vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti …
TRANSCRIPT
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“BANK ISHI” FAKULTETI
“TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT” KAFEDRASI
Bitiruv malakaviy ishi
himoyaga tavsiya etiladi
“Bank ishi” fakulteti dekani
i.f.n., dots. O.A.Ortiqov
Bitiruv malakaviy ishi
himoyaga tavsiya etiladi
“Tashqi iqtisodiy faoliyat” kafedrasi
mudiri
i.f.n., dots. I.S.Xotamov
_________________________ _________________________
«_____»___________2013 yil «_____»___________2013 yil
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini
shakllantirish. (OATB “Mikrokreditbank” Farg’ona viloyati
Qo’qon shahar filiali misolida)
Bajardi: “Bank ishi” fakultetining
“Marketing(Tashqi iqtisodiy faoliyat”) ta’lim
yo’nalishi, MV-52 guruhi, 4-kurs talabasi Azizov
Akmalxon Axrordjonovich __________________
Ilmiy rahbar: “Tashqi iqtisodiy faoliyat” kafedra
katta o’qituvchisi G.A.Abdilakimov
_____________________________________
Bitiruv malakaviy ishi dastlabki himoyadan o’tganligi 2013 yil ___ maydagi __-sonli
bayonnoma bilan rasmiylashtirilgan.
TOSHKENT – 2013
2
MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................ 3
I
BOB
Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishning
nazariy asoslari..................................................................................
7
1.1. Iqtisodiyotni rivojlantirishda raqobatning ahamiyati va
zarurligi.................................................................................................
7
1.2. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasining mazmuni va
mohiyati....................................................................................................
16
1.3. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishning o’ziga
xos xususiyatlari.................................................................................
25
Birinchi bob bo’yicha xulosalar............................................................. 32
II
BOB
OATB “Mikrokreditbank”da raqobat strategiyasi va taktikasidan
foydalanish holati..............................................................................
33
2.1. OATB “Mikrokreditbank”ning moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlari
tahlili..................................................................................................
33
2.2. OATB “Mikrokreditbank”da raqobat strategiyalari va taktikalaridan
foydalanish holati tahlili.....................................................................
41
2.3. O’zbekiston Respublikasida zamonaviy raqobat muhitining
shakllanishi va rivojlanish holati........................................................
48
Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar............................................................ 56
III
BOB
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida firmaning raqobat
strategiyasi va taktikasini takomillashtirishning asosiy
yo’llari...............................................................................................
57
3.1. OATB “Mikrokreditbank”da zamonaviy raqobat strategiyalari va
taktikalarini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari........................
57
3.2. Firmaning raqobat strategiyasi-raqobat ustunligiga erishish va uni
saqlab qolish omili sifatida.................................................................
68
Uchinchi bob bo’yicha xulosalar.............................................................. 79
Xulosa va takliflar..........................................................................................
80
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..............................................................
83
3
Raqobatli strategiyaning mohiyati kompaniyaning
o’z tashqi muhitiga bo’lgan munosabatidir.
M.E.Porter
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni
liberallashtirilishi ishlab chiqarish vositalari bozorining yanada o’zgartirilishi va
zamonaviylashtirilishini, shunga yarasha raqobatchilik muhitining
shakillantirishni nazarda tutadi. Respublikada amalga oshirilayotgan keng
miqiyosdagi isloxatlar butun xo’jalik mexanizimining o’zgartirilishi va qaytadan
tashkil etilishi, iqtisodiyotni boshqarish jarayonlarining barcha tarkibiy
qisimlarining tubdan hozirgi zamon talablari bo’yicha qayta qurilishini talab
qiladi. Zero Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “Bugungi kunda ko’plab
rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o’rin tutadigan mamlakatlar tajribasi
shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo
bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy
jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori
texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining
jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan quvvatlarni
modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan
amalga oshirilishi mumkin.
Bugungi vaziyat o’tgan yillar mobaynida inqirozga qarshi kurashish
borasida to’plagan tajribamizga suyanib, mamlakatimizni rivojlantirish, isloh
etish va yangilash bo’yicha erishgan sur’atlarni boy bermaslik uchun mavjud
resurs va imkoniyatlarni safarbar etishni talab qilmoqda.
Ana shu vazifadan kelib chiqqan holda, 2013 yilda izchil yuqori o’sish
sur’atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz
raqobatdoshligini oshirish eng muhim ustuvor yo’nalishimizga aylanishi darkor.
Joriy yilda mamlakatimiz iqtisodiyotini 8 foizga, sanoatni 8,4 foizga,
qishloq xo’jaligini 6 foizga, asosiy kapitalga kiritilgan investtsiyalar hajmini 11
4
foizga, xizmat ko’rsatish sohasini qariyb 16 foizga oshirish va yalpi ichki
mahsulotda uning ulushi 53 foizgacha o’sishini ta’minlash vazifasi
qo’yilmoqda.1
Yuqoridagi vazifalarni hal etish uchun kichik biznes korxonalarining
faoliyati va ularning rivojlanish qonuniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik
faolligini baholash va istiqboldagi rivojlanishiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar
olib borish zarur. Iqtisodiy adabiyotda korxonalarda raiobatbardoshlikni tahlil
qilish va marketing strategiyasi samaradorligini aniqlash mezonlariga
bag’ishlangan yaxlit ilmiy ishlar etarli emas.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Firmaning rivojida qo’llaniladigan
yo’l va strategiyalar, hamda ularning ijobiy yoki salbiy tomonlari bilan bog’liq
muammolar iqtisodchi, nazariy va amaliyotchilar tomonidan o’rganilib kelingan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida firmaning raqobat strategiyasi va taktikasi
faoliyatining nazariy asoslari va ijtimoiy ahamiyati M.Porter, A.Smit,
R.Kantilon, A.Tyurgo, J.B.Sey, R.Xizrich, Y.SHumpeter kabi taniqli iqtisodchi
olimlar asarlarida o’rganilgan, U.Adams, G.Gross, J.Filips, V.Xoyer kabi
iqtisodchi olimlar raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishga o’z
hissalarini qo’shganlar2. MDH mamlakatlari olimlaridan A.I.Agiv, V.I.Alexin,
A.V.Busigin, A.M.Samozkin, S.F.Borisov, V.Radaevlar raqobatning ayrim
muammolariga bag’ishlangan ilmiy ishlar nashr ettirganlar. O’zbekistonda
strategik marketingning rivojlantirishning nazariy va amaliy jihatlari
A.O’lmasov, M.SHarifxo’jaev, S.Fulomov, B.Hodiev, A.Vaxobov,
D.Muxitdinov, B.Berkinov, Yo.Abdullaev, P.Abulqosimov, B.Navro’zzoda,
1Bosh maqsadimiz-keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davaom ettirish. –O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // “Xalq so’zi” gazetasi, 2013 yil 19 yanvar. № 13 (5687) 3 2M.Porter. Konkurentsiya. M.: Dialektika, 2000., R.Kantilon. Strategicheskiy marketing. Sankt-Peterburg,
«Nauka», 1996., J.B.Sey. Strategicheskie upravlenie. M.: Ekonomika, 2003., R.Xizrich. Strategii razvitiya
Brenda. M.: 2004., G.Gross. Strategicheskiy menedjment teoriya i praktika» Uchebnoe posobiya 2-e iz-d,
ISPR.dop. M.: Aspekt Press, 2004., J.Filips. Strategiya, taktika i praktika marketinga. - M.: Yurist, 2002.
5
M.S.Qosimova, SH.Ergashxodjaeva, A.Qulmatov va boshqa olimlarning ilmiy
ishlarida tadqiq etilgan3.
SHuningdek, iqtisodiy adabiyotda kichik biznes sub’ektlarini
rivojlantirishning sifat ko’rsatkichi hisoblangan raqobatbardoshlik darajasini
oshirish yo’nalishlari va raqobat faolligini baholash mezonlarini aniqlash
uslubiyoti yagona model tarzida to’liq ishlab chiqilmagan. Ilmiy muammo
mavzusining dolzarbligi va ilmiy–amaliy ahamiyatga egaligi ushbu tadqiqot
mavzusining tanlanishiga asos bo’ldi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy
ishning maqsadi firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishga
qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagilardan
iborat qilib belgilandi:
- raqobat strategiyasining mohiyati va ahamiyatini ochib berish;
- raqobat taktikasining rolini asoslash;
- firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish ketma-ketligi
va strategik mavqeni baholash uslublarini nazariy jihatdan yoritish;
- OATB “Mikrokreditbank” faoliyatiga tashkiliy-iqtisodiy tavsifnoma berish;
- OATB “Mikrokreditbank”ining marketing faoliyatini tahlil etish;
- OATB “Mikrokreditbank”ining raqobat strategiyasi va taktikasidan
foydalanish holatini tahliletish;
- Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida firmaning raqobat strategiyasi
va taktikasini shaklllantirishning asosiy yo’llarini asoslash;
- tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. Bitiruv malakaviy ishda firmaning
raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishda banklarda yuz beradigan
3 G’ulomov S.S. Tadbirkorlik va kichik biznes. Toshkent, 1998., Muxitdinov D. M. Marketing: bozor
iqtisodiyoti kontseptsiyasining boshqaruvi. Toshkent, 1999., B.Navruzzoda. Marketing: bozor iqtisodiyoti
kontseptsiyasining boshqaruvi. Toshkent, 1999., Ergashxodjaeva Sh. Strategik marketing-2. –T.:TDIU, 2010.
6
muammolari o’rganilib, ularni bartaraf etish yo’llari bo’yicha taklif va tavsiyalar
berilgan.
Bitiruv malakaviy ishning predmeti. O’zbekistonda firmaning raqobat
strategiyasi va taktikasini shakllantirishga doir muammolar ishning predmetini
tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti.O’zbekiston Respublikasi OATB
“Mikrokreditbank” ma’lumotlari asosida, ular faoliyatini amaldagi holati tahlil
qilindi.
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishda
keltirilgan taklif va mulohazalardan kelajakda firmaning raqobat strategiyasi va
taktikasini shakllantirishga bag’ishlangan yo’riqnoma, ko’rsatmalar ishlab
chiqishda, darslik, o’quv qo’llanma materiallarini tayyorlashda foydalanish
mumkin.
Bitiruv malakaviy ishning tarkibi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob,
xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
7
1 Bob. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini
shakllantirishning nazariy asoslari
1.1. Iqtisodiyotni rivojlantirishda raqobatning ahamiyati va zarurligi
Dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishning qaysi modelini tanlamasin,
mamlakat iqtisodiyotining jahon xo’jaligidagi mavqei va o’rni uning
raqobatdoshlik darajasi bilan belgilanadi. Tashqi iqtisodiy raqobat texnik
taraqqiyotning eng muhim omili hisoblanadi va uning ta’sirida ishlab chiqarish,
boshqaruv texnologiyalarining doimiy yangilanib borish jarayoni davom etadi,
ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari yangilanadi va sifati ortib boradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, “o’z-
o’zidan ayonki, raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada
esa raqobatdosh mamlakatni barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan
mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasida ko’zda tutilgan maqsadli vazifalarni
amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy so’z yuritish mumkin emas”.4
Raqobat ko’p qirrali iqtisodiy hodisa bo’lib, u bozorning barcha sub’ektlari
o’rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat – bozor sub’ektlari
iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori
foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun ko’rashni anglatadi.
Bu munosabatlarni qiymatning mehnat va naflilik nazariyalarini sintez
qilish usulini davom ettirgan holda quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin
(1.1.1-rasm).
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada
kengroq namoyon bo’ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi
asosiy vazifalarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1) Tartibga solish vazifasi;
2) Resurslarni joylashtirish vazifasi;
4Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. -Toshkent.:
“O’zbekiston”, 2012. 20-b.
8
3) Innovatsion vazifa;
1.1.1. Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari.
Manba: Devid Krevens. Konkurentsiya.- M.:Izdatelskiy dom «Vilyams», 2011
4) Moslashtirish vazifasi;
5) Taqsimlash vazifasi;
6) Nazorat qilish vazifasi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini
ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona
joylashtirish imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo
etuvchi turli ko’rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi
muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib, ularning
shunchaki o’zini-o’zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo’jalik
faoliyati sohalarining ekspantsiyasi (kengayishi)ga o’tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasiishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi
(yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va
bilvosita ta’sir o’tkazadi.
Истеъмолчи ва харидорлар
ўртасида
Ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар
ўртасида
Рақобат
Кўпроқ нафлиликка
эришиш
Кўпроқ фойда
олиш
Асосий
мақсадлари
9
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasibozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi.
Raqobat ko’rashining mazmuni to’g’risida to’laroq tushunchaga ega bo’lish
uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko’rib chiqish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to’rtta shakli
alohida ajratilib ko’rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat,
monopoliya va oligopoliyadir.
Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda
ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda
ko’plab sotuvchilar o’zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar.
Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan
sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Erkin raqobat sharoitida yangi korxonalar
tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo’lgan korxonalar esa uni erkin
tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi korxonalarning paydo bo’lishi va
ularning raqobatli bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik,
moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy to’siqlar bo’lmaydi.
Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lishi sababli, u mavjud
mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka
hukmronlik shakllanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda g’irrom va halol raqobatlashuv usullari ajratib
ko’rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof
etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy
(ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro’siga putur
etkazish va h.k.) usullaridan foydalanish g’irrom raqobat deb yuritiladi. Halol
raqobat – raqobat ko’rashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni
qo’llash, o’zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat
manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo’llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi.
Raqobat ko’rashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va
narxsiz raqobat.
10
Narx vositasida raqobatlashuvda ko’rashning asosiy usuli bo’lib ishlab
chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining
shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi.
Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat ko’rashining asosiy
omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab
chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi.
Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham
bo’lishi mumkin. Buning uchun yangi tovarlarning sifati oshishi va iste’mol
xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga qaraganda tez ro’y
berishi keraq. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko’payishi ularning
sotishni rag’batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan
foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’molchilik bozorida qo’shimcha xizmat
ko’rsatish orqali xarid orlarni o’ziga jalb qilish keng tarqalmoqda.
Raqobatdoshlik deganda, odatda tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal
rentabellikni ta’minlaydigan narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab
chiqarishga bo’lgan qobiliyati tushuniladi. Ta’kidlash lozimki, raqobatdoshlik
tovarlar bozori bilan cheklanib qolmasdan, makroiqtisodiy mazmuniga ham ega
bo’ladi.
Mamlakatlarning raqobatdoshligi kontseptsiyasi tarixan milliy
iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rnini belgilab beradigan qiyosiy
afzalliklar (arzon ishchi kuchi, boy tabiiy resurslar, qulay geografik joylashuv,
iqlim, infratuzilma omillari va h.k.) nazariyasiga asoslangan5.
Qiyosiy afzalliklar mamlakatga tabiatdan berilgan bo’lib, ular abadiy emas
va takror ishlab chiqarilmaydi. Mazkur afzalliklar fan va texnikaning
rivojlanishi, ishlab chiqarish bilan integratsiyalashuvi, ishlab chiqarish
darajasida globallashuvi va tovarni ishlab chiqarishdan tortib to uni
5 Yuldashev N.K., Boltaboev M.R., Rixsimboev O.K., Ganiev B.O. Strategik menejment. O’kuv
qo’llanma.- T.: TDIU, 2003.
11
iste’molchiga etqazib berishgacha bo’lgan barcha bosqichlarda innovatsiyalarga
asoslanadi.
O’zbekiston quyidagi qiyosiy afzalliklarga ega:
qishloq xo’jaligi rivojlanishi uchun qulay tabiiy-iqlim sharoitining
mavjudligi;
boy tabiiy resurslar va rekreatsiya resurslariga egaligi;
boy madaniy-tarixiy merosga ega ekani ichki va tashqi turizmni
rivojlantirish imkonini beradi;
qulay geografik joylashuvi;
xalqning mehnatsevarligi va tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo’lgan mehnat
resurslarining mavjudligi.
O’zbekistonning raqobat sohadagi afzalliklarini tahlil qiladigan bo’lsak,
quyidagilarni alohida ta’kidlab ko’rsatish mumkin:
mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi;
insonni rivojlantirishga (ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ehtiyojlarga)
katta mablag’lar yo’naltirilayotganligi;
aholining o’rtacha umr ko’rish darajasining ortib borayotgani;
mehnat resurslarining raqobatdoshligi;
mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, mamlakatimizning qiyosiy afzalliklari bilan
birga milliy iqtisodiyotimizning raqobat sohadagi afzalliklarini ham
rivojlantirish zarur. Iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish maqsadida
quyidagi omillarga asosiy e’tiborni qaratish lozim, xususan: mamlakat siyosiy
va huquqiy tizimining barqarorligi, mehnat resurslarining raqobatdoshligi va
aholi ta’lim darajasining yuqoriligi6.
Shunday qilib, raqobat nuqtai nazaridan afzalliklar o’zgaruvchan bo’lib,
inson kapitalining rivojlanishi, yuksak innovatsion texnologiyalar, intellekt bilan
bog’liq va o’z tabiatiga ko’ra cheksizdir. Jahon iqtisodiyotining barqaror
6 O’zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish muammolari: nazariya va amaliyot / Mualliflar jamoasi: R.O.
Alimov, A.F. Rasulev, A.M. Qodirov va boshqalar // S.S. G’ulomov tahriri ostida. –T.: Konsauditinform-Nashr, 2010. 26-b.
12
rivojlanish sur’atlarini ta’minlash, xalqaro raqobatni vujudga keltirishning
muhim sharti dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining ochiqligi bilan belgilanadi.
O’zbekiston iqtisodiyoting erkinlashuvi tobora chuqurlashib, ochiqlik darajasi
ortib jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi kuchayib bormoqda.
Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi milliy
ishlab chiqarishning tarmoq tarkibiga bog’liq. Ishlab chiqarish hajmining
umumiy tarkibida bazaviy tarmoqlar ulushi qanchalik yuqori bo’lsa,
iqtisodiyotning ochiqlik darajasi shunchalik past bo’ladi. Ushbu holat bazaviy
tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv jarayoniga kam darajada jalb etilgni va
asosan ichki bozorga yo’naltirilgani bilan izohlanadi.
Qayd etib o’tilganidek, iqtisodiyotning ochiqligi xalqaro iqtisodiy
raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Har qaysi mamlakatning raqobatdoshligi
qanday aniqlanadi va u nimalarga bog’liq? Nima sababdan ba’zi mamlakatlar
raqobatdoshligi jihatidan boshqa mamlakatlarga nisbatan ilgarilab ketgan?
Raqobatdoshlik tushunchasiga iqtisodiy adabiyotlarda firmalarning
muayyan sharoitda o’z raqobatchilariga nisbatan tovarlarni loyihalashtirish,
tayyorlash va sotish borasidagi real va potentsial imkoniyatlari qanchalik yuqori
ekanini bildiradigan kategoriya sifati ta’rif beriladi.
AQSHning Garvard universiteti professori M. Porter fikricha,
mamlakatning raqobatdoshligi darajasini uning milliy kompaniyalari ishlab
chiqarayotgan mahsulotlar, firmalar, tarmoqlar raqobatdoshligi ta’minlaydi.
SHuning uchun dastlab mamlakat raqobatdoshligini emas, balki milliy
kompaniyalar raqobatdoshligini tahlil etish lozim. Amerikalik olim mamlakat
kompaniyalarining muvaffaqiyatini ta’minlaydigan qulay muhitni yaratish
quyidagi to’rtta muhim ko’rsatkichga bog’liq ekanini ta’kidlaydi7:
ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik;
talab ko’rsatkichlari;
o’zaro yaqin va xizmat ko’rsatadigan tarmoqlar;
raqobat muhiti va firma strategiyasi.
