

ó là nét khác bi t c n b n c a ngôn ng n âm ti t so v i ngôn ng a âm ti t.

u trúc âm ti t ti ng Vi t c ghi l i b ng ch Qu c ng

i ch trong ti ng Vi t có kh n ng bi u th ba thành ph n c a âm ti t: ph âm,nguyên âm và thanh u. C u trúc m t ch ghi l i âm ti t ti ng Vi t có d ng chung:

i n ph âm ( u/cu i) có th ch a m t t h p ph âm ("ng", "nh", ...), ho c chcó m t ph âm ("n", "g", "t", "h", ...), ho c m t t h p g m ph âm và nguyên âm("qu", "gi"). M i n nguyên âm có th ch a m t t h p nguyên âm ("uyê", " ", ...)ho c ch có m t nguyên âm ("u", "y", "ê", " ", " ", ...).

ng c ng có 4 tr ng h p th c t :

1. Âm ti t ch có n nguyên âm2. Âm ti t ch có n ph âm u + n nguyên âm3. Âm ti t ch có n nguyên âm + n ph âm cu i

3

4. Âm ti t có 3 n: n ph âm u + n nguyên âm + n ph âmcu i

Lo i âm ti t n gi n nh t ch có nguyên âm. M t âm ti t có th thi u ph âm nh ngkhông th thi u nguyên âm b i ó là h t nhân c a âm ti t. M t âm ti t có th khôngcó n ph âm u nh ng nhi u khi không th thi u n ph âm cu i c ng nhthanh u. Ng c l i, có tr ng h p không c ch a n ph âm cu i. Xem th

t phân tích m t chu i âm ti t b ng ph ng pháp t nh l c. Ví d m t câu m u:

• Ti ng Vi t là m t ngôn ng n âm ti t.

c b m i n ph âm cu i trong câu, ta có:

• Ti Vi là m ngô ng â ti

"Ti ", "Vi ", "â" là các tr ng h p không phát âm c i v i ng i Vi t. ó khôngph i là âm ti t. Ng c l i, l c b m i n ph âm u thì m i ti ng u phát âm

c:

• ng i t à t ôn n âm i t

c b h t m i n ph âm u và n ph âm cu i trong câu m u, ta có:

• i à ô â i

"i ", "i ", "â" là các tr ng h p ng i Vi t không ch p nh n vì m t n ph âm cu i("ng", "t", "n", "m").

t khác, l c b h t d u thanh trong "i ng i t à t ôn n âm i t", ta có:

• iêng iêt a ôt ôn n âm iêt

i v i ng i Vi t, "iêt", "ôt" không phát âm c do m t d u n ng. ó không ph ilà âm ti t. "Ôt" không ph i là âm ti t nh ng b "t" i thì l i thành âm ti t "ô".

t qu phân tích cho th y, so v i n ph âm u, thì n ph âm cu i và thanh

4

u g n bó v i âm ti t nhi u h n và nhi u khi không th thi u ho c th a. Hãy g i:n nguyên âm + n ph âm cu i là n m u. Ví d : "Nguyên"

Thanh u trong ti ng Vi t

Ti ng Vi t c ng là m t ngôn ng thanh u (tone-language). Nguyên th y có 8 thanhu bao g m 2 y u t : âm v c và âm u. Âm v c có 2 m c : phù (cao) và tr m

(th p). Âm u c chia thành ng và tr c. B ng là bình. Tr c g m th ng, kh ,nh p. Nhân 2 âm v c v i 4 âm u, ta c 8 tr ng h p. Xin m n m t ví d c aCao Xuân H o (1998:82) "an", " n", "án", "àn", "ãn", " n", "át", " t":

Ví d trên cho th y thanh u còn l thu c vào n ph âm cu i ("n", "t") (nh ãth y qua phân tích b ng phép t nh l c bên trên). Hai lo i thanh tr c kh /nh p k t

p v i phù/tr m cho ra 4 tr ng h p: phù-kh ("án"), phù-nh p ("át"), tr m-kh(" n"), tr m-nh p (" t").

ó âm h c a ti ng Vi t.

khi dùng ch Qu c ng làm ch vi t, ng i Vi t có th di n t thanh u m tti ng b ng m t ký t nh t nh. Tuy v y, c ng ch c 6 thay vì 8, ngh a là m t 2.Hai thanh phù-kh , phù-tr m nh p l i thành m t, hai thanh tr m-kh , tr m-nh p c ngnh p l i thành m t. V chi ch còn 2 thay vì 4.

Trong ch Qu c ng , sáu thanh u c bi u th b ng các d u: s c (´), h i (?),huy n (‘), ngã (~), n ng (.) và không d u dành cho thanh ngang (phù-bình).

t v n

ã hi u các c m ng âm, c u trúc âm ti t ghi b ng ch , thanh u ti ng Vi t,nay chúng ta hãy t h i và suy ng m:

5

1. c ích ánh d u thanh trong ti ng Vi t x a nay là gì?

Câu h i này không khó tr l i. B i vì nh ã bi t, ti ng Vi t là m t ngôn ngthanh u; t khi dùng ch Qu c ng , ng i Vi t có th ghi chú thanh u

t ti ng b ng m t ký t nh t nh. Quy t c ánh d u thanh ch vi t ti ngVi t x a nay ch thu n quy c, c a ra ch nh m m t m c ích duynh t là ghi chú m t âm ti t có thanh u gì, ngoài ra không ghi chú thêm gìkhác.

Trong quá kh , ít nh t là tr c n m 1975, ã có m t quy t c ánh d u thanhnh t nh và ã c s d ng tuy t i nh t quán. u này có th ki mch ng qua t c các v n b n (báo chí, sách v , tài li u, t n [1] ) ã cphát hành th i y, ít ra là mi n Nam. Quy t c y ra sao, s nói sau.

2. Khi x a ta vi t "hóa", nay có ngh vi t "hoá", khi x a ta vi t "háo", nay v nvi t "háo" mà không vi t "haó". T i sao các nhà ngôn ng h c Vi t Nam l i ngh nh th ? n hình là ngh c a V Xuân L ng, Hoàng Phê [2] oànXuân Kiên [3] , i ý là: "V i nh ng âm ti t k t thúc b ng oa, oe, uy, d u thanh

c t vào con ch nguyên âm chót. V.d. ho , hoè, hu , loà xoà, loé, suý, thu "(xin xem quy t c 4 c a V Xuân L ng cu i bài).

Trong khi V Xuân L ng và Hoàng Phê không a ra m t k t qu phân tíchng âm nào, thì oàn Xuân Kiên ã c g ng dùng lý thuy t ng âm h c gi i thích. Th nh ng cách gi i thích c a oàn Xuân Kiên không úng bài b nchung mà gi i ngôn ng h c th ng dùng. S xin c phép ch ng minh bên

i.

