vatan yuli 19

7/18/2019 Vatan Yuli 19

http://slidepdf.com/reader/full/vatan-yuli-19 1/36

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19


شم ره نوزدهم

شهريورم ه1391

فه س

- نشريه دانشجويي ققنوس دانشگاه تهران

وطن يولي(راه وطن)

تهران

دانشگاه

آذربايجاني

دانشجويان

نامه

ويژه

:نامه

ويژه

سردبير

و

امتياز

صاحب

داود دشتباني

زير نظر شوراي سردبيري

خليلي

متين

:گرافيست

تارنگار نشريه:

www . vatanyoli.persianblog .ir

(ايميل) وطن يولي از طريق تارنگار و رايانامه

نهادات شـيپ

دريافت

آماده

آن

در

ده شـ

درج

انتقادات و مطالب خوانندگان محترم است.

[email protected]

توانيد

ي مـ

را

ريه شـن

ت سـخن

ماره شـ

پانزده

www . vatanyoli.blogfa.com اني شـن در

بخوانيد اما براي برقراري ارتباط تنها از تارنگار

نخست استفاده كنيد.

نسخه

3000 :شمارگان

ات محدود حـفص ت لـع ه بـ ب لـاطم زا ي خـرب

ها

آن

كامل

متن

كه

اند

ده شـ

تلخيص

يولي

وطن

بخوانيد

نشريه

تارنگار

در

توانيد

مي

را

تقل سـم هير شـن ك يـ ي لـوي ن طـو هير شـن

ت كه با كمك محدود و متداول سـا ييوجشناد

و

حمايت

و

تهران

دانشگاه

جويي شـناد

معاونت

عالقمندان و لطف بي منت و بزرگوارانه اساتيد

ر مي شود. انتشار منظم شـتنم ناتسود گنهرف

ترش صفحات و شمارگان آن سـگ و يلوي نطو

ي گردانندگان لـام ياه تيدودحم ه بـ هجوت ا بـ

علمي

توان

چند

هر

ت سـين

پذير

امكان

ريه شـن

رورت فرهنگي آن وجود دارد. ضـ و يياوتحم و

ريه كه خود شـن زكرمتمريغ و هد نـكارپ ع يـزوت

است

جويي شـناد

ريات شـن

مهم

كالت شـم

ده بر از شـ جرد ياهب ال مـع ا تـ ددرگ يم ب جـوم

ت گردانندگان آن سـد هب زين هير شـن ينا شـيپ

ترش اين نشريه سـگ يگنهرف ترورض .د سـرن

تان سـود گنهرف زا هك درك نآ زا ر يـزگان ار ا مـ

ما

كه

نماييم

ت سـاوخرد

ريه شـن

خوانندگان

و

را در اين وظيفه ميهني ياري كنند. عالقمندان

مي توانند از طريق نشاني تارنگار

www . vatanyoli.persianblog .ir

و رايانامه هاي

[email protected]

[email protected]

ماره شـ قيرط زا اي و دننك رار قـرب طابترا ام ا بـ

داود

ام نـ

ه بـ

6037991138467083كارت

ران كمك هاي خود يـا يلم كناب دزن ينابت شـد

ال نمايند. اين كمك ها ما را در استمرار سـرا ار

انتشار نشريه ياري بسيار خواهد كرد.

ي خـيرات اي ه نـايار ازي بـ

د: شـ عرضه آماده تركمنچاي

ازي رايانه اي تاريخي تركمنچاي ـ بـ

30صحنه ه و بيش از ـ لـحرم 12 در

تاني... ـ سـاد ني ـ سـ تاك)ييامنيس

3 صفحه

ايراني

محقق

پژوهش

براس اس

دانش گاه كمبري ج - تمام اقوام

: دارند راني يـا ه شـير ايران

پژوهشگر ايراني براساس تحقيقات

... ژنتيك پزشكي و جمعيتي

4 صفحه

كتاب

آذربايجان

راي بـ

چگونه

كتابي تحت ر ـ يـخا : ازند سـ يم

«قارا مجموعه» از طرف آقاي عنوان

(محمدزاده) از ين صديق ـ سـح رتكد

... چاپ درآمده است كه بسيار

20 صفحه

ي و سـراف تايبدا ه بـ ي هـاگن

: تاريخ ان جـيابرذآ رد ي كـرت

ي ـ قـيقحت ر ـ ثـا نار ـ يـا رد تا ــ ي دب ا

تاد ذبيح ا... صفا از ـ سـا گن ــ س گران

... بسياري جهات بي مانند

10 صفحه

دن مـآرب و هطور شـم ت ضـهن

: آزاديخواه هاي ناسيوناليست

جنبش هاي ناسيوناليستي نوعا پيش

ا و تظاهرات ـ هـ شنك ا ـ بـ ه ـ كـ نآ زا

... با ابتد سياسي آغاز شوند

صفحه23

اعر بوده شـ ليعامسا ها شـ ايآ

تار در كمال ـ شـون ن ـ يـا : ت؟ سـا

احترام و ادب تعريضي بر يكي از

...فيروز

تاد ـ سـا

قديمي

آثار

5 صفحه

: ميان م سـيلانويسان و م سـيشاف

م و ناسيوناليسم ـ سـيشاف دو مفهوم

اما تفاوتهاي معنايي عمده اي است

دوي

هر

به

باورمندان

حال

عين

...در توانايي اين ايدئولوژيها

صفحه22

ادگارى گرانبها يـ زيربت هنيف سـ

: آذربايجان فرهنگ و ازتاريخ

چه قبل در تاريخ ايران آذربايجان

و چه بعد از اسالم از كانونهاى مهم

دن... ـ مـتوگ ـ نـهرف

13 صفحه

وراى ملى در شـ سلجم ش قـن

ارضى ت يـمامت از دارى سـاپ

«خاك خراب قابل آبادى ران: يـا

ت ـ سـين نيمز ىتقو ى ـ لـو . ت ـ سـا

... آبادى را بايد كجا كرد ؟

25 صفحه

: «آذري» نام وى لـهپ ىرذآ نابز

زباني ايراني است كه در آذربايجان و

تركي

كنوني

زبان

گسترش

از

پيش

بدان تكلم مي شد. سخن گفتن به زبان تا

... طي «آذري» در آذربايجان

صفحه14

: اگر اشو زرگ ـ بـ شورو ـ كـ

« انديشه زرتشت را پديدآورنده ي

را

بزرگ

فردوسي

و

بدانيم

«نيك

بازگو كننده ي انديشه نيك در كالبد ي

... بي گمان هيچ كس «گفتار نيك»

صفحه27

ري: ما گـ ينا مـثع و ه يـ كـرت

ي فرهنگي ـ تـاذ ان بر بزرگي ـ يـناريا

ود ـ خـ رو ـ شـك ي ـ خـيرات و ي ـ سـايس

ايد آگاه نيستيم. ـ شـ و دياب هك نانچنآ

...

به

آتاترك

كمال

روزي

16صفحه

و اتحاد» آواى ه لـزلز «آوار

هدف اين

: انه ملى سـر ىراك مك

عزاى

اعالم

رورت ـ ضـ

بر

تاكيد

ته ـ شـون

عمومى در برابر اين فاجعه و حوادثى از

... اين دست و نيز تعميق اطالع رسانى

2صفحه

و عدالت حزب گري نوعثماني

عه و روح تركان جوان: از سـوت

پس ـ سـ و ندي ـ سـر تردق هب يادتبا

زب عدالت و ـ حـ گاه ـ يـاج ت ـ يـبثت

... موجي توسعه در كشور تركيه

17 صفحه

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19




3

مرحله

12در

تركمنچاي

تاريخي

اي

رايانه

بازي

داستاني سين (كات سينمايي صحنه 30 از بيش و

به

اي

رايانه

بازي

اين

.شد

عرضه

ى

آماده

(روايتي

اي

رايانه

هاي

بازي

ترين

طوالني

از

يكي

عنوان

تاريخي نبرد موضوع به كه باشد مي ايران ساخت

قاجار زمان در تركمنچاي ناعادالنه ى دوران قرارداد

.پردازد

مي

فارسي زبان دو به شخصيت ها ايراني بازي اين در

زبان انتخاب قابليت كه گويند مي سخن آذري و

.دارد

وجود

بازي

اين

در

گيمر

توسط

ها

شخصيت

«زبان «دشمن» در اين بازي به صداي شخصيت هاي

روسي» مي باشد كه توسط گويندگان ايراني مسلط به

.است

گرديده

صداگذاري

روسي

زبان

7 همچنين صحنه هاي سينمايي اين بازي تاريخي به

زبان زنده دنيا زير نويس شده است. بازي تركمنچاي

بازار

در

محصول

اين

قيمت

.

گردد

مي

عرضه

امسال

از

خارج

در

بازي

اين

جهاني

قيمت

دهم

يك

ايران

آن ى سراسري عرضه به زودي و شده تعيين ايران

متناسب براي تركمنچاي ايراني آغاز مي گردد. بازي

12سال طراحي گرديده كه با توجه گروه سني باالي

گزينه

ترين

پرطرفدار

از

يكي

بازي

اين

اكشن

سبك

هاي انتخابي نوجوان و جوان ايراني مي باشد.

اين تركي آذري ميباشد. به زبان ساخت ايران اولين بازي تركمنچاي بازي

هاي

زبان

به

كه

گردد

مي

عرضه

ايران

در

فارسي

و

آذري

هاي

زبان

به

بازي

ارمني و فرانسوي روسي آلماني عربي انگليسي پرمخاطب دنيا از جمله

تركي استانبولي نيز زير نويس مي گردد.

ايران

مكتوب

تاريخ

بر

مبتني

ايراني

شخص

اول

اكشن

بازي

يك

تركمنچاي

است و جنگ هاي دوره قراردادهاي گلستان و تركمنچاي را روايت ميكند.

داستاني بازي طي گذر تركمنچاي شخصيت هاي بازي به گونه اي كه در

اين

گيمر

.

است

مشهود

شان

فيزيكي

تغيرات

و

پيرتر

تاريخي

دهه

دو

زماني

روس

نفوذ

از

ايراني

پرست

وطن

سرباز

يك

عنوان

به

تا

كند

مي

تالش

بازي

شروان

گنجه

باكو

)قفقاز

ايراني

هاي

سرزمين

به

ها

گزند از را ها سرزمين اين و كرده جلوگيري و...)

.نمايد

پاسداري

اجانب

كه

بازي

اين

اول

شخصيت

هاي

ديالوگ

از

بخشي

اين گونه است: «آراز» نام دارد

بهترين بودم. جنگ توي رو زيادي هاي سال من

به

ها

اجنبي

يا

كه

هايي

جنگ

.رو

عمرم

هاي

سال

كفايتي يه عده و بي خيانت يه ما تحميل كردن و يا

جنگ شد. آتيششون شدن روشن باعث ديگه عده

زندگيمو

چيزهاي

مهمترين

از

خيلي

من

هم

كه

هايي

هم خيلي از مردم كشورم و هم توش از دست دادم

خود كشورم.

تمام

شايد

اما

كرديم

دفاع

كشورمون

از

توان

تمام

با

ما

توانمون كافي نبود. ما با دشمنمون مردانه جنگيديم و

از جون مايه گذاشتيم. ما توي جنگ شكست خورديم

قسمت

ما

.

حقيقته

يه

اين

.

ديديم

خسارت

خيلي

و

داديم

دست

از

رو

كشورمون

خاك

از

زيادي

هاي

قرار جنگ نتيجه تأثير تحت كشورمون استقالل و

گرفت. كسي نمي تونه منكر خسارت هايي بشه كه نه

بلكه به سرزمينمون وارد اومد. تنها به مردم

و

شد

وارد

بهمون

جنگ

اين

توي

ما

كه

ضررهايي

اين وجدان با مردم تمام دل تو شد بغض يه مثل كشيديم كه حقارتي

به هم اونها و فرزندانمون به رو بغض اين مردم تمام و من سرزمين.

اگه

روزي

تا

است

ما

با

نسل

به

نسل

بغض

اين

.دن

مي

انتقال

فرزندانشون

سر باز كنه. وقتي اون دوباره اجنبي فكر تجاوز به خاك ما از سرش گذشت

فرزندان ما اون رو سر دشمنشون خالي مي كنن و من مي بغض سر باز كنه

يك

و

گيرن

مي

درس

ما

از

ما

فرزندان

.جنگيد

خواهند

مردونه

اونها

كه

دونم

ذره از خاكمون رو تسليم دشمن نخواهند كرد.

خودش مانع تكرار اي شده كه عقده تركمنچاي دم كه قول مي آراز من

هر

به

داستانش

بايد

.

بشه

منتقل

بايد

نسل

به

نسل

فقط

.

بود

خواهد

خودش

.نكنه

محو

رو

اون

تاريخ

غبار

تا

بشه

تعريف

زباني

بازي رايانه اي تاريخي تركمنچاي آماده عرضه شد

آواي الهي موذن زاده اردبيلي

5 ي درگذشته – اردبيل در 1304 زاده اردبيلي مؤذن زاده رحيم

.1384موذن مشهور ايراني و تاريخي جهان اسالم در آواز ارديبهشت

اين است. گذشته سال 50 در االرواح روح گوشه در و ترك بيات

1387 1334در استوديو يك راديو ضبط شد. در سال اذان در در سال

اذان رحيم مؤذن زاده اردبيلي اثر ملي معنوي شناخته شد. اذان هايي كه

هنوز به عنوان زيباترين اذان هاي موجود توسط او خوانده شد است

.

گردد

مي

پخش

ايران

تصويري

و

صوتي

هاي

رسانه

آخرين در در (84 بعد(سال سال 40 حدود اردبيلي زاده موذن رحيم

- سازنده جلوي دوربين اميد شريف موسوي روزهاي زندگي خود

آن زندگي كه درباره اذان ايراني و - فيلم مستند عاشقانه هاي ايراني

آخرين بار تكرار است مي رود و اذان زيبايش را براي دومين و البته

مي كند.

84به خاطر ابتال در سال «بالل ايران» استاد رحيم موذن زاده مشهور به

در بهار به بيماري سرطان در بيمارستان مدائن تهران بستري شد. او

. همان سال از دنيا رفت. آرامگاه او در ابن بابويه تهران است

اذان موذن زاده اردبيلي به عنوان اولين اثر ثبتي در حوزه ميراث معنوي

فيلم كارگردان و فيلمساز - موسوي شريف اميد پيشنهاد با كشور

توسط سازمان ميراث - در دومين سالروز درگذشت ايشان زندگي آن

.است

رسيد

ثبت

به

فرهنگي

اذان راديو در 1324 سال تا نيز زاده مؤذن عبدالكريم شيخ او پدر

4مرداد كه به روز ملي اردبيل 1390همزمان با روز مي گفته است. سال

معروف گرديد است از تنديس اذان گوي رحيم موذن زاده اردبيلي واقع

در ميدان توحيد شهر اردبيل پرده برداري شد.

تبريز زيباترين و توسعه

يافته ترين شهر ايران

مجله در ايران رهش يافته ترين و توسعه به عنوان زيباترين تبريز

شد. معرفي ملل الكترونيكي سازمان

كه جهان شهرهاي وضع روي بر ملل تحقيق سازمان براساس

است

شده

منتشر

سازمان

اين

الكترونيكي

مجله

در

آن

نتيجه

معرفي

ايران

شهر

ترين

يافته

توسعه

و

زيباترين

عنوان

به

تبريز

است. شده

امروز پرس) تي. (سي. ها اري درهش يناسر اطالع ى سامانه

مشهد اصفهان تهران شهر هاي داد: ارش زگ ربخ اين اعالم اب

اعالم ساسارب .دنرا د را رق يدعب ياه فيدر رد اروميه قم از ريش

و مدرن هـاي ساختمان وجود (apostrophe (U.N مجله

و جذاب بكر طبيعت خطوط هواپيمايي پيشرفته اوان رـف يابيز

و جمله شاخص ها از و ابنيه تاريخي متعدد اماكن غذاهاي لذيذ

است. اين انتخاب بوده در شده اعالم ياهرايعم

بار قبل سال 2 نيز همچون اين سازمان بهداشت جهاني بر عالوه

ايران انتخاب رهش و سالم ترين به عنوان بهداشتي را ديگر تبريز

در

تبريز

توسط

شده

كسب

هاي

موفقيت

ديگر

از

.است

كرده

شهر به عنوان شهر اين معرفي و انتخاب بين المللي تحقيق اين

ترين موفق و خصوصي بخش اري ذگ هيامرس پيشتاز و پيشگام

اعالم اساسي 44قانون اصل سياست هاي تحقق در ايران شهر

است. شده

7/18/2019 Vatan Yuli 19




4

پژوهشگر

تحقيقات

براساس

ايراني ژنتيك پزشكي و جمعيتي

كمك با كه «كمبريج» دانشگاه

از گروهي پژوهش و نظارت و

برجسته ترين محققان اين رشته

جمعيت هاي ايراني انجام شده

گروه از غير زبان هاي با كه

مي كنند تكلم هندو-اروپائي

ريشه ى ژنتيكي مشتركي با اقوام

عكس بر و ندارند ايراني غير

ژنتيكي» تمايز «شاخص هاي

ساير با (FSt (مانند ايشان

ايران

فالت

در

ساكن

هاي

نزديك به صفر است كه نشانگر گرو

در آنها مشترك ژنتيكي ريشه

اعماق تاريخ ايران است.

از بناب اشرفيان مازيار دكتر

پزشكي دكتري ى دانش آموخته كه انگلستان پورتمورث دانشگاه

از شناسي باستان ارشد كارشناسي و تهران پزشكي علوم دانشگاه

و پزشكي ژنتيك رشته تخصصي دكتري و بوده «منچستر» دانشگاه

«كمبريج» انگلستان است در گفت و گو با خبرنگار جمعيتي در دانشگاه

«پژوهشي» خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) خاطرنشان كرد: موضوع

و ايراني اقوام ژنتيكي مطالعه دكتري مقطع در من مطالعه و تحقيق

در فالت ايران ژنتيكي تمام اقوام ساكن و تاريخي بررسي ارتباطات

.

است

بوده

محققان

ترين

برجسته

از

گروهي

نظارت

و

كمك

با

كه

مطالعه

اين

در

نمونه اي از افراد داوطلب وابسته ژنتيك تكاملي و جمعيتي انجام شده

به تمام گرو هاي اجتماعي و قومي ايران مورد مطالعه قرار گرفته اند كه

نتايج حاصله بسيار جالب توجه و تعمق مي باشد.

ى ريشه كه مي دهد نشان ميتوكندريال DNA مطالعه وي گفته به

مشترك مادري تمام اقوام ايراني ساكن در فالت ايران به زماني بسيار

باشد مي مطرح آريائي اقوام مهاجرت نظريه در آنچه از تر عقب

هاي شاخص و ها اختالط تمامي اگر كه ترتيب بدين مي گردد بر

ژنتيكي مربوط به ساير مناطق جغرافيايي و قومي را از محتواي ژنتيكي

اخيرترين بگذاريم كناري به و كرده حذف ايراني مدرن نمونه هاي

Most Recent common ancestor-) ما مادري مشتري جد

11هزار سال قبل در فالت 500تا 10هزار و (MRCAزماني حدود

.است

زيسته

مي

وي افزود: نزديكي ژنتيكي بين اقوام ساكن در فالت ايران و از سوي ايران

ديگر خاص بودن اين محتوي ژنتيكي در فالت ايران به قدري ملموس

مورد در را اقوام كلمه بردن كار به حتي كه انكار است قابل غير و

جمعيت هاي ساكن در فالت ايران با شك و ترديد روبرو مي كند. به

تا مي شود انساني گرو هاي ژنتيكي تمايز آنچه باعث كه معني اين

خاص مكاني و زمان در يافته تمايز صورت اقوام به ها را آن بتوان

در محتواي ژنتيكي ايرانيان اعم از فارس و آذري و لر تصور كرد ابد

.... ديده نمي شود. دكتر اشرفيان بناب در گفت و گو و بلوچ و تركمن و

شناسي انسان محققان هاي يافته براساس كرد: خاطرنشان ايسنا با

فالت ايران اولين و مهمترين گذرگاه انسان مدرن در مسير مهاجرت به

سرزمين هاي ناشناخته و جهت دستيابي به منابع جديد بوده است. بدين

حضور

اولين

كه

است

اين

بر

علمي

مجامع

در

عمومي

تصور

ترتيب

هزار

70تا

60حدود

در

چيزي

ايران

فالت

در

مدرن

انسان

استقرار

و

سال قبل بوده است كه شواهد و يافته هاي سطحي از محوطه هاي پيش

بدين ترتيب انسان مدرن در از تاريخ نيز بر همين امر داللت مي كنند

سرتاسر فالت ايران استقرار و اسكان داشته و پس از طي چند ده هزار

11 10هزار سال قبل در منطقه سال با پيدايش كشاورزي در حدود

از

هايي

بخش

كه

بارور

هالل

غرب فالت ايران را نيز شامل

كردن اهلي سپس و مي شود

احشام برخي مانند حيواناتي

پيدايش در عمد اي نقش

اولين فرهنگ هاي يكجانشيني

جهاني ى اوليه هاي تمدن و

ايفا كرده است.

دكتر اشرفيان بناب از دانشگاه

اشاره با انگلستان پورتمورث

دقيق مدون تاريخ كه اين به

خصوص در قابل اعتمادي و

در

جمعيتي

وقايع

گفت: اين ايسنا به نيست دست

اخير دهه هاي در دانشمندان

براي مطالعه علمي سرگذشت

انسان به مطالعات زبان شناسي

طي و سرعت به زبان كه اين به توجه با آورد اند. روي ژنتيكي و

گذشت حتي چند نسل مي تواند به شدت دچار تغيير محتوايي و شكلي

امروزه مستندترين و قابل اعتماد ترين يافته هاي انسان شناسي شود

در كنار يافته ها و شواهد فسيلي يافته هاي ژنتيكي مي باشند.

وي در گفت و گو با ايسنا تصريح كرد: اين در حالي است كه در بيشتر

مي كنند. تقسيم گروه دو به را ايرانيان شناسي زبان و جمعيتي منابع

زبانى گروه به وابسته زبانهاي ساير يا فارسي زبان به كه آنها يكي

اقوام

اعقاب

از

كه

است

اين

بر

تصور

و

كنند

مي

مكالمه

اروپايي

-

هندو

اروپائي

-هندو

گروه

غيراز

هايي

زبان

با

كه

ها

آن

ديگر

و

هستند

آريائي

مكالمه مي كنند مانند گروه Altaicكه زبان هايي مانند تركي و آذري و

تركمن يا افشار را در بر مي گيرد و تصور مي رود اين گرو ها فاقد ريشه

بررسي اين ژنتيكي هاي يافته اما هستند اروپايي و هند مشترك ى

همه داللت بر اين دارند كه ساكنان فالت ايران در گذر تاريخ هر چند

بسيار مورد هجوم و آسيب ساير اقوام قرار گرفته اند و گاه زبان و تكلم

آنها كم و بيش تحت تاثير قرار گرفته است نه تنها هويت فرهنگي و

تاريخي خود را حفظ كرد اند بلكه محتواي ژنتيكي خود را كه نشان

از ريشه ى مشترك چندين هزار ساله آنان دارد را نيز مصون داشته اند.

وي در پايان اظهار داشت: اعتقاد بنده اين است كه عموم ما ايرانيان

از اعقاب آريايى هائي هستيم كه از بيش از ده هزار سال قبل در اين

سرزمين مي زيسته اند و بزرگترين تمدن هاي انساني را پايه گذاري

به

كه

)ايران

به

شرقي

اروپاي

از

اقوامي

مهاجرت

تئوري

و

اند

توسط عده اي از دانشمندان اروپائي نام آريايي بر كرده غلط و حتي عمد

آنها نهاده شده) و جايگزيني اقوام بومي توسط آنان يك فرضيه غلط و

نژاد پرستانه وارداتي است.

وي ادامه داد: اسناد و شواهد تاريخي و باستان شناسي نشان مي دهد

بلكه از حدود ده هزار سال قبل در كه آرياييان اقوامي مهاجر نبوده اند

اين سرزمين ساكن بوده و مبداء و منشاء بزرگترين ابداعات و نو آوري

پيدايش نخستين (از جمله ابداع كشاورزي هاي انسان مدرن بوده اند

اهلي كردن حيواناتي چون روستاها و شهرهاي كشف شده در جهان

ابداع خط و نگارش و بنيان گزاري بزرگترين احشام براي اولين بار

مانند ايران نقاط از بسياري در بشري پيشرفته هاي تمدن اولين و

آرياييان اينكه دقيق بررسي چند هر سوخته). شهر سيلك جيرفت

بوده

ساكن

باستان

ايران

سرزمينهاي

كجاي

در

و

وقت

چه

اند

بوده

كه

باستان

و

تاريخ

متخصصان

شناسان

زبان

جامع

تحقيقات

به

نياز

اند

امروزه شواهد مختلفي از جمله يافته هاي باستان شناسي شناسي دارد

و ژنتيك درستي اين فرضيه كه اقوامي از سرزمين هاي دور اروپايي به

فالت ايران مهاجرت كرده اند را به طور جدي مورد سئوال قرار داده

و آنرا رد مي كنند.