7Porter M. Konkurentsiya. /Per. s angl. - M.: Izdatelskiy dom "Vilyams", 2001. S. 176.
13
Milliy kompaniyalarning ana shu shartlar doirasidagi samarali faoliyati
mamlakatning raqobatdoshlik reytingini belgilab beradi.
Jahon amaliyotida mutaxassislar milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini
aniqlash uchun 340 dan ortiq ko’rsatkich va 100 dan ortiq usuldan
foydalanishadi. Mamlakatning raqobatdoshligini aniqlashda quyidagi holatlar
asosiy omil bo’lib xizmat qiladi: iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning o’sish
sur’atlari; sanoat ishlab chiqarishining samaradorligi; ilmiy-texnik
taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o’zlashtirish sur’atlari; xalqaro mehnat
taqsimotida qatnashish; ichki bozor hajmi va dinamikasi; iqtisodiyotda
davlatning roli; moliya tizimining egiluvchanligi; mehnat resurslari bilan
ta’minlanganlik va malaka darajasi; ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat;
iqtisodiyotning jahon bozori kon’yunkturasi talabiga moslashish darajasi va
qobiliyati.
Shveytsariyaning Lozanna shahrida joylashgan Menejmentni rivojlantirish
xalqaro instituti har yili dunyoning etakchi 47 mamlakatiga raqobatdoshlik
nuqtai nazaridan baho beradi. Tahlillar 287 mezon bo’yicha guruhlangan 8 ta
omil bo’yicha amalga oshiriladi: milliy iqtisodiyot tavsifi – YaIM hajmi,
investitsiyalar va jamg’armalar hajmi, pirovard iste’mol darajasi, aholi turmush
darajasi, iqtisodiyotning amal qilish samaradorligi darajasi; iqtisodiyotning
baynalmilallashuv darajasi; siyosiy tizimining barqarorligi; moliya tizimi.
Dunyodagi mamlakatlar raqobatdoshligini tahlil etadigan xalqaro
tadqiqotlardan biri – bu Jahon iqtisodiy forumi metodikasi hisoblanadi. Tadqiqot
jarayonida biron-bir mamlakatning iqtisodiy o’sishini baholashda o’rta va uzoq
muddatli rivojlanish dinamikasini tavsiflab beradigan muhim makro va
mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar asosida raqobatdoshlikning agregat indekslari
hisoblanadi. Ushbu metodika 30 yildan buyon qo’llaniladi va uning natijalari
Jahon iqtisodiyforumining Global raqobatdoshlik to’g’risidagi ma’ruzasida chop
etiladi.
14
1.1.2-rasm. Raqobatdoshlik ko’rsatkichlarining guruhlanishi8
Ma’lum tarmoqlardagi muvaffaqiyat sababi va bundan firma yoki
umuman mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi siyosatini belgilashda
qanday xulosalar qilish zarurligi to’g’risidagi fikrlarni mamlakatdan ko’ra
kichikroq siyosiy yoki jo’g’rofiy birliklarga nisbatan ham qo’llash mumkin.
Muvaffaqiyatli raqobatlashayotgan firmalar ko’pincha mamlakatning
ma’lum shaharlari va tumanlarida jamlanadi. Masalan, AQSHda ko’chmas mulk
bilan savdo qiluvchi etakchi firmalarning ko’pchiligi Dallas(Texas shtati)da,
neft va gaz olish uchun uskunalar etkazib beruvchilar Xyuston(Texas shtati)da,
kasalxonalarni boshqarish tuzilmalari Neshvill (Tenessi shtati) atrofidagi
janubiy markaziy mintaqada, gilamlar tayyorlovchilar Dolton(Jorjiya shtati)da,
sport poyafzallari tayyorlovchilar Oregon shtatida joylashgan. Ko’rinib
turibdiki, bu erlarda ular uchun qulay sharoit mavjud. Garchi mazkur ishimiz
8The Global Competitiveness Report 2011-2012World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2012. p. 8.
Bazaviy talablar
1. Davlat va jamoat muassasalari 2. Infratuzilma 3. Makroiqtisodiy barqarorlik 4. Sog’liqni saqlash va boshlang’ich ta’lim
Innovatsion salohiyat va rivojlanish omillari
11. Biznesning rivojlanish darajasi
12. Innovatsion salohiyat
Resurslarga yo’naltirilgan
iqtisodiyot
Samaradorlikka
yo’naltirilgan iqtisodiyot
Innovatsiyaga yo’naltirilgan
iqtisodiyot
Samaradorlik ko’rsatkichlari
5. Oliy ta’lim va kasbiy tayyorgarlik 6. Tovar va xizmatlar bozorining samaradorligi 7. Mehnat bozori samaradorligi 8. Moliya bozorining rivojlangani 9. Yuqori texnologiyalar bilan qurollanish 10. Bozor hajmi va miqyosi
15
mamlakatlar miqyosida bo’lsada, sanoat tarmoqlarining mamlakat u yoki bu
mintaqasida jamlanishini tushuntirib berish ham muhimdir. Hukumat siyosati
ham davlat, ham mahalliy darajada milliy raqobat ustunligini shakllantirishda
katta ahamiyat kasb etadi.
Aslida firmani o’rab olgan muhit vaqt o’tishi bilan uning raqobatdagi
muvaffaqiyatiga qanday ta’sir ko’rsatadi? Agar savolni yanada umumiyroq
qo’yadigan bo’lsak: nima uchun ba’zi tashkilotlar muvaffaqiyat qozonadi,
boshqalari esa muvaffaqiyatsizlikka uchraydi? Atrofdagi muhitning bir qismi –
firmaning jo’g’rofiy joylashishidir. Bundan tegishli oqibatlar kelib chiqadi,
albatta (tarix, xarajatlar va talab ma’nosida). Lekin bu bilan «atrof-muhit»
tushunchasi chegaralanib qolmaydi: masalan, firma ishchilari va menejerlari
qaerda o’qitilganligi yoki uning birinchi va eng muhim xaridorlari kimligi ham
muhimdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda raqobat ustunligi va uni qanday yaratish yoki
aksincha qo’ldan chiqarish haqida ko’p narsa ma’lum. Nega firma to’g’ri qaror
qabul qilish haqida esa kam o’rganilgan. Tashqi iqtisodiy faoliyatda
mamlakatlarning iqtisodiy muvaffaqiyatini o’rganishda oddiy va tekis ifodalash
sari moyillik mavjud bo’lib, u qoidadan ko’plab istisnolar bo’lgani holda faqat
ishonish asosida qabul qilinadi. Fanning ixtisolishuvi ortib borayotganligi mana
shu moyillikni kuchaytirmoqda. Aslida tadqiqotlarda hozirgacha qilingan
kashfiyotlardan ham oldinga ketish mumkin-ku. Bilimning ko’plab sohalaridagi
olimlar fanlar vakolatlari sohasidagi an’anaviy chegaralar ularning
imkoniyatlarini cheklab qo’yayotganligini endigina anglamoqda. Murakkab va
rivojlanayotgan tizimlar qanday ishlashini tushunish uchun bu chegaralardan
o’tish imkoniyatlariga ega bo’lish kerak. SHu maqsadda ikki-uch
o’zgaruvchilarga ega matematik modellar mavjud ma’lumotlar bilan cheklangan
statistika asosidagi matnlarni ishning boshqa turlari bilan to’ldirish kerak.
Raqobatning globallashuvi kuchayishi bilan go’yo mamlakatlarning
ahamiyati kamayib boradi, degan ta’kidlar eshitila boshladi. Aslida esa hammasi
aksincha, ya’ni baynalmilallashuv va protektsionizm hamda boshqa
16
to’siqlarning bartaraf etilishi raqobatda faqat mamlakatning rolini oshirdi.
Millatlarning xarakteri va madaniyatidagi farq global raqobat tufayli kamayib
qolgani yo’q. Buning ustiga raqobatdagi muvaffaqiyat ular juda muhim
hisoblanadi.
1.2. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasining mazmuni va mohiyati
Tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro maydonda mamlakatlar emas, balki
firmalar raqobatlashadi. Bu jarayonda mamlakatning rolini aniqlab olish uchun
firma qanday qilib raqobat ustunligini yaratishi va saqlab qolishini tushunib
olish zarur. Hozirgi bosqichda firmalarning raqobat imkoniyatlari ularga asos
solingan mamlakatlar chegaralari bilan cheklanib qolmaydi. Raqobat ustunligini
yaratishda global strategiyalar roliga alohida e’tibor qaratish lozim, chunki bu
strategiyalar firmalar mamlakatlarining rolini butunlay o’zgartirib yuboradi.
Raqobat strategiyasining asosiy printsiplaridan boshlaymiz. Ichki va tashqi
bozorlardagi raqobatda ko’plab printsiplar mos keladi. SHundan so’ng global
raqobatchilik orqali raqobat ustunligining kuchayish usullarini ko’rib chiqamiz.
Raqobatning tabiatini tushunish uchun asosiy birlik tarmoq (qayta ishlash
yoki xizmat sohasi ekanligining ahamiyati yo’q), ya’ni tovarlar yoki xizmatlar
ishlab chiqaruvchi va o’zaro raqobatlashayotgan raqobatchilar guruhi
hisoblanadi. Strategik muhim tarmoq raqobat ustunligining o’xshash
manbalariga ega mahsulotlarni o’z ichiga oladi. Bunga misol – faks texnikasi,
polietilen, uzoq masofalarga yuk tashish uchun og’ir yuk mashinalari va bosim
ostida plastmassa quyish uskunalari ishlab chiqarishdir. Amaliyotda taromqlar
o’rtasidagi chegaralar har doim ancha nisbiydir.
Savdo va raqobat to’g’risidagi ko’p bahslarda tarmoqlarning juda ham
umumiy ta’rifi qo’llaniladi. Masalan, «bank ishi», «kimyoviy sanoat» yoki
«mashinasozlik» kabilar shular jumlasidandir. Bu juda ham keng yondashuvdir,
chunki raqobatning tabiati ham, raqobat ustunligi manbalari ham har bir
shunday guruh doirasida sezilarli o’zgaruvchandir. Masalan, mashinasozlik –
17
yagona tarmoq emas, balki turli strategiyalarga ega o’nlab tarmoqlardir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda raqobat ustunligi strategiyasini ishlab chiqib,
firmalar o’z tarmog’ida foydali ravishda va uzoq muddat raqobatlashish usulini
topish va mujassamlashtirishga harakat qiladilar. Tashqi iqtisodiy faoliyatda
universal raqobat strategiyasi mavjud emas, balki sanoatning muayyan tarmog’i,
konkret firmaga ega bo’lgan ko’nikmalar va kapital sharoitlari bilan
muvofiqlashgan strategiyagina muvaffaqiyat keltirishi mumkin. TIFda raqobat
ustunligini tanlashni ikkita holat belgilab beradi. Birinchisi – firma faoliyat
ko’rsatayotgan tarmoqning tuzilishi. Turli tarmoqlardagi raqobat mohiyatan bir-
biridan keskin farqlanadi va turli tarmoqlarda uzoq muddat davomida foyda
olish ehtimoli bir xil emas. Masalan, foydalilik farmatsevtika sanoatida va
kosmetika ishlab chiqarishda juda yuqori, po’lat va ba’zi kiyim turlarini ishlab
chiqarishda esa unday emas. Ikkinchi asosiy holat bu – firma tarmoq doirasida
egallagan mavqe (pozitsiya)dir. Ba’zi pozitsiyalar tarmoqdagi o’rtacha
foydalilikdan qat’iy nazar, boshqalariga qaraganda foydaliroq. Bu holatlardan
har biri o’z-o’zicha strategiyani tanlab olish uchun etarli emas. Masalan, juda
foydali tarmoqdagi firma, basharti tarmoqda mavqeni to’g’ri tanlamasa, katta
foyda olmasligi mumkin. Tarmoqdagi pozitsiya – raqobatchilarning tugalmas
urushi aksidir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi raqobat poygasida holatning sezilarli
o’zgarishi o’z navbatida tarmoq tuzilishida o’zgarishlar yoki raqobat ustunligi
uchun yangi asoslar paydo bo’lishini keltirib chiqaradi. Masalan, televizorlar
chiqaradigan yapon firmalari ixcham, ko’tarib yuriladigan televizorlarga o’tish
va lampali tarkibiy qismlarni yarim o’tkazgichlilari bilan almashtirish tamoyili
tufayli jahonda etakchi o’ringa chiqib oldilar. Agar bir mamlakat firmalari
bunday o’zgarishlarga o’z vaqtida aksil ta’sir ko’rsata olishga qodir bo’lsalar,
ular boshqa mamlakat firmalaridan etakchilikni olib qo’yadilar
Tashqi iqtisodiy faoliyatda raqobat strategiyasi tarmoqning tuzilishi va
uning o’zgarish jarayonlarini har tomonlama tushunishga asoslanishi kerak.
Iqtisodiyotning har qanday tarmog’ida, u faqat ichki bozorda yoki tashqi
18
bozorda ham faoliyat ko’rsatishidan qat’i nazar, raqobatning mohiyati beshta
kuch bilan ifodalanadi:1) yangi raqobatchilarning paydo bo’lish xavfi; 2) o’rnini
bosadigan tovarlar yoki xizmatlar paydo bo’lish xavfi; 3) butlovchi qismlar va
shu kabilarni etkazib beruvchilarning savdolashish layoqati; 4) xaridorlarning
savdolashish layoqati; 5) mavjud bo’lgan raqobatchilarning raqobatchiligi
(1.2.1-rasmga qarang.)
Yangi raqobatchilar paydo bo’lish xavfi
Etkazib
beruvchilarning
savdolashish
layoqati
Mavjud
bo’lgan
raqobatchilar
o’rtasidagi
raqobatchilik
Xaridorlarning
savdolashish
layoqati
O’rnini bosuvchi tovarlar va xizmatlar paydo
bo’lish xavfi
1.2.1-rasm. Tarmoqdagi raqobatni belgilovchi beshta kuch.
Manba: www.lex.uz-internet sayt ma’lumotlari.
Bu beshala kuchdan har birining kattaligi tarmoqdan tarmoqqa qarab
o’zgarib boraveradi va oqibatda tarmoqlarning foydaliligini aniqlab beradi. Bu
kuchlarning harakati qulay shakllanadigan tarmoqlarda ko’p sonli raqobatchilar
qo’yilgan kapitaldan yuqori foyda olishlari mumkin. Bir yoki bir nechta kuch
noqulay ta’sir qiladigan tarmoqlarda esa kamdan-kam firmalar uzoq muddat
davomida yuqori foydani saqlab qolishlari mumkin. Raqobatning besh kuchi
tarmoqning foydaliligini belgilab beradi, chunki ular firmalar o’rnatadigan
19
narxlarga, firmalar qiladigan xarajatlarga, ushbu tarmoqda razobat qilish uchun
zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatadi.
TIFda firmalar o’z strategiyalari orqali bu beshta kuchni u yoki bu tomonga
o’zgartirib yuborishlari mumkin. Masalan, aviakompaniyalarda kompyuer
axborot tizimlarini kiritish yangi raqobatchilarning paydo bo’lishini
qiyinlashtiradi. Chunki bunday tizimi millionlab dollarga tushishi mumkin.
Tarmoqning tuzilishi TIFdagi raqobat uchun bir qator sabablarga ko’ra
muhimdir. Birinchidan, turli tarmoqlardagi tuzilishning turlichaligini hisobga
olganda muvaffaqiyatli raqobat uchun turli talablarni bajarish kerak. Kiyim
chiqarish kabi tarqoq tarmoqda esa samolyotsozlikdagiga qaraganda butunlay
resurslar va ko’nikmalar talab qilinadi.
Ikkinchidan, ko’pincha yuqori hayot darajasi uchun muhim bo’lgan
tarmoqlar aynan jozibali tuzilishga ega tarmoqlardir. Jozibali tuzilishga va yangi
raqobatchilar uchun texnologiya, maxsus ko’nikmalar jihatidan og’ir mehnat
sharoitlariga ega bo’lgan tarmoqlar ko’pincha mehnatning yuqori mahsuldorlik
darajasiga ega va qo’yilgan kapitaldan katta foyda keltiradi.
Nihoyat TIFdagi raqobatda tarmoq tuzilishi muhimligining yana bir sababi
shundan iboratki, tuzilishning o’zgarishi mamlakat uchun yangi tarmoqlarga
kirib borishga real imkoniyat yaratadi. Masalan, nusxa ko’chiruvchi texnika
chiqaradigan yapon firmalari bu sohadagi amerikalik etakchilar bilan
muvaffaqiyatli raqobat qila boshladilar (aniqrog’i «Kseroks» va IBM). Buning
boisi ular deyarli e’tiborsiz qoldirilgan bozor sektori, ya’ni kichik o’lchamli
nusxa ko’chirish apparatlariga murojaat qildilar, xaridorga yangicha
yondoshdilar (to’g’ridan-to’g’ri sotish o’rniga dilerlar orqali sotish), ishlab
chiqarishni o’zgartirdilar (kichik seriyada chiqarish o’rniga ommaviy ishlab
chiqash) va narxlarni tashkil qilishga yangicha yondashdilar (buyurtmachiga
qimmat tushadigan prokatga berish o’rniga sotish). Bu yangi strategiya
tarmoqqa kirib borishni engillashtirdi oldingi etakchining ustunligini yo’qqa
chiqardi.
F.Kotler firmaning bozordagi ulushidan kelib chiqgan holda raqobatchilik
20
strategiyasini to’rtta turga ajartib ko’rsatadi9:
1. Lider strategiyasi.
2. «Kurashga chaqiruvchi» stratategiya.
3. «Lider orqasidan boshqaruvchi» strategiya.
4. Mutaxassislik strategiyasi.
Odatda Lider bu asosiy bozorni rivojlantirishga katta xissa qo’shuvchi
firmadir. Liderning javobgarligin aniqlovchi eng tabiiy strategiya bo’lib, yani
istemolchilarni egallashga, mavjud tovarlarning qo’llashda yangi tashfiqotga
yoki tovarlarning bir marta iste’molining o’stirishga yo’naltirilgan global talabni
kengaytirish strategiyasi bo’lib hisoblanadi.
Mudofa strategiyasi – bu bozor Liderning strategiyasi bo’lib, u orqali
korxona bozorida raqobat kurashida qo’lga kiritilgan yutuqlarini, fozittsiyalarni
(Masalan, bozorda katta ulushni saqlab qolish mahsulot markasini obrusini
ko’tarish, tovar harkati kanallarini ustidan nazoratni saqlab qolish)ga intiladi.
Mudofa strategiyasi bu bozor sardori tomonidan o’zini biznesini
raqobatchilar tajavusdan doimo himoya qilish maqsadida tanlanadigan
strategiyadir. Mudofa strategiyasining turlari mavjuddir: pozitsiyali mudofaa,
qanot mudofasi, mudofa qayta hujumga o’tish yo’li bilan, mobil mudofa va
qisilib kelayotgan mudofaa.
Hujum strategiyasini qo’llash natijasida firma bozorida o’z ulushini
oshrishga harakat qiladi. Bunday maqsad tajriba samarasini keng ishlatish
hisobiga rentabellikni oshrishdan iboratdir.
Demarketing strategiyasi esa bozor Liderining to’rtinchi strategiyasi
bo’lib, Lider firma monopolizmda ayblanishdan qochish uchun bozordagi o’z
ulushini qisqartirishni ko’rib chiqish mumkin. Unga erishish yo’llarini bittasi
ko’rsatilayotgan xizmatlarni, reklama va talabni rag’batlantirish maqsadida
9 Kotler F. Upravlenie marketingom: Sokr.perev. s angliyskogo. M.: Ekonomika, 1980.
21
qisqartirish, ayrim segmentlarda narxni oshirish hisobiga talab darajasini
pasaytirish maqsadida Demarketing tamoyillarini qo’llash hisoblanadi.