Kh o sát thanh u trong ng âm h c thanh h c

Có nhi u câu h i c t ra. Thanh u xu t hi n âu trong âm ti t? Nó là sonph n hay là m t ph n t n i t i c a âm ti t?

Mu n gi i áp các câu h i trên, chúng ta ph i nh n ng âm h c thanh h c(acoustic phonetics). L nh v c này cho phép kh o sát nhi u y u t trong âm ti t, songchúng ta ch t p trung vào cái c n tìm hi u là thanh u. làm công vi c này cho

dàng, chúng ta s dùng m t phu ph m (software) phân tích âm Speech Analyzer,v.d. CECIL (Computerized Extraction of Components of Intonation in Language) c aSIL International [4] .

Tr c h t hãy tìm hi u s qua cách kh o sát ti ng/âm v m t v t lý.

Chúng ta bi t, m i ti ng ng u t o nên ch n ng trong không khí. Ch n nglàm ra sóng. Sóng có th c ghi l i d i d ng m t hàm s .

6

Ví d , c m cu n sách p cái r m lên m t bàn, chúng ta có th thu l i ti ng ng yng nhu ph m phân tích âm v a k . Ti ng ng y c c t gi d i d ng m t

hàm s có ng bi u di n i nh sau:

Hình 1: Bi u sóng mô t ti ng p r m m t cu n sáchlên m t bàn. (Ngu n: A Field Manual of AcousticPhonetics. Joan L.G. Baart (1999). SIL International)

a v y, ti ng nói con ng i c ng t o nên ch n ng và có th c ghi l i d ing m t hàm s tu n hoàn (sine/cosine).

Hình 2: Bi u mô t hình sóng (waveform) c a âm [ou]trong "boat". (Ngu n: A Field Manual of AcousticPhonetics. Joan L.G. Baart (1999). SIL International). Bi u

phóng i chi ti t cho th y hình sóng c a âm [ou] baom nh ng n sine/cosine nh , ng d ng l p l i 5-6 l n

7

t cách tu n hoàn theo tr c th i gian t n m ngang.

Thay vì nhìn chi ti t, chúng ta c ng có th nhìn toàn c nh m t chu i ti ng, v.d. khiphát âm c câu nh "Say boat again":

Hình 3: Bi u hình sóng (waveform) mô t m i âm ti t c acâu "Say boat again". Ch khoanh tròn là âm [ou] c a t"boat". (Ngu n: A Field Manual of Acoustic Phonetics.Joan L.G. Baart (1999). SIL International). [ou] có biên cao nh t ( c ánh d u b ng hai g ch ngang); ch cnh n m nh (stressed), c coi là tr ng âm trong toànchu i âm.

Hình sóng không mô t thanh u. Mu n kh o sát thanh u, gi i ngôn ng h cdùng n s c b n F0 (fundamental frequency F0).

Xem th m t ví d ti ng Vi t v i 6 thanh u. n gi n nh t là kh o sát m t ti ngch có m t nguyên âm duy nh t, v.d. "a" v i 6 thanh u: "a", "á", "à", " ", "ã", " ".

8

Hình 4: Bi u di n t 6 thanh u c a nguyên âm "a".(Ng i phát âm: tác gi , nam, gi ng B c)

Hình 4 g m có hai khung: khung trên bi u di n hình sóng c a âm ti t, khung d ibi u di n n s c b n F0. M i âm ti t "a", "á", "à", ... n m g n trong m t chi t n(segment) c gi i h n b ng hai g ch th ng ng.

F0 là hàm bi u di n thanh u và ây là c a t ng âm ti t: "a", "á", "à", " ", "ã", " ".

t d nh n di n thanh u m i âm ti t qua kho ng t n s :

• [a]: 100 Hz. ng bi u di n F0 coi nh n m ngang bi u di n thanh ngang.• [a1] (ký hi u cho [á]) [5] : 100Hz 130Hz. ng bi u di n F0 có huynh h ng

vút lên cao, bi u di n thanh s c.• [a2] (= [à]): kho ng 80Hz 65Hz. ng bi u di n F0 có huynh h ng chúc

xu ng, bi u di n thanh huy n. T n s kh i u c a [à] th p h n [a].• [a3] (= [ ]): kho ng 65Hz 105Hz. ng bi u di n F0 m i u chúc xu ng,

bi u di n thanh huy n r i vút lên cao, bi u di n thanh s c.• [a4] (= [ã]): kho ng 80Hz 140Hz. ng bi u di n F0, kh i u t 80Hz i

lên, chúc xu ng bi u di n thanh n ng (huy n ho c ngang), có th b ng tn r i vút lên th t cao, bi u di n thanh s c.

• [a5] (= [ ]): kho ng 90Hz 60-Hz. ng bi u di n F0, kh i u t 90Hz chúcxu ng sâu, bi u di n thanh n ng. Th i gian F0 thanh n ng có th ng n h nth i gian F0 các thanh khác.

Có hai lo i thanh u: m t h ng (thanh ngang, s c, h i, n ng) và hai h ng (h i,ngã). lo i thanh u m t h ng, chuy n ng F0 ch i m t chi u. lo i hai

ng, chuy n ng F0 i xu ng, u n khúc (có th t n) và i chi u i lên.Th c ra lo i hai h ng, ta có hai âm v i hai thanh u ch p l i m t. V.d. âm ti t"ã" là s c ng h ng c a hai âm [ ] và [á]. Thay vì là [ ], âm th nh t c ng có th là

9

[a] ho c [à], tùy theo ng i phát âm. ôi khi có m t ranh gi i gi a âm tr c và âmsau (xem hình 5a):

Hình 5a: Bi u mô t 3 âm ti t "á", " ", "ã" theo th t ttrái sang ph i. F0 thanh s c c a [á] chuy n ng m t chi u(lên). F0 thanh h i c a [ ] chuy n ng hai chi u (xu ng

i lên). F0 thanh ngã c a [ã] t a v y nh ng có th tkhúc ngay m u n.

Ti p t c th nghi m v i tr ng h p m t âm ti t g m n ph âm u + nnguyên âm, v.d. "ma", "má", "mà", "m ", "mã", "m ":

Hình 5: Bi u mô t 6 âm ti t "ma", "má", "mà", "m ","mã", "m ". D ng F0 ây trông gi ng nh tr ng h p "a", "á", "à", " ", "ã", " " (hình 4). Trên th c t , khu v c âm[m] c ng ch a thanh u dù r t ít.

10

Th nghi m v i 2 tr ng h p còn l i d i ây, ta u có hình d ng F0 t ng t .

• Âm ti t g m n nguyên âm + n ph âm cu i, v.d. "an", "án", "àn", " n","ãn", " n" (xin xem hình 7)

• Âm ti t g m n ph âm u + n nguyên âm + n ph âm cu i, v.d."man", "mán", "màn", "m n", "mãn", "m n" (xin xem chi ti t D ng V 2006).