براساس پژوهش محقق ايراني دانشگاه كمبريج:

ران ريشه مشترك دارند ـ يـا ماوقا ما مـتگردد

برمي

پيش

سال

500و

هزار

10حداقل

به

ايراني

اقوام

مشترك

ريشه

7/18/2019 Vatan Yuli 19




5

كمال در نوشتار اين اشاره:

بر

تعريضي

ادب

و

احترام

استاد قديمي آثار از يكي

عنوان با منصوري فيروز

تاريخ دل در رازهايي »

و نبوده شاعر اسماعيل شاه

ديواني هم نداشته است» دارد

برخالف كه دهد مي نشان و

اين منصوري استاد قضاوت

مي تواند منتسب ديوان

به شاه اسماعيل باشد و دست

انتساب اين رد راي ــ ب كم

متقن استنادات بتوان بايستي

چرا

نمود

ارائه

اتكايي

قابل

ى و دهنده نشان ديوان متن كه

صحت اين انتساب است و در

جاي جاي آن مي توان عاليق

مذهبي و ملي شاه اسماعيل را

مشاهده كرد.

اجتماعي و سياسي شخصيت

شاه اسماعيل صفوي

افراد ظهور شاهد ايران تاريخ

بسياري بوده است كه سلسله اي

سرزمين هاي گذاشتند بنيان را

در كردند فتح را بسياري

خود از شجاعت ها جنگ ها

كردند

ها

فتح

و

دادند

نشان

دشمنان خود را كشتند و بنيانگزار خاندان هاي

ايران بر مقتدرانه كه شدند جديدي سلطنتي

اين در صفوي اما اسماعيل راندند حكومت

ميان نقشي بي بديل دارد كه از جهات مختلف

كه هيچ كسي با او برابري نمي كند. همچنان

كه براي كاظم زاده نامه اي براون در ادوارد

به نظر ايرانشهر فرستاده مي نويسد: «... حقيقت

چنين مي نمايد كه تا به حال ايرانيان قدر شاه

اسماعيل صفوي را نشناخته اند كه به مراتب

شايسته تر به ستايش و تمجيد است از سلطان

سني هاي سلجوق و ترك غزنوي محمود

سالطين

اين

حقيقت

...تاتار

تيمور

و

از متعصب كه الطوايف ملوك سلطنت از بعد نامدار

هفتم قرن اواسط در عرب استيالي وقت

اواخر تا يعني قويونلو آق دولت تا مسيحي

را ايران بود كرده دوام مسيحي پانزده قرن

متحد و در حدود قديم خود قايم گردانيدند.»

جوان اسماعيل فردي شخصيت از كه آنچه

از وي كه است آن نشانگر است شده نقل

دلير و شاهانه اي كودكي روحيه اي جاه طلب

داشته كه به او ياري رساند تا از تمامي نيرويي

كه طي چندين دهه تالش پدرانش براي كسب

اجتماعي براي وي فراهم شده قدرت سياسي

تصورش

توان

مي

كه

آنچه

از

زودتر

بسيار

بود

.كند

استفاده

سالگي

سيزده

در

يعني

داشت

را

وي در اين سن از پناهگاه خود در الهيجان

براي يـاوري و سپاه داشتن بدون هم آن

خونخواهي پدران و برادرش به سوي اردبيل

رهسپار شود.

الهيجان در زندگي دوران طي كه اسماعيل

به واسطه ى مالحظه احترام عميق مريدان و

اطرافيان متوجه موقعيت و جايگاه خانوادگي

اش بوده است براي ايفاي رسالتي كه بر دوش

خود حس مي كرد آماده مي شد. آموزش هاي

اراده استوار و نظامي و علمي مذهبي ويژه

آهنين او براي رسيدن به مقصود و ارادت و

پيروي بي چون و چراي خيل مريدان كه در

بودند پراكنده قويونلوها آق قلمرو سرتاسر

تمامي داشته هاي او محسوب مي شد كه در

كرد. اسماعيل ياري را او مقصود به رسيدن

علي

سلطان

برادرش

مرگ

از

پس

نوجوان

كه

بود

صفوي

خاندان

از

مناسب

فرد

تنها

مي توانست رهبري طريقت را برعهده گيرد و

از اين رو مورد توجه و حمايت ويژه مريدان

قرار داشت.

اردبيل از سالگي 8 يا 7 در او دادن فراري

سال پنج مدت كه الهيجان به رساندنش و

زيرا دارد امر اين از نشان بود وي مخفيگاه

8ساله نبوده كه نقشه بدون شك اين اسماعيل

فرار و مقدمات آن را فراهم كرده و ارتباط الزم

برقرار صفوي ارادتمندان و عالقمندان با را

و خود اختفاي براي مناسبي محل تا كرده

برادر بزرگترش ابراهيم پيدا كند. درواقع بايد

صوفي

رهبران

از

[1]نفر

هفت

ويژه

نقش

كه اسماعيل را همراهي مي كردند اشاره كرد. به

آن هفت نفر عبارت بودند از حسين بيك هللا

رستم خادم بيك خليفه ابدال علي بيك دده

الياسي قرامانلو بيك بايرام قرامانلو بيگ

و (خنسلو) اغلي ايغوت بيك

هفت

اين

.قاجار

بيك

قراپيري

ناميده اختصاص اهل كه نفر

اصلي نقش احتماال مي شدند

و صوفيانه آموزش هاي در را

نظامي اسماعيل برعهده داشتند.

[2]

الهيجي الدين شمس موالنا

رسيدن اسماعيل از كه پس نيز

كه را صدر مقام سلطنت به

دوران در مذهبي مقام باالترين

شاه اسماعيل بود برعهده داشت

تعصبات ايجاد در مهمي تأثير

اسماعيل

روحيه

در

شيعي

.اسـت

رده ـ كـ

ايفا

وان ـ جـو ـ نـ

از كه گيالني الدين شمس

حاكم ميرزاعلي كاركيا سوي

آموزش مأمور الهيجان شيعه

عربي فارسي بود اسماعيل

مذهب اصول و قرآن ويژه به

همين آموخت وي به را شيعه

حتي در همين سطح آموزش ها

و مقدار نيز مي تواند سنگ بناي

در شده طرح اعتقادي مسائل

اسماعيل شاه به منتسب اشعار

باشد.

اسماعيل

شاه

ادبي

شخصيت

تحفه سامي اثر سام ميرزا قرزند شاه اسماعيل

959نوشته شده است اولين اثري كه در سال

اشاره اسماعيل ادبي شخصيت به كه است

همايون اسم ايراد مي نويسد: وي مي كند.

ايشان در اينجا بنا بر آن است كه با وجود اين

دنيا و دين بامور اشتغال و اعتال و عظمت

گاهي بنا بر تشحيذ خاطر دريا مقاطر متوجه

طبع آزمايي مي گشته اند و دري از لجه بيكران

به ساحل ظهور مي رساندند. لهذا اين شاه بيت

كه از نتايج طبع سحرآفرين مالزمان آن آستان

حكم كالم الملوك و و به ملك پاسبان است

بنابر

عوام

و

خواص

التاج

در

الكالم

تيمن و تبرك در رشته تحرير كشيد.ملوك

شد جا از شنيد چو زارم ناله بيستون

كرد فرياد كه فرهاد دگر پيدا شد

فارسي و تركي در ايشان همايون تخلص

قصيد اي در اميدي موالنا و است خطايي

كه در باب جنگ ايشان و حضر سليم پادشاه

گفته در مطلع ايمايي بدين معني كرد:

«قضا در كارگه كبريائي

كشيده نقش اسليمي خطايي»

نوشته روضه السالطين تذكره منبع دومين

را آن تأليف تاريخ كه است هروي فخري

هروي كرد اند. ذكر 958-962 سال هاي در

خوب

طبع

فارسي

و

تركي

نظم

در

:نويسد

مي

اين است. مشهور اشعارش ديوان و داشت

مطلع تركي آن حضرت است كه خوب واقع

شده:

م ـ يـدق وان ـ يـد وان ـ نـع ي ـ تـيآ ن ـ يـلامج اي

آيا شاه اسماعيل شاعر بوده است؟داود دشتباني

7/18/2019 Vatan Yuli 19




6

م ا...الرحمنالرحيم ـ سـبيارغطنيرال ـ شـاق

اين مخمس كه غزل خواجه حافظ را كرد اند

بغايت شاعرانه گفته است».

مي نويسد: «آن نيز خاقان جهانگشاي مؤلف

از مي گفت. خوب بسيار را شعر حضرت...

شاه

واين

دارد

ها

ديوان

فارسي

و

تركي

اشعار

.است

حضرت

آن

قاد

و

طبع

نتايج

از

يبت

رفت جا از شنيد چو نـالـه زارم بيستون

كرد فرياد كه فرهاد دگر پيدا شد

عباسي عالم آراي در نيز منشي بيگ اسكندر

مي نويسد: آن حضرت در نظم اشعار طبيعت

رغبت بيشتر تركي شعر به اما داشت عالي

تخلص و ود ـ مـر ـ فـ ي ـ مـ

خطايي مي كردند».

در سلسله النسب صفويه

است: شده نوشته نيز

حضرت موزون آن «طبع

و فارسي اشعار و بود

تخلص

خطايي

به

تركي

بسيار حضرت آن از

طالبان ميان در و است

ديوان آن حضرت مشهور

و معروف است.» و سپس

تركي اشعار از بيت 87

نقل را خطايي وان ـ يـد

مي كند.

معاصر محققين ميان در

در مينورسكي نـيـز

HE عنوان با مقاله اي

POERY OF

SHAH ISMAIL اشعار

» :نويسد

مي

[3]Iترديد دون ـ بـ او تركي

شعري ار ـ ثـآ مهمترين

زبان اين با زيرا اوست

ان و ـ يـ ـ ئـاد ـ فـ ه ـ كـ ت ـ سـا

جنگجويان خود را كه تركمانان آسياي صغير

با و مي سازد مخاطب بودند عراق و شام و

آنان سخن مي گويد و نفوذ معنوي فوق العاده

خود را در دل آنان جايگزين مي سازد.»

آنچه مي نويسد: نيز آلماني محقق رويمر

شيعه مذهب كرد اعالم اسماعيل[ ]شاه او

نمي توانست حتي كه مذهبي بود اثني عشري

و

همخواني

او

مذهبي

شخصي

نظريات

با

البالي از را نكته اين باشد. داشته دمسازي

منبع غيرقابل ترديد شخصي او يعني اشعارش

درمي يابيم. در اين اشعار اسماعيل بر آن است

فيضاني از خدا وفي الواقع كه تجسمي از علي

خود خداست».[4]

هر چند در اشعار خطايي به موارد اين چنيني

كه نيست مشخص و خورد بر توان نمي

به نسبتي چنين اشعار كدام براساس رويمر

قضاوت وي وي مي دهد اما در اينجا صرف

شاه اسماعيل به ديوان اين انتساب مورد در

مراد است.

قابل

منبع

...» :

نويسد

مي

ديگر

جاي

در

ديوان وي موجود است كه اولي و دست اعتماد

شاه شعري تخلص خطايي و است خطايي

را اسماعيل اشعار ديوان اين بود. اسماعيل

فردي با تعصب خشك مذهبي و انگيز هاي

نمايانگر مسلم كه مي نمايد صوفيانه شديد

خانواده صوفيانه انديشه هاي ديرينه سنت

نخستين حاوي همچنين اشعار اين اوست.

شور اوست. اجتماعي شخصيت نشانه هاي

مي تراويد او از كه دآوري ـ جـو اشتياق و

مؤثر هوادارانش در شديد و بود چشمگير

.«

افتد

مي

با

اسماعيل

شاه

است

معتقد

نيز

پتروشفسكي

تخلص خطايي به زبان تركي شعر مي سرود.

[5]

رسول اسماعيل زاده مصحح ديوان خطايي از

لطفعلي بيگ (رياض الشعرا) عليقلي خان واله

(آتشكده آذر – ده) در ميان تذكر نويسان آذر

و احسن التواريخ در رومي بيگ وحسن

روضه الصفا از ميان مورخين به ميرخواند در

عنوان كساني ديگر كه به شخصيت ادبي شاه

اسماعيل اشاره كرده و از اشعار او نمونه هاي

حال آن كه دكتر منوچهر آورد اند ياد مي كند

اول اسماعيل شاه كتاب در دوست پارسا

مورخان برجسته 750مي نويسد: «.... صفحه

حسن

خواندمير

الدين

غياث

مانند

صفوي

روملو و امير محمود خواندمير درباره شاعري

اشار اي او تركي ديوان و اسماعيل شاه

نكرد اند.»

دل در رازهايي كتاب در منصوري فيروز

ترك پژوهشگر و مي نويسد: «مورخ تاريخ

1918م سال در لرزاده و كوپر فواد محمد

ايلك ادبياتند «ترك كت ب شناسي بخش در

[ديوان كتاب اين كه متصوفلر» اعالم داشت

نمي باشد. اسماعيل شاه روده ـ سـ تركي]

گلپينارلي عبدالباقي 1943 سال در سپس

پير ديوان مقدمه در بوراتاو ناتلي پرتو و

زمان

در

را

آن

تأليف

تاريخ

...

ابدال

اين سلطان داليل او داشتند.» اعالم تهماسب شاه

نويسندگان را ذكر نمي كند اما خود در همين

به ادامه در كه مي كند بيان را ادله اي كتاب

آن ها پرداخته مي شود.

و است استوار پايه دو بر منصوري داليل

تالش او بر اين است تا با استفاده از ادله و

دو اين اثبات براي مي دهد ارائه كه براهيني

مدعا استفاده كند:

اشعار ديـوان كه منابعي و كتب كليه -1

داد اند نسبت اسماعيل شاه به را خطايي

يعني

ها

آن

قديميترين

الخصوص

علي

و

كه

السالطين

روضة

ويژه

به

»و

سامي

تحفه

قديمترين نسخه موجود در دانشگاه استانبول

1038هجري استنساخ شده» مخدوش بتاريخ

به آن اضافه و الحاق «بعد است و اين مورد

«توسط عثماني ها و براي گرديده» اين كار نيز

استفاد هاي تبليغاتي و سياسي صورت گرفته

است. »

خطايي وان ـ ـ يـد» -2

تبليغاتي مجموعه يك

تعاليم بكتاشي است» و

«به هيچ وجه نمي تواند

اسماعيل شاه سـروده

.«باشد

آيا كه ايـن به پاسخ

نزديك شبه دو ايـن

نه يا ت ـ سـا ع ـ قـاو به

به كه است آن نيازمند

پرداخته ديوان مضمون

موجود نسخ و شـود

بررسي و مطابقت نيز

گردد.

شاعر اسماعيل شاه آيا

داشته ديواني و بوده

است؟

از

برخي

بـه

پيشتر

پيرامون

كـه

كساني

شاه به منتسب اشعار

صفوي ل ـ يـ ـ عـا ـ مـ ـ سـا

د ـ نـا در ـ كـ اظهارنظر

اولي ت ـ سـد منابع و

اشاره دانسته اند شاعر را اسماعيل شاه كه

فيروز روايت بر بنا افراد اين ميان در شد

تاريخ دل در رازهايي كتاب در منصوري

محققين و پژوهشگراني در تركيه نظير محمد

و گلپينارلي عبدالباقي و كوپرولوزاده فواد

اسماعيل شاه بودن شاعر بوراتاو پرتونائلي

براهين و داليل از اما برد اند سؤال زير را

منبع

تنها

بنابراين

نيامده

ميان

به

سخني

آنان

مي كند وارد ايرادي چنين كه دسترسي در

فيروز تاريخ اثر دل در رازهايي كتاب همان

ادامه در اساس همين بر است منصوري

مدعا اين براي وي داليل بررسي و نقد به

مي پردازيم.

ادعا منصوري آقاي كتاب اين از بخشي در

و السالطين روضه سامي تحفه كه كند مي

از شاعر بودن شاه كه اول منابع دست ساير

اين اند. شده تحريف كرد اند ياد اسماعيل

ادعا بر داليلي سستي استوار است كه از لحاظ

است. نيز خطرناك و گزاف بسيار تاريخي

روضه

از

موجود

نسخه

ترين

قديم

كه

السالطين در دانشگاه استانبول بوده است و يا اين

در نيمه دوم قرن دهم هجري تنقيح و تحريف

كتابهاي تاريخي و مرجع باب روز شده است.

و تاريخي كتب تمامي بايد باشد چنين اگر

هجري دهم قرن دوم نيمه از بعد را مرجع

است

بوده

شاعر

اسماعيل

شاه

آيا

7/18/2019 Vatan Yuli 19




7 است

بوده

شاعر

اسماعيل

شاه

آيا

روز باب تحريف كه چرا دانست مخدوش

اين دوره بوده است و به هيچ يك از كتب نيز

شده نگهداري استانبول كتابخانه هاي در كه

مي توان را داوري ها گونه اين نكرد. اعتماد

آن چنان گسترش و تعميم داد كه هيچ چيز از

در

بنابراين

.

نماند

باقي

نگاري

تاريخ

و

تاريخ

و

احتياط

جانب

بايد

چنين

اين

هاي

قضاوت

دورانديشي نگه داشته شود.

روضه مي نويسد: بخش اين در منصوري

السالطين بدون اينكه از تخلص شاه اسماعيل

نظم مي كند: در معرفي چنين را نامي برد او

خوب طبع فارسي و تركي

اشعارش وان ـ يـد و ت ـ شـاد

مشهور است. اين مطلع تركي

خوب كه است حضرت آن

واقع شده:

ديوان آيتي عنوان جمالين اي

قاشالرين طغراي قديم

الرحيم

الرحمن

...ا

بسم

خواجه غزل كه مخمس اين

بغايت د ـ نـا در ـ كـ را حافظ

شاعرانه گفته اند»

در مخمس ايـن آخـر بند

روضه السالطين چنين است:

چو چشمت مـردم كه ببين

آهوي صياد

زلف زنجير و دانه و زخال

دام نهاد

«خطايي» چنين به ز خال دانه

دام افتاد

زلف

آن

از

حافظ

مباد خـالص

تابدار

تو كـمـنـد ه بـسـتـگـان ـ كـ

رستگارانند»

دقت حتي منصوري اي ـ قـآ

هروي فخري كه نمي كند

اسماعيل شاه از كه را شعري

تخلص خطايي نقل مي كند با

به پايان مي رسد و هر خواننده

كه ود ـ شـ ي ـ مـ متوجه اي

اين شاعر تخلص «خطايي»

كه جا آن يا و است ابيات

است اين مي گويند: «جالب

چاپي

و

خطي

هاي

نسخه

كه

خطايي ديوان از كه متعددي

... دارد وجود ... اكنون هم

ابيات نمونه هاي هيچكدام

يا سامي تحفه در مندرجه

روضه السالطين را ندارد.»

سام چرا كه مورد اين به بار چندين ايشان

ميرزا تنها يك بيت از ديوان اشعار پدرش نقل

كرده است ايراد مي گيرد اما براي رد گزارش

قديمي ترين كه آن از غير السالطين روضه

است بوده استانبول كتابخانه در آن نسخه

دليلي ارائه نمي دهند.

مضمون

از

.

كنند

مي

مطرح

سؤاالتي

ادامه

اين در كه برمي آيد ؤاالت ـ سـ اين از برخي

مي دهند ارائه كساني مقابل در را پرسش ها

شاه توسط تركي زبان ترويج مدعي كه

اسماعيل در تقابل با زبان فارسي هستند. اين

نكته شايان توجه است كه مسائل مطروحه در

رابطه با گرايش هاي قوم گرايانه در صد ساله

قابل تسري و تعميم به دور هاي پيش اخير

از تاريخ معاصر نيست و بايد از تعصب هاي

پرهيز نمود تاريخي در تحقيقات چنيني اين

براي نمونه ايشان مي نويسند: «در صورتي كه

به

خاصي

عالقه

اسماعيل

شاه

دانيم

مي

همه

عالقه

چنين

كه

آن

حال

«...داشت

شاهنامه

نام كه چرا نيست نيز نفي قابل كه اي(

فرزندان شاه اسماعيل خود گوياي اين عالقه

نام بهرام و طهماسب رستم سام است-

نافي تواند نمي است) اسماعيل شاه پسران

سرودن اشعار تركي توسط وي گردد. تالش

و فردوسي دادن قرار رودرو براي كه هايي

هاي گرايش برخي توسط ايران هاي ترك

انحرافي قوم گرايانه در تاريخ معاصر صورت

آن حداقل و ندارد تاريخي اي سابقه گرفته

براساس اشعاري كه است كه شاه اسماعيل

از او باقي مانده و نام پسران و دستور تاريخي

پسرش

توسط

كه

شاهنامه

تدوين

براي

ادامه يافت و نفيس ترين شاهنامه ايران را كه وي

به شاهنامه تهماسبي نيز معروف است شكل

چنين داوري نداشته است. داد

ايشان در پرسش ديگري مطرح مي كنند كه در

ديوان خطايي چه مقدار از تصوف اسالمي و

عرفان ايران يا از سرگذشت آباء و اجداد شاه

اسماعيل بحث شده و نسبت به خانقاه صفويه

آنان تبليغ شده و طريقت درويشان و تعاليم

مي نويسد: ديگري[6] جاي در ايشان است.

كه اين وضوع درمي يابد كنجكاو به خواننده

است

نوشته

ايراني

غير

نفر

يك

را

كتاب

اعالم

و

ايران

از

ديوان

جاي

هيچ

در

زيرا

جغرافيايي و تاريخي اين كشور نام نمي برد.

در اين جا برخي از موارد نقض اين ابهامات

جهت نشان دادن ميزان ايراني بودن شاعر اين

ديوان گزارش مي شود. بديهي است اين موارد

اما باشد بيشتر مي توانست

خالف دادن نشان تنها چون

به است بوده مراد ادعا اين

شده بسنده نمونه هاي آوردن

است.

شخصيت هاي و شاهنامه

اسطور اي:

وافري

عالقه

اسماعيل

شاه

داشته فردوسي شاهنامه به

حدي به عالقه ايـن اسـت

عميق بوده است كه او از پنج

آنان نفر چهار نام خود پسر

و بهرام رستم تهماسب را

شاهنامه قهرمانان از كه سام

زماني وي گذاشت. هستند

هديه اي تا گرفت تصميم كه

فرزند خود بدهد به تهماسب

نقاشي هنر بزرگان داد فرمان

مينياتور و خطاطي كه در دربار

مصوري

نسخه

بودند

جمع

او

.كند

تهيه

فردوسي

شاهنامه

از

اسماعيل شـاه تصميم ايـن

اعتقاد و عالقه كمال نشانه

است. فردوسي شاهنامه به او

ديوان در كه نيز اشعاري در

مي توان است آمده خطايي

اعتقاد و عالقه اين نشانه هاي

را ديد.

در غزلي با مطلع:

عاشقا گل ـ گل برو كيم جان

جانان منده دور

زاهدا سن خانده سن نور ايله

دور

منده

ايمان

مي گويد:

«رستم چوخ دنيادا پهلوانالر

زالم» دئدي

ملك و اسكندر حكمت

سليمان منده دور

در غزل ديگري مي گويد:

اولدي ختم دوراني ون جم و جمشيد جام

تمام

شه دوران دير دور جام ايندي اونوندور كيم

بو دور آئينه ي اسكندر گيتي نما

موندا روشن دور جهاندا هر نه كيم پنهان دور

:

مطلع

با

مثنوي

در

بنـام خداونـــد حــــي و كريـــم

كريــم اولدور توانــا بذات قديم

مي گويد: كيميني به هيبت چو رستم ائدن

يا مي گويد:

من اوالم كيم اوغراشا افراسياب

. ازبكان

با

نبرد

در

اسماعيل

شاه

7/18/2019 Vatan Yuli 19




8

باشينا اوروب گورزي دنك ائيلرم

منوملــــن غنيـــم اولــــوب افراسيـــاب

اونونلـــن اوروشماغـــه ننـــگ ائيلـــرم

دريغا گـــر اولسايـــدي رستـم ديـــري

گور يـــدي اوزونــدن اويئيــر ك اري

اسفنديــار

اولســا

دم

بــــو

دياردريغـــا

و

ملك

نه

قويئيدم

تختين

نه

دريغــا بوگـــون اولســــا افراسياب

قيليــــج ايلـــه وئرئيـــدم اونا جــواب

گر اولسا بو دوراندا كيو دريغا

گورو نئيدم اونا چو بير نره ديو

دريغا بو دم اولسا سهراب يل

داخي اورميايدي قيليج ايله ال

نيروي او به كه مي خواهد خدا از ادمه در

شمشيرش را بدهد كه بر دشمنان پيروز شود

براي دشمنان تيز و برنده كند و اگر از مقابل

دشمن فرار كرد عمر او را بگيرد و مي گويد:

غنيم ائيله منه اوتوزمين اري

بيري

هر

اونون

اوال

تك

رستم

كي

اي ن ـ ـ ـ سـ وئرگيل يـــــــاري منــــه

شهريـــار!