«Kurashga chaqiruvchi » strategiyasining maqsadi – Lider o’rnini
egallashdir. Bu erda ikkita muammo muhim hisoblanadi.
1. Liderga hujum qilish vaziyatni tanlash.
2. Uning imkoniyatlarini va himoyasini baholash.
Vaziyatni tanlashda frond bo’yicha hujum yoki qanot hujumi muqobillari
hisobga olinadi.
Hujum strategiyasi – bu raqobat strategiyasi bo’lib, u bozor davogari
tomonidan sotuv bozorlarini egallash kurashida qo’llaniladi.
Front buyicha hujum – bu raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan
kura kuchli tomonlaridan ustun kelish buyicha faol harakat orqali uning
pozitsiyasiga (mahsulotlar, reklama, narxlar va boshqalar buyicha) hujum qilish
tushuniladi.uni amalga oshirish korxona raqobatchiga nisbatan ko’p resurslarga
ega bo’lishi hamda uzoq muddatli «jang harakatlari» ni olib borish qobiliyatiga
ega bo’lishi kerak.
Qanot hujumi – bu raqobatchilar faoliyatini kuchsiz joylarga
yo’naltirilgan bo’lib, bu joylarda ustunlikka erishish uchun asosiy kuchlar
tanlanadi; u shunga asoslanganki raqobatchi kupincha o’z resurslarining eng
kuchli pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yo’naltiradi, masalan sifati bo’yicha
sardorlik (Liderlik)pozitsiyani saqlab turishi mumkin, ayni vaqtda o’z
faoliyatida kuzsiz joylarga ega bo’lishi mumkin, masalan vositachilar bilan
ishlashga uncha ahamiyat berishmaydi. Ushbu strategiya bozor davogari
raqbatchiga nisbatan kam resurslarga ega bo’lsa yaxshi natija berishi mumkin. U
ko’pincha raqobatchilarga qarshi kutilmaganda ishlatiladi.
O’rab olish orqali hujum – bu raqobatchini barcha pozitsiyalariga
birdaniga hujum qilinib, uni bir vaqtning o’zida hamma yo’nalishlar bo’yicha
mudofaa olib borishga majbur etadi; bu esa bozor davogari juda katta
resurslarga ega bo’lganda qo’llaniladi, hamda qisqa vaqt ichida raqobatchini
bozordagi pozitsiyasini emirilishiga imkoniyat yaratadi.
22
Chetlab o’tish hujumi – bu to’g’ridan – to’g’ri bo’lmagan hujum turi
bo’lib, ko’pgina quyidagi yo’nalishlardan birida amalga oshiriladi: ushbu
korxona uchun mutloqo yangi bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirish,
yangi geografik bozorlarni o’zlashtirsh, texnologiyada yangi bosqichni
o’zlashtirish, bozor davogari uchun dastlab eng «engil» bozorlarda malga
oshirilib, u faoliyati sohalarida hujum uyushtiriladi.
Partizan hujumi – bu raqobatchini tushkunlikka tushurish maqsadida, har
zamonda uncha katta bo’lmagan hujumlarni uyushtirib, unda o’ziga nisbatan
ishonchsizlik to’yg’usini rivojlantirishdir (narxlarni har zamonda pasaytirish va
mahsulotni jadal sur’atlar bilan siljitish, oqibatda esa raqobatchini o’zi uchun
zararli bo’lgan qarshi harakatlarni qilishga majbur etish va hokozolar). Bunday
strategiyani ko’pincha uncha katta bo’lmagan cheklangan resurslarga ega
firmalar, ancha yirik bo’lgan raqobatchilarga nisbatan qo’llaydilar. Biroq tez –
bu katta xarajtlarga olib keladigan tadbirlar, uning ustiga raqobatchilar ustidan
g’alaba qozonish uchun, unga boshqa turdagi hujum harakatlari bilan qo’llab -
quvvatlab turishi kerak.
Raqobat va tovarning raqobatbardoshligi marketingning taktik rejasini
shakllantirishning muhim omili hisoblanadi. Bozorda bir nechta sotuvchi
bo’lgandan keyin, tabiiyki, ular o’rtasida raqobat, xaridor uchun kurash
boshlanadi. Bu kurashning muvaffaqiyati, asosan, u qanchalik tashkillashtirilgan
va savodli olib borilishiga bog’liq bo’ladi.
1.2.1-jadval
Asosiy raqobat strategiyasining o’ziga xos belgilari10
Staretigiyalar
Belgilar
Xarajatlar bo’yicha
etakchi bo’lishi
Keng
differentsiatsiyalani
shi
Optimal
xarajatlar
Fokuslangan
past xarajatlar va
differentsiya-
lanish
Strategik maqsad Barcha bozorga
yo’naltirish
Barcha bozorga
yo’naltirish
Qadiryatlarni
baholaydigan
Tor bozor
«nisha»si,
10 Zub A.T. «Strategicheskiy marketing teoriya i praktika» Uchebnoe posobiya 2-e iz-d, ISPR.dop. _ M.: Aspekt
Press, 2011.
23
xaridor xaridor didi
barcha xaridorlar
dididan farq
qiladi
Raqobat
ustivorligining asosi
Xarajatlar
raqobatchilarga
nisbatan pastroq
Raqobatchi farq
qiladigan narsani
tavsiya qilish
qobiliyati
Xaridorlarga
ko’proq pullarga
ko’proq
qadriyatlarni
tavsiya qilish
qobiliyati
Xizmat
ko’rsatadigan
segmentda
pastroq
xarajatlarga ega
bo’lish yoki
o’ziga xos
tovarni tavsiya
qilish qobiliyati
Tovarlar turi
(assortimenti)
Ortiqchalikdagi
xolos asosiy sifatli
mahsulot
Tovar turlari ko’p,
keng doiralardan
tanlash mumkin
Tovar
tafsifnomasi –
yaxshidan juda
yaxshigacha
Segmentning
o’ziga xos
ehtiyojlarini
qondirish
Ishlab chiqarish Tovar sifatiga
ziyon
keltirmaydagan
xarajatlar
kamaytirish
yo’llarini doimiy
ravishda izlanish
Xaridorlar uchun
qadriyatlar yaratish
yo’llarini izlash,
ustivor tovarni
yaratish
O’ziga xos sifat
tafsifnomalarni
joriy etish
Mazkur
segmentga mos
tovar ishlab
chiqarish
Marketing Tovarni
xarajatlarini
kamaytiradigan
belgilarga e’tibor
berish
Xaridor to’lashga
rozi bo’ladigan
tovar sifatini
yaratish
Differentsiyalashis
hga ketgan
qoplaydigan baho
qo’yish
Raqobatchilarnin
g tovarga
o’xshash tovarni
arzonroq bahoda
tafsiya qilish
Noyob
imokniyatlarni
maxsus
xaridorlar
talabini
qondirishga
moslashtirish
Strategiya qo’llash Oqilona baho
(yaxshi qariyat)
Xaridorlar
to’lashga rozi
bo’lgan har hil sifat
yaratish. E’tiborni
bir nechta o’ziga
xos belgilarga jalb
etib, tovar «imiji»ni
yaratish
Bir vaqtda
xarajatlarni
kamaytirishni va
sifatni oshirishni
boshqarish
Segmentga
raqobatchilarga
nisbatan
yaxshiroq xizmat
ko’rsatish
Ushbu jadvalda raqobat strategiyasining o’ziga xos belgilarga keltirilgan
fokuslashgan strategiyalar jadvalning beshinchi ustunida birlashtirilgan. Chunki
ularning belgilarga bir biriga o’xshashdir.
Marketing tadbirlarini rejalashtirish va amalga eshirish ko’p jihatdan
iste’molchilar xatti-harakatlarining o’zgarishi, ya’ni quyidagi savollarga javob
berish orqali belgilanadi: Kim? Qanday? Qachon? Qaerda? Va nima uchun sotib
oladi? SHuning uchun dastavval xaridorlar xatti-harakatining modelini ko’rib
24
chiqamiz:
Kuzatiladi Kuzatilmaydi Kuzatiladi
Ta’sir etuvchilar Xaridorlar ongining «Qora
yashigi»
Xaridorning javob
reaktsiyasi
Marketing
omillari
Boshqa
omillar
Xaridorning
tavsiflari
Xarid haqida qaror
qabul qilish jarayoni
Tovarni tanlash
Markani tanlash
Xarid joyini tanlash
Xarid vaqtini tanlash
Harid ob’ektini tanlash
Tovar
Narx
Tovar
harakati
Siljitish
Iqtisodiy
Ilmiy
texnik
Siyosiy
Madaniy
1.2.2-rasm. Haridorlar xatti-harakatining modeli
Manba: www.harid.uz-internet sayt ma’lumotlari
Ushbu model uchta blokdan iborat. Ulardan ikkitasini kuzatish mumkin,
bittasini esa bevosita kuzatish mumkin emas. Aynan shuning uchun xaridorlar
ongining «qora yashigi» hozircha kam o’rganilgan, chunki unda bevosita emas,
balki bilvosita tavsiflar o’rganiladi.
Ma’lumki, turli sabablarga ko’ra xaridorlar bozorda o’zlarini har xil
tutadilar. Ularning xatti-harakati turli omillarga bog’liq: ijtimoiy, iqtisodiy,
tabiiy-iqlimiy, demografik, estetik, psixologik. Ushbu omillarning ta’siri
xaridorlarni eng umumiy tavsiflar bo’yicha guruhlash asosida o’rganiladi (jinsi,
yoshi, malakasi, ijtimoiy ahvoli, yashash joyi va hokazo). Marketing taktikasi
firma xaridorlarning qaysi guruhlari bilan ishlashiga qarab belgilanadi.
«Qora yashik»ning ikkinchi qismi — xarid haqidagi qarorni qabul qilish
jarayoni — beshta bosqichni o’z ichiga oladi (1.2.3-rasm).
Xarid jarayoni oldi-sotdi jarayonidan ancha oldin boshlanishi sababli
marketing taktik rejasining maqsadi ushbu bosqichlardan har biriga kirib borish
va xaridorning xatti-harakatlarini firma uchun kerak bo’lgan tomonga
yo’naltirishdan iborat.
25
Muammoni
anglash
Axborotniiz
lash
Variantlarnibah
olash
Xaridto’g’risidagiqar
or Xaridgajavobreaktsiyasi
1.2.3-rasm. Xarid to’g’risida qaror qabul qilish bosqichlari
Manba: www.harid.uz-internet sayt ma’lumotlari
Yangi tovarlarni xarid qilish to’g’risida qaror qabul qilishning o’ziga xos
xususiyati shundan kelib chiqadiki, xaridorlar, odatda, tovar to’g’risida etarlicha
ma’lumotga ega bo’lmaydilar. SHuning uchun bu holda quyidagi bosqichlar
qo’shiladi: xabardorlik, qiziqish, tatib ko’rish. SHuni ham nazarda tutish
kerakki, odamlar yangiliklarga turlicha munosabatda bo’ladi — ba’zilari ularni
darhol qabul qiladi, boshqalar bu jihatdan ancha orqada qoladi.
Yangi tovar marketingining taktikasi uni 50% xaridorlardan ko’pi qabul
qilmasligini, qolgan qismi uchun esa turli marketing vositalaridan foydalanib
kurashish kerak bo’lishini hisobga olishi kerak.
1.3. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirishning
o’ziga xos xususiyatlari
Strategik g’oyalari firmaning harakat dasturiga aylanishi kerak bo’lib, bu
dasturda strategik maqsadlar aniqlanadi va tanlangan rivojlanish strategiyasining
amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalar belgilanadi. Firmaning yaqin
kelajakdagi muvaffaqiyatini avvalo uning joriy faoliyatidagi turli
yo’nalishlarning moliyaviy jihatdan qay darajada muvofiqlashtirilganligi
belgilaydi. Uning uzoq kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiy etishi esa bozordagi
o’zgarishlarni o’z vaqtida oldindan ko’ra bilish hamda o’z strukturasi va tovar
portfelining tarkibini tegishli ravishda bunga moslashtira olish qobiliyatiga
bog’liq bo’ladi. Bunday strategik, faol fikrlar samarali bo’lishi uchun ular izchil
bo’lishi va “kelajakni tashkil qilish”ga, ya’ni kutilayotgan natijalarga olib
keladigan harakatlarga tayyorlanishga qaratilgan bo’lishi lozim. SHuningdek,
strategik reja qabul qilingan qarorlarni bu qarorlarni hayotga tatbiq
26
etuvchilargacha etkazib berishi lozim. Bu vazifa kelajakning mavhumligi
sababli murakkablashadi. Strategik rejani ishlab chiqish oldindan bilish mumkin
bo’lmagan o’zgarishlarni “rejalashtirish”ni ham o’z ichiga oladi.
Ташкилотнинг вазифаларини аниклаш
Стратегик хўжалик бўлимларини вужудга келтириш
Маркетинг максадларини белгилаш
Холат тахлили
Маркетинг стратегиясини ишлаб чикиш
Тактикани амалга ошириш
Натижаларни назорат килиш ва бахолаш
1.3.1-rasm. Strategik rejalashtirish jarayoni11
Strategik marketing rejasining maqsadi - firmaning uzoq muddatli
taraqqiyotini ta’minlash maqsadida tanlagan strategiyasini aniq va izchil bayon
tavsiflab berishdir. Bu tanlov asta-sekin qarorlar va harakat dasturlariga
aylanishi kerak. Strategik marketing rejasini ishlab chiqishda har bir
bosqichning uzviyligi va o’zaro mantiqiy bog’liqligini inobatga olish lozimdir.
Quyida rejaning umumiy tuzilishini va strategik rejalashtirishdan
kutiladigan foydalarni ko’rib chiqamiz.
11ErgashxodjaevaSh.J. Strategik marketing-2. –T.:TDIU, 2010.
27
Korxona maqsadlari
Marketing taxlili
Vaziyat taxlili
SWOT - taxlil
Taklif
Marketing maqsadlari
va strategiyalari
Ko’zda tutilayotgan
natijalarni baxolash
Alternativ
terma rejalar
Reja-dastur
Baxolash, nazorat
kilish
1.3.2-rasm. Marketingni rejalashtirish jarayonining tuzilishi.12
Bozor strategik tahlil qilinib, oltita hal qiluvchi savolga javob topilgach,
yakunlovchi bosqichda tanlangan maqsadlarni, ularga erishish vositalarini,
bajarilishi kerak bo’lgan muayyan harakat dasturlarini va, nihoyat, har faoliyat
yo’nalishi bo’yicha va umuman firma bo’yicha dastlabki daromad va xarajatlar
ro’yxatini muvofiqlashtirish kerak bo’ladi.
Marketingni rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmada keltirilgan.
Strategik marketingning vazifasi firmaning barcha faoliyat turlarini uning
taraqqiyoti va rentabelligini ta’minlaydigan yo’nalishlarga har doim yo’naltirish
va qayta yo’naltirib turishdan iborat. Uning impulslari faqat marketingga emas,
balki barcha funktsiyalarga ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun uning roli
an’anaviy marketing boshqaruvining roliga qaraganda anchagina kengdir: u
funktsiyalararo muvofiqlashtirishni ham o’z ichiga oladi.
Har qanday firmaning rahbari, hatto u rejalashtirish g’oyasiga qarshi
12ErgashxodjaevaSh.J. Strategik marketing-2. –T.:TDIU, 2010.
28
bo’lsa ham, hech bo’lmaganda uch yo’nalishdagi istiqbollarni belgilab olishga
majburdir:
-bozor evolyutsiyasiga tegishlicha moslashish yoki yangi tovar
bozorlariga kirib borish uchun kerak bo’lgan investitsiyalar;
-ko’zda tutilayotgan buyurtmalar hajmi bilan moslashtirilishi kerak
bo’lgan ishlab chiqarish dasturi, buyurtmalar hajmi o’z navbatida talabning
mavsumiyligi, tovarlarni ilgari surish va hokazolarga bog’liq bo’ladi;
-moliyaviy majburiyatlarni bajarish uchun zarur bo’lgan aylanma
mablag’lar, ular daromadlar va xarajatlarning mo’ljallari asosida hisoblanadi.
Ishlab-chiqarish korxonasi va marketing strategiyasi darajasidagi
rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmada berilgan.
Korxona buyicha umumiy
rejalashtirish
Mahsulotni ishlab
chiharishni rejalashtirish
Marketingni strategik
rejalashtirish
Moliyaviy rejalashtirish
Marketingning
strategik rejasi
Sotish rejasi Reklamalarni chop etish
rejasi
1.3.3-rasm. Korxona va marketing strategiyasi darajasidagi
rejalashtirish jarayoni.13
Ko’rinib turibdiki, sanab o’tilgan boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun
ishonchli savdo istiqbollariga ega bo’lish lozim.
Ko’pincha strategik rejaga firma uchun hayotiy muhim bo’lgan omillarga
qaratilgan “favqulodda vaziyatlar rejasi” qo’shimcha qilinadi.
13Ergashxodjaeva Sh.J. Strategik marketing-2. –T.:TDIU, 2010.
29
Korxonaning taktik rejasi strategik rejasining bir qismi bo’lib, unga
qo’yilgan maqsadlarga erishishning vositalari, usullari aniqlanadi. Agar
strategik rejalashtirishni asosiy mezoni uzoq muddatlilik hisoblansa, unda
marketingni taktik rejalashtirishda o’rta muddatli strategik chora-tadbirlar
amalga oshiriladi. Marketingni operativ rejalashtirishning mezoni bulib qisqa
muddatlilik hisoblanadi. Taktik rejalarda umumiy sotish rejasi, har bir tovar
guruhi buyicha ta’minot va sotish rejasi, daromadlar rejasi, xarajatlar rejasi,
foyda rejasi, savdo uchun zarur jihozlar, asbob-uskunalar bilan ta’minlanish
rejasi, bozorning xozirgi xolatiga baxo berish, korxona imkoniyatlari va xavf-
xatarlari ifodalanadi.
Taktik rejalarda o’tgan yildagi ko’rsatkichlardan, jumladan korxonaning
tovar oboroti ko’rsatkichidan o’sish, ustunlikka ega bo’lish mo’ljallansa, bu
o’sishga imkon beruvchi vositalar (xususan, sotishni rag’batlantirish, reklama va
boshqalar) xam keltiriladi. Bozordagi sotiladigan tovarlar xaridori, asosiy
segmenti, iste’molchilarning zarurati, raqobatchilar va mol taqsimoti yo’llari
ko’rsatib beriladi.
Ayniqsa korxonani faoliyat davomida kutayotgan xavf-xatarini bilish,
imkoniyatlarini aniqlash muhimdir. Korxona raxbariyati bularni doim diqqat
markazida saqlashi va xavf xatarning salbiy ta’siri oldini olish choralarini
izlashi kerak.
Tovarni sotish imkoniyatlarida avvalo korxonaning bozordagi tovari
ulushi, raqobatchilar o’rtasidagi mavqeihisobga olinadi. Agar korxona
tovarining sotilish hajmi oshayotgan bo’lsa, bu yoki umumiy iqtisodiy holatning
yaxshilanishi hisobiga (bunda barcha firmalar oboroti oshadi) yoki
raqobatchilariga nisbatan korxona faoliyatining takomillashgani hisobiga
bo’lishi mumkin. Raxbariyat korxonaning bozordagi ulushi o’zgarishini
muntazam ravishda nazorat qilib borishi kerak. Agar bu ulush oshib borsa,
korxonaning raqobat qobiliyati kuchayganini bildiradi, va aksincha.
Raqobatda korxona o’z mavqeiga va boshqa safdosh raqobatchilar
mavqeiga baho berishi strategiyani baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.