Tóm l i, các chuy n ng c a ng bi u di n F0 có th c n gi n hóa b ngnh ng d ng sau:

Hình 6: D ng F0 n gi n di n t 6 thanhu trong ti ng Vi t.

u l y chuy n ng F0 n m ngang cho tr ng h p thanh ngang (không d u), tath y:

• F0 c a thanh huy n n m bên d i và chúc xu ng.• F0 c a thanh n ng n m bên d i ho c ngang v i thanh ngang và chúc xu ng

sâu h n.• F0 c a thanh h i n m bên d i, chúc xu ng di n t thanh huy n r i vút cao

lên di n t thanh s c.• F0 c a thanh ngã t ng t F0 c a thanh h i, nh ng n m cao h n, c ng chúc

xu ng di n t thanh n ng (ngang ho c huy n, tùy ng i phát âm) r i vút lênth t cao di n t thanh s c.

• F0 c a thanh s c ch vút lên cao. Tuy v y, không th k t lu n, m k t thúc F0a thanh s c cao h n m k t thúc F0 c a thanh ngã. Th m chí trong a s

tr ng h p th nghi m, m k t thúc F0 c a thanh s c u th p h n mt thúc F0 c a thanh ngã. u này ng c l i v i nh n xét x a nay: thanh s c

là thanh cao nh t.

11

Nói tóm l i, t n s c b n F0 là m t y u t không th thi u trong vi c kh o sát thanhu. Có th xem thêm các kh o sát ( m c tài li u tham kh o) c a W. Gu et. al v

ti ng Qu ng ông, ho c Do Tu Trong, T. Takara, Nguyen Hung Bach, Mai ChiLuong, H. Mixdorf v ti ng Vi t, ho c H. Fujisaki và K. Kirose v ti ng Nh t. Ch cócách gi i thích thanh u c a oàn Xuân Kiên là hoàn toàn khác h n; không th y

p n y u t F0 [6] .

© 2006 talawas

[1]Riêng v t n, có th xem:Huình T nh C a (1895) i Nam qu c âm t v . Rey, Curiol & Cie: Saigon

ào Duy Anh (1957) Hán Vi t t n. Tr ng Thi: Sài GònNguy n L ng Ng c (1971) (ch biên) n h c sinh. Nxb Giáo D c: Hà N i. unày ch ng t cách ánh d u thanh truy n th ng c ng c dùng mi n B c. Phiên

n c in l i l n th ba t i giáo d c thành ph H Chí Minh, 1997 c ng gi nguyêncách ánh d u thanh truy n th ng.[2] Xuân L ng: “Quy t c t d u thanh trong ti ng Vi t”, Trung Tâm T n

c http://vietlex.com/vietnamese/quytacbodau.html,Hoàng Phê ch nhi m trang Trung Tâm T n H c: http://www.vietlex.com/[3] oàn Xuân Kiên: “Bàn v chuy n ‘ ánh d u thanh’ trong ti ng Vi t”.http://www.talawas.org/talaDB/suche.php?res=94&rb=07[4]SIL (Sommer Institute of Linguistics): Speech Analyzer. JAARS - CCS, Waxhaw,NC, © 1996-2001[5]Gi i ng âm h c th ng dùng nh ng con s 1, 2, 3, ... và ghi chú gi ng nh cáchbi u th s l y th a bi u di n nh ng thanh u s c, huy n, h i, ngã, ... v.d. [a1]có ngh a là [á], [a2] = [à], [a3] = [ ], v.v. Xin l u ý: Th t ánh s trong bài khôngnh t thi t ph i gi ng nh th t ánh s th ng th y trong các th nghi m ti ngMandarin. Ch ý c a s s p x p thanh u n m c n nhau ây là ti n so sánhchuy n ng F0 c a c p thanh s c và thanh huy n, u n khúc F0 c a c p thanh h ivà thanh ngã, và chuy n ng F0 i xu ng c a c p thanh ngã và thanh n ng.[6] oàn Xuân Kiên: “Bàn v chuy n ‘ ánh d u thanh’ trong ti ng Vi t”. B d.

12

20.7.2006ng Vn ánh d u thanh ti ng Vi t

2

Trên lý thuy t, ta th ng ngh nguyên âm m i ch a thanh u, th nh ng trên th c, khi m t ti ng c phát ra, thanh u có tính vang lan t a kh p âm ti t. n

ph âm u c ng nghe c thanh u dù r t ít (coi nh không áng k ). Thanhu nghe rõ d n khu v c v n m u và t m c hoàn ch nh khi quá trình phát âm

toàn kh i âm ti t ch m d t. Hi n t ng lan t a ch ng minh tính phi tuy n tính c athanh u (t a nh s lan t a c a các âm tròn môi trong toàn kh i âm ti t th ngth y). Không th nói nguyên âm nào s n sinh nhi u thanh u nh t ngoài tính lan

a y. M t khác, thanh u không ph i là son ph n mà là y u t n i t i c a âm ti t.u n gi n hóa v n b ng cách ch ý n ph n v n m u, ta s th y, thanhu còn l thu c vào n nguyên âm cu i. u này c t ngh a, c hai ph n nguyên

âm và ph âm cu i h p l i thành m t n v âm, cùng quy t nh s c thái thanhu. Chính vì v y mà i v i m t ti ng n l p nh ti ng Vi t, ta không th n

gi n c t âm ti t ra thành t ng âm n riêng l nh các ngôn ng n-Âu.

Hình 7: Bi u mô t 6 âm ti t "an", "án", "àn", " n", "ãn",n". D ng F0 ây trông gi ng nh F0 c a "ma", "má",

"mà", "m ", "mã", "m " (hình 5).

13

c d u l tai bình th ng không nghe c, nh ng trong khi phân tích âm, ítnhi u ta c ng nh n ra c khu v c [n] [1] v i âm m i ch a thanh u, ch khôngriêng gì [a]. Th m chí trong m t s tr ng h p, thanh u nghe c khu v c[n] còn rõ h n [a], v.d. "án", "àn", "ãn". Xem th hai tr ng h p: " n", "ãn" d i

ây:

Hình 8: Bi u di n t 2 âm ti t " n", "ãn".Chi t n " n" c chia thành 2 chi t

n nh 1 và 2 ( c ánh d u b ng vòngtròn). T a v y, chi t n "ãn" c ng cchia thành 2 chi t n nh 3 và 4.

Vòng tròn 1 là chi t n c a nguyên âm "a". N u ch nghe chi t n này thôi, ta snh n ra ây là âm [à], ch không ph i [a], c ánh d u b ng [a2]. ý k s th y

ng bi u di n F0 c a chi t n này chúc xu ng, t n s khá th p (trong kho ng65-85Hz), na ná tr ng h p [à] c a hình 4. ó là d ng ng bi u di n F0 c a thanhhuy n.

Vòng tròn 2 là chi t n c a ph âm "n". N u ch nghe chi t n này thôi, ta snh n ra ây là âm m i [n] ch a thanh h i, c ánh d u b ng [n3]. ng bi udi n F0 h i chúc xu ng r i vút lên di n t thanh h i.