ر رستـــم اولســــا قيالم تارومار ـ ـ ـ گـ كي

ه حـــق كــالم ـ ـ ـ بـ و لوـــسر ق ـ حـ هب

امـــــام همـــــام بــه حـــق علــــي

اشاره به ايران و شهرها:

معشوق نامه ده هشتم نامه از بخشي در

خواسته هاي خود از عاشق را خطاب به اشك

عاشق مي گويد:

چون حسن ائله ييم شه خراسان

هم خسرو ملك تخت ايران

جيحون

آب

كدير

گره

دمگونملكومده

اوال

كيم

ك

گره

سرخاب

شيراز شئهي منيم لبيم خمر

بغداد مئهي منيم لبيم سمر

آخسين وطنيمده شط بغداد

گز سين چمينده ركناباد

خطايي مي نويسد:

منع ايلمه خطائي كالمني اي رقيب

باخ دفترنيه سوزلري نظم و نظام در

اي خطايي آفرين قيلماق گرگ ادراكنا

بيله تر سوزلر مگر كيم سعدي شيراز ايدر

يا جاي ديگري به دجله و فرات و جيحون كه

مي شوند محسوب تاريخي ايران سرحدات

:كند

مي

اشاره

من بت ليلي اليندن اولموشام مجنون تكي

اشتياقوندن دمادم آغالرام محزون تكي

دوتدي سيل سويوندان چشموم چشمه ي

عالمي

جيحون و دجله و فرات گلميشدور مونجه

تكي

در غزل ديگري مي گويد:

مرحبا اي دلبر شيراز و شوخ ملك چين

ا... اكبري هر كيم سني گوردوكده شويلدي

در جاي ديگر مي گويد:

زولفون شانه قيلميش مگر مشاطه

اونوندور

ريحان

نگهت

لن

بوگول

ختا و چين ايلن مصر و خراسان

عراق و فارس هم كرمان اوندور

در مطلع يكي از غزليات مي پرسد:

غموندن گوزلروم عمان دگولمي؟

پدران شاه اسماعيل:

خطايي بو مقام اوزگه مقامدير

مقامين مهري او ايكي امامدير

شيخ صفي نين بويروغوندا تمامدير

ديدار محبت زيرا جان آرزوسو

يا در غزل ديگري كه پيشتر آمد مي گويد:

سيريم

حقون

اسمعيل

شاه

سروريمآدوم

غازيلرون

بوجمله

آتام دور حيدر اولو بابام صفي

شجاعت اهلي يم حق جعفري يم

يا مي گويد:

هر كيم شيخ صفي نين امريني توتماز

يورولور بويولدا منزيله چاتماز

شيخ ارمغان را توحيد ديگري جاي در يا

صفي مي داند:

گمانسيز چانمير ايله اخالص يقين

توحيد ارمغانيدير نين صفي شيخ

يا در مضمون مشابهي توحيد را مقدمه اعتقاد

به دوزاده امام مي داند:

پيريم شيخ صفي دن سرمايه ميزدير

اون يكي امامين اركانيدير توحيد

دارد

گونه

رجز

مضمون

كه

ديگري

غزل

در

و به توصيف غازيان راه حق مي پردازد. قزل

مي آورد غازيان اين خصوصيات نيز را باش

كه مختص مريدان طريقت صفوي است مطلع

غزل اين است:

او سلطان كرم صاحب هنر دور

نور بصر دور واليت دور يقين

قوشانسه غازيلر سيف و سالحي

منافق جانينه خوف و خطر دور

در اشاره به قزل باش ها مي گويد:

قيزيل تاج قيزيل بئيرق قيزيل علم

اول گون حذر دور گئيسنه غازيلر

اين

شاعر

كه

دهد

مي

نشان

خوبي

به

موارد

اشعار نه تنها ايراني بوده و به نمادهاي فرهنگ اين

شهرها اسطور اي قهرمانان (شعرا ايراني

آشنايي تاريخي) و جغرافيايي اعالم ساير و

داشته است به آنها عشق نيز مي ورزيده است

طريقت به متعلق اين ها بر عالوه شاعر اين

ساير و صفوي شيوخ اسامي و بوده صفوي

نمادهاي طريقت صفوي نيز در اشعارش ديده

مي شود.

در اشعار ديگر اشاره به عشق شيرين و فرهاد

به دار قصه دارا و اسكندر خسرو و شيرين

شيخ

داستان

حالج

منصور

شدن

كشيده

شود

مي

ديده

ديگري

متعدد

موارد

و

صغان

و آن چه كه مهم است عدم حتي يك اشاره

به اعالم و نمادهاي فرهنگي است كه خارج

باشد. ايراني تمدني و فرهنگي حوزه از

از نيز شاهنامه قهرمانان به مكرر اشار هاي

سوي شاعر مي تواند دليل ديگري بر اين باشد

كه شاه اسماعيل شاعر اين اشعار است زيرا از

عالقه شاه اسماعيل به شاهنامه اطالع داريم.

تعاليم تشريح به ادامه در منصوري آقاي

بكتاشيه ارادت و مي پردازد بكتاشيه طريقت

به حضرت علي را بيان مي دارد تا بتواند پاسخ

كساني را بدهد كه يكي از علل انتساب ديوان

در

اشعاري

وجود

را

اسماعيل

شاه

به

خطايي

(ع) مي دانند. در پاسخ به مدح حضرت علي

اين ايراد و تمايز اشعار شاعر خطايي با اشعار

امام دوازده مدح از مورد چند به بكتاشيه

شيعه مي توان اشاره كرد.

1ـ در يكي از غزليات كه شاعر دوازده امام را

يك به يك با القاب و به ترتيب نام مي برد و

منقبت آنان را مي گويد مي نويسد:

هر كيم اون ايكي امامي بيلدي كي

اونا قيرميزي تاج گئيمك روادور

كه قزلباشي شيوه به روشني به بيت اين

مختص طريقت صفوي اشاره دارد.

علي

حضرت

منقبت

در

كه

ديگري

غزل

در

و

حيوان

آب

داستان

به

آخر

بيت

است

(ع

)

در مكرر كه مي كند اشاره اسكندر و خضر

ادبيات فارسي تكرار شده است.

سوي حيوان ايچون ظلمات ايچينده

خضر و اسكندر گلو بدور خطايي

يا در غزل ديگري كه به منقبت ائمه مي پردازد

از امام موسي بن الرضا به عنوان شاه خراسان

ياد مي كند اين تعبير از امام هشتم بعيد است

شيعيان عموم بلكه باشد بكتاشي تعبيري

اين مي دهند. لقبي چنين رضا امام به ايران

بيت چنين است:

امام هشتم اول شاه خراسان

دور

رضا

موسي

علي

بيل

حقيقت

تكرار را مضمون همين نيز ديگري غزل در

مي كند.

سكگيز قاپوسي جنت عدن ين به واليت

شاه خراسان علي دور موسي ي رضا

امام براي سرايي مديحه به كه قوشماالر در

حسين مي پردازد به شهربانو كه باز از مواردي

و تفاخر براي آن به ايران شيعيان كه است

مي كرد اند استفاده ايرانيان به ائمه انتساب

اشاره مي كند:

گويده اولدوز پاراالندي

شهربانو قار االندي

ياراالندي

حسين

امام

آه حسين و واحسين

اينچنيني ايردات از متعددي موارد منصوري

كه بيش از آن كه به داليل علمي و متقن براي

شباهت اسماعيل شاه به اشعار انتساب رد

تراشي دليل و بهانه جويي به باشد داشته

است

بوده

شاعر

اسماعيل

شاه

آيا

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19




10

تحقيقي

اثر

ايران

در

ادبيات

تاريخ

:اشاره

بسياري از صفا ا... ذبيح استاد گرانسنگ

جهات بي مانند و در خور توجه عالقمندان

با است. بوم و مرز اين فرهنگ و تاريخ

توجه به نوشتارهاي اين شماره نشريه وطن

يولي خالصه دو برش از اين اثر را انتخاب

عالقمندان براي باشد اشارتي تا ايم كرده

اين در اين موضوعات را پس و پيش كه

كتاب پي بگيرند.

بخش نخست كه اشاره به قرن پنجم هجري

فارسي ادبيات بر آذري بومي زبان تاثير و

دري در آذربايجان دارد و نشان مي دهد كه

پديد

آذربايجاني

شاعران

كه

نويي

سبك

و داشته هايي ويژگي چه آورند مي

همچنين سلجوقيان ترك زبان چگونه

در فرهنگ ايراني جذب شده خود به

فارسي شعر مي سرودند و در بخش

دوم كه مربوط به قرن نهم هجري

تيمور و مغول يورش از پس و

است رواج تركي گويي در آسياي

مركزي و سپس تاثيرش در ادبيات

فارسي را نشان مي دهد:

شعر پارسي و شاعران پارسي گوي

قرن اوايل تا پنجم قرن اواسط از

هجري

شعر فارسي در نيمه دوم قرن پنجم و هفتم

قرن ششم تا آغاز قرن هفتم از همه حيث در

بوده تحول و بتنوع مقرون و كمال مراحل

است. نخستين امري كه در شعر فارسي اين

آنست گيرد قرار توجه مورد ميتواند عهد

كه سبك شعر فارسي درين دوره در سير

تكاملي خاصي قرار گرفته بود.

در اوايل اين عهد يعني نيمه دوم قرن پنجم

هنوز شعر فارسي تحت و آغاز قرن ششم

تأثير سبك دوره اول غزنوي قرار داشت

و حتي گاه شاعراني ميكوشيدند كه سبك

ساماني را احياء كنند. از كساني كه دنباله

يكي

گرفتند

عهد

درين

را

ساماني

سبك

ناصر بن خسرو قبادياني بود كه قصايد

شاعران سخن معني بتمام او اشعار و

اواخر قرن چهارم را بياد ميآورد. ديگر

كه با تتبع ديوانهاي قطران تبريزيست

استادان عهد ساماني در تقليد و تعقيب

بود. كرده حاصل مهارت آنان سبك

بتعقيب نيز المعي قبيل از شاعراني

سبك شعراي دوره اول غزنوي نظر

با اين حال چه اين شاعران داشتند

همه در گفتار و چه گويندگان ديگر

جديد ادبي عوامل تأثير تحت خود

خاصي

ابتكارات

داراي

فكري

هستند كه نشانه بارز تحول سبك در و

اشعار دوره آنان محسوب ميشود.

مثال قطران با آنكه زبان عهد ساماني را تقليد

مكتب شعر در صنايع كردن وارد با ميكند

تفوه كه ناصرخسرو و ميگشايد را خاصي

اختصاصات از ساماني عهد كهن بكالم

با آميختن فلسفه در سخن خود و پيش اوست

گرفتن بحثها و افكار تازه موجد سبك خاص

و طريقه جديدي در شعر ميگردد. و يا مسعود

روش

پنجم

قرن

اواخر

در

كه

سلمان

سعد

بر هاي شاعران آغاز اين قرن را تتبع ميكرد

اثر اعتياد بدقت خيال و داشتن كلمات منتخب

كه ممتاز كامال سبكي ساده حال عين در و

ايجاد عنصريست و فرخي شيوه وسط حد

كرده است. در اوايل قرن ششم نيز هنوز تتبع

متداول پنجم قرن اوايل شاعران ديوانهاي

ليكن اين امر از آوردن طريقه هاي جديد بود

كه معزي و سنائي مثال نمي كرد پيش گيري

ميكردند تتبع را عنصري و فرخي ديوانهاي

هريك شيو يي خاص دارند كه با شيوه قدما

از بزودي كه سنائي مخصوصا دارد تفاوت

راه

در

و

جست

انصراف

گذشتگان

تقليد

پيشينيان طريقه با بكلي كه افتاد جديدي

تفاوت داشت.

موضوع ابتكار در سبك سخنوري بحدي

مورد توجه و عالقه شاعران بوده است

كه برخي از آنان بدين امر اشاره صريح

جديد روش ابتكار بسبب و داشته

پيشينيان و معاصران بر شاعري در

مفاخرت مي كرد اند مثال خاقاني گفته

است:

و ت ـ سـا ازه ـ تـ اص ـ خـ شيوه را ـ مـ

ان ـ مـ ـ هـ داشت

عنصري

باستان

مراد از شيوه باستان شيوه دوره ساماني شيوه

در او همعصران و عنصري كه است

ليكن آن دربار محمود مكمل آن بودند

شيوه در قرن ششم ديگر بكار شاعراني

كه با دقت فراوان خيال و اصرار درآوردن

ن مز كالم در باريك دقيق مضامين

آنان از هريك و نميآمد بودند خوگرفته

و ميگشت شعر در تاز يي طريقه دنبال

خاقاني هم يكي از آن دسته بود.

شاعر معاصر خاقاني يعني نظامي هم دنبال

ازينكه و ميگشت تازه طريقه يي آوردن

خشنود بود بود نپذيرفته را عاريت ديگران

:ميگفت

و

عاريت كس نپذيرفته ام

آنچه دلم گفت بگو گفته ام

شاعر چندين ببعد پنجم قرن اواسط از

بطريقي هريك كه داريم سبك صاحب

نخستين كوشيد اند. باستان شيوه تغيير در

الدين فخر پنجم قرن وسط بزرگ شاعر

و ويس ترجمه با كه است گرگاني اسعد

رامين از پهلوي بشعر فارسي توانست مكتب

قابل توجهي در داستانسرايي ايجاد كند. اين

مكتب بعد از فخر الدين اسعد كامال مورد

توجه گويندگان قرار گرفت و حتي بعضي

داستانهاي

در

عينا

او

داستان

قسمتهاي

بعدي تقليد شد...از

كرد ايم ذكر تاكنون كه شاعران نامهاي اين

آنان وگرنه غالب و شاهد بود نمونه از باب

در عين تقليد از پيشينيان هريك اختصاصاتي

هريك و بودند آن فاقد ديگران كه دارند

نگاهي به ادبيات فارسي و تركي در آذربايجان

ذبيح ا... صفا

شروانى

خاقانى شروانخاقانى

7/18/2019 Vatan Yuli 19




11

بحد و كرده ايجاد تغييري فارسي سخن در

محسوس يا نامحسوسي در تكميل و تجديد

هيچيك ليكن بود اند سهيم سخن سبك

قرن دوم نيمه شاعران باندازه نتوانسته اند

در آذربايجان و عراق و خراسان در ششم

مانند

.

باشند

مؤثر

فارسي

شعر

سبك

تغيير

بر

و

ششم

قرن

اول

نيمه

گذشت

با

كه

آنست

و با تغييراتي اثر مجاهدات شاعران آن دوره

كه بتدريج در زبان فارسي دري حاصل شده

هفتم قرن اوايل و ششم قرن دوم نيمه بود

همه كه كرد گويندگاني و آبستن شاعران را

ميبايست راه تازه خود را در شعر پيش گيرند

اينست شوند. دور پيشينيان راه از بكلي و

كه براي تحقيق در سبك شعر نيمه دوم قرن

خاص بحث بايد هفتم قرن اوايل و ششم

تاز يي در پيش گرفت....

مشرق و خراسان شاعران كه حال همان در

در شمال سرگرم ايجاد سبك تازه خود بودند

ظهور

شعرا

از

تازه

دسته

يك

ايران

غربي

كرده بودند كه كار آنان از هر حيث در ادب

فارسي تازگي داشته است. اين دسته عبارتند

از شاعران معروف آذربايجان مانند ابو العالء

شرواني فلكي گنجه يي قوامي گنجه يي

مجير الدين نظامي گنجه يي خاقاني شرواني

بيلقاني.

شعر سبك سبب بچند الذكر اخير شاعران

فارسي را از آنچه در ديگر نواحي ايران و يا

متمايز ساخته اند. اول پيش از آنان بوده است

بآن سبب كه تا موقع ظهور آنان شعر فارسي

مراحلي از تحول را پيموده و بسبك هاي نوي

اثر

بر

ميتوانستند

شاعران

اين

و

بود

شده

منجر

ايشان

نظاير

و

سنايي

و

انوري

قبيل

از

كساني

گام نهند. دوم از آن جهت كه زمان ظهور اين

شاعران مقارن بود با عهد ظهور شاعراني در

عراق كه سبك آنان با سبك شاعران خراسان

متفاوت بود و از حيث لفظ و معني در طريقي

ارتباط با اين ديگر سير مي كرد و طبع

شاعران ساختن دور در شاعران

گويندگان از آذربايجان

داشت. آشكار اثر خراسان

اين كه اب ـ بـ آن از وم ـ سـ

گويندگان از محيطي كامال تازه

كه با محيط ادبي خراسان فاصله و

محيط

اين

.آمدند

پديد

داشت

اختالف

ادبي محيط از علت بچند آذربايجان يعني

نخست بود. متمايز النهر ماوراء و خراسان

كه آذري لهجه محيط اين در كه آنروي از

متداول داشت مغايرتهايي دري لهجه با

با ارتباط اثر بر آذربايجان آنكه دوم و بود

برخي از محيطهاي غيرايراني اطراف خود كه

غالبا فرهنگ هاي متمايزي از فرهنگ ايراني

ايران اجتماعي محيطهاي ساير از داشته اند

و آذري لهجه آنكه سديگر بود ممتاز معني

چنانكه در مجلد اول از ساير لهجات مشرق

ايران لهجات در تحقيق هنگام كتاب همين

آميختگي

عربي

زبان

با

باز

قديم

از

ايم

اين ديد آنكه حال و بود كرده حاصل بيشتري

و ديرتر خيلي ايران مشرق در آميختگي

و بود گرفته صورت ادبي زبان راه از بيشتر

پيداست كه وجود لغتها و تركيبهاي عربي در

لهجه آذري لحن سخن شاعران آذربايجان را

با شاعران مشرق متفاوت ميساخت خاصه كه

ظهور شاعران آذربايجان مقارن بود با نفوذ و

شاعران و اديبان ميان در عربي ادب سيطره

ايران و مجاز بودن آنان در استعمال بي حد و

حساب كلمات و تركيبات عربي.

يا

خاقاني

كالم

بر

ناقدان

از

بعضي

كه

ايرادي

يا

و

تركيبات

از

برخي

و

ميكنند

وارد

نظامي

بكلي تعبيرات آنانرا غلط يا نارسا مي پندارند

باطل است زيرا آنان كه با لهجه دري آشنايي

يافته اند ميخواهند شعر شعراي آذربايجان را كه

با لهجه آذري خو گرفته و طبعا هنگام شاعري

از ديده يك تن از مغلوب عادت خود بود اند

ايرانيان خراسان يا ماوراء النهر ببينند و تحليل

و تجزيه كنند و حال آنكه براي فهميدن فكر

و سخن نظامي و خاقاني اول بايد لهجه آذري

محيطقـديـم و

ي و ن ع م

و آنگاه درباره آذربايجان آن روز را شناخت

اشعار اين دو استاد بزرگ اظهار عقيده كرد.

نيمه دوم قرن مهم ديگري كه در مركز ادبي

فارسي شعر در خاص شيوه ايجاد در ششم

مؤثر بود حوزه ادبي عراق است. از اين حوزه

همدان و اصفهان قبيل از شهرهايي از يعني

نويسندگان و شاعران آنها نظاير و ري و

كردند ظهور ششم قرن اواخر در مشهوري

كه آنان نيز در تجديد سبك اثر بسيار داشتند.

محمد

الدين

جمال

عراق

شاعران

بزرگترين

بن عبد الرزاق اصفهاني است كه سبك سخن از

او در آوردن تركيبات جديد لفظي و استعمال

تازه مضامين و مطالب ايجاد و عربي لغات

اين در ذكر قابل نكته دارد. تازگي شعر در

مورد آنست كه تكميل و توسعه مكتب عراق

بيشتر بوجود شاعراني است كه بعد از حمله

غزان و كساد بازار شعر و ادب در خراسان از

آن سامان مهاجرت كردند و بخدمت سالطين

و امراي عراق و آذربايجان درآمدند مانند اثير

الدين اخسيكتي و اشهري نيشابوري و ظهير

.

آنان

نظاير

و

فاريابي

شعراالدين

عمومي

وضع

شعراي اين عهد در شمار طبقات مهم و مورد

مطالعه در كه مهمترين امري احترام بود اند.

احوال شعرا جلب توجه مي كند وجود عد يي

از رجال و معاريف هر زمان در زمره آنانست.

بسياري از سالطين و وزراء و صدور و رجال

و ديوان مي گفته يا عربي شعر زمان بفارسي

و مجالست در يا و داشته اند شعر دفتر و

مؤانست با شاعران روزگار مي گذارد اند. پيش

ازين نام عد يي از پادشاهان و شاهزادگان و

آنان از كه اشعاري آورد ايم امارت جويان را

نقل شده است مانند امير علي بوري تكين و

از

ارسالن

قلج

الدين

نصرة

و

خان

طمغاج

قلج

سالطين آل افراسياب و طغرل بن ارسالن از

سلجوقيان عراق و اتسز و عالء الدين تكش

سلطان و ارسالن ايل بن سلطانشاه و

و خوارزمشاهان از عليشاه و محمد

عالء- و شبانكاره محمد الدين مظفر

اينان بر عالوه غـوري. حسين الدين

نسبت اشعاري سالطين از ديگر بعد يي

سلطان بن سليمان مانند است شده داده

بن محمد بن طغانشاه و سلجوقي محمد

ديگر بسياري و ملك بيغو- و آي ابه مؤيد

بعضي نيست. همه شمارش فرصت كه

آبدار

اشعار

الحق

اميران

و

پادشاهان

ازين

طغانشاه

از

ابيات

اين

مانند

اند

داشته

لطيف

بن محمد:

گل دوش بهنگام سحر خاسته بود

بياراسته نو عروس چو را خود

بود

مشتي زر ريز ريزه در كف كرد

زو نيز مگر كه يار زر

خواسته بود

الدين نـصـرة ملك و

عشاير پادشاه كبودجامه

ايشان نشست كه كبودجامه

در اراضي ميان استراباد و خوارزم

خوارزمشاه

بدست

600بسال

و

بود

بنابر قول عوفي شعرشناس بود و كشته شد

اشعار خوش ميگفت. اين رباعي از اشعار او

نقل ميشود:

تركي كه برخ درد مرا درمانست

او را دل من هميشه در فرمانست

بصد جان ارزد بخريد امش بزر

جاني كه بزر توان خريد ارزانست

اشعار بيغو ملك را در ذكر شاعران اين عهد

ملوك از روزبه بن علي به و آورد خواهيم

جبال نيز اشعار آبدار نسبت داده شده است.

نام بسياري از وزراء و صدور و رؤسا و علماء

آمده

عهد

اين

شاعران

شمار

در

هم

است كه بعضي از آنان مانند امير مسعود بن بزرگ

سعد بن سلمان و خواجه رشيد الدين وطواط

و خيام اكنون در ميان ما بيشتر بشاعري اشتهار

با آنكه نخستين از امراي روزگار خود دارند

و خواجگان از دومين و ممدوح شاعران و

ن اهي به ادبيات فارسي و تر ي در آذربايجان

گنجوى

نظامى گنجونظامى

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19


نام كتاب: سفينه تبريز

بن محمد ابوالمجد نوشته:

مسعود تبريزى

عبدالحسين : هاى مقدمه با

بهارى و نصرا... پورجوادى

دانشگاهى نشر مركز : ناشر

روى از عكسى اپ ـ چـ

مجلس كتابخانه خطى نسخه

1381 شوراى اسالمى ـ

ايران تاريخ در آذربايجان

اسالم از بعد چه و قبل چه

فرهنگ

مهم

هاى

كانون

اهميت از است. بوده تمدن و

از قبل آذربايجان مذهبى

مهم هاى اتشكده از اسالم

ان و بعد از اسالم در رسميت

توسط شيعه مذهب يافتن

قابل صفوى اسماعيل شاه

در آذربايجان است. مشاهده

داراى نيز ايران سياسى تاريخ

بارها و است زيادى اهميت

هجوم مورد بيگانگان توسط

خطه اين . است شده واقع

فرهنگى

تاريخ

در

سرسبز

صدها

ران ـ يـا

هنرى

و

ادبـى

داده ارايــه شاخص چهره

شعر از اركان اغلب كه است

ايران ادب و هنر موسيقى

زمين هستند.