30
Strategiyani baholash va firma mavqeini aniqlashda bir qator uslublar mavjud
bo’lib ular ichida eng keng tarqalgan Portfolio uslublari yig’indisi hisoblanadi.
Dastlabki uslub “Boston konsalting grupp”ning tahliliy matritsasi hisoblanadi.
Raqobatli afzallik - tovar yoki markaning firmaga o’zining bevosita
raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristika va
xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g’oyatda xilma-xil bo’lishi va
tovarning o’ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo’shimcha
xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo’lishi, hamda
firma yoki tovarga xos bo’lishi mumkin. Raqobatchining nisbiy afzalligi turli
omillar bilan belgilanadi. Umuman olganda, bu omillarni ular vujudga
keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan kelib chiqqan holda ikki keng toifaga
ajratish mumkin
Agar raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan
bo’lsa, u “tashqi” afzallik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi
yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo’ladi.
Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning “bozor qudratini” oshiradi,
ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini
qabul qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib
turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi.
Tashqi raqobatli afzallikdan kelib chiqadigan strategiya - bu
differentsiatsiya strategiyasi bo’lib, bu strategiya firmaning marketing
sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud tovarlardan norozi bo’lgan xaridorlarning
istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalligiga tayanadi.
Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani
boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko’ra kamroq tannarxga
erishishga imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi
tovarga asoslangan bo’lsa, bunday afzallik “ichki afzallik” deb ataladi.
Ichki raqobatli afzallik - firmaga ko’proq rentabellik keltiruvchi va uni
sotuv narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko’proq
darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir.
31
Raqobatli afzallikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo’lgan bu ikki turi
ko’pincha bir-biriga to’g’ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi
ko’nikma va madaniyatni talab qiladi.
1.3.4-chizmada raqobatli afzallikning quyidagi ikki savoldan foydalangan
holda aniqlash mumkin bo’lgan ikkala jihati ko’rsatilgan.
Maksimal maqbul sotish narxi
(EXR ga nisbatan % da)
EXR - eng xavfli raqobatchi
Ideal
zona
Tannarx (EXR ga
nisbatan % da)
Halokatli vaziyat
1.3.4-chizma. Raqobatli afzallik tushunchasi14
Bozor kuchi: bozor tomonidan qabul qilinadigan bizning maksimal sotuv
narximiz imtiyozli raqobatchining narxiga qanday nisbatda?
Unumdorlik: bir mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlarimiz (birlik
xarajatlar) imtiyozli raqobatchinikidan ko’pmi yo kammi?
Gorizontal o’q bozor qabul qiladigan maksimal narxga, vertikal o’q esa
ishlab chiqarish xarajatlariga mos keladi.
Raqobatbardoshlikni tahlil qilishning vazifasi strategik xulosalar chiqarish
va ustivor maqsadlarni belgilash uchun firmaga shu o’qlarda joylashishga imkon
berishdan iboratdir. “Bozor kuchi” o’qidagi o’rinni tanlash uchun avvalgi
boblarda ko’rib chiqilgan markaning imidjini tadqiq qilishda olingan
14Devid Krevens. Strategicheskiy marketing.- M.:Izdatelskiy dom «Vilyams», 2011
Halokatli vaziyat
EXR-eng xavfli raqobatchi
Maksimal maqbul sotish narxi
(EXR ganisbatan %da)
32
ma’lumotlardan foydalanish kerak. Bu tadqiqotlar bozor qabul qiladigan
qiymatni o’lchash va narx bo’yicha egiluvchanlikni baholashga imkon beradi.
1 – bob bo’yicha xulosalar.
Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasi bir muncha qiyin va
mavhumlashtirilgan amaliy faoliyat. U aniq sharoitda va o’zgarishlar ta’sirida
oydinlashtirilib orientirlarga aylanadi. Tegishli davr mobaynida, qisqa
muddatda, tegishli sharoitdan kelib chiqqan holda qabul qilinadigan qarorlarda,
tavakkalchilik siyosatida (uni xavf-xatar darajasiga ko’ra) uslublar yig’indisi -
taktikasi tarzida ushbu strategiyani amalga oshiradi. Umumlashtirib aytganda,
marketing strategiyasi o’zaro bir-biri bilan asoslangan besh asosiy jihat bilan
tavsiflanadi: bozorni tanlash, maqsadni tanlash, mablag’ va muddatlarni tanlash,
samaradorlikni nazorat qilish, muqobil strategiyani tanlashdan
iboratdir.Raqobatli afzallik - tovar yoki markaning firmaga o’zining bevosita
raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristika va
xususiyatlaridir. Bunday afzallik nisbiy bo’ladi va tovar bozorida yoki bozor
segmentida eng yaxshi mavqega ega bo’lgan raqobatchiga nisbatan belgilanadi.
Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi deb ataladi.
Raqobatda korxona o’z mavqeiga va boshqa safdosh raqobatchilar
mavqeiga baho berishi strategiyani baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Strategiyani baholash va firma mavqeini aniqlashda bir qator uslublar mavjud
bo’lib ular ichida eng keng tarqalgan Portfolio uslublari yig’indisi hisoblanadi.
Dastlabki uslub “Boston konsalting grupp”ning tahliliy matritsasi hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining keyingi bobida OATB “Mikrokreditbank”da
raqobat strategiyasi va taktikasidan foydalanish holati taxlil qilinadi.
33
2-bob. OATB «Mikrokreditbank»da raqobat strategiyasi va taktikasidan
foydalanish holati
2.1. OATB «Mikrokreditbank»ning moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlari
tahlili
“Mikrokreditbank” ochiq aktsiyadorlik-tijorat banki O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Mikrokreditbank aktsiyadorlik-tijorat bankini
tashkil etish to’g’risida" 2006 yil 5 maydagi PF-3750-son Farmoni bajarish
yuzasidan hamda uning samarali faoliyatini tashkil etishni ta’minlash va
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi №78-
sonli qarori bilan tashkil etgan.
Ochiq aktsiyadorlik-tijorat "Mikrokreditbank" O’zbekistondagi etakchi
universal tijorat banklaridan biri hisoblanadi15.
"Mikrokreditbank"ning asossiy vazifalari:
Firma, kompaniya, kichik biznes, xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga, fermer
va dehqon xo’jaliklariga o’zlarining ishlab chiqarish faoliyatini mustahkamlash
va kengaytirishlari uchun mikrokreditlar berish, keng ko’lamdagi bank hamda
konsalting xizmatlari ko’rsatish;
Mikrokreditlar berish hamda mikrolizing yo’li bilan mikrofirmalar, oilaviy
biznes va kasanachilik rivojlanishini rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash
xisobiga tadbirkorlik sohasi kengayishiga ko’maklashish;
Qarz oluvchi tomonidan taqdim etiladigan biznes-rejani, uning moliyaviy
holatini, kreditni to’lash bo’yicha majburiyatlari ta’minlash manbalarini
sinchiklab tahlil etish asosida mikrokreditlarning qaytarilishini ta’minlash;
Mikrokredit berish va mikrolizing bo’yicha xizmatlar ko’rsatishni
kengaytirish uchun xalqaro moliya intsitutlari hamda etakchi xorijiy banklarning
imtiyozli kreditlari, investitsiya va grantlarini jalb etish;
Ayniqsa qishloq joylarda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subektlariga xizmat ko’rsatish uchun qo’shimcha imkoniyatlarni ta’minlaydigan
filiallar va mini-banklar tizimi orqali moliyaviy infratuzilmani yanada
15www.mikrokreditbank.uz- "Mikrokreditbank"ning rasmiy sayti ma’lumotlari.
34
rivojlantirish.16
Yillar davomida Bank uchun an’anaviy bo’lgan amaldagi soha
korxonalariga xizmat ko’rsatish yo’nalishi saqlanib kelmoqda, moliyaviy
bozorning ustuvor sohalarida ishtiroki kengaytirilib, xususiy va chakana
mijozlarga xizmat ko’rsatish faol rivojlanmoqda.
Hisobot yilida kapitallashtirish darajasini ko’paytirish, uzoq muddatli
resurslar bazasini o’stirishga erishildi. Bunda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Mikrokreditbankning kapitallashtirish darajasini yanada oshirish
choralari to’g’risida”gi Qaroriga muvofiq 65,4 mlrd. so’mlik qo’shimcha
aktsiyalarning emissiya qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu aktsiyalar
emissiyasini joylashtirish natijasida 01.01.2013 yilga kelib Bankning ustav
kapitali miqdori 100 mlrd. so’mgacha etdi va u bir yil ichida 2,9 baravar
oshirildi. Bankning ushbu emissiyasi aktsiyalari Moliya vazirligi, Tiklanish va
Taraqqiyot fondi va aktsiyadorlar – sanoatning asosiy tarmoqlari korxonalari
tomonidan sotib olingan. Jami kapital 167,6 mlrd. so’mgacha yoki oldingi yilga
nisbatan 89,2% ga ortdi.17
(01.01.2013 y holatiga)
2.1.1-rasm. OATB “Mikrokreditbank” aktivlarining tuzilishi
Manba: OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
16OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisoboti. 2-bet 17OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisoboti. 3-bet
2%
14%
8%
1%
0%
62%
0%
2%
11%Нақд пул ва бошқа касса ҳужжатлари
ЎР МБ даги пул маблағлари
Бошқа банкларда маблағлар
Қимматли қоғозлар
Банкларга соф ссудалар
Мижозларга соф ссудалар
Соф инвестициялар
35
Bankning amaliy iqtisodiyot sohasidagi korxonalarni qo’llab-quvvatlash
dasturidagi faolligi ham iqtisodiy o’sish sur’atlari va makroiqtisodiy
muvozanatlanish barqarorligini, eksportyorlar, sanoatning etakchi sohalari va
kichik biznes korxonalarining maqsadli qo’llab-quvvatlashni amalga oshirishni
ta’minladi, aholining ish bilan bandligiga ko’maklashdi.
Halqaro “Fitch Reyting” reyting kompaniyasi xulosasiga va Mahalliy
banklararo reyting kompaniyasini “Axbor-Reyting” xulosasiga ko’ra
“Mikrokreditbank” aktsiyadorlik tijorat bankining 2012 yil faoliyati natijalari
B+++ pog’onasi bilan baholandi.
Reyting kompaniyasi "Mikrokreditbank" ochiq aktsiyadorlik tijorat bankini
kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy
xizmatlar ko’rsatuvchi eng yirik banklardan biri sifatida e’tirof etdi.
SHuningdek, "Mikrokreditbank" ochiq aktsiyadorlik tijorat banki
Respublikamizdagi boshqa tijorat banklariga nisbatan:
moliyaviy majburiyatlarni to’liq va o’z vaqtida bajarish bo’yicha yuqori
qobiliyatli;
xizmat ko’rsatish infrastrukturasini shakllanganligi nuqtai-nazaridan
keng qamrovli xizmat ko’rsatuvchi;
bank kapitali darajasi yuqoriligi, yirik banklar qatorida sanalishi va doim
ishonchli mijozlar doirasini kengaytirishga qaratilgan faoliyatni olib boruvchi
bank sifatida tavsiflanadi.
Bugungi kunda bank Respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklari
orasida o’zining obro’-e’tiborini yanada oshirib borish va uning barqarorligini
ta’minlash maqsadida oqilona boshqaruv siyosatini olib boradi.
Bankrot korxonalarning rekonstruktsiyasi va modernizatsiyasi, ishlab
chiqarish aktivlarini moliyaviy sog’lomlashtirish, texnik va texnologik qayta
jihozlash loyihalari oldimizda turgan eng dolzarb vazifalardandir.
Shu bois, raqobatbardosh, import o’rnini bosuvchi va eksport uchun
mo’ljallangan mahsulotni chiqarishni ko’zda tutgan loyihalarga alohida e’tibor
berilmoqda. Bankrot deb e’lon qilingan iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy
36
sog’lomlashtirish yuzasidan choralar to’plami ishlab chiqilgan va bu bo’yicha
muayyan ishlar olib borilmoqda.
2.1.1-jadval
Bank faoliyatining moliyaviy ko’rsatkichlari
mlrd.so’m
Ko’rsatkichlar
01.01.
2009y.
01.01.
2010y.
01.01.
2011y.
01.01.
2012 y.
01.01.
2013 y.
O’sish
sur’atlari
(%) da
Aktivlar
922,3 975,1 1012,3 1061,1 1459,8 137,6
Majburiyatlar 879,8 892,4 923,4 972,5 1292,2 132,8
Kapital 42,5 82.7 88,9 88,6 167,6 189,2
Foyda 14,5 15,1 17,2 18,1 23,1 127,6
Manba: ATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
OATB “Mikrokreditbank” xorijiy sarmoyalarini jalb etish va yirik
sarmoyaviy loyihalarni moliyalashtirishmoqda. SHu bilan birga, dunyodagi
etakchi moliyaviy muassasalar bilan vakillik munosabatlarini rivojlantirib
kelmoqda.
Bugungi kunda OATB “Mikrokreditbank” 350 tadan ortiq xorijiy banklar
bilan vakillik munosabatlari o’rnatgan. Ular orasida – UBS AG, Dresdner Bank
AG, Deutsche Bank AG, CitiBank N.A., JP Morgan Chase, American Express
Bank LTD, “Unistream bank”kabi yirik banklarning borligi, ayniqsa,
e’tiborlidir.
OATB “Mikrokreditbank” doimo mijozlar uchun ochiq va mijozlarning
turli ijtimoiy guruhlarining talablariga javob bergan holda, zamonaviy bank
xizmatlarini taqdim etishga qodir.
37
2.1.2-jadval
OATB “Mikrokreditbank”ning (sof) aktivlari tuzilishi
mlrd. so’mda
01.01.
2009
01.01.
2010
01.01.
2011
01.01.
2012
01.01.
2013
Naqd pul va boshqa
kassa hujjatlari
25,3 26,8 28,1 29,4 31,1
O’zR MBdagi pul
mablag’lari
100,9 92,4 95,8 98,6 202,1
Boshqa
banklardagi
mablag’lar
120,4 135,1 140,9
159,5
113,1
Qimmatli
qog’ozlar
8,1 8,6 9,2 10,6 10,9
Mijozlarga sof
ssudalar
(faktoring va lizing
operatsiyalari hisobga
olinmagan)
375,4 420,8 470,5
559,1
904,2
Sof investitsiyalar 4,1 3,3 2,7 2,5 4,8
Asosiy vositalar 27,2 28,3 28,9 30,0 30,9
Boshqa sof
aktivlar
260,9 259,8 236,2 171,5 162,7
Jami: 922,3 975,1 1012,3 1061,1 1459,8
Manba: ATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
Bank tizimida 01.01.2013 yilga kelib 32 ta filial, 70 ta mini-bank, 140 ta
jamg’arma kassalari, 96 ta valyuta almashtirish shoxobchasi va 97 ta maxsus
kassalar ishlaydi, ular bank omonatlari bo’yicha operatsiyalar bilan birgalikda
aholidan kommunal xizmatlar va boshqa pullik xizmatlar uchun naqd pullarni
qabul qiladi.18
Bank balans likvidligi holatiga yuksak e’tibor beradi, shoshilinch, joriy va
uzoq muddatli likvidlilik me’yorlarini muntazam bajaradi, shuning uchun
18OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisoboti. 4-bet
38
aktivlar tarkibida kassada va Markaziy bankda pul mablag’lari shaklidagi
moliyaviy resurslar katta hajmga ega – 233,2 mlrd.so’m (16,0%).
Bankning 30 kungacha muddatli majburiyatlar bo’yicha kreditorlar
talablarini qondirish layoqatini ko’rsatuvchi joriy likvidlik me’yori, 01.01.2013
yilgi holatiga minimal qiymati 30% bo’lgan holda 71% ni tashkil etdi.
2.1.3-jadval
Bank faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari
Aktivlarning
rentabelligi
Foyda/O’rtacha muvozanatli aktivlar 2,3%
Foiz marjasi (Foizli daromadlar – foizli
xarajatlar)/O’rtacha muvozanatli daromad
keltiruvchi aktivlar
4,03 %
Kapitalning
rentabelligi
Foyda/kapitalning o’rtacha qiymati
66,0 %
Ishlayotgan
aktivlarning ulushi
Daromad keltiruvchi aktivlar / Bankning
jami aktivlari
73,9%
Leveraj I darajali kapital / (Jami aktivlar –
Nomoddiy aktivlarning umumiy qiymati)
0,103
Manba: OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
Butun o’tgan davr mobaynida, Bank har oy mijozlarning jalb etilgan
mablag’larining bir qismini O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi
majburiy rezervlar fondiga o’z vaqtida va to’liq o’tkazish yuzasidan talablarini
to’liq hajmda bajarib kelgan. Majburiy rezervlar Fondiga o’tkazilgan ushbu
mablag’larning miqdori 01.01.2013 yilga kelib 83,3 mlrd.so’mni tashkil etdi
(01.01.2012 yilda – 62,3 mlrd.so’m). Majburiy rezervlar Fondiga o’tkaziladigan
pul mablag’larining hajmi ortishi majburiyatlar bo’yicha chegirmalar
me’yorining 2012 yil davomida 13% dan 15% gacha ortishi bilan belgilab
berilgandi.
Hisobot yilida Bank depozit bozorini faol o’zlashtirishni davom etdi va
resurslarni jalb etish dasturini tubdan yangi darajaga olib chiqdi.
39
01.01.2013 yil holatiga moliyaviy resurslarning umumiy hajmi 1459,8
mlrd.so’m miqdorida tarkib topdi. Bankning resurslarida eng katta ulushni
yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’lari 51,1% (746,2 mlrd.so’m) egalladi,
yil boshiga qaraganda u 159,3 mlrd.so’mga o’sdi. Bankning hisoblarida
joylashtirilgan korxonalar va tashkilotlarning pul mablag’lari 127,9
mlrd.so’mga, fuqarolar mablag’lari – 31,4 mlrd.so’mga o’sdi.19
2.1.4-jadval
OATB “Mikrokreditbank”ning majburiyatlari tarkibi
mlrd. so’mlarda
Modda 01.01.
2009
01.01.
2010
01.01.
2011
01.01.
2012
01.01.
2013
Talab qilib olinguncha
bo’lgan depozitlar
172,1 198,4 221,9 248,5 259,0
Jamg’arma depozitlar 95,8 72,4 60,1 43,9 19,4
Muddatli depozitlar 140,9 100,1 105,8 110,9 159,0
Boshqa banklarga to’lash
uchun
9,2 40,1 48,7 58,3 109,7
Boshqa banklar ssudalari 100,5 106,3 110,1 117,5 118,1
Markaziy Bankning
ssudalari
22,7 24,2 28,4 30,8 24,0
Boshqa mijozlarning
ssudalari
38,9 42,3 45,9 48,1 123,9
Boshqa depozitlar 136,2 120,7 125,1 126,5 200,3
Boshqa majburiyatlar 163,5 187,9 177,4 188,0 278,8
Jami: 879,8 892,4 923,4 972,5 1292,2
Manba: OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
Mijozlar bazasidan tashqari Bankning resurslarini kredit tashkilotlarining
jalb etilgan mablag’lari to’ldiradi. Ularning umumiy resurslar hajmidagi ulushi
24,4% (357,0 mlrd.so’m) ga etdi. Ulardan boshqa banklarning kredit liniyalari –
19OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisoboti. 6-bet
40
118,1 mlrd.so’m, Markaziy Bank – 24,0 mlrd.so’m, Moliya vazirligi – 3,5
mlrd.so’m, byudjetdan tashqari fondlar – 2,3 mlrd.so’m, shuningdek bank
bo’lmagan moliyaviy institutlar – 209,1 mlrd.so’m.20
Yuksak xizmat ko’rsatish darajasi, vaqt davomida sinalgan ishonchliligi,
boshqarishning nihoyatda kasbiy mohirligi, ishdagi tezkorlik, shuningdek o’z
investitsion siyosatini shakllantirishda doimo davlat manfaatlarini hisobga
olishga intilish bankka yildan-yilga yaxshi moliyaviy natija ko’rsatishga imkon
beradi.