Tuy nhiên, k t qu th c t cho th y, ta ch nghe c âm ti t " n" (v i thanh h i) m tcách hoàn ch nh n u ng tách nó ra làm hai chi t n.

Vòng tròn 3 là chi t n c a nguyên âm "a". N u ch nghe chi t n này thôi, ta snh n ra ây là âm có chút ít thanh huy n [à], ch không ph i [ã]. ng bi u di n F0

i chúc xu ng nh ng t n s không th p l m (trong kho ng 80-100 Hz), g n nhbi u di n thanh huy n.

Vòng tròn 4 là chi t n c a ph âm "n". N u ch nghe chi t n này thôi, ta s

14

nh n ra ây là âm m i [n] ch a thanh s c, c ánh d u b ng [n1]. ng bi udi n F0 vút lên cao.

Tuy nhiên, k t qu th c t c ng cho th y, ta ch nghe c âm ti t "ãn" (v i thanhngã) m t cách hoàn ch nh n u ng tách nó ra làm hai chi t n.

y, di n t thanh u cho khá chính xác, úng ra ph i ánh d u thanh lên toànn m u ("ãn"), ch không riêng gì n nguyên âm ("a"):

Th nh ng không c, b i dùng bàn phím (máy ánh ch , máy tính), ta không th m t d u "~" lên hai ký t "a" và "n". B i u ki n không cho phép, b t bu c ta

ph i quy c là b d u lên m t ký t nào ó mà h p lý nh t là nguyên âm "a".

Th m chí có tr ng h p, thanh u nghe c khá hoàn ch nh n ph âm cu i,ch không ph i n nguyên âm. V.d. " n", thanh h i nghe rõ nh t vùng [n],ch không ph i vùng [a] (xin xem hình 8). V y, h p lý nh t là ph i ánh d u thanh

i lên "n" thay vì "a":

u ã c i cách, t i sao ng i c i cách không ngh luôn n cách ánh d u thanhnh v y ? Ho c:

c nh n di n thanh còn tùy thu c vào n ph âm cu i ng n hay dài. Cùngphát âm hai âm ti t "án", "át"; "n" là ph âm dài h n "t", thanh s c khu v c [t] ngherõ h n khu v c [a], trong khi ó thanh s c c a tr ng h p "án" h u nh bao trùm

âm ti t. Gi ng tr ng h p " n" "ãn", l ra ta ph i nghi chú thanh u c a "án","át" nh sau:

ó là nh ng khám phá thú v mà x a nay chúng ta không bi t.

Lý do chúng ta không bi t th ng là ho c tin vào c m xúc mà t ng v y, ho c thi uu ki n kh o sát. Không nh n di n rõ d ki n th ng d n n nh n th c thi u

úng n. Nhi u khi ngay n m t m c b n mà có ng i nghiên c u c ng cònquên: ti ng Vi t là m t ngôn ng n âm ti t, ch không ph i a âm ti t. M t ví d

15

ch ng minh:

i âm ti t trong ti ng Vi t là m t ti ng duy nh t và không có cách gì nh n m nhthanh u lên ti ng nào khác ngoài nó, cho dù nó có ch a nhi u nguyên âm n m sátnhau i ch ng n a. Ng i Vi t phát âm ch "Thúy" m t lèo thành m t ti ng [thúy]duy nh t. N u nh n m nh thanh s c (') t i [y], chu i âm s b kéo dài và r i r c ngay.Làm nh th là ch ti ng [thúy] ra thành hai âm ti t [thu], [ý], và vô tình bi n "Thúy"thành m t t a âm ti t. Xem hình 9 bên d i.

Hình 9: Bi u mô t 2 l i c "thúy" và "thuý". Toàn kh iâm ti t "Thúy" ([thu1y]) bên trái ch a thanh s c r t rõ. tr ng h p sau ([thuy1]), cách phát âm nh n m nh thanh

c vào "y" khi n "Thúy" b ch ra thành hai âm ti t: "thu"([thu]) không có thanh u, còn "y" ([y1]) thì ch a thanh

c. K t qu này hoàn toàn phi th c t i v i ti ng Vi t.

Th ngh mai sau Vi t Nam c ng có tham v ng ng d ng trí thông minh nhân t o(artificial intelligence) ch t o m t cái máy hi u ti ng Vi t, thì các nhà khoa h c s

p khó kh n th nào? Ph i c t vào b ng d li u c a máy âm m u (sound pattern) nào,[thúy] hay [thu][ý]? Ch c ch n ng i Vi t không ch p nh n cách phát âm [thu][ý].

y, ch còn cách ch n [thúy] làm âm ti t chu n, và nh th là trái ý ng i ã rai c [thu][ý].

Còn vô s tr ng h p t ng t v y.

Có ý ki n cho r ng, b i "u" trong "Thúy" là bán nguyên âm, mà thanh u ch có giátr cho nguyên âm, cho nên ph i ánh d u thanh lên "y" thì m i úng.

Thi t ngh , ây l i là m t nh n xét thu n c m tính. Ta xem th m t tr ng h p gi ngy bên d i, ó "o" óng vai trò bán nguyên âm c a "hóa", "hòa":

16

Hình 10: Bi u di n t 4 âm ti t theo th t "háo","hóa", "hào", "hòa".

Thanh s c, huy n u t n cùng v i c ng l n nh t [2] vào lúc phát âm xong cácâm cu i: "o", "a". D ng chuy n ng F0 c a "háo", "hóa", "hào", "hòa" u gi ngnhau, b t k "o" óng vai trò gì, nguyên âm hay bán nguyên âm. Cho nên ng ngh ,âm ti t nào ch a bán nguyên âm, thanh u s không n m ó mà nguyên âm mà ph i ánh d u thanh n i ó. Hình trên còn cho th y nh âm ti t n m khu v c[a] trong âm ti t "háo"/"hào", và [o] trong âm ti t "hóa"/"hòa". nh âm ti t c l p

i t n s c b n F0.

Th thì t i sao l i có ngh không ánh d u thanh lên bán nguyên âm mà ch ánhlên nguyên âm nh th n i có nh âm ó ch a nhi u thanh u nh t? Có l nguyêndo xu t phát t s ng nh n c a gi i mu n c i cách; h l n l n tr ng âm (stress) c angôn ng a âm ti t v i tr ng âm c a ngôn ng n âm ti t.