چندى پيش يك كتاب منحصر

به ارزشمند بسيار و فرد به

صورت عكسى چاپ و منتشر

علم و دانش آذربايجان عصر خود ادب فرهنگ شده است كه آيينه

است.

در تبريزى مسعود بن محمد ابوالمجد نام به تبريز كاتبان از يكى

در موجود آثار از گرانبها اى مجموعه هجرى هشتم قرن اوايل

شايسته

اينك

كه

دراورد

نگارش

به

كتابى

در

را

خويش

ى كتابخانه آذربايجان محققان و پژوهان دانش مضاعف پژوهش و تحقيق

. نسخه هايى كه از اثار مختلف در اين مجموعه امده است هم به است

دليل قدمت انها و هم به دليل با سواد بودن كاتب مجموعه از اهميت

اى از سفينه تبريز آيينه و ارزش بسيارى برخوردار است. در حقيقت

يعنى وضع فرهنگى تبريز در باشكوه ترين دوران حيات فرهنگى ان

در نيمه دوم قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجرى است. در اين آيينه

است كه مى توان ديد چه دانشمندان و ادبا و شعرايى در تبريز به سر

مى بردند. اهل علم و ادب تبريز به چه كتاب هايى عالقه داشتند و

متون فارسى و عربى استفاده مى كردند و چگونه به زبان چگونه از

فارسى و لهجه ى فهلوى شعر مى گفتند.

ومهمترين نخستين دارد. اهميت مختلفى جنبه هاى از تبريز سفينه

هفتم

قرن

در

تبريز

در

رايج

زبان

ساختن

آشكار

در

آن

اهميت

شكل

تبريز

سفينه

مولف

كه

فهلوياتى

اساس

بر

.است

هجرى

هشتم

و

شناسان زبان مطالعه براى ارزشمند منبعى و كرده درج و گردآورى

به خوبى آشكار مى شود و عالقمندان زبان ديرين آذربايجان است

بود. نيافته تغيير آذرى تركى به تبريز زبان هنوز دوره اين در كه

اصيل عرفان به توان مى آن اهميت وجوه ديگر جمله از همچنين

ايرانى اشاره كرد. مؤلف متونى

و مراجعه محل كه عرفانى

(قرن توجه عرفانى عصر خود

آذربايجان در هشتم) و هفتم

بوده را گردآورى و درج كرده

اثر اين در آنكه ضمن است.

در تاريخ ايران وآذربايجان هم

اطالعات ذى قيمتى دارد.

سفينه گرانبهاى تبريز كه شامل

مطالب و رساله 209 معرفى

368 در و است ديگر مستقل

قطع

در

ستونى

چهار

رحلى بزرگ تدوين شده است برگ

تاريخ براى مختلفى وجوه از

آذربايجان و ايران فرهنگ و

. نخستين اهميت اهميت دارد

زبان ساختن اشكار در را ان

رايج در تبريز در قرن هفتم و

. بر اساس هشتم هجرى است

سفينه مولف كه فهلوياتى

كرده درج و گرداورى تبريز

و منبعى ارزشمند براى مطالعه

عالقمندان و شناسان زبـان

است

آذربايجان

ديرين

زبان

در

كه

شود

مى

اشكار

خوبى

به

به تبريز زبان هنوز دوره اين

) . تركى آذرى تغيير نيافته بود

براى نمونه نگاه كنيد به رساله

ص533) 124

ميراث ن ـ يـا ديگر اهميت

موسيقى مورد در ارزشمند

است كه برخى در آذربايجان

مطالب اين كتاب صدد ساختن شناسنامه غير ايرانى براى آن هستند

تالش ها است. دليل روشنى بر بطالن اين

از ديگر سوى سفينه تبريز براى تاريخ ادبيات و زبان فارسى آذربايجان

. گردآورنده متن سفينه قسمت نيز كتابى ارزشمند محسوب مى گردد

ثبت

ى

مجموعه

در

را

خود

عصر

هم

آذربايجان

شعراى

اثار

اثرى عمده هيچ انها از برخى از كه اكنون شعرايى است كرده ضبط و

از ان جمله مى توان به اشعار جالل الدين عتيقى در دست نيست

مجدالدين محمد مجدالدين ملك محمود بن مظفر تبريزى تبريزى

تبريزى و عزالدين عطايى اشاره كرد.

ظهور ى آستانه در آذربايجان تاريخ براى تبريز سفينه شك بدون

تاريخ و محققان است شايسته دارد. و ارزش افزون اهميت صفويه

در هر زمينه مدنظر قرار پژوهان مطالعه و تحقيق بر روى اين متن را

دهند تا در پرتو تحقيق و بررسى تك تك رسايل مندرج در اين كتاب

هنر و علم آذربايجان زبان ادب فرهنگ گوشه هايى از تاريخ

1386شمسي(2007 به جامعه معرفى شود. نسخه سفينه تبريز در سال

موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسالمي ميالدي) از سوي كتابخانه

شمسي

1387

ماه

بهمن

در

و

شد

معرفي

جهاني

حافظه

ملي

كميته

به

.رسيد

ثبت

به

ايران

جهاني

حافظه

فهرست

در

(ميالدي

2009)

اين نوشتار خالصه اى است از جستار ارزشمند رحيم نيكبخت كه با

سفينه تبريز» در «كشفى بزرگ در تاريخ و فرهنگ آذربايجان عنوان

فروردين و ارديبهشت 90-91 شماره جغرافيا كتاب ماه تاريخ و

1384به چاپ رسيده است.



13

سفينه تبريز يادگارى گرانبها از

آذربايجان

فرهنگ

و

تاريخ

7/18/2019 Vatan Yuli 19


كه است ايراني زباني نام «آذري»

در آذربايجان و تا پيش از گسترش

تكلم دان ـ بـ تركي كنوني ان ـ بـز

زبان به گفتن سخن مي شد.

طي آذربايجان در «آذري»

اسالمي

هاي

سد

نخستين

در

آن

بودن

«ايراني

»نيز

و

دوره همان متعدد منابع

تصريح و تصديق شده است

.p ,1989 ,Yarshater) .(238اينك همه هم داستان اند

گونه هيچ جاي واقع در و

كه وجود ندارد ترديد جدي

مردم تركان ورود از پيش

آذربايجان و زنجان نيز همانند

ران ـ يـا مناطق ساير ردم ـ مـ

ايراني زبان هاي از يكي به

(هنينگ مي كردند گفت وگو

.(315-6ص

سرزمين در امروزه چند هر

و كهن زبان به نه آذربايجان

بل كه به زباني «آذري» ايراني

كه تركيبي از از شاخه آلتايي

عناصر فارسي و تركي و عربي

مي شود گفته سخن است

و آثار و اسناد از انبوهي اما

به موجوديت و شواهد تاريخي و زبان شناختي

«آذري» در اين منطقه پيش اصالت زبان ايراني

تصريح «تركي» كنوني از رواج و چيرگي زبان

دارند:

عنوان

به

«

آذري

»

زبان

از

كه

منبعي

ترين

كهن

«مقفع

ابن

»كرده

ياد

«ايراني

»هاي

زبان

از

يكي

(كشته شده در: 142ق) است كه گفته ي وي در

(22نقل شده (ص نديم «فهرست» ابن كتاب

است.

«پهلوي» آذربايجان زبان مقفع به گفته ي ابن

(فهله) (الفهلوية) بوده كه منسوب است به پله

يعني سرزميني كه شامل ري و اصفهان و همدان

همين است. بوده آذربايجان و ما نهاوند و

«حمز ي اصفهاني» (منقول در: ياقوت گفته را

(112 (ص ص (925و خوارزمي ج3 حموي

«مسعودي» مورخ نيز نقل كرد اند. پس از وي

اوايل سد ي چهارم ق. در كتاب خود مي گويد:

مسكنهايشان

و

قديم

اقوام

باخبار

كه

كساني

عالقه دارند گفته اند كه اقوام معتبر و بزرگ قديم

هفت قوم بود اند كه بسه چيز امتياز داشته اند:

اخالق و زبان و اندام.

پارسيان قومي بودند كه قلمروشان ديار جبل بود

از ماهات و غيره و آذربايجان تا مجاور ارمينيه

و اران و بيلقان تا دربند كه باب و ابواب است

و ري و طبرستان و مسقط و شابران و گرگان

و و مرو هرات و نيشابور است كه ابرشهر و

و كرمان واليتهاي خراسان و سيستان و ديگر

فارس و اهواز با ديگر سرزمين عجمان كه در

همه وقت حاضر باين واليت ها پيوسته است

يكي

پادشاهش

بود

مملكت

يك

واليتها

فقط در بعضي كلمات اين بود و زبانش يكي بود

زبان را كه حروفي وقتي زيرا داشتند تفاوت

كلمات تركيب و باشد يكي مي نويسند بدان

يكي باشد زبان يكي است و گرچه در چيزهاي

ديگر تفاوت داشته باشد چون پهلوي و دري و

آذري و ديگر زبانهاي پارسي. (التنبيه واإلشراف

ص:74)

جغرافي نگار اصطخري» ابراهيم «ابواسحاق

(191-2 (ص سد ي چهارم ق. در نوشتار خود

«

فارسي

»

را

آذربايجان

مردم

زبان

صراحت

به

ي

سد

اواخر

) «حوقل

ابن

» .خواند

مي

(الفارسية

)

به روشني چهارم ق.) نيز همين سخن را بازگفته

بيش تر و آذربايجان مردم كه: «زبان مي نويسد

«ابوعبدا... .(97 است» (ص فارسي ارمينيه

ق. چهارم سد ي اواخر نويسند ي مقدسي»

نموده سرزمين ايران را به هشت اقليم تقسيم

ايراني اقليم مي نويسد: «زبان مردم اين هشت

و دري برخي كه اين جز است (العجمية)

آن ها همه ي و است (منغلق) پيچيده بعضي

.(259وي مي افزايد فارسي ناميده مي شود» (ص

فارسي به حروف در آذربايجان «فارسي كه

.(378 خراسان شبيه است» (ص

«حموي

ياقوت

» .ق

هفتم

ي

سد

اوايل

در

مي نويسد: «مردم آذربايجان زباني دارند كه آن

ديگران براي و مي نامند «آذري» (اآلذرية) را

«حمدا... ص128). نيست» (ج1/ مفهوم

مستوفي» مورخ اوايل سد ي هشتم ق. دربار ي

«مراغه» مي نويسد: «زبان شان پهلوي زبان مردم

و دربار ي زبان مردم (100 مغير است» (ص

=) راست مي گويد: «زبان شان پهلوي «زنجان»

و دربار ي زبان مردم (67 كامل) است» (ص

«گشتاسفي» (واليتي ميان اردبيل و باكو) اظهار

مي دارد كه: «زبان شان پهلوي به جيالني بازبسته

.(107 است» (ص

جهانگرد

«

چلبي

اولياي

» .

ق

دوازدهم

ي

سد

در

ارباب

» :نويسد

مي

تبريز

مردم

ي

دربار

عثمانيايي

معارف آن به فارسي تكلم مي كنند» و دربار ي

مراغه مي گويد: «اكثر زنان مراغه به زبان پهلوي

.(33-4 ص گفت وگو مي كنند» (رياحي خويي

به تاريخي شواهد و اسناد اين مجموعه ي از

روشني برمي آيد كه مردم آذربايجان تا

پيش از گسترش و چيرگي كامل زبان

به يكي كنوني تركي در عصر صفوي

«پهلوي» كه ايراني زبان هاي از

«آذري» خوانده شده و با زبان و

اصفهان

و

همدان

و

ري

مردم

سخن

بوده

خويشاوند

و

پيوسته

در مي گفته اند. چنان كه مي بينيد

هيچ يك از اسناد و منابع تاريخي

زبان مردم آذربايجان دوره اين

«تركي» دانسته نشده است.

شدن ترك زبان تدريجي فرايند

اران «آذربايجان» - و در كنار آن

سلجوقي عصر از - آناتولي و

اسكان بـا پنجم) د ي ـ ـ سـ)

تركمان در اين بيابان گرد ايالت

با و غزا نبرد منظور به نواحي

(ارمنستان بالد به اصطالح كفر

گرديد

آغاز

(بيزانس

گرجستان

باسورث 205 ص اب ـ يـرز)

105 97 48-9 ص 1366

,1989 ,Bosworth 196

براي زمان اين در و (228 .pنخستين بار زبان تركي به گوش

آذربايجان پهلوي زبان بوميان

كه مغوالن دور ي در رسيد.

بيش تر لشكريان شان ترك تبار بوده و آذربايجان

ايالت و لشكريان را تختگاه خود ساخته بودند

- مغول متعددي در آذربايجان متوطن تركمان

اين در بسياري اقتاعات صاحب و گرديدند

491 462

ص

پتروشفسكي

)

شدند

سرزمين

,Bosworth 194ص

1366باسورث

.p ,1989 ,Yarshater 229 .p ,1989

«آق .(239با حاكميت و نفوذ مستقيم تركمانان

«قرا قويونلو» (908- قويونلو» ( 780-874ق.) و

پشتوانه ي حكومتي زبان 874ق.) به آذربايجان

تركي و نياز مردم به تماس با عمال حكومتي

موجب گسترش زبان تركي و عقب ترك زبان

(رياحي نشيني تدريجي زبان ايراني آذري شد

دائرة المعارف بزرگ اسالمي 33 ص خويي

-239 .p ,1989 ,Yarshater ص261 ج1

و چيرگي سبب به صفويه عصر در .(240

هواخواه شيعه ي و ترك زبان تير هاي انبوهي

براي

را

آنان

صفوي

شاهان

كه

-صفويه

خاندان

پشتيباني خود از شرق آناتولي و شمال سوريه به

- بيش تر كارهاي آذربايجان جذب كرده بودند

سياسي و دولتي و لشكري به زبان تركي انجام

مي گرفت و مردم ناگزير بودند زبان تركي را فرا

زبان آذري رفته رفته جاي بگيرند و از اين رو

خود را به زبان فرمان روايان داد تا جايي كه در

تركي در تمام شهرهاي اواخر سد ي يازدهم ق.

(كارنگ بزرگ آذربايجان رايج و غالب گرديد

دائرةالمعارف 187-190 ص فقيه 26 ص

1354 يارشاطر 261 ص ج1 بزرگ اسالمي

.(63 ص

از

اي

عمد

بخش

ي

ساله

ده

چند

اشغال

با

عثماني اما ترك مهاجمان دست به آذربايجان

شاه و ق) 907-930) اسماعيل شاه زمان در

كه بود صفوي ق) 930-984) تهماسب

حاصل آذري به تركي زبان قطعي دگرگشت

كارنگ 33-35 ص خويي (رياحي گشت

زبان آذرى پهلوى

تبريزى

ابوالمجد

اثر

قمرى

هجرى

تبريز

ابوالمجد

اثر

قمرى

هجرى

721721 سال

به

تبريز

سفينه

كتاب

از

آذرى

پهلوى

سالاشعار

به

تبريز

سفينه

كتاب

از

آذرى

پهلوى

اشعار



14

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19




16

اين ناحيه به دست نيامده است.

كتاب نامه:

دو لهجه از عبدالعلي: «تاتي و هرزني - كارنگ

1333 تبريز زبان باستان آذربايجان»

زبان و تبار غالم رضا: «تاريخ انصاف پور -

1377

روز

فكر

انتشارات

«

آذربايجان

حسين

بن

علي

الحسن

أبو

اإلشراف

و

التنبيه

-

پاينده القاسم ابو ترجمه (345 (م مسعودي

چ و فرهنگي انتشارات علمي شركت تهران

1365ش. دوم

به كوشش حمدا...: «نزهةالقلوب» - مستوفي

1336 انتشارات طهوري محمد دبيرسياقي

جمال الدين: «آتورپاتكان و نهضت ادبي» - فقيه

شركت سهامي چاپ و انتشارات كتب ايران

و سياسي ا. » :1366تاريخ ك. باسورث -

جلد پنجم تاريخ ايران كمبريج دودماني ايران»

ترجمه ي حسن انوشه گردآورنده: ج. ا. بويل

انتشارات اميركبير

Azerbaijan» 1989 ,.Bosworth, C. E - :«1941 IV. Islamic History to ,3 .Encyclopaedia Iranica, vol

London & NewYork زير نظر كاظم - «دائرةالمعارف بزرگ اسالمي»

1369 جلد يكم موسوي بجنوردي

باستان ان بـز يا احمد: «آذري كسروي -

2535 انتشارات جار آذربايجان»

اسحاق: «فهرست» بن محمد نديم ابن -

1346 انتشارات ابن سينا ترجمه ي رضا تجدد

و ابراهيم: «المسالك ابواسحاق اصطخري -

1927 ليدن الممالك»

«

العلوم

مفاتيح

» :

احمد

بن

محمد

خوارزمي

-

و

علمي

انتشارات

خديوجم

حسين

ي

ترجمه

1362 فرهنگي

محمد بن احمد: «احسن التقاسيم» - مقدسي

1906 ليدن

البلدان» ابوعبدا...: «معجم حموي ياقوت -

1374ق. دارصادر بيروت

«مالحظاتي محمدامين خويي رياحي -

دربار ي زبان كهن آذربايجان»: اطالعات سياسي

181-182 شمار ي - اقتصادي

آذري» رحيم: «گويش ملك ازاده ـ ضـر -

1352 انتشارات انجمن فرهنگ ايران باستان

آذربايجان»: كهن ان بـز» .ب و. هنينگ -

نشر

سركاراتي

بهمن

شده

شكار

هاي

سايه

1378 قطره

- اجتماعي پ. «اوضاع ي. - پتروشفسكي

اقتصادي ايران در دور ي ايلخانان»: تاريخ ايران

بويل ا. ج. گردآورنده: پنجم جلد كمبريج

1366 انتشارات اميركبير ترجمه ي حسن انوشه

» 1354آذري»: دانشنامه ي احسان - يارشاطر

بنگاه ترجمه و نشر جلد يكم ايران و اسالم

كتاب

Azerbaijan VII. Te Iranian» 1989 ,.Yarshater, E -

Language of Azerbaijan»: Encyclopaedia Iranica,

London & NewYork ,3 . vol

يا

ورةاالرض ـ صـ

» :

ابوالقاسم

حوقل

ابن

-

ترجمه و توضيح دكتر سفرنامه ي ابن حوقل»

1366 انتشارات اميركبير جعفر شعار

دربار ي آگاهي هايي صادق: «آذريگان كيا -

1354 تهران گويش آذري»

سياسي و ما ايرانيان بر بزرگي ذاتي فرهنگي

شايد و بايد كه آنچنان خود كشور تاريخي

آگاه نيستيم. روزي كمال آتاترك به محمدعلي

( ذكاءالملك) گفته بود: «شما ايرانيان فروغي

آن معني شناسيد نمي را خود مليت قدر

و ريشه داشتن كه دانيد نمي فهميد. نمي را

حق آب و گل داشتن در قسمتي از زمين چه

نعمتي عظيم است و مليت وقتي مصداق پيدا

مي كند كه آن ملت را بزرگان ادب و حكمت

عظمت

شما

.باشد

ممتد

ي

سابقه

سياست

و

سند كتاب اين كه يابيد درنمي را شاهنامه

شماست. هويت ي ورقه و مليت مالكيت

من هم ناگزيرم براي ملت ترك چنين سوابقي

دست و پا كنم.»

از نظر واقعيتي كه از زبان آتاتورك بيان شد

سياسي و فرهنگي هنوز گريبانگير دولتمردان

اين سياستمداران كه جايي تا است. تركيه

آنچه براي قدرتمند شدن كشور براي جبران

با مجبور اند در حوزه ي سياسي كم دارند

را خود جايگاه همسايگان عليه مانور انجام

واقعيت كنند. وانمود هستند آنچه از فراتر

امپراتوري

روياي

هنوز

تركيه

كه

است

چنانچه بسياري اين عثماني را در سر مي پروراند

از تحليلگران با اشاره به سياست هاي دولت

هدف اصلي اين دولت را اردوغان در تركيه

معرفي عثماني امپراتوري احياي براي تالش

دولتمردان ترك ضمن در اين ميان كرده اند

هدف خود را برقراري روابط رد اين موضوع

«به صفر رساندن مشكالت مثبت و مساعد و

با همسايگان» عنوان مي كردند اما اينك پس

از يك دهه حاكميت دولت وابسته به حزب

اين واقعي نيات تركيه در توسعه و عدالت

پيش در ضمن آنكارا كه شده آشكار دولت

تماميت

تهاجمي

سراسر

سياستي

گرفتن

داده

قرار

هدف

را

همسايه

كشورهاي

ارضي

است.

هاي سياست است چندي ميان اين در

همسايگانش به نسبت تركيه ي خصمانه

دولت و است گرفته خود به جديدي شكل

تركيه كه داعيه دار حل تنش هاي منطقه اي

همسايگان با مشكالت رساندن صفر به و

پنهان و آشكار هاي بر دخالت افزون است

به محملي براي كشورهاي همسايه امور در

گروه هاي جدايي طلب نيز تبديل شده است.

صاحب نظران بر اين باور اند كه دولت تركيه

كشورهاي به نسبت قيموميت احساس با

ژئوپوليتيك نقش تا است تالش در منطقه

ايران را به عنوان مهمترين كشور سياستگزار

خارجه

سياست

تحرك

تاثير

تحت

خاورميانه

كه به ي خود قرار دهد. اين در حالي است

علت عدم وجود پتانسيل كافي در تركيه براي

اعتراض كشور اين درون در حتا امر اين

دولت خارجي سياست هاي رويه به هايي

اردوغان شكل گرفته است. چنانچه اظهارات

دولتمردان ي جويانه مداخله هاي كنش و

تركيه كه به موازات تبليغات رسانه اي رسانه

موجي ميگيرد انجام كشور اين دولتي هاي

از بي اعتمادي را نسبت به سياست هاي اين

كشور در درون و بيرون از تركيه موجب شده

تالش تركيه كنوني خارجي سياست است.

موانع

زدن

كنار

با

تواند

مي

كه

جايي

تا

راه را براي سلطه ي تركيه دارد منطقه اي موجود

بر سياست اين كند. اساس هموار منطقه در

دامن زدن به تنوعات قومي و مذهبي در منطقه

و افروختن آتش اختالفات استوار شده است.

به نيز تركيه دولتي هاي رسانه ميان اين در

زنجيره اي از مطالب درج موازات دولت با

سياستهاي رسمي دولت تركيه را همراهي مي

كنند. براي نمونه يكي از روزنامه هاي دولتي

تركيه در كنار مطالبي از عراق و سوريه مطلبي

نيز درباره ي ايران منتشر كرده و مدعي شده

اقليت عليه ايران اسالمي جمهوري است

فرقه

تبعيض

هاي

سياست

كشور

سني

هاي

در

توجه

جالب

ى

نكته

.كند

مي

اعمال

اي

طرح اين ادعاست كه ايران اصالت اين مقاله

مردم گرويدن و بوده مذهب سني كشوري

پايه بر صرف ميالدي 16 قرن در تشيع به

مالحظات سياسي صورت گرفته است.

ري گـ ينا مـثع و هي كـرتي ـ جـرگ ردي ـ حـ

7/18/2019 Vatan Yuli 19




17

چندي پيش در سايه ي سياست هاي خصمانه ي رسانه هاي تركيه

«تودي زمان» تركيه افرادي با عنوان به اصطالح به گزارش روزنامه ي

عنوان با را مجمعي تشكيل ايران در ساكن هاي آذري نمايندگان

استقالل نهايي ايشان كه هدف آذري...» اعالم كرده اند ملي «شواي

.

است

ايران

از

شورا

اين

اعضاي

است

اين

مجمع

اين

ي

درباره

توجه

جالب

ي

نكته

همگي از مقامات سابق دولت باكو و تركيه هستند كه خود را نماينده

ي حاشيه در شورا اين موجوديت اند. ناميده ايران هاي آذري ي

يك جريان در و شده اعالم آنكارا در ها آذري فرهنگي گردهمايي

سخنگوي اين شورا كنفرانس خبري برگزار شده به منظور معرفي آن

هدف نهايي شورا را استقالل آذري هايي خوانده است كه در آذربايجان

ايران زندگي مي كنند. اعضاي اين شورا همچنين ضمن انتقاد از آنچه

از دولت آنكارا كوتاهي تركيه در توجه به امور آذربايجان ايران خواندند

تقاضا كردند توجه بيشتري به آن ها كرده و خود را در مسائل مرتبط با

آن ها وارد كند. اين افراد همچنين ضمن انتقاد از ايران و مذهب تشيع

مدعي شده اند برخي

درصدد ها آذري از

عقايد

كردن

رها

به اما هستند شيعي

اجازه شرايط دليل

يابند! نمي را كار اين

آنكارا گردهمايي در

كه مختلفي افراد

در گذشته داراي بعض

در بااليي هاي سمت

دولت هاي آذربايجان

نيز اند بوده تركيه و

حضور داشتند. تشكل

اين شورا در آنكارا را

آشكار

ي

نمونه

بايد

امور

در

تركيه

دخالت

همسايه كشورهاي

گويا كرد. تلقي

به كشور اين دولت

يك در تنها جنگيدن

و نيست راضي جبهه

اقدامات انجام پي در

دولت عليه مختلفي

عراق و سوريه هاي

هدف متوجه اينك

يعني ايران شده است. در واقع به نظر مي رسد كه رجب اصلي خود

خليفه جايگاه در را خود تركيه كنوني وزير نخست اردوغان طيب

!نگرد

مي

عثماني

500ساله ي كنوني ميان ايران و عثماني مشاهده مي با بررسي تاريخ

شود كه ترك ها همواره روشي منفعت طلبانه و مزورانه و استيالطلبانه

نسبت به همسايه ي شرقي خود در پيش داشته اند. البته اين سياست

اما به دليل برتري اگر چه در كوتاه مدت با موفقيت هايي روبرو بوده

در پايان هژموني ايران بر منطقه حاكم شده تاريخي و فرهنگي ايران

داده رخ تركيه و ايران ميان جنگ ها ده اخير سال 500 در است.