Mijozlarga zamonaviy xizmatlar turlarini ko’rsatish maqsadida
Mikrokreditbank Visa Classic va Visa Elektron xalqaro plastik kartochkalarni
chiqarishni davom ettiradi. Kartochkalarni chiqarish o’tgan yil ichida 10,5% ga
o’sgan. Ularning ishlay olishini ta’minlash uchun 3745 ta terminal va 23 ta
bankomat o’rnatilgan. Infokiosklar – o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish terminallari
tarmog’i joriy etildi. Hisobot yilida bir qancha infokiosklar sotib olindi va
aholiga qulay joylarda o’rnatildi.
Mikrokreditbank respublika tijorat banklarining o’rtasida aholi
omonatlarini jalb etish tanlovida ishtirok etdi.
(01.01.2013 yil holatiga)
2.1.2-rasm. OATB “Mikrokreditbank”ning majburiyatlari tarkibi
Manba: OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari.
20OATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisoboti. 7-bet
18%
1%
11%
8%
8%2%8%
14%
19%
11%Талаб килиб олингунча
Жамгарма
Муддатли
Бошка банкларга тўлаш учун
Бошка банкларнинг ссудалари
Марказий банкнинг ссудалари
Бошка мижозлар ссудалари
Бошка депозитлар
Бошка мажбуриятлар
Капитал
41
Bankning moliyaviy nufuzini mustahkamlashda puxta o’ylangan
rivojlanish strategiyasi izchillik bilan amalga oshirilgani natijasida kredit
layoqati reytingi yaxshilanib, «Axbor-Reyting» Banklararo reyting
kompaniyasining «uzA+» milliy shkalasi bo’yicha bankning reyting prognozi
«Barqaror» dan «Ijobiy»gacha ko’tarildi. Bunga moliyaviy sohada bank rolining
ortishi, o’z moliyaviy majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarishi uchun
yuqori salohiyati, respublika ichida va undan tashqarida Mikrokreditbank
nomining tez tanilishi kabi omillar asos bo’ldi.
2.2. OATB «Mikrokreditbank»da raqobat strategiyalari va taktikalaridan
foydalanish holati tahlili
Raqobatli afzallik - tovar yoki markaning firmaga o’zining bevosita
raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristika va
xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g’oyatda xilma-xil bo’lishi va
tovarning o’ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo’shimcha
xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo’lishi, hamda
firma yoki tovarga xos bo’lishi mumkin. Demak, bunday afzallik nisbiy bo’ladi
va tovar bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega bo’lgan
raqobatchiga nisbatan belgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi
deb ataladi.
Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan belgilanadi. Umuman
olganda, bu omillarni ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan
kelib chiqqan holda ikki keng toifaga ajratish mumkin
Agar raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan
bo’lsa, u “tashqi” afzallik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi
yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo’ladi.
Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning “bozor qudratini” oshiradi,
ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini
qabul qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib
turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi.
42
Tashqi raqobatli afzallikdan kelib chiqadigan strategiya - bu
differentsiatsiya strategiyasi bo’lib, bu strategiya firmaning marketing
sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud tovarlardan norozi bo’lgan xaridorlarning
istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalligiga tayanadi.
Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani
boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko’ra kamroq tannarxga
erishishga imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi
tovarga asoslangan bo’lsa, bunday afzallik “ichki afzallik” deb ataladi.
Ichki raqobatli afzallik - firmaga ko’proq rentabellik keltiruvchi va uni
sotuv narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko’proq
darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir.
Ichki raqobatli afzallikka asoslangan strategiya - bu xarajatlar bo’yicha
afzallik strategiyasi bo’lib, u asosan firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish
“nou-xau”siga asoslanadi.
Raqobatli afzallikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo’lgan bu ikki turi
ko’pincha bir-biriga to’g’ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi
ko’nikma va madaniyatni talab qiladi.
OATB “Mikrokreditbank”ning raqobatbardoshligini tahlil qilish uning
birinchi navbatda uning ichki imkoniyatlari, kuchli tomonlarini aniqlashga
asoslanadi. Jamiyatning asosiy raqobatchilari tumanda joylashgan qurilish
mollari xususan g’isht ishlab chiqaruvchi tadbirkorlik sub’ektlari hisoblanadi.
Korxona faoliyatini baholovchi muhim ko’rsatkichlardan biri rentabellik
darajalari hisoblanadi. Rentabellik ko’rsatkichlarini turli yo’nalishlar bo’yicha
hisoblash mumkin xususan,tovar aylanish rentabelligi, davr(muomala)
xarajatlari rentabelligi, aktivlar va xususiy kapital rentabelligi va boshqalar.
Rentabellik ko’rsatkichlari har qanday tadbirkorlik faoliyatining baholash
mezonlaridan biri hisoblanadi.
Rentabellik ko’rsatkichi sof foydaning alohida moliyaviy ko’rsatkichlarga
bo’lish orqali hisoblanadi. Bunda ushbu moliyaviy ko’rsatkichlarning sarflanishi
natijasida qanday samaradorlikka erishilganini anglash mumkin.
43
2012 yilda OATB «Mikrokreditbank» bir qator xalqaro moliyaviy
institutlar bilan samarali hamkorlikni davom ettirdi. Bankning muvaffaqiyatli
faoliyati mashhur xalqaro reyting agentliklari va moliyaviy-tahliliy nashrlar
muntazam e’lon qiladigan obro’li reyting-varaqlarida o’z aksini topadi. «Fitch
Ratings» va «Ekspert RA» (Rossiya) agentliklari Bankka reyting kredit
layoqatining barqaror va istiqbolli prognozlari bo’lgan darajasini belgilaganlar.
Hisobot yilida Xitoy Davlat rivojlanish banki bilan OAJ «Farg’onaazot»
loyihasini moliyalashtirish uchun 8,5 mln. AQSH doll. miqdorida Qarz Bitimi
imzolangan edi. SHuningdek Xitoyning Eksport-import banki bilan 2012 yilda
kichik va xususiy tadbirkorlikning loyihalarini moliyalashtirish uchun 5 mln.
AQSH dollari miqdorida kredit liniyasini ajratish to’g’risida kelishuvga
erishildi.
«DEU kapital» korporatsiyasi (Janubiy Koreya) va «Tsentrinvestkapital»
banki (Rossiya) bilan hamkorlik to’g’risida bitimlar imzolangan, ular bilan
birgalikdagi investitsion faoliyat, yangi bank xizmatlarini joriy etishning
istiqbollari ko’rib chiqilmoqda.
Islom Taraqqiyot banki va kichik biznes vakillari – OATB
“Mikrokreditbank”ning mijozlari o’rtasida «O’zbekiston tijorat banklari uchun
global moliyalashtirish liniyasi» bo’yicha loyihalarni moliyalashtirish uchun
Agentlik va Lizing bitimlari imzolangan.
Bundan tashqari, Bank mavjud va yangi hamkorlari bilan – AQSH, Osiyo
va Evropaning xalqaro moliyaviy institutlari va etakchi banklari, jumladan
Jahon Tiklanish va Taraqqiyot banki (JTTB), Landesbank, Commerzbank,
HVB, KfW, Dresdnerbank, JP Morgan Chase, Barclays Commercial Bank,
VSR, KBC, HSBC, American Express Bank, UBS, Citigroup, BNP Paribas,
Xususiy Sohani rivojlantirish bo’yticha Islom Korporatsiyasi, «Renessans
Kapital» moliyaviy guruhi, «LFS Financial Systems» Konsalting guruhi,
Mizuho Bank Ltd, Sumitomo Banking Corporation va boshqalar bilan faol
hamkorlikni davom ettirdi.
44
Eksport-sug’urta agentliklari HERMES (Germaniya), SACE (Italiya),
EGAP (Chexiya), SINOSURE (KNR), Mehib (Vengriya), OeKB (Avstriya),
ODL (Lyuksemburg) va OND (Belgiya) bilan hamkorlikning yuksak sur’atlari
tutib turilmoqda.
OATB “Mikrokreditbank” etakchi xorijiy va respublika kredit, moliyaviy
tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik qilib, o’z mijozlariga xalqaro hisob-kitoblar
sohasida xizmatlarning keng ko’lamini taklif etadi, mijozlarga qulayroq xizmat
ko’rsatish sharoitlarni ta’minlaydi.
OATB “Mikrokreditbank” 350 dan ortiq vakil banklarga ega, jumladan 50
dan ortiq davlatlarda 338 xorijiy banklarga ega, ularning ichida UBS AG,
Dresdner Bank AG, Deutsche Bank AG, Citibank N.A., JP Morgan Chase Bank,
American Express Bank Ltd., Credit Suisse, BNP Paribas S.A. kabi birinchi
darajali Evropa va Amerika banklari bor.OATB “Mikrokreditbank”
respublikaning muvaffaqiyatli, chet elda tan olingan banklaridan biri bo’lib,
mijozlariga tashqi iqtisodiy faoliyati yuzasidan majmuaviy xizmat ko’rsatish,
malakali maslahat berishni taklif qiladi, zarur bo’lganda esa individual hisob-
kitob sxemalarini ishlab chiqadi, bular uning xalqaro moliyaviy bozorlaridagi
yuqori ish obro’sidan dalolat beradi.
Bank tizimidagi asosiy mijozlar neft-gaz, yonilg’i, kimyoviy sanoat
korxonalari, shuningdek energetika, mashinasozlik va qurilish korxonalaridir.
2012 yil mobaynidaOATB “Mikrokreditbank” tizimida umumiy qiymati
7 333,8 mln. AQSHdollari bo’lgan 3635 ta eksport kontraktlari ro’yxatga olindi.
Ichki valyuta bozoridagi asosiy manbalar valyuta tushumining 50 % lik
majburiy sotilishi va Bankning jalb etilgan mablag’lari bo’lganligini hisobga
olib, bank eksport tushumini oshirish va majburiy sotish prognozini bajarish
choralariga katta ahamiyat berildi. 2013 yil 1 yanvardagi holatiga ko’ra valyuta
tushumi 647,5 mln. AQSH doll.ni tashkil etdi va 196,6 mln. AQSH doll.
miqdorida majburiy sotilishi amalga oshirilgan, bu esa belgilangan prognozdan
101,6% ni tashkil etadi. Prognoz 101,6% ga bajarilgan. 2012 yilda eksportyor
mijozlarga xizmat ko’rsatish Bank uchunasosiy ustuvor yo’nalish bo’lgan,
45
chunki bozorning ushbu qismi respublikaning eksport salohiyati ortishiga olib
keladi.
Hujjatli operatsiyalar bank tizimining xalqaro hisob-kitoblari sohasida
muhim asbob bo’ladi. Bunda akkreditivlar kontragentlar o’rtasida
munosabatlarni yo’lga qo’yishda muhim o’rin tutadi va chet el davlatlari bilan
ishlar uchun juda ishonchli rag’batlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi.
2012 yilda eksport va importakkreditivlarining hajmi ancha ortgan. Xorijiy
banklar bilan birga, 2007 yil1 iyuldan boshlab, OATB
“Mikrokreditbank”Hujjatli akkreditivlar uchun Unifikatsiyalangan qoidalar va
odatlarning yangi turiga tayanadi, nashr MTP №600, Parij – 2007 yil tahriri.
Bankning ishonchli hamkor sifatida barqaror obro’si tufayli, uning
akkreditiv va inkassalari jahonning barcha etakchi banklari tomonidan miqdori
420 mln. AQSH doll.dan ortiq bo’lgan bankning limitlari va kredit liniyalari
hisobiga qabul qilinadi (jumladan 30mln. AQSH doll. miqdoridagi eksport
akkreditivlar).
Vakil banklarning keng tarmog’i va zamonaviy aloqa vositalari hujjatli
operatsiyalarni eng qisqa muddatlarda amalga oshirishga imkon beradi.
Qoplangan tasdiqlangan akkreditivlar chiqarilganda xorijiy banklardan «kick-
back» shaklida daromad olishning moslashuvchan tizimi yo’lga qo’yilgan.
Hisob-kitoblarning hujjatli shakllarini qo’llash hisobiga operatsiyalar samarasini
oshirish OATB“Mikrokreditbank” mijozlariga va vakil banklariga biznes
bo’yicha yangi hamkorlarni jalb etish, o’z savdo-iqtisodiy faoliyatini
kengaytirish va amalga oshiriladigan operatsiyalarning hajmini oshirish
imkoniyatini yaratmoqda. Borgan sari ko’proq xorijiy banklar, ayniqsa Rossiya,
Evropa va Xitoyning eng yirik banklari hujjatli operatsiyalar sohasida OATB
“Mikrokreditbank” bilan ishlash niyatini bildirmoqda.
2012 yilda hujjatli operatsiyalar bo’yicha ishlash IABS avtomatlashtirilgan
bank tizimi orqali yo’lga qo’yilgan va rivojlandi. Hujjatli operatsiyalar bo’yicha
xizmatlarni taqdim etish bo’yicha asosiy ishlar O’zbekneftgaz va uning
bo’linmalari, O’zkimyosanoat, SHo’rtan y.X.K., Farg’onaazot, Maksam
46
Chirchiq, Qizilqumtsement, B.N.Q.I.Z., Toshavtobustrans, O’zbekenergo va
uning bo’linmalari, Royson Elektroniks, Ammofos va boshqalar kabi yirik
mijozlar bilan amalga oshiriladi.
2013 yil 1 yanvardagi holatiga ko’ra 318 mln. dan ortiq AQSH doll.
miqdorida import akkreditivlari, 24 mln. dan ortiq AQSH doll. miqdorida
eksport akkreditivlari ochilgan, 2013 yil 1 yanvardagi holatiga ko’ra esa ochiq
import akkreditivlarning miqdori 325 mln. AQSH doll.dan, ochiq eksport
akkreditivlari esa - 30 mln. AQSH doll.dan oshdi. Bitimlar miqdorining ortishga
moyilligi sezilmoqda. Mijozlar topshirig’i bo’yicha hujjatli operatsiyalar AQSH
doll., Evro, Rossiya rubllari, ingliz funt sterlinglari va Yaponiya yenalarida
amalga oshiriladi.
2.2.1-rasm. 2008 - 2012 yillar uchun import va eksport akkreditiv hajmi
o’sishining diagrammalari. Manba: ATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
Birinchi darajali xorijiy banklarning kredit liniyalari, O’zbekiston
Respublikasi Tiklanish va Taraqqiyot Fondining, Islom taraqqiyot bankining
kreditlarijalb etiladi va Bankning o’z mablag’lari hisobiga kreditlar ajratildi, ular
bo’yicha hujjatli akkreditivlar beriladi. OATB “Mikrokreditbank”, Komertsbank
(Germaniya) va BSP (SHveytsariya) o’rtasida kredit bitimiga muvofiq «Royson
2008 yildan 2012 yilgacha
eksport akkreditivlar o’sishining moyilligi
18,5 24
30
0
10
20
30
40
2008 2009 2010 2011 2012
Yil
Akkre
dit
ivla
r h
ajm
i
ha
jmi
(mln. AQSh doll.)
17 15
47
Elektroniks» QK loyihasi televizorlar, konditsionerlar va DVD apparatlari
uchun ehtiyot va butlovchi qismlarni sotib olish uchun akkreditivlar orqali
moliyalashtirildi.
2.2.2.-rasm
Manba: ATB “Mikrokreditbank” 2012 yil hisobot ma’lumotlari
Hujjatli akkreditivlar orqali KomertsBankning (Germaniya) kredit
liniyalari hisobiga «Fayz Tekstil grup» QK to’qimachilik uskunalarini sotib
olish loyihasi umumiy miqdori deyarli 6 mln. EVROga moliyalashtirildi. DAK
«O’zbekenergo»ning «O’zelektrtarmoq» unitar korxonasi tomonidan Islom
taraqqiyot banki bilan Sirdaryo – So’g’diyona yuqori kuchlanishli elektr uzatish
liniyasini qurish va kengaytirishni moliyalashtirish uchun 9 mln. AQSH doll.
miqdorida kredit bitimi imzolandi. SHu munosabat bilan, Mikrokreditbank
tomonidan «O’zelektrtarmoq» unitar korxonasi foydasiga 6 mln. AQSH doll.dan
ortiq miqdorda hujjatli akkreditivlar berildi.
2012 yilda O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va Taraqqiyot Fondi
tomonidan ammiakni ishlab chiqarishni yangilash uchun OATB
2008 yildan 2012yilgacha import
akkreditivlar hajmining
ortishga moyilligi
285
318 325
260
280
300
320
340
2010 2011 2012
Yil
Ak
kre
dit
ivla
r h
ajm
i (mln.AQSh.doll.)
311
300
2009 2008
48
“Mikrokreditbank” tomonidan akkreditiv orqali 12,0 mln. AQSH doll. OAJ
‘Maxam-Chirchik’ tomonidan va 10,0 mln. AQSH doll. OAJ ‘Farg’onaazot’ ga
berilgan va o’zlashtirilgan. SHuningdek O’zSQB ning SHahriston filiali uchun
7,5 million AQSH dollariga yaqin miqdorda OAJ Elektrtarmokkurilish
kompaniyasiga lizing asosida ijaraga berish uchun 4 ta to’plam miqdoridagi sim
tortish uskunalarini sotib olish uchun akkreditiv ochilgan.
2.3. O’zbekiston Respublikasida zamonaviy raqobat muhitining
shakllanishi va rivojlanish holati
Zamonaviy raqobat muhiti holati bir tomondan ijtimoiy, texnologik,
siyosiy doiralardagi jarayonlar rivoji, boshqa tomondan-bozordagi
sub’ektlarning marketing xarakati bilan aniqlanar ekan, unda aynan marketingni
qo’llash korxonalar uchun shunday manba bo’lib chiqadiki, undan foydalanish
ularga ob’ektiv ravishda baholash va imkoni boricha mavjud raqobatli ustunlikni
ta’minlashga imkon yaratadi.
O’zbekistonda raqobatdoshlikni ta’minlash borasidagi ustuvor yo’nalish
avvalo infratuzilmani rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, unda temir yo’l
tizimining rivojlangani asosiy o’rin tutsa (har ming kvadrat kilometrga o’rtacha
9,5 kilometrtemir yo’l tarmog’i to’g’ri keladi bu borada namuna bo’ladigan
davlatlarda bu raqam ming kvadrat kilometrga 9,3 kilometrni tashkil etadi),
mamlakatimizning yana bir ustun jihati aholi savodxonligi bo’yicha jahonda
etakchi o’rinda turishidir. “Global Innovation Index and Report 2008-2009”
ma’lumotiga ko’ra aholini ta’lim bilan qamrab olish bo’yicha O’zbekiston 26-
o’rinda bo’lib, Xitoy, Chexiya, Ispaniya, Ukraina, va Turkiyadan oldingi o’rinni
egallaydi21.
Iqtisodiyot raqobatdoshligining barcha bo’g’inlari (makrodarajada) bir-biri
bilan bog’liq. Ulardan birining rivojlanmasligi boshqalariga salbiy ta’sir
ko’rsatadi. Sog’lom raqobat sharoitining yo’qligi va rivojlanmagan tovarlar
21 Strategiya dalneyshego povisheniya konkurentosposobnosti natsionalnoy ekonomiki: materiali chetvertogo foruma
ekonomistov / otv.red. M.P. Narzikulov. –Tashkent: BaktriaPress, 2012. S. 17.