Hi u theo gi i ng âm h c Tây ph ng, tr ng âm là m t ti ng c nh n m nh soi nh ng ti ng khác trong cùng m t chu i ti ng. Ví d , "America" là m t t a âm

ti t, khi c phát âm, ta s nghe c m t chu i g m 4 ti ng [ ], [me], [ri], [k ].Trong chu i ti ng này, [me] là ti ng c nh n m nh, th ng g i là ch c nh ngi ng (accented), n i có nh âm cao nh t. Theo l i phiên âm ng âm (phonetictranscription), ti ng c nh n m nh s c ghi chú b ng m t d u s c (') ngay phíatr c: / 'merik /.

u ti ng Vi t c ng là m t ngôn ng a âm ti t nh ti ng Anh, thì trong n i b m tn gi s có ch c n nh n gi ng, nó c ng s c ghi chú b ng m t d u s c t a

y. Th nh ng tr ng h p này không x y ra vì ti ng Vi t là m t ngôn ng n âmti t. M i ch riêng l c a ti ng Vi t ghi l i m t âm ti t duy nh t không có tr ng âm.Tr ng âm ch nghe c trong m t câu, ng n, t ghép, hay nói chung là m t

u trúc ng pháp ch a nhi u ch . "Anh kh e không" là m t câu g m 3 ch "anh",

17

"kh e", "không". V.d. "kh e" là m t ti ng có tr ng âm; toàn kh i âm [kh e] s cnh n m nh, ch không riêng gì [e] mà ph i ánh d u h i lên ó thành "kho "([kho][ ]) [3] .

Ý t ng tách âm ti t ti ng Vi t có l còn xu t phát t m t ph ng cách d y ng ingo i qu c ánh v n ti ng Vi t. "Nguy n" c phát âm ch m thành [Ngu][y n].Thanh ngã c nh n m nh n "y n". H u qu là ng i h c c t ng tr ng âm

m ngay ó, m c dù m t ch ng m t mình c a ti ng Vi t không bao gi có tr ngâm. ó là v n . Ngoài ra còn có m t m khác mà ít ai ý là tr ng âm còn là m t

u t quy t nh ng pháp ti ng Vi t trong khi nói. Nó không c hi u sai ho cm d ng cho m c ích phát âm t ng ti ng riêng l . T ng ti ng riêng l không ph i

là m t c u trúc ng pháp.

ng ý r ng, ph ng cách tách âm có th giúp ng i ngo i qu c d phát âm m tti ng c a ti ng Vi t h n, song nên nh , ó ch là m t ph ng cách gi ng d y có tínhth c d ng. ã bi t c ch "Nguy n", ng i ngo i qu c ph i bi t, ng i Vi t s phátâm m t lèo thành [nguy n] thay vì r i r c nh [ngu][y n]; ng i Vi t không nh n

nh thanh ngã (~) [y n]. Nh n m nh nh th , âm ti t [nguy n] s b ch làm haiâm ti t [ngu][y n] (nh ã ch ng minh hình 9). ó không ph i là ti ng Vi t.

Quy t c ánh d u thanh

Trên lý thuy t, xác nh cách ánh d u thanh cho chính xác, có l không có cáchnào khác là ph i kh o sát t t c ch t n t i trong kho tàng t v ng ti ng Vi t theocách th c v a làm. Th nh ng bi n pháp này hoàn toàn không th c t , cho nên ta chcó th xem cách ánh d u thanh nh m t quy c, mà tr c gi là v y: M c ích

ánh d u thanh ch là cho bi t m t ch có thanh u gì, ngoài ra không ghi chúthêm gì khác.

Tính cách c a quy t c ánh d u thanh truy n th ng là:

• Ch chú ý n v n m u. u này h p lý vì thanh u nghe rõ nh t khu v cnày (k t qu th nghi m c ng ch ng minh c u y). Tuy nhiên d uthanh ch c t lên nguyên âm bi u th thanh u cho toàn v n m u

ng nh âm ti t.

• Không k tr ng h p nguyên âm ch a d u m , d u ngo c nh , Â, Ê, Ô, ,, d u thanh có khuynh h ng c t lên m t nguyên âm sao cho n

nguyên âm + n phu âm cu i c cân x ng (m t cách t ng i): " i","oáy", "oáo", " o", "oàn", "o t", "o ch", ... N u ch có hai nguyên âm và khôngcó n ph âm cu i, d u thanh s c t lên nguyên âm th nh t bi uth thanh u cho c hai (vì không th ánh d u chính gi a hai m u t ). V.d.:"óa", "áo", " y", " o", " e", ...

18

Vài tr ng h p c bi t:

• "qu" gi ch c n ng ph âm, nên "u" ây không c k là m t nguyên âm.

• "gi" gi ch c n ng ph âm, n u có m t nguyên âm theo sau, còn không, "i"óng vai nguyên âm và có th mang d u thanh (nh "gì", "g ", "gìn").

Quy t c truy n th ng

Cách ánh d u thanh truy n th ng ch g m 2 quy t c. Cách s d ng r t n gi n:tr c nh t xem quy t c 1 có dùng c không, n u không thì dùng quy t c 2.

Quy t c 1: G p m t ch có 1 nguyên âm ch a d u m , d u ngo c nh , Â, Ê, Ô, ,, thì ánh d u lên ó. V.d.: "Tu n", "t p", "vi t". N u có hai (nh ), thì ánh d u

lên nguyên âm sau ( ). V.d.: " ng", " c".

Quy t c 2: G p m t ch có ph âm cu i, thì ánh d u lên nguyên âm chót. V.d.:"hoàng", "ho t", "toán", "coóng". N u không có thì ánh d u lên nguyên âm áp chót.V.d.: "h a", "hòe", "h y". (D nhiên g p m t ch ch có m t nguyên âm thì ch còncách là ánh d u lên nguyên âm ó thôi. V.d.: "g n", "quá").

Quy t c c i cách c a V Xuân L ng, Hoàng Phê

Xuân L ng, Hoàng Phê li t kê ra 5 quy t c (trích nguyên v n t [2]):

Quy t c 1: V i nh ng âm ti t ch có m t con ch nguyên âm, thì d u thanh c tvào con ch nguyên âm ó. V.d.:

á à, ì ch, , r , p p, c ch, hà, lán, giá, gi c, qu , qu , qu t... (tr ng h p gi vàqu: T h p con ch ph âm là nh ng t h p hai ho c ba con ch ph âm, dùng vi tm t ph âm: ch, gh, kh, ng, ngh, nh, ph, th, tr, gi, qu. )

Quy t c 2: V i nh ng âm ti t, mà trong âm ti t ó ch c n có m t con ch nguyên âmmang d u ph ( , Â, Ê, Ô, , ) và không k k t thúc b ng con ch gì, thì d u thanhbao gi c ng t con ch ó (riêng , d u t ). V.d:

m, , r , , chi n chi n, cu i, c u, du , du nh, gi i, gi ng, ngo ng, quy t,ru ng, r u, si t, suy n, tu n ti t, ti n tri n...

Quy t c 3: V i nh ng âm ti t có hai con ch nguyên âm và k t thúc b ng m t conch ph âm ho c t h p con ch ph âm, thì d u thanh c t vào con ch nguyên âmchót. V.d:

19

choàng, ho ch, loét, qu t, suýt, thoát, xoèn xo t...