است كه در غالب موارد تهاجم اوليه از سوي ترك ها صورت گرفته

و به كشتار ويرانگري هاي دهشتناك نواحي باختري ايران و به ويژه

آذربايجان و كردستانات خاوري منجر گشته است. ترك ها به همراه

روسها پس از سقوط اصفهان در زمان استيالي محمود و اشرف افغان

بعد كه ساختند منعقد خود مابين را ايران تقسيم قرارداد نخستين

نيز

خان

كريم

زمان

در

و

رفت

ميان

از

ايران

شاه

نادر

همت

به

همواره ايرانيان برنده جنگ ميان دو كشور بودند و در زمان قاجاريه ها

و در سال هاي مابين تحميل دو قرار داد گلستان و تركمان چاي بر

تركها كه به زعم خود سپاه ايرانيان را ضعيف پنداشته بودند ايرانيان

به بار سه هر ايرانيان خوشبختانه كه بردند يورش ايران به بار سه

عثماني تركان سپاهيان مقام قائم و ميرزا چون عباس بزرگاني همت

را منكوب كردند و كردستانات باختري و سليمانيه و اربيل و ديار بكر

دولت اردوغان 5سده را به تصرف در آوردند. حال پس از گذشت

امپراتوري نياكاني خود در مشي از پيروي با كه ندانسته بي مناسبت

سياست هاي توسعه طلبانه ي تركيه را در پوشش رويكردي عثماني

ساختن

منزوي

در

غرب

نارواي

خواست

با

حال

.

ببرد

پيش

دموكراتيك

سياست

در

نيز

موقتي

هاي

موفقيت

به

اردواغان

دولت

اگرچه

ايران

خارجه ي خود دست يافته است اما خط هماهنگ دولتي و رسانه اي

به اختالفات دروني در افزون بر اعتراض كشورهاي منطقه اين كشور

امري كه در جريان سخنراني ماه گذشته ي تركيه نيز دامن زده است

«احمد داود اوغلو» در پارلمان اين كشور وزير امور خارجه ي تركيه

به روشني نمود پيدا كرد.

شماري از نمايندگان پارلمان به شدت به اظهارات در جريان سخنراني

و اوغلو داود ميان لفظي درگيري به امر اين و كردند اعتراض وي

سخنراني اين جريان در تركيه ي خارجه وزير انجاميد. نمايندگان

مدعي شده بود كه تركيه رهبري خاورميانه را به دست خواهد گرفت

سياسي تحوالت و

اين سوي از منطقه

مديريت

كشور

اين شد خواهد

موجب اظهارات

برخي واكنش

پارلمان نمايندگان

دولت كه شد تركيه

به را كشور اين

مسير در حركت

غربي كشورهاي

با تنش ايجاد و

متهم همسايگان

اين گفته به كردند.

اين

نمايندگان

در

ها

سازي

تنش

مي صورت حالي

دولت كه گيرد

اولويت اردوغان

بر را خود سياست

«رفع و زدايي تنش

با مشكالت ي همه

اعالم همسايگان»

ديگر از بود. كرده

سوي از مطرح نكات

اين بود كه دولتي كه از رسيدن به تفاهم با اقليت هاي اين نمايندگان

چگونه مدعي دفاع از حقوق كرد در درون كشور خود ناتوان است

!شود؟

مي

كشورها

ديگر

در

ها

اقليت

جمهوري خلق تركيه رهبر حزب معاون تكين گورسل ميان در اين

در گفتگو با شبكه سي ان ان تركيه از احتمال بركناري احمد (CHP )

داود اوغلو وزير امورخارجه تركيه به دليل انتقادات شديد عليه دولت

اردوغان در اتخاذ سياستهاي غلط مخصوصا در مورد مسئله سوريه خبر

داد. وي افزود داوود اوغلو با شعار تنش صفر با همسايگان به ميدان

همسايگان از جمله ايران امروز شاهد مشكالت زيادي با ولي آمد

عراق و سوريه هستيم كه نشان دهنده عملكرد غلط وزارت امورخارجه

است. معاون رهبر حزب جمهوري خلق تركيه در ادامه با اعتراض به

تغيير رويه ي دولت اردوغان نسبت به سوريه گفت: «ساختار كنوني

حزب عدالت و توسعه كامال مانند حزب بعث است. من هر وقت به

ياد پيك نيك رفتن دسته جمعي خانواده هاي بشار اسد و رجب طيب

«.

گيرد

مي

م

خنداه

وزير

نخست

شبه

يك

دگرگوني

از

افتم

مي

روند جاري حاكي از سست شدن روزافزون پايه هاي سياست خارجي اردوغان

منطقه اي دولت تركيه و از ميان رفتن وجاهت اين دولت در محافل

مي تواند بيش ادامه اين روند داخلي و خارجي است كه بي گمان

تركيه و بي اعتمادي به سبب واگرايي دولت هاي منطقه از از پيش

سياست هاي اين دولت شود.

است

بوده

توسعه

و

عدالت

حزب

انتخاباتى

شعار

دوره

چندين

در

«

تركيه

براى

چيز

همه

»

اسشعار

بوده

توسعه

و

عدالت

حزب

انتخاباتى

شعار

دوره

چندين

در

«تركيه

براى

چيز

همه

»شعار

گري

عثماني

و

تركيه

7/18/2019 Vatan Yuli 19




18

تثبيت سپس و رسيدن قدرت به ابتداي از

كشور در توسعه و عدالت حزب جايگاه

ناشي

احساسي

رويكردهاي

از

موجي

تركيه

سياسي

و

فكري

جريانات

شناخت

عدم

از

از كه آمد پديد مان جامعه در تركيه كشور

اين امر با عنوان پيروزي اسالم گرايي و ارائه

جامعه بازگشت و ديني مردمساالري الگوي

تركيه به سوي دين تعبير كرد و اين تصور را

در جامعه سياسي و اجتماعي ايران دامن زد كه

تركيه با روي كارآمدن حزب عدالت و توسعه

و منطقه در را ايران با همسو هايي سياست

اين چند هر گرفت. خواهد پي جهان اسالم

تحليل ها بر روابط گسترده و عميق تركيه با

تا كرد مي تالش و پوشيد مي چشم غرب

اين رويكردها را استمرار سنت سياسي پيشين

مدتي

تا

نيز

گراها

اسالم

كه

كند

تلقي

تركيه

ناگزير بايد از آن تبعيت كنند اما با تثبيت هر

چه بيشتر قدرت اسالم گراها و وقوع جنبش

واقعيت چهره خود را عيان ملت هاي منطقه

كرد.

امپراطوري فروپاشي پي در تركيه جمهوري

عثماني طي جنگ جهاني اول پديد آمد. اين

كشور تازه تاسيس كه ميراث دار طرف بازنده

جنگ اول جهاني محسوب مي شود در ابتداي

پايه گذاري اش با چالش جدي از سوي طرف

پيروز مواجه بود كه آيا سياست هاي توسعه

طلبانه و تجاوزكارانه عثماني طي جنگ جهاني

آن

از

دست

يا

بخشيد

خواهد

استمرار

را

اول

پاشا

كمال

مصطفي

است؟

برداشته

ادعاها

افسر سابق ارتش عثماني كه رهبري جنگ با

انگليسي براي نجات مرده ريگ باقي مانده از

امپراطوري در فالت آناتولي را برعهده داشت

طرف اين پرسش بود. اين مدعاها دو لبه داشت:

وحدت و رهبري ادعاي با اسالميسم پان

بخشيدن به تمامي جهان اسالم و پان تركيسم

جهان

هاي

ترك

تمامي

كردن

متحد

هدف

با

تا

و

مجارستان

و

بلغارستان

از

ادعا

بر

بنا

كه

تركستان چين زندگي مي كردند. كمال آتاترك

در قبال طرفين پيروز جنگ اول جهاني متعهد

جديد تركيه در را جريان دو اين كه گرديد

اين جديد حكومت و كند مهار و كنترل

همين راستا به سركوب هر دو جمهوري در

همت اسالميسم پان و تركيسم پان جريان

آتاترك اسالمي ضد هاي سياست گماشت.

بسيار معرفي شده است اما وجه ديگر فعاليت

هاي او براي ما كمتر آشناست. مصطفي كمال

در جنگ استقالل با انگليسي هاي پيروز جنگ

«قورتولوش به تركيه فضاي در كه جهاني

است

معروف

«(رهايي

جنگ

)سي

محاربه

سور معاهده اجراي از ممانعت با شد موفق

باقيمانده امپراطوري عثماني در فالت آناتولي

را از تجزيه نجات داده و جمهوري تركيه را

تركيه جمهوري تاسيس با كند. گذاري پايه

«پان تركيسم» در قانون اساسي اين ايدئولوژي

در سخنراني جرم تلقي شد و آتاترك كشور

گفت: روزه» شش «نطق به معروف تاريخي

باز حقه پردازان دروغ آن از ما «آقايان

توانايي كه را چيزي كه نيستيم خيالپرست

انجامش را نشان دهيم كه قدرت آن را داريم.

ما كارهاي بزرگ و خيالي انجام نداديم ولي به

كين

و

غرض

و

خصومت

آنها

نمايش

خاطر

كرديم

جلب

خويش

كشور

به

را

جهان

تمام

گفتيم مي كنيم و ما پان تورانيزم پياده نكرديم

خواهيم كرد. دشمنان هم گفتند هر چه زودتر

بكشيم تا نكشند! تمام دعوا بر سر همين است.

و خوف جهانيان تمام به كه مفهومي آقايان

تالش داده همين است. به جاي اينكه در پي

و نكرديم پياده هرگز كه برويم شعارهايي

مقابل

در

و

نداريم

هم

را

كردنشان

پياده

قدرت

به

بايد

كنيم

زياد

را

آنها

فشار

و

دشمنان

تعداد

حدود برگرديم مشروع حد به طبيعي حد

خود را بدانيم. بنابراين آقايان ما ملتي هستيم

كه زندگي و استقالل مي خواهيم و فقط براي

اين زندگي خود را فدا مي كنيم.»

1921و آتاترك در سخنراني ديگري در سال

در جريان جنگ استقالل تركيه اين موضع را

شفاف تر بيان كرد: «نه وحدت اسالمي و نه

عقيدتي مكتب يك كدام هيچ گري توراني

يا يك سياست منطقي براي ما به وجود نمي

سياست حكومتي تركيه آورند. از اين به بعد

حاكميت بر تكيه و مستقل زندگي به جديد

مي

اش

ملي

مرزهاي

درون

در

تركيه

خود

پردازد.»

ملي گرايي معطوف به كماليسم نگاه اين از

داخل مرزهاي سياسي تركيه و متعهد به غرب

خود ابتدايي سالهاي در كه بود مدرنيسم و

تالش زيادي در سركوب جريان پان تركيسم

و كميته اتحاد و ترقي نمود.

1908 انقالب با كه جوان» تركان «دولت

بود گرفته دست به امپراطوري در را قدرت

به دنبال در تالش براي بازسازي امپراطوري

يافتن ايدئولوژي تازه اي بود كه بتواند خوني

پان بدهد. اروپا» پير «مرد هاي رگ به تازه

نمي

اسالمي

خالفت

ادعاي

و

اسالميسم

ها

يوناني

رشد

به

رو

گرايي

ملي

توانست

اعراب حتي و ارامنه بلغارها ها صرب

امپراطوري براي بقا و كند كنترل را مسلمان

به هر دست آويزي چنگ مي انداخت و چه

همگي كه ترك خويشاوندان از بهتر نيرويي

نوعثماني گري حزب عدالت و توسعه و روح تركان جوان

داود دشتباني

است

بوده

توسعه

و

عدالت

حزب

انتخاباتى

شعار

دوره

چندين

در

«

تركيه

براى

چيز

همه

»

اسشعار

بوده

توسعه

و

عدالت

حزب

انتخاباتى

شعار

دوره

چندين

در

«تركيه

براى

چيز

همه

»شعار

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19




20

سال

چند

اله قم

ين

: اره ش

ات [1] ي ر شن ز يكي رد پيش

يرهد يت م حوم ر م ملق به

ه ست د ش تشر ن م اري صح

ان گدن ن وخ طالع ته ج و

و جعل هاي يوه ش ز مرت حم

يني غورد ياه ازي س خيرا ت

شده تد ول م ا ه زور ني هك

ه د ز د م حم ناب ج و ست

ز گون ) ز و د ) قي د ص

نشر زا ب دنت سه ن ن ر دم د ر س

مي شود .

قارا

»

عنوان

تحت

كتابي

اخير

دكتر

آقاي

طرف

از

«مجموعه

(محمدزاده) از حسين صديق

چاپ درآمده است كه بسيار

از عد اي است. مسأله انگيز

اينكه گمان به نيز دوستان

«قارا اين همان كتاب معروف

«شيخ به منسوب مجموعه»

است اردبيلي» صفي الدين

تربيت محمدعلي خان كه

«دانشمندان خود اثر در

«غريبي» آذربايجان» به نقل از

و نموده اشاره آن وجود به

كتاب

اين

از

كه

است

خزانه افزوده در نسخه يك تنها

صفوي بوده است. پادشاهان

تمام شتاب زدگي با لذا [2]

اين كشف به اصطالح بزرگ

را به ايشان تبريك گفته اند.

آقاي خود كه صورتي در

(ص126) كتابش در صديق

كه مي گويد صراحت به

نام اين به كتابي احتماال

صفي الدين شيخ طرف از

ولي به دست ما نرسيده اردبيلي نوشته شده

كردن

كشف

از

صحبت

ترتيب

بدين

.

است

بزرگ

اصطالح

به

كشف

آن

گفتن

تبريك

و

به هيچ وجه موردي ندارد.

من با آقاي دكتر صديق سال هاست كه آشنايي

تاكنون مجله و كتاب چندين ايشان دارم.

فارسي به زيادي مقاالت و ساخته منتشر

دليل همه اين ولي است. نوشته تركي و

نقد معرض در وي اخير كتاب كه نمي شود

بي طرفانه قرار نگيرد. زيرا روشنگري در اين

مسأله يك وظيفه به شمار مي آيد كه نپرداختن

بزرگ گناهي آن از شبهه و عدم رفع آن به

و نابخشودني خواهد بود. از آنجايي كه خود

او نيز به هيچ وجه مدعي كشف آن اثر معروف

(نيست

خودش

و

هست

نامش

عنقا

مثل

كه

)توضيحات اين از نبايد قاعدت لذا نمي باشد

زيرا بگيرند. دل به رنجشي بي غرضانه

اينكه از پژوهشگران و هم وطنان آگاهاندن

شيخ معروف اثر آن به هيچ وجه كتاب اين

و واجب امري نيست اردبيلي صفي الدين

.

است

بايسته

كه

است

اثري

صرف

كتاب

اين

حقيقت

در

چندين از و نموده تأليف صديق آقاي خود

چاپ بارها آنها همه كه طريقتي كتاب

نام نيز گا گاهي و است نموده نقل شد اند

گفت) خواهيم (چنانكه را صفي الدين شيخ

جاي آنها سطور البه الي در خود طرف از

نيست. موجود اصلي متن در كه است داده

لذا اكنون به حكم يك وظيفه ملي به بررسي

مي پردازيم. آن درباره روشنگري و اثر اين

مطالبي كتاب متن به پرداختن از قبل ابتدا

تا موضوع را درباره خود كتاب بيان مي كنيم

بيشتر روشن شود.

كتاب

اين

كه

معترفند

ايشان

خود

آنكه

ولي با نيست صفي الدين شيخ معروف اثر آن

عالوه بر اينكه از ما ها پيش در مصاحبه هايش

در مطبوعات و در صحبت هايش در اين باره

قارا كتاب كه مي نموده (تبليغ) پروپاگاند

كشف عبارتي به و كرده پيدا را مجموعه

را

آن

عنقريب

و

روي كرده كرد. خواهد منتشر

طوري نيز را كتاب جلد

هر كه نمود اند تنظيم

نام مشاهده با بيننده

باال در صفي الدين شيخ

مجموعه ي قارا عنوان و

با خط درشت در زير آن

تصور خواهد كرد كه اين

و بوده صفي شيخ از اثر

همان قارا مجموعه كذايي

در ديگري معني و است

.

گردد

نمي

متبادر

ذهن

صفحه

در

ناشر

توضيح

رفع نه تنها نيز آغازين

شبهه نمي كند بلكه متشبه

نيز مي سازد. همان طور كه

گفته اند ايشان خود باز

نقل و گردآوري كتاب

مختلف كتب از مطالب

حتي كه است طريقتي

مزكي مانند آنها از برخي

(ص96) و رساله النفوس

هيچ (ص126)... كؤنول

به شيخ صفي الدين ربطي

اصول

بعضي

بلكه

نه ندارند هم طريقت اند. (آن

طريقت صفوي).

بخش 9 در متن مطالب

يك و تركي (بؤلوم)

جاي فارسي پيش گفتار

داده شده است.

كه است مدعي مؤلف

مجموعه» «قارا عنوان

كه است اصطالحي

كه رساالتي و كتب به

صفي الدين شيخ درباره (مريدان) ديگران

عبارت

به

و

شده

مي

اطالق

اند

نوشته

اردبيلي

نداشته

وجود

نام

اين

به

مستقلي

كتاب

ديگر

«فاخر- ايز» نويسند ي است. مدعي است كه

ولي اهل تركيه نيز همان نظر را داشته است

نشاني دقيقي از صفحاتي كه چنين چيزي را

با ايز فاخر نمي دهد. دست به باشد نوشته

استفاده از منابع تركي موجود در كتابخانه هاي

تورك «اسكي نام هاي به كتاب دو تركيه

«اسكي تورك ادبياتيندا نشر» ادبياتيندا نظم» و

1964در آنكارا به تدوين نموده كه در سال

چنين اثر دو آن در ولي است رسيده چاپ

هيچ در طرفي از نمي شود مشاهده ادعايي

نشده ديده ادعايي چنين نيز ديگري منبع

آن

از

نقل

به

و

«غريبي

»برعكس

بلكه

است

نوشته اند صراحت به تربيت محمدعلي خان

اردبيلي صفي الدين شيخ اثر كتاب آن كه

است و يك جلد بيشتر هم موجود نبوده كه

در خزانه پادشاهان صفوي نگهداري مي شده

چگونه براي آذربايجان كتاب مي سازندحصاري

ميرهدايت

7/18/2019 Vatan Yuli 19


7/18/2019 Vatan Yuli 19




22

و فاشيسم مفهوم دو ميان

هاي

تفاوت

ناسيوناليسم

در

اما

است

اي

عمده

معنايي

هر به باورمندان حال عين

توانايي دوي اين ايدئولوژي ها

دور و نزديك شدن به يكديگر

از بسياري باشند. مي دارا را

همواره ناسيوناليسم منتقدان

تجربيات از برخي به استناد با

قرن نخست نيمه تاريخي

مساوي را آن ميالدي بيستم

فاشيسم مستعد كم دست يا

لزوم كه حالي در دانند مي

اين چنين نيست. در اين نوشتار

كه

بود

خواهد

اين

بر

كوشش

ضمن اشاره اي كلي و گذرا به

نقاط افتراق هردوي اين مفاهيم

يكسان اجتماعي هاي زمينه و

بررسي را ها آن متفاوت و

اين متقابل اثرات و رابطه به سپس و كرده

پرداخت. خواهيم يكديگر بر ايدئولوژي دو

البته شايد الزم باشد كه بر اين مهم نيز تاكيد

يك كنم كه مسائل مطرح شده در اين نوشتار

بررسي نظري از تجربه تاريخي اروپا است كه

شايد همه موارد آن قابل تعميم و يا تطبيق با

و خاورزمين جهان غير اروپايي به طور اعم

.

نباشد

ويژه

طور

به

وحدت

استقالل

اصل

سه

پايه

بر


و موضوع اصل سه اين قرار دارد. هويت و

ناسيوناليستها توسط همواره كه آرماني است

اسميت و است. (هاچينسون شده دنبال

همانطور (26 :1386اما عليرغم اين سه اصل

ايدئولوژي كند مي تاكيد آنتوني اسميت كه

ناسيوناليسم فاقد تئوري و برنامه مشخصي در

مورد مسائل سياسي و اجتماعي عمده همچون

مديريت و منابع توزيع اجتماعي عدالت

كه است روي اين از باشد. مي منازعات

ناسيوناليسم همواره به عنوان يك ايدئولوژي

هاي ايدئولوژي كنار در ثانويه و همپوشان

سوسياليسم

ليبراليسم

چون

تري

عمده

گيرد. (اسميت مي قرار كاري محافظه و

همپوشان ماهيت همين دليل به (40 :1383

قابليت ايدئولوژي ناسيوناليسم است كه اين

مي يابد. هم را با فاشيسم انطباق يا اختالط

مخالفان و منتقدان ادعاي برخالف اين اما

نيست. ناگزير به و هميشگي ناسيوناليسم

ناسيوناليسم تنها در برخي از موقعيتهاي ويژه

با فاشيسم تركيب شده و اجتماعي و تاريخي

جنبه فاشيستي پيدا مي كند.

پاسخي كلي طور به كه بايستي را فاشيسم

بلند تعارضات و تضادها براي مدت كوتاه

مقاطع

در

كه

آورد

شمار

به

دائمي

يا

و

كرده است. مدت ظهور جهان تاريخ از مشخصي

اگرچه خاستگاه اين پديده در قاره اروپا بوده

اما ظهور آن در ديگر نقاط جهان را هم است

نبايد منتفي دانست. اما در عين حال بايد به اين

تنها داشت كه ظهور فاشيسم توجه نيز مهم

در موقعيتي ويژه امكان پذير است. فاشيسم

پسا اي پديده راست توتاليتاريسم عنوان به

دموكراتيك و پسا صنعتي است كه در جوامع

مدرني كه از تغيير و تحول مناسبات اجتماعي

ظهور مي كند. بر خالف برخوردار بوده اند

حدود تا كه چپ) (توتاليتاريسم كمونيسم

زيادي محصول جوامع غير دموكراتيك است

دموكراتيك

تجربه

فاقد

كشورهاي

در

فاشيسم

فاشيسم

اساسي

ويژگي

زيرا

.كند

نمي

ظهور

و است اي توده پشتيباني و حمايت جلب

ويژگي كه فاقد اين رژيم ديكتاتوري را يك

بوروكراسي بر ارتش بوده و اساس آن صرف

نمي و يا اعتبار شخص ديكتاتور استوار باشد

توان فاشيستي دانست.

همانطور براي ظهور فاشيسم عالوه بر اين

رشد از اي درجه شد اشاره هم پيشتر كه

صنعتي الزم است و مهمترين هدف فاشيسم

جوامع دروني تضادهاي قهرآميز حل نيز

:1376 صنعتي مي باشد.( ابنشتاين و فاگلمان

(156-57براي همين منظور است كه جنبش

آرمانهايي

بر

تكيه

در

تالش

فاشيستي

هاي

بيشترين استقبال و تائيد مورد كه كنند مي

ناسيوناليسم بگيرد. قرار اجتماعي نيروهاي

براي تواند مي كه است آرماني مهمترين

قرار فاشيسم استفاده مورد منظور اين

كه ها ماركسيست تحليل خالف بر بگيرد.