49
bozori innovatsion mahsulotga bo’lgan barqaror talabni va ishlab
chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirishni rag’batlantirmaydi hamda milliy
innovatsion tizim va infratuzilmalarni, ilmiy-texnik ishlanmalar
tijoratlashuvining rivojlanmagani ularni pirovard istemolchiga etib borishi
uchun imkon bermaydi.
2.3.1-jadval.
O’zbekistonda raqobat afzalligiga ega bo’lgan sanoat tarmoqlari
Guruhlar Iqtisodiyot
sektorlari
Iqtisodiyot
tarmoqlari
Raqobat
afzalliklari
Kuchli raqobat
mavqeiga ega
bo’lgan tarmoqlar
Xom ashyo va qazib
chiqarish
Rangli metallurgiya,
paxtani qayta ishlash,
neft-gaz, og’ir sanoat
Yuksak
raqobatdoshlik
afzalliklariga ega
Nisbiy
raqobatdoshlik
mavqeiga ega
bo’lgan tarmoqlar
Iste’mol tovarlari
ishlab chiqarish
mashinasozlik,
avtomobilsozlik, engil,
kimyo, oziq-ovqat
Nisbatan past
raqobatdoshlik
afzalliklariga ega
Potentsial
raqobatdoshlik
mavqeiga ega
tarmoqlar
Yuqori qo’shilgan
qiymatga ega tayyor
mahsulotlar ishlab
chiqarish
Mikroelektronika-
axborot kompleksi,
farmatsevtika,
mikrobiologiya
Potentsial
rivojlangan
raqobatdoshlik
afzalliklariga ega
Manba:www.ecsoman.edu.ru- internet sayt ma’lumotlari
Qayta ishlash tarmoqlarida birinchi kategoriyali kuchli raqobatdosh
guruhiga sanoatning quyidagi xomashyo va qazib chiqarish sektorlari kiradi:
neft-gaz, rangli metallurgiya, paxtani qayta ishlash sanoati. Ushbu tarmoqlar
hissasiga mamlakat sanoat eksportining 70 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Tashqi
bozorda tarmoqning raqobatdoshligini aks ettiradigan ko’rsatkich hisoblangan
umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlari ulushi o’sish
tendentsiyasiga ega: rangli metallurgiyada 72 dan 85 foizga, qora metallurgiyada
28,2 dan 55 foizga, neft-gaz sohasida 20,1 dan 47 foizga, paxta tozalashda 87
foizdan 90 foizga o’sgan. Ushbu tarmoqlarning raqobatdoshlik indikatori boshqa
ishlab chiqarish turlariga nisbatan ancha yuqori hisoblanadi.
Raqobatdoshlik salohiyatiga ega bo’lgan istemol tovarlari ishlab
chiqarishga yo’naltirilgan ikkinchi guruh tarmoqlarga quyidagi tarmoqlar
kiradi: engil sanoatning qayta ishlash tarmoqchalari, oziq-ovqat sanoati,
avtomobilsozlik. Mahalliy iste’mol tovarlari raqobatdoshligi indeksi xomashyo
50
ishlab chiqarishdagi shakllangan raqobatdoshlik ko’rsatkichiga nisbatan
birmuncha past. Umumiy ishlab chiqarish hajmida eksport mahsulotlarining
engil sanoatdagi ulushi 35 foiz, mashinasozlikda 25,5 foiz, oziq-ovqat sanoatida
5 foiz. Ushbu tarmoqlarning tashqi bozordagi raqobatdoshligi sanoatning
o’rtacha darajasidan taxminan 20-25 foiz past hisoblanadi22.
Umuman olganda sanoat tarmoqlarining raqobatdoshligining pastligi
muammosi saqlanib qolmoqda. Qayta ishlash sektori tarmoqlaridagi asosiy
mahsulotlarni ishlab chiqarishning ichki xarajatlari jahondagi o’rtacha narx
darajasiga yaqinlashib qolgani holda, ba’zi mahsulotlar turlari bo’yicha o’rtacha
jahon bahosiga nisbatan yuqori. Ushbu tendentsiya moddiy texnika va
energetika xarajatlari ulushining yuqori darajada saqlanib qolayotgani bilan
belgilanadi.
O’zbekistonning bozor iktisodiyotiga o’tish boskichida marketingning
asosiy vazifasi raqobatli bozor muhitini shakllantirishdir. Mahsulotlari ishlab
chiqaruvchilari o’rtasida rakobat quyidagilarni ta’minlaydi:
Korxonalarining tashkiliy huquqiy turli shakllari, ko’p ukladli iqtisodiyotni
shakllantirish va rivojlantirish:
Korxonalari mahsulotlarini sotish sohalarini rivojlantirish:
Vositachi korxonalarning narxlarini oshirish kabi monopollashuv
shartnomalariga yo’l qo’ymaslik:
Tovar bozoridagi harakat yullaridagi to’siqlarni bartaraf etish:
Xozirgi zamon bozorida muvaffaqiyatga erishish, ilmiy texnika natijasida
firmaning ishlab chiqarish, moliyaviy va texnologik saloxiyati bilan emas, balki
marketing tadqiqotlari o’tkazishdagi faollik, tashabbuskorlik va tajribasi bilan
aniqlanadi degan fikr- muloxazalar xukm surmokda. Buni tasdiqlovchi xaqiqat
shuki, keyingi 10-15 yilda marketing tadqiqotlari zamonaviy biznesning katta
mustaqil sohasiga aylanib ketdi. Ma’lumotlarga ko’ra 50 foizdan ko’p
amerikalik, 86 foiz evropalik va 60 foiz Yaponiya biznesmenlari, firma va
kompaniyanlari marketing tadqiqotlari o’z kuchlari bilan olib borganlar.
22 Strategiya dalneyshego povisheniya konkurentosposobnosti natsionalnoy ekonomiki: materiali chetvertogo foruma
ekonomistov / otv.red. M.P. Narzikulov. –Tashkent: BaktriaPress, 2012. S. 29.
51
Qolganlarga esa maxsus tadqiqot muassasalariga murojaat qilishadi. Xozir
marketing tadqiqotlari bilan juda ko’p ilmiy - tekshirish byurolari, firmalari,
agentliklari, universitetlari, davlat muassasalari shug’ullanmokda. Masalan,
G’arbiy Germaniyada 120 dan ko’prok 3 ming kishilik ilmiy xodimlari bo’lgan
tashkilotlar marketing tadqiqoti olib bormokda. Frantsiyada bunday muassasalar
100, Angliyada 200, AQSH da 800 dan ko’prok bo’lib, bir yilda 1 milliard
dollar atrofida mablag’ aylantiradi.
OATB “Mikrokreditbank” muvaffaqiyatining asosiy sabablaridan biri
ham uning biznesni diversifikatsiyalash strategiyasidan unumli foydalanganida
bo’ldi. Biznesni 2005 yilda sovun ishlab chiqarishdan boshlagan kompaniya, sal
keyinroq, kir yuvish vositalari mahsulotlari ham sotishni yo’lga qo’ydi va
bozorda munosib o’ringa ega bo’ldi. Oradan ko’p o’tmay, diversifikatsiya
strategiyasiga amal qilgan holda kompaniya o’zi uchun yangi bo’lgan biznes –
kosmetika mahsulotlari ishlab chiqarishga kirishdi. Va chet ellik hamkorlar
yordamida mamlakatimizda birinchi bo’lib kosmetika ishlab chiqarishni
o’zlashtirdi.
Aytish mumkinki, har qanday xususiy biznesning rivoji avvalambor
mamlakatda unga yaratilgan shart-sharoitlar, keng yo’l, so’ngra, asoschilarning
tashabbuskorligi va mehnatsevarligiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, biznes
yuritishning zamonaviy texnologiyalari va usullaridan qanchalik omilkorlik
bilan foydalanishiga bog’liqdir.
Ish yakunida biznesda diversifikatsiya strategiyasidan foydalanish
bo’yicha quyidagi xulosa va takliflarga kelindi:
1. Xususiy biznesni rivojlantirish strategiyalari ichida kompaniya faoliyatini faol
diversifikatsiya qilish strategiyasini eng samarali vositalardan biri, deb
hisoblaymiz;
2. OATB “Mikrokreditbank” misolida aytish mumkin-ki, diversifikatsiyani
qo’llashdan oldin joriy faoliyatni har tomonlama tahlil qilish, moliya va
imkoniyatlarni xolis baholash hamda hisoblab chiqishdan keyingina amalga
oshirilishi lozim;
52
3. Diversifikatsiyani amalga oshirish uchun kompaniya boshqaruv tizimi, biznes
yo’nalishlar orasidagi o’zaro munosabatlar, mijozlar bilan ishlash tartiblarini
to’liq qaytadan isloh qilish va optimallashtirish maqsadga muvofiq;
4. Kompaniya yanada rivojlanib borishi uchun bozordagi o’zgarishlarni doimiy
kuzatib borishi, boshqaruvning korporativ uslublarini joriy etishi, boshqaruvga
qarindosh-urug’chilik munosabatlarining zarar qilishiga yo’l qo’ymasligi zarur.
Ana shunda, uning kelajagi yanada porloq bo’lishi shubhasiz.
Tovar raqobatbardoshligini o’rganish jarayoni murakkab va o’z ichiga
quyidagi bosqichlarni oladi:
tovar sotilish bozorini o’rganish;
raqiblar haqida ma’lumotlar yig’ish;
iste’molchilar talablarini o’rganish;
raqobatbardoshlikni oshirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish;
ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi qaror.
Bu masalalarni hal qilish korxonada tovar raqobati qobiliyati darajasini
baholashning uzluksiz tizimini yaratishni talab qiladi.
Tovar raqobatbardoshligining asosiy sharti quyidagi ko’rinishiga ega bo’lgan
boshqa xuddi shunday tovarlarga nisbatan eng katta yalpi foydali samaradan
iborat:
K=S/Ib→ max
bu erda S- tovarning foydali samarasi, Ib- tovarni xarid qilish va foydalanish
bo’yicha xarajatlar(iste’mol bahosi).
Tovar raqobatbardoshligini ta’riflovchi ko’rsatkichlarning eng asosiylari
quyidagilardir:
1. Me’yoriy ko’rsatkichlar
11
n
i
iмк qУ
Bu erda, qi- kattalik bo’yicha xususiy ko’rsatkich
2. Texnik ko’rsatkichlar
53
11
n
i
iтк BУ
Bu erda Bi- kattalik bo’yicha xususiy texnik ko’rsatkich,
α- kattalikning jami ko’rsatkichlar ichidagi salmog’i.
эi
tii d
dB
Bu erda dti- tahlil qilinayotgan (yaratilayotgan) mahsulotning kattaligi qiymati,
dei- etalon (namuna) yoki raqib mahsulotning kattaligi qiymati.
3. Iqtisodiy ko’rsatkichlar
1рб
ибик Б
БУ
Bu erda Bib- tahlil qilinayotgan (yaratilayotgan) tovarning bahosi,
Brb- raqib yoki namuna tovarning bahosi,
4. Umumiy integral ko’rsatkich
1
ик
ткмкк
У
УУИ
Endi yuqoridagilarni misolda ko’rib chiqamiz: Deylik, ishlab chiqaruvchi
yangi traktor ishlab chiqarmoqchi, uning loyihaviy kattaliklari ma’lum.
Traktorning raqobatbardoshligini baholab ko’ramiz. Me’yoriy ko’rsatkichlar
doimo 1 ga teng bo’lishi kerak, ya’ni u barcha mavjud standartlarga javob
berishi lozim, aks holda boshqa ko’rsatkichlarni hisoblashning hojati qolmaydi.
1. 11.....111 мкУ ;
Demak, traktor barcha standartlarga javob beradi.
2. a) Traktorning quvvati (ot kuchida): TK1=90/80 x 0,7=1,125 x 0,7=0,7875;
b) Chidamlilik (yillar): TK2=5/8 x 0,1=0,625x0,1=0,0625;
v) Dizayn (ballarda): TK3=5/10 x 0,2=0,5 x 0,2=0,1;
Utk=0,7875+0,0625+0,1=0,95;
Bu hisoblardan ko’rinib turibdiki, traktorning texnik ko’rsatkichlar
bo’yicha raqobatbardoshligi ancha past, chunki bu ko’rsatkich qo’yilgan shart
54
bo’yicha 1 dan katta yoki teng bo’lishi lozim edi, hisobda esa u 0,95 ga, ya’ni
birdan kichik qiymatga ega bo’ldi.
3. Uik=70/50=1,4;
Iqtisodiy ko’rsatkich bo’yicha ham traktor yutqazmoqda, chunki uning bahosi
raqib tovar bahosidan 1, 4 barobar yuqoridir.
4. Ik=1 x 0,95/1,4=0,6786;
Umumiy integral ko’rsatkich yuqoridagi uchta ko’rsatkichning o’zaro
munosabati natijasidir. Bu ko’rsatkich bo’yicha ham qo’yilgan shart
bajarilmayapti, u 1 dan katta yoki teng bo’lishi kerak edi, haqiqatda esa 0, 6786
ga teng bo’ldi.
Raqobatbardoshlikni tahlil qilishda birinchi navbatda tasnifiy
o’lchamlardan foydalaniladi, ular buyumni mahsulotning belgilangan sinfi yoki
turiga qaramligi bilan aniqlanadilar. Raqobatbardoshlikni faqat bitta sinfga
kiruvchi buyumlarga nisbatan aniqlash mumkin. Masalan, traktorlarning 65 dan
75 gacha ot kuchiga ega dvigatellari, samolyotlarning 55 tadan 300 tachaga
yo’lovchi sig’imi bilan va hakazo.
Joriy yilda Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvosita dastaklaridan
foydalanishni yanada kengaytirish bilan bir qatorda, o’zgaruvchan foiz
stavkalarini tezkor boshqarishni davom ettirildi. 2010 yil 1 yanvar holatiga
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan jami 293 ta milliy
valyutadagi va 118 ta xorijiy valyutadagi omonat turlari aholi, korxona va
tashkilotlarga taqdim etilmokda.
Hozirgi kunda Respublikamiz aholisi uchun iste’mol va ipoteka kreditining
turli xil variantlari joriy etilgan bo’lib, Respublika tijorat banklari tomonidan
aholining ushbu kreditlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga alohida e’tibor
qaratilgan.
2013 yil 1 yanvar holatiga O’zbekiston banklari Assotsiatsiyasiga a’zo 22
ta tijorat banki tomonidan 40 dan ortiq turdagi iste’mol krediti joriy qilingan
bo’lib, ular 6 oydan 3 yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. 2012 yilning oktyabr-
noyabr oylari davomida 11 ta yangi turdagi iste’mol kreditlari muomalaga
55
chiqarildi. Bundan tashqari ba’zi banklar tomonidan amaldagi iste’mol
kreditlarining shartlari va talablariga biroz o’zgarishlar kiritildi.
2012 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash maqsadida 2011 yildagiga nisbatan 1,4 barobar
ko’proq kredit resurslarini ajratish ustuvor yo’nalish qilib belgilandi. SHu bilan
birga, mikrokreditlarning darajasi esa 1,3 barobarga o’sishi kutilmoqda (2.3.1-
rasm).
Manba: www.cbu.uz-internet sayt ma’lumotlari.
2.3.1-rasm.
Bugungi kunda bank faoliyati barqarorligining asosi bo’lgan Markaziy
bank nochor banklarni aniqlash va ularga iqtisodiy madad berish, ularning
sinishiga yo’l qo’ymaslik chora-tadbirlarini ko’rmoqda. Bu o’z navbatida tijorat
banklari moliyaviy barqarorligining oshirilishi hamda aholining bank tizimiga
bo’lgan ishonchini yanada mustahkamlanishiga imkon yaratmoqda.
So’nggi yillarda mamlakatimiz tijorat banklari hamda yangi tashkil
topayotgan kredit institutlari o’rtasida teng va beg’araz raqobat vujudga
kelmoqda. Bu esa tijorat banklari boshqaruv strategiyasining to’g’ri
tanlanganligi, aktivlarning ishonchli joylashtirilganligi, majburiyatlarni bajarish
va likvidlilikni ta’minlashda ijobiy natijalarga erishish zarurligi hamda shu
asosda yuqori daromadga erishish mumkinligidan darak bermoqda.
2010 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
корхоналарига кредит ресурслари ажратиш
миқдорининг ўсиши, баробар
1,3
1,4
1,25
1,3
1,35
1,4
1,45
Микрокредитлар ҳажми Кредит ресурслари ажратиш
миқдори
2012 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
korxonalariga kredit resurslari ajratish miqdorining
o’sishi, barobar
56
2-bob bo’yicha xulosalar
Banklarning mijozlari yuz, xatto minglab kichik va o’rta firmalardan
iborat bo’ladi. Ularning kupchiligini xususiy firmalar tashkil etib, ularning
birortasi ham tarmoqdagi umumiy sotuv xajmida sezilarli rol uynamaydi. Bo’lib
tashlangan tarmoqning asosiy farqlanadigan xususiyati, unda etakchilarning
yukligidir. Bunday tarmoklar katoriga kitob nashriyotlarini, neftni tanker bilan
tashish, avtomobillarni ta’mirlash, tez xizmat kursatadigan restoran va kafelar,
xususiy firmalarda buxgalterlik xizmatlari, ayollar kiyimlarini tikish
ustaxonalari, mexmonxona va otellar, mebel ishlab chikarish, karton kutichalar
tayyorlash, ozik-ovkat tovarlarini kadoklash kabilarni kiritish mumkin.
Tarqoq tarmoklarda rakobat kurashi o’rtacha kuchlidan shiddatligacha
bulishi mumkin. Tarqoq tarmoklarga to’g’ri keladigan rakobat strategiyasining
extimoldagi variantlariga kuyidagilar kiradi:
1. Namunali sharoitlarni yaratish va ulardan foydalanish.
2. Past xarajatlarni ta’minlash.
3. Integratsiya yuli bilan xaridor uchun foydani oshirish.
4. Tovar turiga ixtisoslashish.
5. Xaridor turiga ixtisoslashish.
6. Cheklangan geografik xududlarga fokuslash.
Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan belgilanadi. Umuman
olganda, bu omillarni ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan
kelib chiqqan holda ikki keng toifaga ajratish mumkin
Agar raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan
bo’lsa, u “tashqi” afzallik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi
yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo’ladi.
57
3-Bob. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida firmaning raqobat
strategiyasi va taktikasini takomillashtirishning asosiy yo’llari
3.1. OATB “Mikrokreditbank”da zamonaviy raqobat strategiyalari va
taktikalarini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari
OATB “Mikrokreditbank”da raqobat ustunligiga bank faoliyatning alohida
turlarini qanday tashkil qilish va bajarishidan kelib chiqib erishiladi. Har qanday
bankning harakatlari turli shakllarga bo’linadi. Masalan, kredit berish bo’yicha
mutaxassislar telefonda so’zlashuvlar olib boradi, xizmat ko’rsatish bo’yicha
texniklar mijozning xohishiga ko’ra ta’mirlash ishlarini bajaradilar,
laboratoriyadagi olimlar yangiliklar yoki jarayonlar ishlab chiqadilar,
moliyachilar kapitalni ko’paytiradilar.
Bu faoliyat vositasida banklar o’z mijozlari uchun ma’lum qimmatliklar
yaratadilar. Bank yaratgan so’nggi qimmatlik qancha mijoz bank taklif qiladigan
xizmatlar uchun haq to’lashga roziligi bilan belgilanadi. Agar bu summa butun
zarur faoliyatga ketgan xarajatlar yig’indisidan ortiq bo’lsa, u holda bank
rentabellidir. TIFda raqobat ustunligini qo’lga kiritish uchun firma yo
xaridorlarga raqobatchilar berayotgani kabi qimmatliklar berishi, lekin tovarni
kamroq xarajat qilib ishlab chiqarishi kerak.