Quy t c 4: V i nh ng âm ti t k t thúc b ng oa, oe, uy, d u thanh c t vào con chnguyên âm chót. V.d:

ho , hoè, hu , loà xoà, loé, suý, thu ...

Quy t c 5: V i nh ng âm ti t k t thúc b ng hai hay ba con ch nguyên âm khác v ioa, oe, uy, thì d u thanh c t vào con ch nguyên âm áp chót. V.d:

bài, y, ch a, ch u, c a, ào hào, giúi, ho i, mía, ngoáy, ngoáo, qu u, qu o, ngo o,ch u, ch a...

Quy t c c i cách oàn Xuân Kiên

oàn Xuân Kiên vi t (trích nguyên v n t [3]):

Tóm l i, d u thanh ti ng Vi t có nguyên t c vi t r t nh t quán khi vi t ra b ng chQu c ng , và có th tóm t t nh sau:

(1) D u thanh t trên thành ph n âm chính cu âm ti t khi vi t;(2) Thành ph n âm chính cu âm ti t có th là:

• t nguyên âm n: d u thanh t trên nguyên âm;• t nguyên âm kép: d u thanh t trên nguyên âm th nhì"

Tác gi gi i thích thêm:

"Trong k t c u âm ti t ki u âm chính + /u/, /o/, /i/, /y/ này, thành ph n âm chính cóth g m m t nguyên âm n hay m t nguyên âm kép. K t h p s nh sau:

• t nguyên âm + /u/, /o/, /i/, /y/: màu, sáo, nhài, l i, v y…• t nguyên âm kép + /u/, /o/, /i/, /y/: khu u, ngoéo, mu i, ngu y…

Nh n xét v các quy t c c i cách trên

Quy t c c i cách c a V Xuân L ng, Hoàng Phê

Th t ra quy t c c i cách c a V Xuân L ng, Hoàng Phê là s m r ng quy t ctruy n th ng, c th là ph i ý n các tr ng h p "oa", "oe", "uy".

20

Xuân L ng nh n xét:

"cho n nay, ch t n t i s không nh t trí v i các t h p oa, oe, ua, ue, uy. Ch ng h nvi t H A, HÒE, H Y, Q A, Q E, QÚY, hay HO , HOÈ, HU , QU , QU , QUÝ?",

ó a ra quy t c: "V i nh ng âm ti t k t thúc b ng oa, oe, uy, d u thanh c tvào con ch nguyên âm chót. V.d: ho , hoè, hu , loà xoà, loé, suý, thu ..."

Tác gi gi i thích:

" ...

• Trong ti ng Vi t, các con ch O và U c dùng không ph i ch vi t cácnguyên âm o và u, mà còn vi t m t bán nguyên âm (còn g i là bán phâm) w trong m t s tr ng h p nh t nh nh : oa (wa), oe (we), uy (wi), qua(kwa), que (kwe), quy (kwi) (c, q, k phiên âm qu c t u là /k/), v.v... Có ngh alà âm w trong các t h p nói trên th t ra không thu c thành ph n nguyên âm

a âm ti t, nguyên âm ây là a, e, i (vi t b ng Y).

• Theo quy t c 1, d u thanh ánh trên con ch vi t nguyên âm; v y vi t HO ,HOÈ, HU , QU , QU , QUÝ là h p quy t c (gi ng nh vi t H , HÈ, K ,

, K ), nên coi ó là chu n, th ng nh t v i các tr ng h p t ng t khácnh NGOAN NGOÃN, KHOÁNG T, NGÚNG NGU Y... (không ai vi tNGOAN NGÕAN, KHÓANG T, NGÚNG NG ÂY...). Vi c b d u thanhtrên O và U trong nh ng t h p này là k t qu c a m t s nh m l n, cho r ngO và U ây vi t các nguyên âm o và u. "

Chúng ta bi t, cách phát âm c a 2 tr ng h p "qu " và "c a" khác nhau. Xét v m tâm v h c (c n) Tây ph ng, "q" gi ng "c", c ng có cùng âm v /k/, ch khác chlà "q" không th ng m t mình gi ch c n ng nh m t ph âm mà ph i k t h p

i "u". i v i h u h t ngôn ng l y m u t La tinh làm ch vi t, "qu" m i cxem là y u t ph âm. T khi ch vi t ti ng Vi t c La tinh hóa, nó c ng ch pnh n tr ng h p ngo i l này.

Do th y cách c "hóa" cùng v n v i "quá", gi i c i cách cho r ng d u s c c ng ph ic d i v "a" cho th ng nh t v i tr ng h p "quá", thành ra "hoá". i v i tr ng

p n nh cùng v n v i "quá", "hoá" nh " á", "há", ... , d u thanh c ng cánh lên "a". Ng i ta ngh v y là th ng nh t. Ngoài ra, càng h p lý n a khi nh ng

tr ng h p nh "hoá" c g n thêm ph âm ng sau, v.d. "n", d u thanh v nm trên "a": "hoán", "toán", v.v. V y là hoàn h o.

s quan sát v tính ng v n m u/g n nh ng v n m u (t c cùng v n/g nnh ng v n) nh trên, ng i ta tìm cách gi i thích b ng cách l p lu n, "u" theo sau"q" là bán nguyên âm, ch không ph i nguyên âm, và t a v y, "o", "u" c ng không

21

ph i là nguyên âm nh ã nh m l n mà là bán nguyên âm. N u v y, có ngh a "u" làbán nguyên âm theo sau các tr ng h p ph âm nh "b", "c", "ch", "d", " ", "g", "gi","h", "kh", "l", "m", "ng", "nh", "n", "ph", "r", "s", "th", "t", "tr", "v", "x" ngo i tr "k", "p","gh", "ngh". "O" c ng gi ng v y ngo i tr "c".

c i cách c a V Xuân L ng, Hoàng Phê t ng ch ng không nhi u và vô h inh ng trên th c t ã vô tình làm v n n r ng và tr nên ph c t p.

u a y u t bán ph âm vào mà gi i thích c u trúc âm ti t ti ng Vi t, ta s cóthêm 43 tr ng h p:

• 21 tr ng h p ph âm ngo i l khác ch a "o": "bo", "cho", "do", " o", "go","gio", "ho", "kho", "lo", "mo", "ngo", "nho", "no", "pho", "ro", "so", "tho", "to","tro", "vo", "xo".