در داري سرمايه زوال از ناشي را فاشيسم

پندارند مي طبقاتي تعارضات گسترش اثر

طبقات از هريك كه است جنبشي فاشيسم

بنا به دليلي با آن و اقشار مختلف اجتماعي

ملي هاي انگيزه دهند. مي نشان همراهي

تواند مي همواره شوونيستي گاه و گرايانه

ميان

در

اشتراك

وجوه

ترين

عام

شمار

باشد در اجتماعي مختلف گروههاي و طبقات

و آنها بر فاشيستها اتكاي صورت در كه

تعرض و پرخاشگري و پيروزي وعده ارائه

حمايت خارجي و داخلي دشمنان عليه بر

به فاشيسم براي را وسيعي و مالحظه قابل

داشت. (ابنشتاين خواهد دنبال

اين

به

(161 :1376

فاگلمان

و

رغم

علي

فاشيسم

كه

است

ترتيب

و منسجم فكري نظام يك آنكه

اما است بوده مند بهره مستقل

از در فرآيند نظام مند شدن خود

بطن ناسيوناليسم تندرو و همچنين

را ارزشهايي ايدئولوژيك دين

براي آن از و كرده استخراج

عمومي حمايت و توجه جلب

ترتيب اين به كند. مي استفاده

ناسيوناليسم پديده به فاشيسم

كه شود مي مبدل مضهااعف

سياسي هاي مشخصه از تركيبي

با

فاشيسم

ذاتي

ايدئولوژيك

و

باشد مي متعارف ملي اعتقادات

كه با تكيه بر آرزوهاي سرخورده

به را افراطي گرايشهايي ملي

جلوه مهمترين آورد. مي وجود

اين افراط گرايي كه ابتدا مبتني بر ناسيوناليسم

گسترش بوده و سپس بر آن تاثير مي گذارد

طلبي سرزميني است. گسترش طلبي سرزميني

مي توجيه حياتي فضاي به نياز با اغلب كه

فضاي سياست به را مرزي سياست شد

حياتي تغيير داد كه اگرچه در ابتدا مي توانست

با منزلت يك قدرت از منظري ناسيوناليستي

فاشيستي

هاي

رژيم

اما

باشد

سازگار

جهاني

است

كرده

تشريح

كاليس

ارسطو

كه

آنچنان

اين سياست را به دليل فوريت تاريخي مورد

كردند افراطي و بخشيده محبوبيت نظرشان

مشخص الزام از برخاسته نيز امر اين و

فاشيستي وحدت آرمانشهر و واقعيت بود. به

فاشيستي نامتعارف رويكرد كه صورت اين

سياست نگرش تمايز خارجي سياست به

دست و يافتني دست اهداف به قدرت

به حكم آن جاي به و منسوخ را نيافتني

پيروي از يك اراده گرايي عظمت طلبانه مي

نويني دوگانگي كه بود ترتيب اين به دهد.

آمد پديد فاشيستي» «امر و ملي» «امر ميان

مبتني

ابتدا

كه

را

سرزميني

طلبي

گسترش

و

مبدل به يك تعهد بر آمال ناسيوناليستي بود

:1382 كرد. (كاليس فاشيستي ايدئولوژيك

تدريج( به كه شد سبب مهم اين (353-54

و جريانها ايتاليا) در آلمان از بيشتر و پيش

از پيش از حتي ناسيوناليستي گرايشات

ايدئولوژي از را خود مسير فاشيسم سقوط

حاكم جدا سازند.

با شكست مفتضحانه و همه جانبه ايدئولوژي

و نيز فاشيسم در پي وقايع جنگ جهاني دوم

تبعات ويران گري كه سياست گسترش طلبي

سرزميني فاشيستي براي آلمان و ايتاليا به بار

با


همپوشاني

از

كه

مدلي

كامال از اعتبار افتاد. در آورد فاشيسم پديد آمده بود

كشورهاي ناسيوناليسم مدني و ليبرال مقابل

پيروز دوم جهاني جنگ در كه غربي متفق

ناسيوناليسم مسلط و نوين الگوي بود شده

عالوه نژادي – قومي ناسيوناليسم گرديد.

فاشيسم و ناسيوناليسمتيرداد بنكدار

7/18/2019 Vatan Yuli 19




23

قرار ها فاشيست ى استفاده مورد كه آن بر

به دليل خاص گرفته و شكست خورده بود

و گرايي اصالح ناپذيرش هم قابليت انطباق

را بزرگ سياسي هاي ايدئولوژي با تعامل

كه ليبرال ناسيوناليسم مقابل در اما نداشت.

مشروط

هموطنان

نيازهاي

تامين

بر

را

اولويت

ملت

بود

كرده

آنها

فرهنگي

تبارشناسي

بر

نژادي – قومي ناسيوناليسم با تقابل در را

سرزمين و فرهنگ عمومي گروه داراي تاريخ

(60 :1383 كرد. (اسميت تعريف مشترك

اروپاي در ناسيوناليسم كه بود آن از پس

يك موقعيت از غالب و تدريج به غربي

به مبدل و كرده نزول سياسي ايدئولوژي

كاركرد دولتهاي مدرني شد كه پيگير منافع و

منطقه در سطوح مختلف ملي اولويتهاي ملي

اي و جهاني بودند.

به اين ترتيب است كه همپوشاني ناسيوناليسم

دوره به محدود بايد تاكنون را فاشيسم با

از

كه

اتهامي

.دانست

مشخص

موقعيتي

و

بر مبني ناسيوناليسم منتقدان برخي سوي

همپوشاني دائمي ميان اين دو مكتب طرح مي

با واقعيت آن چنان كه شرح داده شد گردد

دقت از دور به و نداشته سازگاري تاريخي

مفهومي است. هم كاسه كردن ناسيوناليسم با

بسيار بيش از تقليل به لحاظ نظري فاشيسم

نادرست مي نمايد. ماركسيسم به استالينيسم

اما اين كه ظهور فاشيسم در دوره معيني رخ

امكان كه نمي باشد منزله اين به داده است

است. منتفي كامال فاشيسم دوباره ظهور

نيمه يا دموكراتيك مناسبات درون از هرگاه

صنعتي

ى

جامعه

يك

سياسي

دموكراتيك

را

آن

سوداي

كه

سربرآورد

جنبشي

شده

و وسيع جنبش يك ايجاد با كه باشد داشته

تعارضات و تضادها اي توده خواه تماميت

دروني جامعه را با شيوه قهرآميز حل و فصل

ويژه به را رويا و واقعيت بين مرز و كرده

كرده مخدوش خارجي سياست عرصه در

باشد گري الحاق سياستهاي دنبال به مثال و

مي تواند و به آن توجيه ايدئولوژيك بخشد

اين مجدد فاشيسم باشد. ظهور از اي طليعه

فاشيسم نوظهور هم مي تواند اعتبار اوليه خود

ساير از هم و كند كسب ناسيوناليسم از را

عام محبوبيت كه باورهايي يا ايدئولوژيها

.باشند

داشته

منابع:

.(1376) ادوين ويليام و فاگلمان .1ابنشتاين

بررسي و نقد معاصر: سياسي مكاتب

كاپيتاليسم و سوسياليسم. فاشيسم كمونيسم

مترجم). تهران: انتشارات (حسينعلي نوذري

نقش جهان.

ناسيوناليسم. .(1383) آنتوني اسميت .2

موسسه تهران: مترجم). انصاري (منصور

مطالعات ملي.

جان هاچينسون و آنتوني اسميت .3

.(1386)ملي گرايي. (مصطفي يونسي و علي

پژوهشكده

:

تهران

.(

مترجمان

زاد

مطالعات راهبردي.مرشدي

ايدئولوژي .(1382) ارسطو كاليس .4

در طلبي گسترش و سرزمين فاشيست:

) .1922-1945جهانگير معيني ايتاليا و آلمان

مترجم). تهران: انتشارات اميركبير. علمداري

پيش از آن كه جنبش هاي ناسيوناليستي نوع

شوند آغاز سياسي تظاهرات و ها كنش با

با نهضت هاي ادبي و فرهنگي ظهور پيدا ابتد

مي كنند. اين پويش ها به راحتي مي توانند در

ميان توده نخبگان و روشنفكران نفوذ كرده و

مولد بيداري ملي شوند. مفاهيم اساسي چون

بيشتر مشروطه ادبيات در كه مرز و كشور

«وطن» تعبير مي شد در همين دوره وارد به

گفتمان سياسي ايران شد. وطن يكي از عمده

ترين مولفه هاي گفتمان ملي است كه از آن

نيز تعبير مي شود كه پايه به انديشه مملكت

.است

واحد

ملت

يك

به

تعلق

احساس

مرزهاي سياسي مشخص آن ملتي با يك وجود

كه داراي گذشته اي شكوهمند و تجربه هايي

از مباني ناسيوناليسم است. بر تاريخي باشد

«ملي گرايي ها» به دو دسته تقسيم اين اساس

مي شوند. نخست ملت هاي تاريخي كه مي

توانند اصالت خود را در معناي داشتن مملكتي

در گذشته اثبات كنند و دوم آن هايي كه فاقد

پيشينه قابل مقايسه از جهت نهادهاي ملي يا

تداوم تاريخي اند. در تفكر نيروهاي اجتماعي

هم ملت به معناي مردمي حاضر در مشروطه

هم و هستند همبستگي حس داراي كه

وحدت

معناي

در

«

گرايي

مليت

»

فرايافت

بود

اهميت

داراي

ملي

حاكميت

و

سياسي

كه اولي امري فرهنگي-تاريخي و دومي امري

دوران همين در شد. مي محسوب سياسي

در مملكت انديشه و ملت گفتمان كه بود

نخبگان شكل گرفت و وارد ميان روشنفكران

چون ديگري مفاهيم شد. سياسي گفتارهاي

مشروعيت بخش نيز به عنوان عنصري ملت

مورد دوره همين از حاكميت استقرار براي

كه بود كهن ملتي ايران گرفت. قرار توجه

در ملي آگاهي و هويت گيري شگل فرآيند

آن آرام و نامحسوس بود و اراده هيچ قدرت

حاكمي در آن دخيل نبود.

اگر چه از آغاز دوره ناصري مرزهاي ملي در

كشور نام به ماهيتي و بود شده تثبيت ايران

-كه ميراث دار امپراتوري فروپاشيده اي ايران

هنوز در اين ولي داشت عيني بود- واقعيت

بود

عبارت

اجتماعي

نيروهاي

دغدغه

«استقالل ملي» كه مي بايست از دخالت هاي ادوار

دو قدرت بزرگ جهاني يعني روس و انگليس

ايران منافع كه سياستي و ماند مي محفوظ

را در رقابت با دشمن ديرين منطقه اي يعني

عثماني تامين مي نمود.

خود آثار در يك هر مشروطه روشنفكران

و كردند مي تاكيد مفهوم براين نوعي به

مقام قائم و اميركبير چون سياستمداراني

را خود داخلي و خارجي سياست فراهاني

حول محور اين مولفه مهم شكل دادند. برخي

جنگ در با شكست اين دغدغه كه معتقدند

بزرگ

وهن

»

به

آن

از

كه

روس

و

ايران

هاي

تبريز

دارالسلطنه

در

شد

مي

ياد

«ايران

ملت

ملي پس از اين و نطفه آگاهي شكل گرفت

. تجربه تلخ تاريخي بسته شد

دست اندازي ها و قراردادهاي دول استعماري

كه هر يك سعي مي كردند حوزه نفود خود

نهضت مشروطه

ملى

گفتمان

زايش

و

ساالر سيف الديني

7/18/2019 Vatan Yuli 19




24

از دهند گسترش ايران در را

ملي استقالل مفهوم طرف يك

و حاكميت را در ذهن مشروطه

خواهان پررنگ مي كرد و تجربه

و تجزيه از ناشي تاريخي ى

امپراتوري

مهم

مناطق

تصرف

وحدت

به

مبرم

نياز

احساس

واهمه نمود. مي تشديد را ملي

آنان از تكرار اين تجربه به صور

ديگر باعث مي شد هر چه بيشتر

جغرافيايي وحدت مقوله به

اين در واقع در بيانديشند.

جنبش يك نيازمند ايران دوران

اما استقالل نبود ملي» «استقالل

آن به شدت در حال تهديد بود.

نهضت مشروطه در عين پاسخي

بود به اين نياز.

مشروطه به مثابه يك جنبش ملي

در

را

مشروطه

انقالب

توان

مي

چگونه

اما

ساحت تحوالت ملي معناشناسي كرد و آن را

از افق تاريخ ملي تفسير نمود؟

ناسيوناليسم گفتماني است كه ملت را در مركز

به دنبال ارتقاي و دهد مي قرار عاليق خود

تحقق «بهزيستي» يك ملت است. مقدمه ى

اهدافي پيشيني چون استقالل اين هدف نيز

وحدت ملي و آگاهي ملي است كه گاهي از

سه شود. مي ياد نيز ملي هويت بعنوان آن

انگيزه هدف باال هر يك به نوعي در

يعني بودند. دخيل مشروطه انقالب هاي

قواي هاي دخالت قطع و سياسي استقالل

ملوك

به

كه

متمركز

دولت

يك

تشكيل

در بيگانه ملي آگاهي رشد و دهد پايان الطوايفي

ميان مردم تا بتوانند در تعيين سرنوشت خود

از ناسيوناليسم نمايند. ايفاى را فعالي نقش

طريق بازتعريف مفاهيم و يا ابداعات فرهنگي

به معرفتي جديد از جهان مي رسد و به دسته

هاي چارچوب و ها احساسات ارزش بندي

بخش تواند مي و زند مي دست شناختي

سياسي جامعه يك نامنسجم و مختلف هاي

به يافته بسيج نمايد تا سازمان صورت به را

تعقيب عقالني منافع عمومي اقدام ورزند. در

ملت يك ناسيوناليسم گيري شكل دوران

هدف

غايي

مدرن

ملي

دولت

ساختن

برقرار

چون

جديدي

نهادهاي

ايجاد

.است

غايي

دور ي در ديواني اصالحات و منظم ارتش

بر تاكيد و دارالفنون تاسيس عباس ميرزا

نسبت منافع ملي در سياست خارجي اميركبير

اما داشت نزديكي با كاركردهاي دولت ملي

«حكومت تجربه اين دو ناكام ماند تا گذار از

سده هاي آغازه به مدرن» «دولت به سنتي»

1300خورشيدي موكول شود.

مشروطه و آذربايجان

شكل بستري چنين در مشروطه جنبش

اول درجه در نهضت اين مطالبات گرفت.

از ايران رهايي بازسازي چون مسائلي حول

مي

سياسي

ثبات

و

امنيت

و

خارجي

سلطه

گشت. همه اين آمال چيزي نبودند كه بتوان

متمركز ملي دولت حضور و وجود بدون

معتقد بشيريه حسين شوند. محقق مدرن و

تبلور عمدتا مشروطه اساسي قانون است

آرمان ها و انديشه هاي روشنفكران ملي گرا

بود. برابري و ملي آزادي حاكميت زمينه در

را

ملي

مفاهيم

مشروطه

نهضت

ترتيب

در عرصه سياست عملي كرد و بدان ها عينبت باين

بخشيد و مقدمه تاسيس دولت ملي مدرن را

آماده نمود. هسته مركزي انديشه ملي در ايران

در ريشه كه برخاست روشنفكراني ميان از

از كه آذربايجاني نخبگان داشتند. آذربايجان

نزديك روند اضمحالل ايران را در جنگ هاي

ايران و روس لمس كرده بودند با گردآمدن در

كه عباس مكتبي حول و و تبريز دارالسلطنه

ميرزا در راس آن بود بيش از همگان به رسالت

ملي خود آگاهي داشتند. اين رسالت تاريخي

بعدها ميراثي شد براي بسياري از روشنفكران

حريم

به

تهاجم

و

استبداد

برابر

در

تا

خطه

اين

دور

نمايندگان

ى

نامه

.كنند

ايستادگي

كشور

نخست مجلس شوراي ملي به محمدعلي شاه

به آذربايجان) (نماينده مستشارالدوله قلم به

خوبي روح ملي اين دوران را نشان مي دهد:

به اسفل مراتب سقوط كه ايران حالي «...در

منشور خداوندي مشيت چون بود كرده

نداي غيبي اضمحالل آن را امضا نفرموده بود

اهالي را از خواب اسالميت و ايرانيت افراد

بيدار و به راهي هدايت فرموده كه هادي عقل

و تجربه در طي مراحل تاريخي اختيار كرده

كه: قوميت شد متنبه به اين اصل استقالل و

قواي مملكت ناشي از ملت است». همچنين

هاي

تشكل

و

آذربايجان

نشريات

به

نگاهي

مشروطه نهضت در كه آذربايجاني سياسي

اتحاديه انجمن مانند كردند مي فعاليت

آذري فعاالن ملي نشانگر خصلت آذربايجان

در دوره مشروطه است.

كدام ناسيوناليسم

است اين دارد وجود كه اساسي پرسش اما

دوران در ايراني ناسيوناليسم گفتمان آيا كه

و كرد مي پيروي الگويي چه از مشروطه

را رويكردي چه ها» «ناسيوناليسم جهان در

انتخاب كرده بود؟

به نظر مي رسد رفتار سياسي نخبگان سياسي

نزديكي

نسبت

ليبراليسم

با

مشروطه

را دوران طيف اين سياسي پراتيك يعني داشت.

ليبراليسم ناسيونال چهارچوب در توان مي

دوره اين ناسيوناليسم تكيه كرد. بندي دسته

توسعه به وافر ميل شهري متوسط بر اقشار

بر جهاني تاكيد تمدن قافله به رسيدن و

سنت از شهروند پرسش حقوق

از مدرن ملي دولت تاسيس و

اوليه آمال و ها خواسته جمله

كه بود خواهان مشروطه اين

ليبراليسم با نزديك نسبت در

شرايط

دليل

به

اما

.

داشت

قرار

از

بعد

ايران

در

كه

خاصي

آمد وجود به مشروطه انقالب

هايي ليبرال ناسيونال همان

بودند مشروطه متفكر مغز كه

موقعيت دليل به شدند ناچار

از اجتماعي شرايط و زماني

هاي آرمان آزاديخواهي بخش

تن و بپوشند چشم موقتا خود

كه دهند مشعشعي استبداد به

نظر به ضروري آنان نظر از

مي رسيد.

سياسي علوم مدرسه استاد براون ديويد


»خود

كتاب

در

مردك

دانشگاه

ملي سياسي ويژگي كه است معتقد معاصر»

گرايي يعني ليبرال يا ضدليبرال بودن آن مربوط

نيست. آن قومي-فرهنگي يا مدني به اساس

شرايط و جايگاه موقعيت به مربوط بلكه

. صحبت فاعالني است آن را به كار مي برند

ناسيوناليست نخبگان موقعيت و شرايط از

(فاعالن تاريخي) همان سرنوشتي را توضيح

دچار بدان ايران در گرايي ملي كه مي دهد

هاي مولفه برخي از اعراض يعني شد.

اضطرار. و زمان ضرورت به خود اجتماعي

ناسيوناليسم است معتقد نيز احمدي حميد

داشت

ليبرال

ماهيت

آغاز

همان

از

ايراني

مشروطه

جنبش

فرودهاي

و

فراز

از

پس

اما

هاي سال در ايران بر خارجي فشارهاي و

ها ناسيوناليست از برخي 1907-1921

سلطه با مبارزه و ثبات و نظم ضرورت بر

بيشتر خارجي و برپايي يك دولت قدرتمند

تاكيد داشتند تا جنبه آزاديخواهانه داخلي. به

آزادي نظر آنها بدون نظم و ثبات و استقالل

و دموكراسي معني و مفهومي براي ملت ايران

ندارد و امكان رسيدن به آن نيز نيست.

برآمد

مشروطيت جنبش در شك بدون ملي حس

انقالب

اين

.

كرد

مي

ايفاء

اي

عمده

نقش

و

بود

كشور

كالبد

در

اي

تازه

ملي

روح

دميدن

به نظر مي رسد بخش عمده اي از اين حس

خواهان مشروطه ميان در توان مي را ملي

آذربايجان جستجو كرد. در ايران بيشتر مفاهيم

گفتمان ملي در آغاز فرآيند شكلگيري نهضت

و استخراج ايرانشهري انديشه از مشروطه

از اين جهت نسل اول ملي گرايان بازيابي شد

ايران نيازمند ابداع يا برساخت مفاهيم جديد

نبود و قادر شدند با بازتوليد برخي مولفه هاي

كنند. احيا را ملي گفتمان انديشه ايرانشهري

بر اين اساس مي توان ادعا كرد كه حس ملي

كه از دست كم از دوران ساساني در ميان اين

بهترين

به

مشروطه

بدو

از

داشت

حضور

مدرن ملت مفهومي كه گرايي ملي با خود شكل

و نوين بود آميخت و تركيبي از روح ملي و

جهان بيني سياسي نوين ناسيوناليسم ايراني را

به وجود آورد.

نهضت مشروطه و برآمدن ناسيوناليست هاي آزاديخواه

7/18/2019 Vatan Yuli 19




25

بايد

را

آبادى

نيست

زمين

وقتى

ولى

.

است

آبادى

قابل

خراب

خاك

»

هاى

قدم

نتوانستيم

گرچه

بود

مشروطه

كه

سال

هفده

اين

؟

كرد

كجا

خوب برداريم ولى الحمدا... ذره اى هم خاك خراب از دست نداديم»

سيد شادروان تاريخى نطق از بخشى شد بيان باال در كه جمالتى

مجلس ادوار تمامى نمايندگان ترين مشهور از يكى مدرس حسين

شوراى ملى است كه در جلسه علنى مجلس شوراى ملى به تاريخ دهم

) 1303ايراد شد. اين نطق نشان مى دهد كه يكى از (آبان ماه عقرب

تماميت و استقالل از پاسدارى مشروطيت نهضت اهداف مهمترين

ارضى ايران بوده و در ديدگاه سيد حسين مدرس يكى از رسالت هاى

پاسدارى عمده ى مجلس شوراى ملى و شايد عمده ترين رسالت آن

صادق محمد سيد تاريخى ى نامه در بود. ايران ارضى تماميت از

طباطبايى در مورد لزوم مشروطيت پيش از پيروزى جنبش مشروطه و

نيز در نامه ممتاز الدوله سومين رئيس اولين دوره مجلس شوراى ملى

برخاسته

حكومت

و

مشروطه

نظام

اهميت

بر

قاجار

شاه

على

محمد

به

ايران ارضى تماميت از پاسدارى راستاى در مردم نمايندگان راى از

تاكيد مى گردد كه اين موضوع نيز نشانه اى از هدف بنيانگزاران نظام

مشروطه براى بهره بردارى از حكومت مشروط و مجلس شوراى ملى

ضرورت موضوع البته است. ايران ارضى تماميت از دفاع جهت در

100 پاسدارى از تماميت ارضى ايران به يارى نيروى ملى نزديك به

درحقيقت از هنگام جنگ هاي سال پيش از مشروطه مطرح شده بود.

بهر گيري از نيروي ملت براي مقابله با تجاوز خارجي ايران و روس

محمدشاه قاجار مورد توجه قرار گرفت. سپس در جريان جنگ هرات

بهر گيري در نويني فصل ايران مردم به خطاب بيانيه اي صدور با

بيانيه خود ابراز نيروي ملت گشود. محمدشاه در از افكار عمومي و

مي دارد:

يا

شده

خسته

جنگ

و

سفر

از

من

كه

ننمايند

تصور

چنان

ايران

مردم

خدا

به

.هرگز

دادم

تغيير

داشتم

ايران

اسراي

گرفتن

پس

در

كه

نيتي

برگشت نيت از دارم جان تا كه باشند جمع خاطر ما اسراي قسم

هر گرفت... خواهم پس را اسرا همه خدا فضل به و كرد نخواهم

و زينت با و اطاقهاي خانه بند در نه مي خواهم شما چه دارم براي

كه اذيت هايي طالبم خدا از قدر همين هستم خوشگذراني و لذت

و

بگيرم

پس

رسيد

خراسان

به

تركمانان

ساير

و

اوزبك

همسايگان

از

برادران

شما

همانا

است

من

لذت

منتهاي

اين

نكنم

كس

هيچ

به

ذلت

ديني و غيور من هستيد.