Moliya-bank xizmatli bozorida raqobatning shakllariga tavsif berar
ekanmiz, bunda ularning tovar bozoridagi raqobatga nisbatan quyidagi asosiy
farqli jixatlarini ko’rsatib o’tishimiz mumkin:
- moliya-bank xizmatlari bozorida raqobatchi sifatidan faqatgina tijorat banklari
emas, balki, moliya-bank xizmatlari ko’rsatuvchi muassasalari xam ishtirok
etishlari mumkin;
3.1.1-jadval.
Bank raqobatining shakllari va darajasi23.
23http://yandex.ru/kartinki po konkurentosposobnosti bankovskix uslug/1307191413_3.gif
Банк рақобати
Тижорат банклари ўртасида рақобат Банклар ва нобанк молия-кредит
муассасалари ўртасидаги рақобат
Банклар ва номолия ташкилотлари
ўртасидаги рақобат
Қатнашчилар
сонига кўра
Банк субъектларининг концентрациясига кўра
Тармоққа тааллуқлилигига кўра
Қўллайдиган
методларига кўра
Бозорнинг монополлашувига кўра
Банк хизмати
сотувчилар
рақобати
Харидорлар ўртасида рақобат
Якка рақобат
Жамоавий рақобат
Тармоқлараро рақобат
Тармоқ ичидаги
рақобат
Нарх бўйича
рақобат
Нархга боғлик
бўлмаган рақобат
Мукаммал
ракобат
Номукаммал рақобат
Монополия
Олигополия
Монопол рақобат
Хизматлар сохасидаги рақобат
Хизматларни силжитишдаги рақобат
Очиқ рақобат
Ёпиқ ракобат
Функционал рақобат
Капитал қуйилиши билан боғлик рақобат
Предметли рақобат
Куринишли
рақобат
Доимий мавжуд молия кредит муассасалари
ўртасидаги ракобат
Вақтинча мавжуд муассасалар ўртасида
рақобат
Номолиявий ташкилотларни
бирлаштирувчирақобат
- raqobat muxiti ko’p sonli bozor munosabatlarini o’z ichiga olgan xolda, ba’zi
banklar xaridor sifatida va bir vaqtining o’zida mijoz sifatida ishtirok etadi;
- moliya-bank xizmatlari bir-birini to’ldirishi va o’rnini bosishi mumkin, lekin
ularga tashqi raqobatchi xizmatlar mavjud emas;
- narx bo’yicha raqobatning chegaralanganligi bank xizmatlari taklif qiluvchi
moliya muassasalari uchun ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifatini uzluksiz
ravishda oshirib borishni taqozo etadi;
- bank xizmatlarining sifatini tahlil etish, narxsiz raqobatnnig asosiy mezoni
bo’lgan mijozlarning xoxish-istagi asosiy o’rinni egallaydi;
- moliya-bank xizmatlari bozori differentsiatsiyalangan oligopogiya xisoblanadi.
Jaxon iqtisodiy forumi (The Global Competitiveness Report 2010-2011),
ma’lumotlariga ko’ra, MDH mamlakatlari (Belorussiya va Turkmanistondan
tashqari) global raqobatbardoshlik indeksiga ko’ra o’rtacha 84 o’rinda turadi va
dunyo bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichdan ancha pastdir.(dunyo bo’yicha 131
mamlakat bo’yicha o’rtacha ko’rsatkich 66 ga teng). Mamlakatimiz umumiy
ko’rsatkich bo’yicha 62 o’rinni egallasada, jon boshiga YaIM bo’yicha 139
o’rinni, inson resurslari potentsiali bo’yicha 119 o’rinni, makroiqtisodiy
barqarorlik bo’yicha 103 o’rinni, moliya bozorining rivojlanishi bo’yicha 115
o’rinni, texnologik darajasi bo’yicha 84 o’rinni, korxonalarning
raqobatbardoshligi bo’yicha 59 o’rinni egallaydi24.
Bugungi kunda dunyoning rivojlanish darajasi juda yuqori va
O’zbekistonning bunga etishib olishi uchun juda katta mashaqat talab qilinadi.
Mamlakatimizni dunyoning eng raqobatbardosh 50 davlati qatoriga qo’shish
birinchi navbatda raqobatbardoshlikni oshirishning innovatsion mexanizmlarini
ishlab chiqishni taqozo etadi.
Jaxon iqtisodiyotining kuchli taraqqiy etishi texnik-texnologik faktorlar
bilan xarakterlanadi. Bu faktorlar ko’pgina mamlakatlar uchun iqtisodiy
o’sishning asosiy moddiy manbai bo’lib qolmoqda. Jumladan bank soxasida
24 The Global Competitiveness Report 2007-2008. – World Economic Forum [Elektronniyresurs]. – Rejim
dostupa: http://www.gcr.weforum.org/
60
xam yangi texnologiyalarning joriy etilishi ishlab chiqarish samaradorligining
oshishida, qo’rsatilayotgan xizmatlar sifatining oshishiga, shu bilan birga
banklarning raqobatbardoshligining garovi bo’lib qolmoqda.
Biroq bozor munosabatlariga o’tish mamlakatimiz bank tizimida bank
xizmatlari va maxsulotlarining nechog’lik tor assortimentga ega ekanligini,
ularda qo’llanilayotgan texnologiyalarning samardorligining pastligini ko’rsatib
berdi va shu bilan birgalikda bank maxsulotlari va xizmatlarining sifat va
xavfsizlik jixatlarida bir qator muammolarni keltirib chiqardi. SHuning uchun
mamlakatimiz bank tizimi uchun yangi texnologik jarayonlarni kiritish va bank
xizmatlari assortimentini kengaytirish va ularnga innovatsiyalarni joriy etish
bank xizmatlari servisi sifatini oshirish bilan chambarchas bog’liqdir25.
Quyidagi rasmda bank muasassasi raqobatbardoshligining asosiy omillari
keltirilgan.
3.1.1-rasm.Bankning raqobatbardoshligini ifodalovchi asosiy millar.26
3.1.1-rasmda ko’rsatilganidek, raqobatbardoshlik omillari asosan 4 ta
bo’lib bank muasassasining ajralmas bo’g’ini xisoblanadi. Bank xizmatlarining
raqobatbardoshligi bankning joriy raqobatbardoshligidir. Raqobat kurashida
ishtirok bank menejmenti, marketing va bank xizmatlarini realizatsiya qilishni
moxirona amalga oshirishga bog’liqdir.
Bank xizmatlarining raqobatbardoshligini oshirish, ularning amal qilishini
muvofiqlashtirish va bozor muxitida mustaxkam o’rin egallash-zamonaviy
25Fatxutdinov, R.A. Strategicheskiy marketing: uchebnik / R.A. Fatxutdinov. – M. : ZAO «Biznes-shkola, Intel-
Sintez», 2000. – 640 s 26 http://yandex.ru/kartinki po konkurentosposobnosti bankovskix uslug/1307191413_3.gif
BANK XIZMATLARI
KO’RSATISh
MENEJMENT MARKETING SOTISh
BANK RAQOBATBARDOShLIGI
61
iqtisodiyotning fundamental muammolaridan biri. Uning echimi bank
daromadiga, ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifatiga bozor munosabatlariga
muvofiqlashishi va iqtisodiy o’sishga bog’liq.. raqobat bir tomondan bozor
iqtisodiyotini tartibga solishning va korxonalarning moliyaviy nuqtai nazardan
bozor munosabatlariga moslashashuviva tanlanishining samarali
mexanizmlaridan biri sifatida qaraladi, boshqa tomondan esa bir turdagi
maxsulot va xizmatlar ishlab chiqaruvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
yuqori daromad olish maqsadida bozorni egallashga qaratilgan iqtisodiy
kurashidir27.
Tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligi mamlakatlarning asosiy
iqtisodiy xavfsizligi bo’lib qolmoqda. Yaqin o’tmishga nazar tashlaydigan
bo’lsak, moliyalashtirish, malakali texnik kadrlar va investitsiyalarning
etishmasligi, takror ishlab chiqarish jarayoniga o’z ta’sirini o’tkazib kelgan edi.
Bugungi kunda mamlakatimiz arzon va malakali ishchi kuchi, ulkan tabiiy
boyliklari bilan raqobatbardoshligini oshirish uchun ulkan imkoniyatlarga ega.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, moliyaviy inqirozning salbiy
oqibatlarini yumshatishga qaratilgan chora-tadbirlarda milliy iqtisodiyotlarda
asosiy e’tibor bank va bank xizmatlarining raqobatbardoshligiga qaratilishi
shubxasiz. Bu muammo eng birinchi navbatda davlat siyosati darajasiga
kutariladi. Jahon iqtisodiy inqirozi kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda bank-
moliya tizimi faoliyatini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilash alohida
muhim ahamiyat kasb etadi. ... Bank tizimini rivojlantirish va mustahkamlash
masalasi doimo e’tiborimiz markazida bo’lib kelmoqda va bu o’zining ijobiy
natijalarini bermoqda. Biroq, bu boradagi ishlarni yanada chuqurlashtirish va
kengaytirish kerak. Nega deganda, aynan banklar, ta’bir joiz bo’lsa, butun
iqtisodiyotimizni oziqlantirib turadigan qon tomirlari hisoblanadi,
27Makkonell, K.R. S.L. Bryu “Ekonomiks: printsipi, problemi i politika” per. s angl. – M.: Respublika, 2001. –
400s
62
mamlakatimizning moliyaviy-iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan ularning
samarali faoliyatiga bog’liq28.
Banklarning raqobatbardoshligini ta’minlash nafaqat maxalliy axamiyatga
ega bo’lmasdan global muammodir. Xozirgi kunda raqobatbardoshlikning
umum tan olingan tarifi majud emas. Banklar uchun raqobatbardoshlik jaxon
bozorida global strategiyaga ega bo’lgandagina raqobatlasha olish ma’nosini
anglatadi. Ko’pgina tadqiqotchilar uchun raqobatbardoshlik -bu mamlakatning
ijobiy tashqi savdo balansi sifatida tushuniladi. Ba’zi iqtisodchilar uchun
raqobatbardoshlik maxsulot birligiga sarflangan eng kam ishlab chiqarish
xarajatlarining ayriboshlash qiymati sifatida tushuniladi. Raqobatbardoshlik
kontseptsiyasi qanday izoxlanishiga qaramaylik, mamlakat ichida
raqobatbardoshlik-bu bank xizmatlarining maxsuldorligidir29. Bozor
munosabatlari sharoitida banklarning barqarorligi va xayotiy tsikli ularning
raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Ushbu mezonlarni tahlili, baxolanishi va
prognoz qilinishiga yanada zaruriyat tug’iladi. Chunki raqobat kurashida albatta
o’z raqobat pozitsiyasini tahlil qila olgan korxonagina yutib chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqatgina boshqarish jarayonida yangi
samarali mexanizmlarni qo’llay oladigan va tez moslasha oladigan
raqobatbardosh banklargina faoliyat yurita oladi. Asosiy vazifa uning
raqobatbardoshligini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish va uni
boshqarishga qaratiladi.
Jahon bozorida raqobatbardoshlikni oshirish tadbirlarini baholashning
moliyaviy mezonlari jahon bozorida raqobat strategiyasi, tarmoqning tuzilishi
va uning o’zgarish jarayonlarini har tomonlama tushunishga asoslanishi kerak.
Iqtisodiyotning har qanday tarmog’ida, u faqat ichki bozorda yoki tashqi
bozorda ham faoliyat ko’rsatishidan qat’i nazar, raqobatning mohiyati beshta
kuch bilan ifodalanadi: 1) yangi raqobatchilarning paydo bo’lish xavfi; 2)
o’rnini bosadigan tovarlar yoki xizmatlar paydo bo’lish xavfi; 3) butlovchi
28Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va
choralari. – T.: O’zbekiston, 2009 y 29Shumpeter, I. Teoriya ekonomicheskogo razvitiya / I. Shumpeter; per. s nem. – M.: Progress, 2000 – 455 s.
63
qismlar va shu kabilarni etkazib beruvchilarning savdolashish layoqati; 4)
xaridorlarning savdolashish layoqati; 5) mavjud bo’lgan raqobatchilarning
raqobatchiligi
Bu beshala kuchdan har birining kattaligi tarmoqdan tarmoqqa qarab
o’zgarib boraveradi va oqibatda tarmoqlarning foydaliligini aniqlab beradi. Bu
kuchlarning harakati qulay shakllanadigan tarmoqlarda ko’p sonli raqobatchilar
qo’yilgan kapitaldan yuqori foyda olishlari mumkin. Bir yoki bir nechta kuch
noqulay ta’sir qiladigan tarmoqlarda esa kamdan-kam firmalar uzoq muddat
davomida yuqori foydani saqlab qoilishlari mumkin. Raqobatning besh kuchi
tarmoqning foydaliligini belgilab beradi, chunki ular firmalar o’rnatadigan
narxlarga, firmalar qiladigan xarajatlarga, ushbu tarmoqda razobat qilish uchun
zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatadi.
Jahon bozorida firmalar o’z strategiyalari orqali bu beshta kuchni u yoki bu
tomonga o’zgartirib yuborishlari mumkin. Masalan, aviakompaniyalarda
kompyuer axborot tizimlarini kiritish yangi raqobatchilarning paydo bo’lishini
qiyinlashtiradi. Chunki bunday tizimi millionlab dollarga tushishi mumkin.
Jahon bozoridagi raqobatda tarmoq tuzilishi muhimligining yana bir sababi
shundan iboratki, tuzilishning o’zgarishi mamlakat uchun yangi tarmoqlarga
kirib borishga real imkoniyat yaratadi.
Raqobat ustunligini yaratishda global strategiyalar roliga alohida e’tibor
qaratish lozim, chunki bu strategiyalar firmalar, mamlakatlarining rolini
butunlay o’zgartirib yuboradi. Raqobat strategiyasining asosiy printsiplaridan
boshlaymiz. Ichki va tashqi bozorlardagi raqobatda ko’plab printsiplar mos
keladi. SHundan so’ng global raqobatchilik orqali raqobat ustunligining
kuchayish usullarini ko’rib chiqamiz.
Raqobatning tabiatini tushunish uchun asosiy birlik tarmoq, ya’ni tovarlar
yoki xizmatlar ishlab chiqaruvchi va o’zaro raqobatlashayotgan raqobatchilar
guruhi hisoblanadi. Strategik muhim tarmoq raqobat ustunligining o’xshash
manbalariga ega mahsulotlarni o’z ichiga oladi. Bunga misol – faks texnikasi,
polietilen, uzoq masofalarga yuk tashish uchun og’ir yuk mashinalari va bosim
64
ostida plastmassa quyish uskunalari ishlab chiqarishdir. Amaliyotda taromqlar
o’rtasidagi chegaralar har doim ancha nisbiydir.
Jahon bozorida raqobat ustunligi strategiyasini ishlab chiqa turib, firmalar
o’z tarmog’ida foydali ravishda va uzoq muddat raqobatlashish usulini topshi va
mujassamlashtirishga harakat qiladilar. Jahon bozorida universal raqobat
strategiyasi mavjud emas, balki sanoatning muayyan tarmog’i, aniq firma ega
bo’lgan ko’nikmalar va kapital sharoitlari bilan muvofiqlashgan strategiyagina
muvaffaqiyat keltirishi mumkin. Jahon bozorida raqobat ustunligini tanlashni
ikkita holat belgilab beradi. Birinchisi – firma faoliyat ko’rsatayotgan
taromqning tuzilishi. Turli tarmoqlardagi raqobat mohiyatan bir-biridan keskin
farqlanadi va turli tarmoqlarda uzoq muddat davomida foyda olish ehtimoli bir
xil emas. Masalan, foydalilik farmatsevtika sanoatida va kosmetika ishlab
chiqarishda juda yuqori, po’lat va ba’zi kiyim turlarini ishlab chiqarishda esa
unday emas. Ikkinchi asosiy holat bu – firma tarmoq doirasida egallagan
mavqedir. Ba’zi pozitsiyalar tarmoqdagi o’rtacha foydalilikdan qat’i nazar,
boshqalariga qaraganda foydaliroq. Bu holatlardan har biri o’z-o’zicha
strategiyani tanlab olish uchun etarli emas. Jahon bozoridagi raqobat holatning
sezilarli o’zgarishi o’z navbatida tarmoq tuzilishida o’zgarishlar yoki raqobat
ustunligi uchun yangi asoslar paydo bo’lishini keltirib chiqaradi.
Tashqi bozorga chiqish zaruriyati kompaniya umumiy strategiyasining
tarkibiy qismi bo’lib ulgurgandan so’ng, ushbu jarayonning keyingi bosqichi-
bozorga kirish strategiyasining optimal variantini tanlashdan iboratdir. Muayyan
vaziyatdan kelib chiqqan holda, bunday tanlov turli omillar bilan aniqlanadi:
kompaniya patentlar bilan himoyalangan, noyob mahsulotga ega bo’lishidan
tortib to yangi chet el bozorlarini o’zlashtirishga qaratilgan chet el
operatsiyalarni amalga oshirishdan moliyaviy mablag’largacha.
Chet el bozoriga kirib borishning har bir tashqi iqtisodiy strategiyasi o’z
ustunliklari, kamchiliklari va cheklanishlariga ega bo’ladi. Eksport-import
operatsiyalari mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish yoki sotish uchun chet
elga olib chiqishdan iborat. Eksport qiluvchi kompaniya eksportni o’z kuchi
65
bilan to’g’ridan tug’ri hamda eksport yoki import qiluvchi mamlakatda
joylashgan savdo eksport kompaniyalari, distribyutorlar va savdo agentlari kabi
vositachilar orqali amalga oshirishi mumkin. Eksport operatsiyalarini mustaqil
amalga oshirishning asosiy ustunligi faoliyatning barcha bosqichlarida to’liq
nazoratni saqlab qolish va vositachilik xaqlarini tejashdan iboratdir. Bu usul
ko’pgina kamchiliklarga ham ega bo’lib, eksport qiluvchi kompaniyadan chet el
bozorlaridagi qimmatbaho ishtirokni, distribyutorlar tarmog’ini yaratish va
ularning ishini muvofiqlashtirishni, har tomonlama bilimlarni va katta moliyaviy
resurslarni talab qiladi.
"Qaymog’ini olish" va bozorga "kirib kelish" strategiyalari. "Qaymog’ini
olish" strategiyasi yangi tovarlar uchun baho yuqori darajada belgilanadi. Bozor
o’zlashtirilib asta-sekin to’yinishidan so’ng esa iste’mochilarni yanada jalb etish
maqsadida baho tushiriladi, tovarlarga arzonroq baho belgilanadi. "Qaymog’ini
olish" strategiyasi yaxshi natija berishi uchun tovarlarga bo’lgan talab narxlarga
qisman ta’sirchan bo’lishi; xaridorlar mahsulotni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlaridan kam xabardor va shu sababli belgilangan summani to’lashga
tayyor turishga; bozorda tovarga raqobat bo’lmasligi; bozor doirasida narx
segmentlari mavjud bo’lib, ular muayyan chegaralarda narxni o’zgartirib
turishda imkon berishi lozim. "Qaymog’ini olish" strategiyasi firmaga barcha
xarajatlarni tez va to’liq qoplash imkonini beradi. Bu siyosatning kamchiligi
yuqori narxlar foyda beradi va raqiblar sonini ko’paytirib yuboradi, chunki unga
qiziquvchilar soni ko’payib ketadi. SHuni ham yodda tutmoq lozimki, baholar
g’oyat yuqori bo’lsa, bunday tovar bozorda yaxshi o’tmasligi mumkin, Chunki u
xaridorni cho’chitib yuboradi. Bu siyosat marketing faoliyatida ma’lum
o’zgarishlar va sharoitga moslashishlarini amalga oshirish zaruriyatini qo’yadi.