• 22 tr ng h p ph âm ngo i l khác ch a "u": "bu", "cu", "chu", "du", " u","gu", "giu", "hu", "khu", "lu", "mu", "ngu", "nhu", "nu", "phu", "ru", "su", "thu","tu", "tru", "vu", "xu".

a nay ng i Vi t ch c n nh "qu" và "gi" là hai tr ng h p ph âm ngo i l duynh t có ch a m u t nguyên âm, nay ph i nh thêm 43 tr ng h p n a.

lý lu n ã làm v n tr nên ph c t p, th nh ng không nguy hi m, b i ókhông ph i là ý t ng c i cách mà ch là s gi i thích cái ý t ng y d a trên y u tbán ph âm. Cái nguy hi m n m ý t ng c i cách: th ng nh t cách ánh d u thanhdo th y âm ti t c c cùng v n/g n nh cùng v n (t c có c u trúc ng v n

u/g n nh ng v n m u). Ch ng h n, "quá"/"há" (g n nh ) cùng v n v i "hoá"; d uc c ánh lên "a". "Què"/"hè" (g n nh ) cùng v n v i "hoè"; d u s c c ánh

trên "e". "Quý"/"tí" g n nh cùng v n v i "Thuý"; d u s c c ánh trên "y", "i". V.v.

Th nh ng, li u s th ng nh t hóa c a V Xuân L ng và Hoàng Phê có hoàn h okhông ? Có th tr l i ngay là không. Th xem m t phân tích d i ây.

ng t "quá", "há", "hoá", "què", "hè", "hoè", "quý", "tí", "Thuý", hai ch "múi","mu i" c ng thu c lo i ng v n m u/g n nh ng v n m u. X a nay, d u s c c a"múi" c ánh lên "u", còn c a "mu i" c ánh lên "ô". Nay n u theo ý t ng

i cách trên, d u s c c a "mu i" c ng ph i c ánh lên "u" cho th ng nh t, thànhra "múôi". Theo quy t c 1, nh ng nguyên âm ch a d u m , d u ngo c nh , Â, Ê,Ô, , s c u tiên ánh d u thanh. Quy t c này tuy t i n nh và v n còngiá tr . Th nh ng s th ng nh t hóa cách ánh d u thanh nh ng âm ti t ng v n

u/g n nh ng v n m u s làm quy t c 1 b t n th ng n ng n . T ng t "múi -mu i", các ví d khác nh "c a - thu ", "chín - chi n", " m - y m", "l m - ti m", "níu -ki u", "tít - ti t", "t t - tu t" c ng s c th ng nh t hóa cách ánh d u thanh, thành"c a - th ", "chín - chíên", " m - êm", "l m - t êm", "níu - kíêu", "tít - tíêt", "t t - t ôt".

22

Trong kho tàng t v ng ti ng Vi t còn vô s tr ng h p này.

Nói tóm l i, v i ý t ng th ng nh t cách ánh d u thanh nh ng âm ti t ng v nu/g n nh ng v n m u, ch c n quy t c 1 b t n th ng c ng làm c h th ng

quy c ánh d u thanh ti ng Vi t b xáo tr n hoàn toàn.

Quy t c c i cách c a oàn Xuân Kiên

Ý t ng c i cách c a oàn Xuân Kiên c ng gi ng nh c a V Xuân L ng và HoàngPhê là xác nh nguyên âm áng c ánh d u nh t, tác gi g i là thành ph n âmchính. m khác bi t là trong khi V Xuân L ng và Hoàng Phê ch gi i h n trongvài ba tr ng h p "oa", "oe", "uy", thì thành ph n âm chính c a oàn Xuân Kiên bao

m r t nhi u tr ng h p (xin xem gi i thích c a tác gi bên trên c ng nh chi ti ttrong [3]). oàn Xuân Kiên ã có nh ng c g ng tích c c trong vi c dùng ng âm

c phân tích v n và nh n nh k t qu . Tuy v y, có nh ng m c n cth o lu n.

Trong khi kh o sát, oàn Xuân Kiên nh n nh:

"Thanh có tính vang ph thu c vào tính cách cu các nguyên âm trong âm ti t. Cùng b c thanh cao nh t (thanh s c), nh ng thanh s c cu nguyên âm /u/ khác v i thanhc trong nguyên âm /ê/."

Th t ra thanh s c không h n là thanh cao nh t. Các th nghi m c a ng âm h cthanh h c ã ch ng minh, thanh ngã c ng có th là thanh có m t n cùng F0 caonh t (xin xem hình 4, 5, 7). C nh n nh "thanh s c cu nguyên âm /u/ khác v ithanh s c trong nguyên âm /ê/" c ng không rõ ràng. Không hi u ý tác gi mu n nói

s khác bi t nào. K t qu kh o sát cho th y không có s khác bi t v thanh s cgi a hai tr ng h p. Xem hình 11 bên d i:

Hình 11: Bi u di n t F0 (thanh s c) c a 4âm ti t theo th t "ú", " ", " ", "ú" u gi ng

23

nhau.

Theo oàn Xuân Kiên, v n ánh d u thanh nguyên âm kép là tr ng h p ángbàn. Tác gi gi i thích:

"Các nguyên âm kép tr t t ng d n cu ti ng Vi t u có tính cách chung là âm ti tmang chúng có hai nh, trong ó nh th nhì [ ch nguyên âm th nhì ] cao

Hình 3: nguyên âm kép ti ng Vi t có hai nh cao âm l ng (Ph m et al. 1998)

n và là nh cao cu âm ti t (Hình 3). Nguyên âm th nhì này s là y u t mnhi m thanh m nh h n (DV nh n m nh) trong b ph n âm chính cu âm ti t. Vìth , v thanh c ghi trên các v ghi âm v m nh cu âm ti t: tuý luý, kià,hu , qu , hoè, qu , kho , ngo o, qu , muá, qu n, khoá, th ... [] ... ta bi t r ngtrong nguyên âm kép ti ng Vi t, y u t nguyên âm th nhì luôn luôn m nh h n, làmthành nh cao cu âm ti t. u này d n n quy t c vi t d u thanh ti ng Vi t, trongcác ti ng có nguyên âm kép, nh sau: d u thanh luôn luôn t trên các nguyên âm

ng sau. Không có ngo i l ." [4]

Nh n xét nguyên âm có nh cao nh t, c th là nguyên âm th nhì, là y u t mnhi m thanh m nh h n (DV nh n m nh) c a oàn Xuân Kiên th c ra không úng.Nói v nh âm (peak) ngh a là nói v c ng phát âm (loudness) trong hình sóng(waveform).Thanh u c bi u di n b ng F0 c l p v i nh âm. Theo k t quth nghi m, v trí nh ng nguyên âm càng n m phía sau, thanh u càng hoànch nh. u này có th th y qua ng bi u di n F0 d n d n k t thúc theo th i gianphát âm m t âm ti t. Có l do ng nh n nh âm ti t (peak c a hình sóng) v i thanh

(pitch c a F0), oàn Xuân Kiên ngh , thanh u hi n rõ nh t t i nh âm ti t, chonên ph i ánh d u thanh lên ó, c th là nguyên âm th nhì nh tác gi ngh(tuý luý, kià, hu , qu , hoè, qu , kho , ngo o, qu , muá, qu n, khoá, th ...). N uxem l i hình 8, ta s th y "ãn" ch a nguyên âm "a", n i có nh âm ti t, nh ng thanhngã hi n u su t th i gian phát âm "a" và "n", th m chí tr ng h p " n", thanh h ixu t hi n rõ âm m i [n]. Ho c xem hình 10, ta s th y nh âm ti t xu t hi n nguyên âm th nh t, t c "o" (trong "hóa", "hòa"), ch không ph i "a". V y, theocách c a oàn Xuân Kiên, d u thanh ph i c ánh lên "o", t c nguyên âm thnh t. Nh ng u này s mâu thu n v i ý tác tác gi , b i các tr ng h p t ng tmà tác gi l y làm ví d (tuý luý, kià, hu , qu , hoè, qu , kho , ngo o, qu , muá,qu n, khoá, th ...), d u thanh c ánh lên nguyên âm th nhì.