ايران مرزهاي از پاسداري درباره را خود اعالميه اين در محمدشاه

به ملت پاسخ گو دانسته و به آنان در مورد داليل عقب نشيني از هرات

اقدام اين مي كند. همكاري و ياري طلب آينده براي و داده توضيح

بي سابقه از اهميت يافتن افكار عمومي و نيروي ملت به عنوان قدرتي

1273 سال در مي كند. حكايت مي نمايد نگاهداري كشور از كه

جهاد درخواست ايران جنوب به انگليس تجاوز دنبال به و قمري

يافتن نقش ديگر از اهميت نشانه اي نيز مردم ايران ناصرالدين شاه از

در مي رود. شمار به خارجي دشمن استيالطلبي با مبارزه در مردم

تصريح شده است: بخشي از اين درخواست جهاد

بر ما و جميع مسلمانان واجب افتاد كه فكر استوار كنيم و از خداي

غزا

و

جهاد

از

مرتضي

علي

و

مجتبي

رسول

ياري

به

و

شويم

خواستار

ملت كه افتد مكشوف تا شكنيم هم در را خصم غرور و نپرهيزيم

خوار و ذليل انگليسي نخواهد شد و شريف اسالم و دولت غيور ايران

جان من كه پادشاه مملكت و خداوند سلطنتم در تقويم دين و دولت

همانا چاكران غيور و نثار خواهم كرد خويش را ايثار داشته و مال

هرگز ما را تنها نخواهند گذاشت. رعاياي ديندارما

با وجود اين گونه اعالميه ها و با اينكه در مذاكرات ديپلماتيك نيز مقامات

ايراني به واكنش افكار عمومي ايران در برابر هرگونه تجاوز به تماميت

ارضي ايران اشاره مي كردند و به مقامات خارجي در اين باره هشدار

امكان بهر مندي مؤثر از اما تا حاكميت ملي برقرار نمي شد مي دادند

نيروي ملت در برابر قدرت خارجي وجود نداشت. از اين رو نخبگان

فكري ايران در صدد برآمدند تا با تغيير نظام و حاكم كردن ملت بر

نمايندگي

ملت

برگزيدگان

از

كه

مجلسي

ايجاد

و

خويش

سرنوشت

سيدمحمد

نامه

در

.نمايند

ايستادگي

بيگانگان

مطامع

برابر

در

كند

اهميت مظفرالدين شاه به آزادي خواه و پيشرو روحاني طباطبايي

مشروطه خواهي فكر در ايران ارضي تماميت از پاسداري موضوع

كرده تصريح نامه اين در طباطبايي است. آشكار روشني به ايرانيان

است:

نقش مجلس شوراى ملى در پاسدارى از

ايران

ارضى

تماميت

محمدعلى بهمنى قاجار

7/18/2019 Vatan Yuli 19




26

رفع ظلم ها اين باشد اگر مجلس

خواهد آباد خرابيها شد خواهد

مملكت به طمع خارجه شد

و بلوچستان سيستان كرد نخواهد

فالن محل را انگليس نخواهد برد

تعدي

عثماني

برد

نخواهد

روس

را

.بكند

تواند

نمي

ايران

به

كه بود اهدافى چنين اساس بر

برآمده حقوقى نظام در شد تالش

و ساز نيز مشروطه جنبش از

مرزها از پاسدارى براى كارهايى

. در اصل ى ايران پيش بينى گردد

بيست و دوم قانون اساسى مشروطه

مملكت ثغور و حدود در تغيير

شوراى مجلس تصويب به منوط

متمم سوم اصل در . گرديد ملى

نيز تصريح شده بود قانون اساسى

اياالت

و

ايران

مملكت

حدود

كه

تغيير آن بلوكات و واليات و

قانون موجب به مگر نيست پذير

نيز شاه متمم نهم و سى .در اصل

موظف گرديده بود پيش از رسيدن

بر تخت سلطنت به كالم ا... مجيد

سوگند ياد نمايد كه حدود مملكت

. پيدايش نظام مشروطه و مجلس شوراي را محفوظ و محروس بدارد

در عمل نيز در پاسداري ملي و به رسميت شناخته شدن حاكميت ملت

راه در حتى ملي شوراي مجلس گرديد.. تأثيرگذار ايران مرزهاي از

پاسداري از مالكيت تاريخي ايران بر بحرين و جزاير سه گانه گام هاي

تعيين همچون اقداماتي به مي توان راستا اين در كه برداشت مهمي

.

كرد

اشاره

ملي

شوراي

مجلس

در

بحرين

براي

نماينده

يك

سهميه

بحبوحه

در

هايش

ناكارآمدي

و

ها

ضعف

وجود

با

مشروطه

نظام

به منجر كه اول جهاني جنگ همچون بين المللي بزرگ بحران هاي

از گرديد عثماني و اتريش ساله صد چند امپراتوريه ي فروپاشي

وجب حتي يك تجزيه و مانع از كرد تماميت ارضي ايران پاسداري

دهم در خود معروف نطق در مدرس سيدحسن شد. ايران خاك از

1303تصويري روشن از نقش نظام مشروطه در پاسداري از آبان ماه

تماميت ارضي ايران ارائه داده و مي گويد:

در اين هجده يا هفده سال به يك مشي حركت شد و حركت كردند

تقصير يعني مي دانم. خوب را مشروطه چي ها همه بالاستثناء بنده و

يك بلي قدم هايي پيش نرفتند نكردند كه ضرر به مملكت وارد كنند

ليكن نكردند. فوق العاد اي يك اصالحات خدمت هاي عالي نكردند

الحق و االنصاف ضرري در اين چند سال هم به مملكت وارد نكردند.

شاه

ناصرالدين

مرحوم

فكر

به

وقت

هر

باشد

بنده

شخص

عقيده

شايد

«مرو» را مي خورم كه كاش اما تأسف مي كنم طلب مغفرت مي افتم

ولي وقتي زمين در خرابي گذارده بود. خاك خراب قابل آبادي است

نيست آبادي را بايد كجا كرد؟ اين هفده سال كه مشروطه بود گرچه

نتوانستيم قدم هاي اصالح خوب برداريم ولي الحمدا... ذر اي هم خاك

مردمان مملكت رجال وقت هر انشاءا... نداديم. دست از را خراب

آباد مي كنند. در هر جا هم خاك خراب است موفق شدند وطن خواه

از بين النهرين آمديم به قصر سفر مهاجرت وقتي كه دفعة دوم برگشتيم

جايي كه زيرش بنشينيم نديديم... لكن شاكر بوديم كه تا ماهيدشت

خاك خراب باقي است.

حاال همه ساخته شده است. غرض عرض بنده اين است كه اصوال در

اين سال هاي مشروطه يك خرابي وارد نشد بلكه اصول محفوظ ماند

به

توجه

با

.

بوديم

متفق

مرام

و

اصل

در

داشتيم

اختالف

صدگونه

اگر

در تاريخ هفتاد و سه و اهميت حفظ تماميت ارضى در جنبش مشروطه

هرگاه كه به طور عملى اثرى از آثار مشروطيت در ساله نظام مشروطه

جامعه سياسى ايران وجود داشت و حداقل تعدادى از نمايندگان مجلس

موضوع پاسدارى از تماميت شوراى ملى نمايندگان واقعى ملت بودند

. در اين ميان ارضى ايران در اولويت مجلس شوراى ملى قرار داشت

مى توان مصاديق گوناگونى را در

مورد نقش مجلس شوراى ملى در

ايران ارضى تماميت از پاسدارى

مجلس اول دوره در . شمرد بر

مجلس نمايندگان ملى شوارى

داخل

به

عثمانى

قشون

تجاوز

به

ساوجبالغ

اشغال

و

ايران

خاك

عثمانى وسيله به ( (مهاباد مكرى

اين كنند مى اعتراض شدت به

ملى عزم از نشانه اى كه اعتراض

ايرانيان براى مقابله با هر تجاوزى

تاثير بخشيد و قشون عثمانى بود

. در دوره دوم مهاباد را تخليه كرد

نمايندگان ملى شوراى مجلس

در خارجه امور وزير از مجلس

حاكميت اعمال در تعلل مورد

سوال ابوموسى جزيره بر ايران

چهارم هاى دوره در نمايند. مى

ملى

شوراى

مجلس

ششم

و

پنجم

نمايندگان مجلس در مورد اعمال

تالش بحرين بر ايران حاكميت

تا هفتم هاى دوره .در كنند مى

مجلس شوراى ملى جنبه سيزدهم

آن نمايندگان و داشت فرمايشى

برگزيده ملت نبودند بلكه بر اساس

هزار عصر اين در . نمايندگى انتخاب شده بودند به اراده رضاشاه

ايران از افغانستان و ايران حد سر در ايران خاك از مربع كيلومتر

مالكيت ايران بر دشت زهاب خاورى و نيمى از اروند تجزيه گرديده

رفت ميان از عراق و ايران 1937 حدى سر نامه عهد انعقاد با رود

منطقه ويژه تركيه به و مرزى ايران از مناطق و بخشهاى گسترده اى

شد

تجزيه

ايران

خاك

از

نيز

كوچك

آرارات

كوه

و

كوچك

داغ

آغرى

برگزيدگان

از

كه

مجلسى

فقدان

در

ناگوار

رويدادهاى

اين

همگى

و

بر ملت حاكم ديكتاتور شخصى بر اثر اراده و كند نمايندگى ملت

. اما پس از سقوط ديكتاتورى رضا شاه و كشور ايران تحميل گرديد

نقش مجلس در پاسدارى و در دوره چهار دهم مجلس شوراى ملى

. دوره چهاردهم از تماميت ارضى ايران بار ديگر اهميت پيدا مى كند

تاسيس كميسيونهاى سه جانبه قيوميت مجلس در برابر نقشه انگليسى

مقاومت مى كند در پايان كه به معناى تقسيم ايران به سه قسمت بود

نمايندگان با انتخاب احمد قوام به نخست وزيرى همين دوره مجلس

و نيز با سخنرانيهاى پرشور به رويارويى با تالش شوروى براى تجزيه

نمايندگان مجلس در مصوبه اى . در دوره پانزدهم آذربايجان رفتند

دولت را مكلف به اقدام براى اعمال حاكميت بر بحرين كردند قانونى

عباس اسكندرى يكى از نمايندگان مجلس مجموعه . در اين دوره

ايران

دولت

حاكميت

اعمال

ضرورت

و

بحرين

مورد

در

سخنرانيهايى

. در دوره شانزدهم مجلس شوراى بر اين جزيره كشور ايراد مى كند

موضوع ملى ملى نيز در ضمن تصويب قانون ملى شدن صنعت نفت

. در دوره هفدهم مجلس شدن نفت بحرين نيز مورد توجه قرار گرفت

دكتر فاطمى شوراى ملى نيز حسين مكى از نمايندگان با نفوذ مجلس

وزير امور خارجه وقت را به دليل سفر به بغداد و حضور در نشستى

استيضاح بود حاضر آن در نيز بحرين خارجى مسئول سياست كه

. اما نقش مجلس شوارى ملى در حراست از تماميت ارضى مى نمايد

1332و فرمايشى شدن ايران بدنيال كودتاى بيست و هشتم مرداد ماه

. . در دوره هيجدهم مجلس دگرباره مجلس به شدت تنزل پيدا مى كند

قصبه فيروزه و خليج حسينقلى از ايران تجزيه مى گرد شوارى ملى

و در دوره بيست و دوم مجس شوراى ملى نيز مجلس بدون مقاومت

نفره

چهار

اقليت

يك

تنها

و

كند

مى

نظاره

را

ايران

از

بحرين

جدايى

. استيضاحى كه است كه دولت را به دليل اين اقدام استيضاح مى نمايد

. بدين ره به جايى نمى برد با همراهى اكثريت قاطع مجلس با دولت

ترتيب در نبود مجلسى كه از اراده آزاد ملت نمايندگى كند و بر خالف

ادوار كوتاهى كه نظام مشروطه به صورت عملى بر كشور حاكم باشد

. بخش هايى از خاك ايران تجزيه مى گردد

ايران

ارضى

تماميت

از

پاسدارى

در

ملى

شوراى

مجلس

نقش

7/18/2019 Vatan Yuli 19




27

بازگو

را

بزرگ

فردوسي

اگر

در نيك ى انديشه ي كننده

بي بدانيم نيك» «گفتار كالبد

«كوروش گمان هيچ كس چون

كردار به تواند نمي بزرگ»

گفتار و انديشه ي رساننده

نيك» «كردار كالبد در نيك

باشد.

چه بختيار قهرمان كوروش

ميان رسيد فرمانروايي به

ايجاد آشتي برادر هاي قوم

را فريگيه و ليدي سپس كرد

بر

و

افزود

خويش

قلمرو

بر

چيرگي

ايوني

سراسر

نيروي

كين سر او با آسمان يافت.

1 . چون فرزانه بود نداشت

ي درباره ميگويد.... خداوند

من شبان او كه كوروش....

است و بخشش و شادي مرا به

انجام خواهد رسانيد.....

خويش مسيح به خداوند

او راست دست كه كوروش-

كشورها وي با تا گرفتم را

كمرهاي و دهم شكست را

تا درها را پادشاهان را بگشايم

دروازه

و

نمايم

باز

وي

روي

بر

ديگر بسته نشود.2

كوروش پادشاهي هنگام

همه و داشتند آزادي ايرانيان

سرور و بودند آزاد مردان ي

و فرمانرواي بسياري از مردمان

شريك آزادي در را خويش زيردستان فرمانروايان بودند. نيز ديگر

ميتوانست كه بود خردمندي مرد ايرانيان ميان در اگر بودند. كرده

چنان مي كردند كه همه از اندرزي بدهد كه مردمان را سودمند باشد

خردمندي او بهره ببرند. پادشاه بر كسي رشك نمي ورزيد اما به همه

ازادي ميداد تا آنچه ميخواهند بگويند. 3

ها دولت و فرمانروايان كاميابي راز به كه افتادم انديشه در روزي

كردار

و

رهبران

رفتار

چگونگي

و

ها

آن

نشيب

و

فراز

شوندهاي

ببرم. و پي يكديگر به نسبت كسان جانفشاني و مهرباني و زيردستان

جانوران فرمان بدين هوده رسيدم كه براي انسان آسانتر است كه بر

تن يك چگونه كه ياد آوردم به كه هنگامي اما آدميان. بر تا راند

بود كه بسياري از آدميان و شهرها و ملت ها را چون كوروش پارسي

به ناچار گمان خود را دگرگون كردم و اكنون بر فرمانبردار خود كرد

آنم كه فرمانروايي بر انسان ها نه كاري ناشدني است و نه حتا دشوار

چنانچه بخردانه و با هوشمندي در پي فرمانروايي بر آنها برآييم. باري

آنكه با بردند. فرمان را خود كوروش دلخواه به مردمان كه ميدانيم

گروهي از آنان از او چندان دور بودند كه مسافت ميان شان را چند

و بسياري از آنها هرگزش روز و يا حتا چند ماه مي بايست طي كرد

و براي بسياري اميد هم نمي رفت كه روزي به ديدارش نديده بودند

دوست داشتند. 4 رسند. با اين همه همگان او را از ژرفاي دل

كارايي

و

دالوري

در

ماد

پادشاه

دختر

ماندانا

و

كمبوجيه

پسر

كوروش

زيرا خردمندانه و ديگر فرزانگي ها سرآمد مردم روزگار خود گشت

پدرش او را شاهانه پرورده بود و براي رسيدن به بزرگترين هدف ها

و دستيابي به بهترين پايگاه ها تشويقش كرده بود. از همان آغاز كارش

پيدا بود كه به انجام كارهاي بزرگ كامياب خواهد گشت زيرا فرزانگي

كسي

براي

اش

كارايي

و

به پاي تازه و جوان چنان

آور شگفت نهاده ميدان

كه اند گفته همه مينمود.

جنگ در تنها نه كوروش

بلكه دالور و بي باك بود

ميانه زيردستان با رفتار در

انسان و انديش پاك و رو

همين به و بود دوست

«پدر» را او ايرانيان شوند

ميخواندند. 5

خود با همسان هيچگاه او

نداشته

جهان

اين

در

را

ي

درباره

كه

مردي

..است

بوده اين بر سرنوشت او

ديگران از برتر بايد كه

باشد. 6

آن مانند وي همچنين

ژوليوس فرمانده ي رومي

جمهوري تيغ كه سزار

كشيده وي بر خواهان

سردار مانند نبود شد

سركرده يا (آتيال) آلباني

(شارلماني) و يا ي فرانكي

خان) (چنگيز مغول خان

كردن

سير

براي

كه

نبود

حس آزمندي و جنگجويي

بيگانه مردمان خود بر سر

وي بلكه باشد. تاخته

چون كه بود پادشاهي

يورش وي به ماد دولت

بر و گشتند پيمان هم وي با همستار بابل و مصر و ليدي و آورد

شمشير خويش را براي دفاع از تاج و تخت و سرزمين سرش تاختند

پدرانش از نيام بيرون كشيد و پيروزي يافت. از همه ي اينها باالتر وي

يك انسان بود. بر جامه اش لكه ي ننگ خون آلود هيچ فرمان كشتاري

از آنها كه فرزند المپياس را بي آبرو ساخته است يافت نميشود. 7

زاده ي انقالب نيز به او فرزند زمان و پرورده ي روزگار خود نبود

و

بود

خود

زمان

پدر

و

آفريننده

بلكه

(بناپارت

ناپلئون

)نميرفت

در تاريخ جهان مانده است. وي از هر انسان شمار بودش او يكتا و بي همتا

ديگري گردونه ي زمان را محكم تر چسبيد و در مدت زندگيش يك

دوره ي تاريخي را به پايان رسانيد و دروه ي نويني را آغاز كرد يعني

فرمانروايي جهان را از چنگ ساميان به در آورد براي هميشه بدست

آرياييان سپرد. و اين قوم پارسي كه بودش خود را چون يك افته ي

هاي توفان ي همه با اوست بشر مديون جاوداني تاريخ در جوان

سرزمين كه اي قبيله هزاران سرنوشت از گذشته وي بر كه سختي

ايران را زير پا گذاشتند و سپس رفتند و گم شدند و فراموش گشتند

دور مانده است. 8

و دارنده در زيركي هاي جنگي زبردست نيرومند و دالور كوشا و

مردمانش را با يك رفتار پيروزمند ي همه ي ويژگيهاي يك سپهبد

كه درخواستهايي پذيرفتن از ليكن كرد مي خود فدايي دوستانه

به

كه

كساني

با

رفتار

در

.ميكرد

خودداري

بود

نهفته

آن

در

زيانشان

بزرگ نرم بود و حتا آماده بود گناه بسيار چنگش گرفتار مي آمدند

شورش را هم بيامرزد. 9

رفتار جوانمردانه و مردم پسندانه اي كه از منش او آزادگي مي باريد

او را بي مانند مي سازد. وي هرگز شهري با از پاي افتادگان مي نمود

زرگ ـ بـ شورو ـ كـ

مسعود دباغي

. ميالدى

1470 (Jean Fouquet)فوكه

ژان

اثر

بزرگ

كوروش

7/18/2019 Vatan Yuli 19




28

در بابل رد را به ويراني نكشيد و شاه تاج باخته اي را به دژخيم نس

چون پادشاهي قانوني و قانون گذار رفتار كرد. پارسيان سربلندانه از

او بزرگي وي به دشمنان و يونانيان ميكردند و ياد پدر برنام وي با

سر كرنش فرو مي آوردند. 10

نخستين كه بباليم ميتوانيم ما

كه

آريايي

بزرگ

مرد

روشن تاريخ بر سرگذشتش

ويژگيهايي چنين برجسته است

و درخشان داشته است. براستي

ما براي آيا كه گمانم در من

بناي ديگري هيچ آريايي مردم

گزار بنياد آرامگاه از كه هست

كوروش و ايران پارس دولت

تر مهم و ارجمنتر هخامنشي

باشد. 11

كوروش يكي از كساني بود كه

آفريده فرمانروايي براي گويا

امرسون

ي

گفته

به

.

اند

شده

او

گذاري

تاج

از

مردم

ي

همه

شاهانه داشت روح شاد شدند.

برميخواست كار به شاهانه و

مانگونه به امور ي اداره در

در كه داشت شايستگي

كشورگشايي هاي شگفت انگيز

شكست با بود. چنين خود

رفتار بزرگواري به خوردگان

دشمنان به نسبت و كرد مي

مي مهرباني خود ي گذشته

نيست شگفتي مايه پس كرد.

وي ي درباره يونانيان كه

و

اند

نوشته

بيشمار

داستانهاي

جهان پهلوان بزرگترين را او

پيش از اسكندر دانسته باشند. كوروش زيبا و خوش اندام بوده است

وي به خويش باستاني هنر ي پاياني دوره تا روزهاي ايرانيان چه

همچون نمونه ي زيبايي اندام مينگريسته اند. 12

كوروش مانند نامي خويش پس از كسي كمتر پادشاهان ميان از

بود. مردم پيشواي و بزرگ سردار است. كوروش گذاشته جاي به

انيشه و بود نيكوخواه و بخشنده وي ميكرد. او ياري با نيز بخت

كشورهاي زير فرمان خويش را به انجام روشي ي آن را نداشت كه

سازماندهي هاي هر خردمندي را داشت كه وادارد بلكه اين يكسان

دگرگوني برجاي گذارد.. ما هرگز نميبينيم فرمانرواييها را بي يك از

كه كوروش مانند روميان كشور هماورد خويش را نخست با خويش

و

پيرو

را

او

وي

ضعف

و

ناتندرستي

زمان

در

سپس

و

گرداند

همپيوند «پدر» فرمانبردار خويش كرده و به او ستم نمايد. ايرانيان كوروش را

«مسيح «قانون گزار» و يهوديان اين پادشاه را «سرور» و يونانيان او را

خداوند» به شمار مي آوردند. 13

ارجمندي نوين و باستان نويسندگان از هايي ديدگاه آوردن با

خواهيم گفت تنها يك هوده آنچه كوروش در تاريخ آشكار ميشود.

به دادن پايان براي كه او كارهاي و زندگي از است كوتاه گيري

گفتارمان درباره ي زندگي آن بزرگمرد آوردنش شايسته مينمايد:

آوازه ي دادگري و كارهاي پسنديده ي او چنان در جهان پيچيده بود

كه حتا دشمنانش هواخواه سياست او بودند.

با آمدن كوروش يك دوره ي دراز تاريخي به پايان رسيد. دوره اي

كه سرشار از ويرانگري ها و تبه كاريها و خونخواران درنده خوي و

دوره اي كه جان انسان ارزشي نداشت. و دوره ي نويني سنگدل بود

انساني

هاي

عاطفه

و

حقوق

به

نهادن

ارزش

ي

دوره

.گشت

آغاز

دوره اي كه دادگري پاي برجا شد. پس از او ديگر كسي نمتوانست

بي شرم و ترس دست به كشتار زند و ويرانگري كند و از ننگ بدنامي

«فرمان آزادي نهراسد. كوروش ارجمندي انسانيت را آشكار كرد. او با

و آزادي كه ارزش فهماند مردمان به ديگرش كارهاي و ها» ملت

كسي داشتن به ايرانيان پايه است. چه تا همكاري حقيقي و برابري

زيرا كه وي آينه ي پاك آزادمردي و چون كوروش در تاريخ ميبالند

نمونه ي پهلواني و سادگي و نماد مهرباني و مردم دوستي قوم ايراني

سال هزاران كه ملتي است.

بنيان توفانهاي برابر در است

ايستاده

كوه

چون

روزگار

كن

همان تنها اگر كه قومي است

كوروش را براي تاريخ جهان به

جاويد براي ارمغان اورده بود

ماندن نام او بس بود. 14

پانوست:

.1نمايشنامه ي تراژدي ايرانيان

اثر آيسخيلوس

كتب شامل مقدس كتاب .2

جديد. چاپ و عهد عهد عتيق

2007 ايالم انتشارات چهارم.

828 ميالدي.ص

ي

رساله

در

افالطون

.3

پريكلس

شكوه

نيز

آلكيبيادس

مي خشايارشا شكوه با را

را خشايارشا بزرگي و سنجد

مي ستايد.

كوروش زندگي گزنفون. .4

ي ترجمه .(Cyropaedia تهامي هنري داكينز گراهام

1388 ابوالحسن. تهرات: نگاه

ديودور از گفته اين .5

ارد. د عام شهرتي سيسيلي

كوب زرين به: بنگريد

مردم تاريخ عبدالحسين.

چاپ

.اسالم

از

پيش

ايران

ي مؤسسه تهران: اول.

130 ص .1364 انتشارات اميركبير

ا... ذبيح ي ترجمه دوگوبينو كنت ي نوشته ايران در سال سه .6

ناشر نگارستان كتاب منصوري

1802 18فوريه .8گوستاو لبرشت فلوگل خاورشناس آلماني در .7و

در 1870 جوالي پنجم در و آمد دنيا به آلمان «بواتزن» شهر در

سن شصت و هشت سالگي در درسدن آلمان از دنيا رفت.او الهيات

تحصيالت او كرد.بعدها تحصيل اليپزيگ دانشگاه در را فلسفه و

خود را در زبان هاي شرقي در وين و پاريس به كمال رساند.در سال

در آفر»واقع مؤسسه«سنت در شرقي زبان هاي استادي به او 1832

1850استعفا كرد. يك سال شهر«مايسن» منصوب گرديد و در سال

برداري

فهرست

امر

به

و

كرد

مهاجرت

اتريش

پايتخت

«وين

»به

از نسخ خطي عربي تركي و فارسي مشغول شد.بعد

شرق شناس و ديپلمات 1895-1810 راولينسون هنري سر .9

بررسي با را ميخي خط كه بود كسي نخستين او بود. بريتانيايي

كتيبه هاي بيستون خواند.