24

Nh n xét chung, ngh c i cách c a oàn Xuân Kiên còn r ng h n c a V Xuânng và Hoàng Phê. Không nh ng quy t c 1 b tri t tiêu hoàn toàn mà h u h t m i

quy t c truy n th ng khác c ng không còn giá tr .

i cu i

Nh ã bi t, khi m t ti ng c phát ra, trong nhi u tr ng h p, n ph âmu c ng nghe c thanh u m c dù r t ít (coi nh không áng k ). Thanh u

hi n rõ và hoàn ch nh d n theo th i gian phát âm v n m u ( n nguyên âm + nph âm cu i).

u ch l y n nguyên âm làm n i ghi chú thanh u, thì ch n nguyên âm cu i làp lý nh t. Nh v y ch c n m t quy t c ánh d u thanh duy nh t. Quy t c c i cách

này tri t , n gi n và d nh nh t.

Quy t c c i cách c a oàn Xuân Kiên òi h i ph i bi t xác nh "âm chính". Quy t ci cách c a V Xuân L ng, Hoàng Phê n gi n h n nh ng v n b t bu c ng ic nh thêm quy t c cho các tr ng h p "oa", "oe", "uy". Tuy nhiên, u áng lo

ng i nh t v n là s c i cách có th làm xáo tr n nghiêm tr ng h th ng quy c ánhu thanh ti ng Vi t. C quy t c n gi n nh t v a nêu (t c ánh d u thanh lên

nguyên âm cu i) t ng ch ng t i u, c ng có m t tác d ng nguy hi m t a v y. T t ch em l i nh ng h u qu x u khó l ng, ch a k u b t l i. M t ví d , n u

trong t ng lai, các nhà khoa h c Vi t Nam c ng mu n ch t o m t cái máy rà v nn (text scanner) rà m t cu n sách thay vì ph i gõ l i b ng tay c t gi nó d ing n t , h s g p v n gì? các x tiên ti n, ng i ta ch c n m t chi c máy kh n ng nh n m t ch và ghi vào máy tính, trong khi ó, các nhà khoa h c Vi t

Nam còn c n thêm nhi u công s c, th i gian u ch nh l i cách ánh d u ch vìnó ã c c i cách. Có bi t bao sách v , báo chí, tài li u, t n ã dùng quy t ctruy n th ng v n ã nh t quán và n nh tuy t i?

Nói tóm l i, quy t c c i cách không có l i h n quy t c truy n th ng nh ã ch ngminh.

i cách hay không c i cách, m i quy t c ánh d u thanh ti ng Vi t không th thoátkh i s quy c. Mà ã là quy c thì nên n gi n, d nh ch ng nào hay ch ng

y; c bi t là không c s n sinh thêm v n . Nh v y m i có l i th c t chong i s d ng, và m t khác m i th a tính t i u hóa mà m i ng i làm khoa h c

u ph i h ng t i.Stuttgart, 06.2006

Tài li u tham kh o

Baart, Joan L.G. (1999) A field Manual of Acoustic Phonetics. Leiden: SIL International.

25

Cao Xuân H o (1998) Ti ng Vi t - m y v n ng âm, ng pháp, ng ngh a. TP.HCM:Nxb. Giáo D c.Deutsch, D. & Hentorn, T. (2004) Absolute Pitch, Speech and Tone Language: SomeExperiments and a Proposed Framework. California: University of California Press.Do Tu Trong & Takara, T. (2004) Vietnamese Tones Generation Using F0 and PowerPatterns. Nara Japan: Proc. Speech Prosody 2004.

ng V (2006) t kh o sát v thanh u ti ng Vi t. Stuttgart: (tài li u riêng).Fujisaki, H (2004) Information, prosody and modeling - with emphasis on tonal feature ofspeech. Nara Japan: Proc. Speech Prosody 2004.Hoàng Phê (2005): n ti ng Vi t. Nxb à N ng: à N ngKirose, K. & Fujisaki, H (2004) Information, prosody and modeling - with emphasis ontonal feature of speech. Nara Japan: Proc. Speech Prosody 2004.Gu, W. et al. (2005) Analysis of fundamental frequency contours of Cantonese based on acommand-response model. Pittburgh: 5th ISCA Speech Synthesis Workshop.Mixdorf, H. & Nguyen Hung Bach & Mai Chi Luong & Fujisaki, H (2003)Quantitative Analysis and Synthesis of Syllabic Tones in Vienamese. Gevena: Eurospeech2003.Werner, S. & Keller, E (1994) Prosodic aspects of speech. In E.Keller (ed.), Fundamentalsof Speech Synthesis and Speech Recognition. Chichester: John Wiley.© 2006 talawas

[1]Trong m i phân tích th c t , ranh gi i chi t n ch có tính t ng i, thành tht chi t n ch nên coi là "khu v c" hay "vùng". Th c ra i v i ngôn ng n

p nh ti ng Vi t, vi c phân n âm trong âm ti t không h p lý, b i vì m t âm vhình nh có giá tr nh m t ti ng (âm ti t) hoàn h o, ch không h n m t âm t nhcác ngôn ng a âm ti t n-Âu. Ch có m t ti ng (g m âm và thanh u) m i ngherõ. Thao tác chia âm ti t thành chi t n ch nh m m c ích thí nghi m, ó, m iâm t có th c phát âm ch m và có th nh n di n c, nh ng ch g n úng màthôi. Trên th c t , trong nhi u tr ng h p, nét khu bi t c a m t âm t t a kh p âmti t, ví d âm tròn môi (nh "o", "ô"), do ó s xác nh nét khu bi t c a t ng âm ttrong m t chi t n c ng nh c không còn chính xác.[2] m k t thúc c a F0 khi m t âm ti t ã c phát âm tr n v n.[3]Ti ng c nh n m nh là ti ng có nh âm cao nh t trong chu i ti ng. Nó c ng cóth là ti ng c kéo dài và do ó s nghe c nhi u thanh u n m nhi u trongvùng y.[4]Không rõ k t qu th nghi m trong hình c oàn Xuân Kiên trích d n d a vàonhu ph m nào.

Ngu n :www.talawas.org

©2006 hobieuchanh.com

26