.10ادوارد ماير باستان شناس و ايران شناس آلماني

.11كتاب تاريخ ايران اثر ژنرال انگليسي پرسي سايكس در دو جلد

...) تا و شوش ايالم تمدن ابتدا از را تاريخ ايران كتاب اين است.

1309هجري خورشيدي ارائه مي دهد. اين كتاب در سه حدود سال

چاپ به انگلستان در 1309 و 1300 و 1294 سال هاي در چاپ

رسيده است و نويسنده هربار مطالب جديدي به كتاب افزوده است.

اين كتاب كه از معروفترين كتابهاي تاريخ كلي ايران در عصر كنوني

توسط سيد محمدتقي فخرداعي گيالني ترجمه شده به شمار مي آيد

.است

اثر ويل فصل مشرق زمين گاهواره ي تمدن .12تاريخ تمدن جهان

دورانت

- باستان شناس فرانسوي .13رومن گيرشمن

شاپور شهبازي كوروش بزرگ .14

كورش بزرگ

7/18/2019 Vatan Yuli 19


كه روزهايى در دقيق

درخشان نتايج سبب به

به ايران اعزامى كاروان

2012 المپيك مسابقات

لندن همه مردم در شادى

ناشى از آن بسر مى بردند

جامعه عمومى فضاى و

كاروان بازگشت منتظر

اين به اعزامى پرافتخار

ناگاه به بود مسابقات

ايران خبر تلخ زلزله كام

زمين دو كرد. تلخ را

مركزيت

به

قدرتمند

لرزه

ريشتر) 6,4 (بزرگى اهر

6,3 (بزرگى ورزقان و

ريشتر) استان هاى شمال

تا كشور را لرزاند غرب

قلب ميليون ها هموطن از اين واقعه به درد آيد.

اما اين موضوع مقدمات آزمونى ديگر براى جلوه همبستگى و مشاركت

ملى را اين بار براى آذربايجان فراهم نمود. هنوز ساعتى از حادثه سپرى

نشده بود كه حمايت ملى عظيم و بى سابقه اى از هموطنان آسيب ديده

در زلزله آغاز شد. توجهات از ورزش و مسائل ديگر برگشت و ابراز

همدردى اقشار مختلف به هر شيوه اى كه امكان داشت شروع شد.

براى نخستين بار در شبكه هاى مجازى و در اين حجم گسترده و يكپارچه

شيوه

و

مربوطه

اخبار

رسانى

اطالع

و

ديدگان

آسيب

با

همدردى

از

هاى كمك رسانى شد. نيروهاى امدادى نيز به سرعت كار امداد رسانى مملو

را ديدگان آسيب به

مشغول و كردند آغاز

و پناهان بى اسكان

درآوردن اجساد از زير

از بسيارى شدند. آوار

آحاد مردم هم روى به

هم كه آوردند كارى

دستشان از سادگى به

ساخته بود و هم بسيار

هاى صف موثر است.

حضور

با

خون

اهداى

شخصيت

و

مردم

چون سرشناس هاى

هنرمندان و ورزشكاران

نياز تا گرفت شكل

رسانى خون مبرم

آسيب ديدگان بر طرف

اين از برخى گردد.

و طويل چنان صفوف

باعث كه بود پرشور

تعجب و حيرت همگان شد. بهداد سليمى پهلوان وزنه بردار قائمشهرى

بالفاصله پس از بازگشت از المپيك لندن كه در آن مدال نقره را براى

ايران كسب كرده بود در شهر زادگاهش براى كمك به زلزله زدگان خون

به

تومان

صدميليون

نيز

جهان

و

المپيك

قهرمان

سوريان

حميد

.كرد

زلزله زدگان آذربايجان شرقى كمك كرد. وى در اين باره اظهار داشت: اهدا

پس از بازگشت از المپيك در مراسم استقبال و جشن كه مردم و مسئوالن

اهداى هديه هاى خود به زلزله كرده بودند پيشنهاد برگزار براى بنده

زدگان را مطرح كردم و بالفاصله اين پيشنهاد مورد استقبال مردم قرار

گرفت و اين مراسم تبديل به مراسم گلريزان كمك به مردم زلزله زده

شد كه اين كمك ها

و آورى جمع را

تقديم به زلزله زدگان

شرقى آذربايجان

كردم. احسان حدادى

نائب قهرمان المپيك

پس بالفاصله لندن

ايران به بازگشت از

مدالش را به كودكان

تقديم سرطانى

براى گفت و كرده

زده زلزله به كمك

به

امروز

همين

ها

روم. مى آذربايجان

كشتى رضايى قاسم

گير آملى ايران مدال

طالى المپيكش را به

زلزله زدگان تقديم كرده و گفت: مدال خودم را به هم وطنان آذرى زبان

عزيزان با اين اعتقاد كه اين مدال نتيجه دعاى خير اين تقديم مى كنم

است. اين مهم را انجام مى دهم و اميدوارم اين هديه ناقابل اينجانب را كه

پذيرا باشند. به اميد اينكه ماحصل زحمات پانزده ساله ام در كشتى است

قدرى از درد ها و آالم اين عزيزان كاسته شود.

سرازير شده حادثه محل به سوى هر شيوه اى به كمك هاى مردمى

بود. ابتداى كار كه امكان كمكهاى مالى فراهم نبود يارى رسانى به شيوه

خود

را

ضرورى

كاالهاى

تا

داشت

آن

بر

را

بسيارى

و

گشت

آغاز

به محل حادثه ببرند. بسيارى نيز مشغول امدادرسانى در كنار نيروهاى مستقيم

امدادى شدند. خدمات

وسيع و در در مقياس

نياز مورد اقالم انواع

و بود مقصد رهسپار

كه جا آن تا بسيارى

توان داشتند از يارى به

هم ميهن دريغ نكردند.

كمك هاى دانشجويى

جالب نيز گسترده

توجه بود.

شهرها

از

بسيارى

يارى

سرگرم

چنان

گويى بودند رسانى

انسان اى مسابقه در

دوستانه شركت داشتند

بودند كرده قصد و

از را سبقت گوى

حال بربايند. يكديگر

با متحد همه كه آن

يكديگر هدفى نداشتند

جز اين كه نكند قطره اشكى از چشمان كودكى بغلتد و شبى را با سختى

فراق خانواده و با تلخ كامى بگذراند. همه شريك اين امر نيكو بودند.

عشق وافر يك ايران براى يارى به آذربايجان بهت بدخواهان را به دنبال

ايران

غرب

شمال

به

نقاط

دورترين

از

كه

رفت

پيش

جا

آن

تا

كار

.حتى سيستان و بلوچستان و استان خراسان و خوزستان كمك ها در حال داشت

حادثه بودند. تمامى كارمندان ادارات شهر زابل حركت به سوى محل

حقوق يك روز خود را به زلزله زدگان اهدا كردند. اما در اين ميان كمك

هاى مردم بم جلوه ديگرى داشت. يك گزارش خبرى تلويزيونى از بم

داشتن يك جعبه ى بزرگ خرما نشان مى داد كه پيرزنى با در دست



29

بغض ايران است غم آذربايجان

سامان وطن شناسان

7/18/2019 Vatan Yuli 19




30

من مى ميگفت: من بسيارى از نزديكان خود را در زلزله از دست دادم

امروز

آمدند

ما

كمك

به

ايران

مردم

هنگام

آن

در

كشند

مى

چه

آنها

دانم

زلزله

از

بعد

مدتها

:گفت

مى

مردى

و

برويم

ها

آن

كمك

به

بايد

ما

هم

ستاد آذربايجان همچنان در بم مشغول خدمت رسانى و آبادى بود و بم

اينجا را آباد كردند و بعد رفتند و من در يكى از خانه هايى كه آنها ساخته

اند زندگى مى كنم حاال من هم وظيفه دارم به آنها كمك كنم.

مشغول ورزشكاران از بسيارى شد. نمى ختم جا اين به موضوع

جانگداز غم اين تسليت ضمن المپيكى ورزشكاران همدردى بودند.

مشكى بازوبندهاى با

اختتاميه مراسم در

برخى يافتند. حضور

رضايى قاسم چون

مازندرانى گير كشتى

و قهرمان المپيك مدال

تقديم

را

ارزشمندشان

زلزله زدگان كردند. بقيه

كاروان هم به نوعى در

شريك حادثه اين غم

در ها آن اما شدند

و نماندند تنها امر اين

ورزشكاران از بسيارى

ها فوتبالى جمله از

ورطه اين وارد نيز

روزگارى جهان شدند.

با منش بزرگ پهلوانى

مدد به خالى دستان

زلزله

ديدگان

آسيب

كه

او

.رفت

زهرا

بوئين

درگذشت بسيارى فكر مى كردند منش پهلوانى نيز به خاك سپرده شد

اما حادثه اخير مهر تاييدى بر يكدلى جامعه ورزش در حمايت از مردم

داشت. على كريمى كاپيتان محبوب تيم پرسپوليس نيز اعالم كرد:» در

اين شرايط سخت بايد دست هموطن مان را بگيريم.» كريم باقرى كه به

عنوان معتمد جامعه ورزش در اين خصوص نيز انتخاب شده بود عالوه

به

خطيبى

رسول

همراه

به

ورزشكاران

از

گوناگون

كمكهاى

دريافت

بر

على

.نمود

دريافت

ايشان

از

توجهى

شايان

كمكهاى

و

رفت

تبريز

بازار

دايى سرمربى باشگاه راه آهن شهررى با ترك تمرينات تيمش به بازديد

از مناطق آسيب ديده پرداخت و در پايان نيز با فروش خودروى خود

640ميليون به زلزله زدگان كمك كرد. بسيارى از بازيكنان فوتبال چون

رحمتى و شجاعى اين فاجعه را تسليت گفتند و همه مسابقات كريمى

با يك دقيقه سكوت برگزار شد. همه تيم ها هم پارچه نوشته هايى براى

همدردى تدارك ديدند

بسيارى لباس روى و

با جمالتى ها تيم از

با همدلى مضامين

چشم به زدگان زلزله

عادل خورد. مى

در

هم

پور

فردوسى

به نود بيننده پر برنامه

متداول سواالت جاى

در گزينه يك فقط

داد ترتيب نظرسنجى

پيامكى فرستادن آن و

زلزله از حمايت براى

آذربايجانى بود. زدگان

كم رقم برنامه اين در

چهار به نزديك سابقه

دويست و ميليون

هزار پيامك ارسال شد

سازمان

حمايت

با

مخابرات عوايد اين عمل نيز به زلزله زدگان اختصاص يافت. رحمتى و

و نكونام پس از اردوى تيم ملى حامل كمك هاى نقدى تيم استقالل به

زلزله زده ها خواهند بود و مهدى مهدوى كيا نيز بخشى از قراردادش را

به آنها اختصاص داد. حشمت اهللا مهاجرانى و غالم حسين پيروانى از

مربيان و پيشكسوتان فوتبال نيز با حضور در بازار مشهد به جمع آورى


7/18/2019 Vatan Yuli 19




31

آذربايجان زدگان زلزله براى كمك

شرقى پرداختند.

هنر جامعه ورزشكاران بر عالوه

بازيگران شريك بودند. مهم اين در

جدا از ابراز همدردى به جمع آورى

روى

ديدگان

حادثه

براى

كمك

و مرداد 26 پنجشنبه عصر آوردند.

زيادى تعداد تهران آزادى سينما در

حضور سينما مطرح بازيگران از

توجهى قابل مبلغ و توانستند يافتند

را از مردم جمع آورى نمايند و براى

ادامه جمع آورى كمك ها عازم تبريز

رضا كيانيان شدند. پرويز پرستويى

كمال تبريزى و مازيار رويا تيموريان

بر را هنرمندان نمايندگى كه ميرى

عهده داشتند در تبريز اعالم كردند كه

دوهزار كم دست ساخت هنرمندان

شده

تخريب

روستاهاى

در

خانه

برخى

.گرفت

خواهند

عهده

بر

را

محل به را خود هم بازيگران از

كه طباطبايى الدن رساندند. حادثه

حاضر ورزقان و اهر روستاهاى در

شده بود اعالم كرد كمك به هموطنان

زلزله زده كوچكترين كارى است كه

از دستش بر مى آيد. محسن چاوشى

كوچولو سياه ماهى نام با اى ترانه

مانى كرد. آذربايجان مردم تقديم را

رهنما هم قطعه فاجعه را در اينترنت

پيامى در بختيارى ياسر كرد. منتشر

ويديويى اين واقعه را تسليت گفت و پويا بياتى نماهنگى در اين راستا

خود

همدردى

صبورى

قطعه

انتشار

با

نيز

هم

اللهى

نعمت

روزبه

.داد

ارائه

15شهريور امسال را نمايان ساخت. بابك جهانبخش هم اعالم كرد روز

6سانس در حمايت از زلزله زدگان به روى صحنه خواهد رفت. استاد در

شجريان خسرو آواز ايران نيز پيامى زيبا براى تسليت به زلزله زدگان داد.

بازيگر نژاد فرخ حميد

و محبوب اصل آبادانى

حضور با بهداد حامد

با خون انتقال مراكز در

اهداى خون از اين كمك

نيز دريغ نكردند.

به هنرمندان اى پاره

هاى نمايشگاه پرپايى

روى

نقاشى

و

منظور عكس بدين و آوردند

در هايى نمايشگاه

تبريز چون شهرهايى

تهران برپا شد. اردبيل و

دوستانه مسابقه يك

هم بين تيم هاى فوتبال

و تبريز تراكتورسازى

ورزشگاه در هنرمندان

شد برگزار امام يادگار

كه عوايد حاصل از آن به

زلزله زدگان اختصاص مى يافت. مسابقه فوتسالى نيز بين پيشكسوتان

سالن در فرانسه 1998 جهانى جام در ايران منتخب و آذربايجان

همدردى

از

كوچكى

بخش

فقط

اينها

و

.شد

برگزار

تبريز

پورشريفى

مردم ايران با حادثه ديدگان مظلوم آذرى خود بود. به طور قطع مردم در

فصول سرما كه در راه است نيز هم وطنانشان را فراموش نخواهند كرد.

گروهى از هنرمندان و ورزشكاران جوان نيز با حضور مقابل منزل زنده

ياد ناصر حجازى به جمع آورى كمك هاى مردمى پرداختند.

محسن تركي داور مسابقه داربى

استقالل و پرسپوليس نيز از بين

كمك براي داربي توپ مزايده

به زلزله زدگان خبر داد و گفت:

عرف است كه داوران هر مسابقه

المللي

بين

چه

و

داخلي

چه

مهم

توپ بازي را به عنوان يادگار نگاه

افتخارات مي دارند و آن را آلبوم

قرار ورزشي شان كلكسيون و

به من دليل همين به مي دهند.

ذهنم رسيد با توجه به عالقمندان

تهران بزرگ داربي كه ويژ اي

چه در داخل و چه در خارج از

توپ اين بازي مهم كشور دارد

دو لوگوهاي به منقوش كه را

باشگاه است را براي همه كساني

75را كه مي خواهند توپ داربي

مزايده

به

باشند

داشته

يادگار

به

.بگذارم

اميدوارم گفت: ادامه در وي

رسانه ها به صورت التين هم اين

خبر را انعكاس دهند چرا كه در

سراسر جهان كلكسيونرهايي هم

را توجهي قابل مبلغ كه هستند

پرداخت 75 داربي توپ براي

خواهند كرد.

پزشك روز بزرگداشت مراسم

و روز داروساز كه تنها چند روز

پس از وقوع زلزله اهر و ورزقان

بود در اكثر شهرهاى ايران لغو شد و هزينه هاى آن براى كمك به زلزله

مختلف

هاى

اطالعيه

و

فتاواى

صدور

با

نيز

تقليد

مراجع

.شد

ارسال

زدگان

اعالم كردند كه مقلدين مى توانند بخش يا تمامى وجوهات شرعى نظير

خمس و زكات و زكات فطريه را به زلزله زدگان اختصاص دهند. كميته

امداد امام خمينى از جمع آورى دوميلياردتومان كمك نقدى توسط تنها

اين سازمان خبر داد.

حادثه تلخ آذربايجان

مهر تاييدى بر عشق

هم يكايك وافر

آذربايجان به ميهنان

مردم با پرافتخار زد.

عباراتى از استفاده

ساده و حماسى چون

تسليت

هم آذربايجان با همدردى به

پرداختند ميهنانشان

اى شيوه هر به يا

داشت امكان كه

به يارى مشغول

شدند. زدگان زلزله

بار آذربايجان بالى

ديگر همبستگى ملى

وسيع را سطحى در

و ساخت آشكار

نمودى از آن شعر زيباى سعدى شد كه فرمود:

بنى آدم اعضاى يك پيكرند

گوهرند

يك

ز

آفرينش

در

كه

مسابقه در و نماند پنهان آذربايجان مردم چشم از اين البته صد

تراكتورسازى با نفت آبادان در ليگ برتر فوتبال ايران و در تبريز تماشاگر

ورزشگاه برافراشت كه روى آن نوشته شده بود: غم آذرى پرچمى در

. . . آذربايجان بغض ايران است


7/18/2019 Vatan Yuli 19




32

شمسي 1310 سال در خديوي جهانشاه

سنجبد بخش توابع از كرندق روستاي در

خلخال به دنيا آمد و از پانزده سالگي شروع

خوانين از پدرش نمود. شعر سرودن به

او و كرد فوت كودكى در اما بود سنجبد

خان بزرگ كريم عمويش سرپرستى تحت

از را او اى واقعه عنفوان جوانى در اما شد

تغيير را سرنوشتش و كرد فرارى عمو خانه

جوان جهانشاه حضور در خان كريم داد.

منجر

كه

نمود

ها

رعيت

از

يكى

قتل

به

اقدام

وى

.شد

وى

منزل

ترك

و

عمو

از

او

تنفر

به

در اشعارش با اشاره به سفر حج كريم خان

مى گويد:

«نه گناه ايلميشيدى او گونى قارا ددون

قوربان ننه خان كريم كسدى باشين كى

گوزووه

قوربان ننه قوربان ده مكه كسير كى .. .

گوزووه»

جهانشاه خديوى عازم مازندران شد و مدتي

آهن مازندران و سپس راه در شيالت استان

كارمند نهايت و شد كار به مشغول مراغه

سازمان آب تهران شد.

هيئت

عضويت

به

شمسي

1340سال

در

او

و درآمد توفيق فكاهي روزنامه تحريريه

اشعار و مقاالت سياسي و انتقادي او با اسم

«ابودلدل خلخالي» به چاپ مي رسيد مستعار

و بيشتر آنها بر عليه شاه و نظام ارباب رعيتى

تعقيب تحت مرتب جهت همين به و بود

ساواك قرار مي گرفت.

به را شعرش هاى دفتر گريز هنگام

مناسب فرصتى در تا دهد مى دوستانش

چاپش كند ولى يكى از ترس مى سوزاندش

دست ديگرش دفتر و كند مى گمش يكى

ندارد. چاپ فكر كه است ازاقوامش يكى

.درگذشت

تهران

در

1365سال

در

شاعران وى از يكى گمان بى خديوى جهانشاه

را او تقدير دست كه است آذربايجان قوى

چنين گم نام كرده است.

آيريليق هواسى

بو نى چاالن بو گئجه آيريليق هواسى چالير

نئيين يانيقلى سسى اود سالير اورك چابالير

دالينجا سن ايستيسن گئده سن گئت گوزوم

قالير

ئوركده غم گوشى سن كئتسن آشيانه سالير

منه اولوم بو گئجه آيرليقدان آساندى

ياندى

اورك

قال

گئتمه

دايان

گئتمه

آماندى

پوالددان اولسا اورك, آيريليق اودى اريدير

بو اود داشى اريدير يئل كولون هوايه سپير

ا وگئتسه جان بدنيمدن چيخيب داليجا گئدير

ائله دفن غريبى من كيم ده غربت اولكه بو

يير

الهى ايريليق اوز سوگيليندن آيريلسين

زمانه دفتر عمرين هميشه ليك جيرسين

منيم ستاره عمريم هميشه ليك باتدى

بو آيريليق منى يئخدى مرامينه چاتدى

شراب عشقيمه جان يانديران زهر قاتدى

سينمده بير قوجامان داغ كيمين دومان ياتدى

لردن

بال

لر

بيگانه

بيزى

ائديب

معاف

بال چكير باشيميز ايندى آشنا لردن

آماندى گئتمه من بينوادن آيريلما

يادين داليجا گئديب آشنادن آيريلما

بنفشه غنچه سى باد صبادن آيريلما

خمار باخان گوزووه آغاليان گوزوم قربان

گوزوم سوزوم غزليم دفتريم اوزوم قربان

گوزللرين گوزلى شاهكار خلقت سن

قئزيل گولون بوداغى زينت طبيعت سن

نازين سحر چاغى سان بير پارا لطافت سن

حقيقتا كى لطافتده بى نهايت سن

قارانقولوق گئجه نين پارالق اولدوزى گئتمه

وفالى شاعرووى بوندان آرتيق اينجيتمه

سنى قسم وريرم قهرمانالر ايمانينا

اوركده حسرتى اولموش جوانالرين قانينا

شهيد راه حقيقت اوالنالرين قانينا

شرفلى خلقلرين ايسدى قانلى ميدانينا

بير از دايان بو گئجه آيريليق شرابين ايچك

او اكديگون بو قيزيل گوللرين گالبين ايچك

فريادي از گور

گوش كن اي سنگ مرقد

نمناك

خاك

اي

كن

گوش

باتوام اي جيرجيرك خاموش باش

با توام اي گژدم سنگي سرا پا گوش باش

باز گورم به سوراخي آنكه اي كور موش

كردي

هم تو اي عقرب كه با من زندگي آغاز كردي

هم تواي افعي كه از سوراخ موش

بر حريم گور من لغزيده اي

خرخاكيان مورها سوسماران

كرم خاكي ها چرا ساكت شديد!

هورا كشيد كف زنيد هان

شاعري آزاده مي خواهد سخنراني كند

ديگر اينجا صحبت از آزادگي است

است

بردگي

و

بندگي

از

خبر

ني

برده ها و بندها در جهان زندها

مهر خاموشي به لبهايم زدند

دستبند آهنين بر دستها

كند ى آهن به پاهايم زدند

آن جهان زنده ها يك مركز بيداد بود

كارها در دست يك شياد بود

وه چه مي گويم خدايا راستي جالد بود

او بجاي خود ولي

ما كه يعني بنده ها

و آن دروغين زنده ها

پيگر غرقه خون اين يكي از تيشه جالد

و آن دگر را صحبت از شيرين و از فرهاد بود

درسر هر كوي و برزن

تاريك

غر

هر

بن

بوددر

فرياد

و

شيون

و

بود

ناله

و

بود

آه

آي حضار گرامي آي ياران عزيز

سرنوشت ما بدست غول استبداد بود

آفرين برمن سخنراني عجيم

خوب شد عالي

چه عالي گفته شاعر:

چون سخن از دل برآيد الجرم بر دل نشيند

جيرجيرك ابراز احساسات كرد

زآنطرف هم موش زرد

شد بلند از هر طرف

هاي هوي مرده باد

باد

مرده

يارب

ارزنده

شاعر

اين

باد

مرده

آري اينجا ننگ و نفرين است حرف زنده باد

هان! چرا ساكت شدي؟

گفتني ها را بگو بهتر بگو بازگو

زود شو سستي مكن در از چه ميترسي بگو

كار خود

ول مكن دنباله گفتار خود

تحت تاثير كالمت رفته اند

آزاد از صحبت اينجا ديگر نگفتي خود

گيست

كوكمانو؟كو مسلسل؟كو پليس؟

كو غالم خانه زاد و كو وزير كاسه ليس؟

مي

چه

از

بگو

را

ها

گفتني

بگو

بهتر

بازگو

ترسي بگو

آي حضار گرامي آي ياران عزيز

مرده ها و بنده ها بلبشوئي در جهان زنده ها

بود برپا

ظلم بي حد حكم فرما

فتنه فايق دزد قاضي شحنه فاسق شاه فاسد

آتش بيداد بر بود و نبود ما زدند

فرخي را بخيه برلبها زدند

بر هدايت تهمت بي جا زدند

عشقي شوريده را با تير آتش زا زدند

آن جهان زنده ها يك مركز بيداد بود

سرنوشت ما بدست غول استبداد بود

هورا

جيرجيرك

رسيد

اينجا

سخن

چون

كشيد

شد بلند ازهر طرف هاي و هوي مرده باد

مرده باد اين شاعر ارزنده يارب مرده باد

آري اينجا ننگ و نفرين است حرف زنده باد

جهانشاه خديوى

آذربايجانى

ناشناخته

و

دست

چيره

شاعر

7/18/2019 Vatan Yuli 19


vatan yuli 19

Documents