Masalan, narxlarning pasayib borishiga qarab, reklama qilish tartibi, tarkibi ham
o’zgarib boradi, sotish usullari o’zgaradi, taqsimlash tarkibi yirik magazinlardan
ken iste’mol tovarlari sotiladigan savda shaqobchalariga o’tkaziladi.
"Kirib olish" strategiyasi past narxlarni joriy qilish va katta hajmli tovar
oborotini amalga oshirishga haratilgan siyosatdir. Bunda tovarlarga past baho
66
belgilanadi. Oqibatda tovarlarning sotish hajmini keskin oshirib, tovarni yuqori
narxlarda sotishga haraganda ko’proq to’liq daromad keltiradi deb hisob
yuritiladi. "Kirib olish" ko’proq bozor narx segmentlariga bo’linmagan va
yuqori narxli tovarlarni xarid qilishga tayyor bo’lmagan sharoitlarda
qo’llaniladi. Bu siyosatni ijtimoiy mavqeini qiyofa-razmini bermaydigan yangi
tovarlarga nisbatan qo’llash lozim. "Kirib olish" strategiyasi firmalar past
narxlarni qo’llab bozorda raqobatchilari ustidan g’alaba qozonadilar, ammo
arzon narxlar strategiyasida zarar ko’rmaslik nuqtasiga etish uchun ko’p
miqdorda tovar sotilishi kerak. Tovarlarni joriy etish jarayonida esa arzon
narxlar ziyon ko’rishga olib kelishi aniq. Buning uchun tovar sotish bazorlarini
kengaytirish, yangi segmentlarni aniqlash lozim. Demak, "qaymog’ini olish"
qimmat narxlar, "kirib olish" esa arzon narxlar siyosatidir. Ular narx
belgilashning favqulodda namoyon bo’lishidir. Biroq, har ikkala strategiya ham
ma’lum zaruriy sharoit - ma’lum vaqt va ma’lum muddatda, ya’ni kerakli joyda
va joyida qo’llanilsa, yaxshi samara berishi ma’lum, aks holda ular katta
to’g’rilab bo’lmas zarar va qiyinchiliklarga olib keladi. Ma’lum firma va
kompaniyalar faqat "qaymog’ini olish" yoki faqat "kirib olish" strategiyasi,
ayrimlari ularni birgalikda kombinatsiyalashtirib qo’llaydilar.
Narxlarni belgilashda "raqobatda g’olib kelish" strategiyasi ham
qo’llaniladi. Bu strategiya bozorga "kirib olish" strategiyasining boshqa bir
ko’rinishi bo’lib, uning maqsadi yana chuqurroq masalaga - potentsial kelajak
raqobatchining bozorga kirib kelishini oldini olishga qaratilgan. Uning vazifasi
bozorda raqobatchi korxona paydo bo’lgunga qadar ko’proq tovarni sotishga
erishish, xaridorlarning halbiga o’rnashib olib, yangi raqobatchi korxonaga yo’l
bermaslik tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bu siyosat baholarni iloji
boricha tannarxga yaqinroq darajada belgilashni taqozo etadi. Buning ma’nosi,
olinadigan foyda miqdori kam bo’ladi va demak firmalar bozorda harakat
qilmog’i va ko’proq foyda olish uchun katta hajmdagi tovarni sotishga
erishmoqlari lozim. SHuning uchun ham bu siyosat firmadan bozorning kichik
segmentida harakat qilishni, tezkorlik bilan uni o’zlashtirish, tezkorlik bilan
67
samarali natijaga erishgach uni tark etishni taqazo etadi. Firmalarning aksariyat
qismi baho belgilashda, avvalo bozordagi baholar darajasini, raqobat darajasini
e’tiborga olgan holda amalga oshiradilar. Bu hol odatda tovarlar raqobatchilar
mahsulotidan ham farq qilganda, xaridorning bozor narxidan xabardorligida va
sotuvchi bozor narxi ustidan nazorat qilish uchun qech narsa qila olmagan holda
sodir bo’ladi. Raqobat darajasidan yuqori baholar alohida hollarda belgilanadi.
Bozor kon’yunkturasini tahlil qilish bozor turi va ko’lamiini aniqlash bilan
xarakterlanadi. Bozor ko’lamiini sotilgan tovarlar hajmi va bozorga kirib
kelayotgan firmalar soni orqali aniqlanadi. Savdo hajmi ulgurji – vositachilik,
ulgurji – iste’molchi va chakana tovar aylanishi bilan aniqlanadi. Firmalar
mulkiy shakli, hajmi yoki bozordagi ulushi bilan turlanadi. Firmaning bozordagi
ulushi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
δ i = ; i
i
T
T
Bunda,
δi
- firma ulushi;
- tovar aylanmasi;
- umumiy savdo hajmi.
Bozor ko’lami va turini baholash bozor salohiyati bilan to’ldiriladi, ya’ni
tovar taklifi va iste’mol talabi imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Bozor imkoniyati
– bu ma’lum bir vaqt mobaynida bozorga qancha mahsulot chiqarilishi va bozor
qanchasini iste’mol qilishi tushuniladi. Bozor imkoniyati ishlab chiqarish va
iste’mol tovarlari bozori imkoniyatlariga bo’linadi. Ishlab chiqarish salohiyati
tovar taklifining chegaralangan imkoniyatlari mikdorida aniqlanadi. Buni
quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
P = n
i
jii FWN )*( ,30
Bunda,
30I.K. Belyaevskiy «Marketingovoe issledovanie: informatsiya, analiz, i prognoz», 2010
iT
iT
68
iN - ishlab chiqarish birligi;
iW - ishlab chiqarish quvvatining ulush birligi;
jF - boshqa omillar va imkoniyat elementlari;
n – i - birliklar soni, ishlab chiqarish yoki iste’mol.
Tovar ishlab chiqarishda bozor qancha tovar iste’mol qiladi,
iste’molchilar qancha tovar sotib olishini aniqlash, ya’ni shu kabi savollarga
javob topish firma uchun juda muhimdir. Bozor iste’mol salohiyatini aniqlash va
strategik, taktik marketing rejalarini tuzish bozor kon’yunkturasini baholashning
tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iste’mol hajmi iste’molchilar talabi bilan
izohlanadi va bozor sig’imi ko’rsatkichi bilan xarakterlanadi.
3.2. Firmaning raqobat strategiyasi – raqobat ustunligiga erishish va uni
saqlab qolish omili sifatida
Firmaning raqobat strategiyani ishlab chiqish taxlilga asoslangan ish
bo’lib, taxlil 2 yo’nalishda olib boriladi: 1-Tarmoqdagi vaziyat va undagi
raqobatning shartlari. 2-Kompaniya ichidagi vaziyat, uning
raqobatbardoshligi.
Firmalar o’zining iqtisodiy ta’rifi, ulardagi raqobat va rivojlanish
istiqbollari bo’yicha bir - biridan farq qiladi. Masalan: Ilmiy texnika taraqqiyoti
sur’atlari yuqori va past bo’lishi mumkin.Xar bar tarmoq uchun zarur
bo’lgan kapital qo’yilmalar xajmi xam xar xil bo’ladi. Bozorlar esa
maxalliydan tortib dunyo bozorigacha farqlanadi. Raqobat kuchli yoki zaif
bo’ladi. Talab xam o’sib boruvchi yoki kamayib boruvchi bo’ladi.
«GARVARD» universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi
raqobatchi kuchlarni quyidagicha guruxlagan:
1.Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat.
2.Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tarmoqdagi
xaridorlarni egallab olishga xarakat qilishi.
3.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi.
69
4.Xom ashyo va butlovchi detallar etkazib beruvchilarning o’z shartlarini
o’tkazishga urinishlari.
5. Xaridorlarni o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari.
Bu taxlil firma mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bulgan qulay
imkoniyatlar va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi.
3.2.1-rasm. Biznes bilan shug’ullanuvchi kompaniya uchun strategik taxlil
Manba:www.uzbussines.unitech.uz – internet sayt ma’lumotlari
Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (3.2.2-rasm). U ushbu
modelni asoslab berar ekan, bu kursatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori
bulsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati
shunchalik kam bulishini ta’kidlagan edi. Bu kuchlarning zaiflashishi esa
Tarmoq va raqobat taxlili.
Taxlil pog’onalari.
Tarmoq atrofining asosiy iqtisodiy tarifini
aniqlash.
Xarakatlantiruvchi kuchlarni identifikatsiya
qilish. Raqobat darajasini baxolash.
Kompaniyaning tarmoqdagi raqobat
mavqeini baxolash. Bundan keyin raqobatda
kim bir xil xarakat qilishini prognozlash.
Muvoffaqiyatning kalit omillarini aniqlash.
Tarmoqning kompleks jozibadorligi xaqida
xulosa.
Kompaniyalarning vaziyat taxlili.
Taxlil pog’onalari.
Zamonaviy strategiyaning yaroqlik
darajasini baxolash.
SWOT taxlili o’tkazish. Firmaning nisbiy
raqobat mavqeini baxolash.
Kompaniyaning nisbiy baxo mavqei va
baxo raqobatbardoshligini baxolash.
Kompaniya echishi lozim bulgan
strategik yondashuvlar va muammolarni
identifikatsiya qilish.
Identifikatsiya / Kompaniyaning strategik ko’rishini baxolash.
Kalit davrlar:
Kompaniya amalda qanday muqobillikka ega? (mavjud asosiy strategiyani yaxshilash,
strategiyani tubdan o’zgartirish)
Arzigulik raqobat ustunligiga erishishning eng maqbul yo’li qanday?
Strategiyani shakllantirish
Echim mezonlari
Strategiya vaziyatni qanchalik yaxshi xisobga oladi?
Qanchalik raqobat ustunligiga erishishga yordam beradi?
Kompaniya faoliyatini yaxshilashga yordam beradimi?
70
kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Kompaniya o’z
strategiyasini o’zgartirib, ushbu ko’rsatkichlarni o’z foydasiga o’zgartirishi
mumkin.
Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi)
kompaniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar
bu xavf kichik bulsa, kompaniya narxlarni oshirib, o’z daromadlarini
ko’paytirishi mumkin.
Porter nazariyasi buyicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud
bulgan kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda ham uchta omilning
ta’sirini ko’rsatib o’tish mumkin:
- tarmoqdagi raqobatning strukturasi;
- talabning shart-sharoitlari;
- tarmoqqa kirish tusiqlarning balandligi.
3.2.2-rasm. Porterning «beshta kuch» modeli
Manba: www.uzbussines.unitech.uz – internet sayt ma’lumotlari
Porterning uchinchi kuchi xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U
eng yaxshi sifat yoki xizmat kursatishga bulgan talab tufayli narxlarga bosim
Amaldagi
firmalar
(sotuvchilar)
o’rtasidagi
raqobat
Potentsial
raqobatchilarning
kirish xavfi
Etkazib
beruvchilarning
«Savdolashish»
imkoniyati
Xaridorlarning
«Savdolashish»
imkoniyati
O’rinbosar
maxsulotlar
xavfi
71
kursatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning
usishiga va daromadning ortishiga yul qo’yadilar.
To’rtinchi raqobat kuchi etqazib beruvchilarning bosim ko’rsatishidir. Bu
bosim natijasida etkazib beruvchilar narxlarni ko’tarish bilan taxdid solib,
kompaniyalarni etqazib berilayotgan maxsulot miqdorini kamaytirishga majbur
qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif etkazib
beruvchilar uz maxsulotlariga bulgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni
talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi xollarda etqazib beruvchilar tomonidan
ko’rsatiladigan bosim ayniqsa kuchli bo’ladi:
- etqazib berilayotgan maxsulotning urnini bosa oladigan tovarlar kam bo’lib, u
kompaniyaning ishonchli maxsuloti bo’lganda;
- tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar uchun muxim bulmaganda;
- etqazib berilayotgan maxsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli kompaniyalarning
boshqa maxsulotga utishi qimmatga tushganda;
- etkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan
foydalanganda;
- sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan
foydalana olmaganda.
Beshinchi raqobatchi kuch tovarning o’rnini bosuvchi maxsulotlarning
paydo bo’lish xavfidir. Tovarning o’rnini to’liq bosa oladigan maxsulotlarning
mavjudlgi jiddiy xavf tug’diradi va kompaniyaning narxlarini xamda
daromadlarini cheklab qo’yadi. Ammo, agar kompaniya maxsulotlarining
o’rnini bosa oladigan tovarlar kam bo’lsa, kompaniya narxlarni oshirishi va
qo’shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu faktdan
foydalana olishi lozim.
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko’ra kuyidagilarga bo’linadi:
SHavqatsiz raqobat
Intensiv raqobat
Meyordagi raqobat
Jalb qiluvchi zaif raqobat.
72
Рақобат стратегияси
Таннархни
пасайтириш
Маҳсулотларни
дифферен-
циялаш
Бозорни
сегментлаш
Янгиликни
жорий этиш
Бозор эҳтиёжига ўз
вақтида таъсир
ўтказиш
Маҳсулот
таннархи ва
нархининг
пастлиги
Маҳсулот-
ларнинг
бетакрорлиги
(алоҳидалиги),
уларни юқори
сифатлилиги ёки
алоҳида дизайнга
эгалиги
Бозор сегментида
комплекс хизмат
кўрсатиш
Рақобатчилар
бўлмаган, янги
ўзлаштирилма-
ган бозор
бўшлиғида иш
олиб бориш
вақт оралиғида
мобил бошқарув
тизими ҳисобига
ортда қолдириш
Рақобатбардошликнинг асосий устунликлари
3.2.3-rasm. Raqobatbardoshlik ustunliklari va raqobatning bazaviy
strategiyasi
Manba: Pod red. Lvova D.S.,Granberg A.G. Strategicheskoe upravlenie: region, gorod, predpriyatie.
M.:ZAO «Ekonomika», 2011.
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga
ega bo’lishi, ayrim xollarda kattagina resurslarga ega bo’lishi mumkin.
Bunday firmalar bozorda o’z o’rnini topib egallash uchun kurashadi.
Bozorda yangi raqobatchining paydo bo’lishi quyidagi omillarga bog’liq:
Bozorga kirish yo’lidagi to’siqlar:
Bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi:
Bozorga kirish yo’lidagi to’siqlar quyidagicha bo’ladi:
Ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi (bunday ustunlik bozorda
ishlayotgan katta xajmga ega bo’lgan kompaniyalarda bo’ladi.Yangi firma
esa bozorga birdaniga katta xajm bilan chiqolmaydi.)
Рақобат стратегияси
73
Hozirgi kunda raqobat kurashida ustunlik bunday raqobatda emas, balki
baholardan tashqari raqobatdadir. Chunki, hozirgi kunda iste’molchilar
ko’pincha mahsulotniig bahosiga emas, balki birinchi navbatda (tovarning)
foydali fazilatlariga ahamiyat berishadi va shu fazilatlar ma’qul kelsa, tovar
uchun ko’proq pul to’lashga ham tayyor bo’ladilar.
Tovarning sifati uning raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy
ko’rsatkichlardandir. Tovarning sifati o’z ichiga ko’plab elementlarni oladi.
Bular birinchi navbatda mahsulot tayyorlash jarayoni sifatida va foydalanish
xususiyatlari. Bular o’z navbatida tovarning uzoq muddatga chidamliligi,
ishonchliligi, fond sig’imikabi ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. Keyingi
vaktlarda tovarlarning ekologik tozaligi, xususiyatlari, estetik ko’rsatkichlari
ko’proq ahamiyat kasb etmoqda. Tovarning sifat darajasini aniqlashda
normativlar, sifat standartlariga javob berishi nazarda tutiladi. Tovar siyosatini
aniqlash mezoni, hamda uning raqobatbardoshligini ta’minlovchi mezoni, bu
uning patent bilan himoyalanganligidir. Bunda ixtirochi - korxonaga shu tovarni
ishlab chikarishga huquqni saqlab qoladi, qachonki, boshqa korxona ushbu
tovarni ishlab chiqarmoqchi bo’lsa, litsenziya (ruxsatnoma) olishi lozim.
Tovarlar sifatini ifodalovchi umumiy ko’rsatkichlar quyidagilardir: ishlab
chiqarilgan tovarlar tarkibida ayrim sifatli tovarlarning ulushi va miqdori, ilg’or
tajriba natijalariga javob beruvchi va alohida xususiyatlari.
Muayyan bir mamlakatning raqobatdoshligini baholash ko’p sonli
ma’lumotlarni yig’ish, guruhlash, umumlashtirish asosida raqobatdoshlik
ko’rsatkichlarini asosiy omillar bo’yicha hisoblashni ko’zda tutadi. Keyin
barcha omillarning raqobatdoshlik ko’rsatkichiga qo’shgan hissasini aks
ettiradigan agregat indeks va subindekslar hisoblanadi. Zamonaviy milliy
iqtisodiyotning raqobatdoshligini aniqlash metodikasida 12 ta asosiy omil ajratib
ko’rsatiladi.
Qayd etib o’tilgan omillar uch guruhga ajratiladi. Birinchi guruh bazaviy
talablarni o’z ichiga oladi, ikkinchi guruh biznes muhit samaradorligini
oshiradigan omillarni qamrab oladi, uchinchi guruh esa biznesni
74
takomillashtirish omillarini birlashtiradi. Har bir guruh muayyan subindekslar
bilan tavsiflanadi. Subindekslarni hisoblayotgan vaqtda har bir guruhning vazni
quyidagicha belgilanadi: birinchi guruh – 25foiz, ikkinchi guruh – 17 foiz,
uchinchi guruh – 50 foiz (3.2.1-jadval).
3.2.1-jadval
Rivojlanishning har bir bosqichida asosiy uch guruh
ko’rsatkichlarining ulushi, foiz hisobida31
Subindekslar
Resurslarga
yo’naltirilgan
bosqich
Samaradorlikka
yo’naltirilgan
bosqich
Innovatsiyaga
yo’naltirilgan
bosqich
Bazaviy talablar 60 40 20
Samaradorlik
ko’rsatkichlari 35 50 50
Innovatsion salohiyat
va rivojlanish omillari 5 10 30
Bunda har bir subindeksning muayyan bir mamlakat uchun hisoblangan
yakuniy Global raqobatdoshlik indeksiga qo’shgan hissasidan kelib chiqib,
ushbu mamlakatning iqtisodiy rivojlanishning qaysi bosqichida ekanini aniqlash
mumkin bo’ladi. Bunday yondashuv iqtisodiy rivojlanish jihatdan turli
darajadagi mamlakatlarning raqobatdoshligini taqqoslash imkonini beradi.
Tahlillarning ko’rsatishicha, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining ta’siri
turli mamlakatlarning raqobatdoshlik ko’rsatkichlariga ham jiddiy ta’sir
ko’rsatgan. Jumladan, global raqoatbardoshlik indeksida birinchi o’nlikka
kiradigan AQSH, Daniya, Kanada va Niderlandiya kabi mamlakatlar 2010–2011
yillardagi ro’yxatda egallagan o’rinlaridan ancha pastga tushib ketishgan (3.2.2-
jadval).
31The Global Competitiveness Report 2011-2012 World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2012. P. 8.
75
Agarfirma yoki kompaniya o’zraqiblarining xatti xarakatlarini kuzatib
bormasa u ko’zini boglab olib raqobatlashmoqchi bo’lgan xisoblanadi.
Xuddi shaxmatdagidek raqobat kurashida xam raqibining keyingi yurishini
oldindan ko’ra bilish bebaxo axamiyatga egadir. Agar raqibining keyingi
qadamini bilmasa, kompaniya Galaba qozonolmaydi. Bu boradagi raqobat
kurashi quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi:
3.2.2-jadval
2011-2012 yillar uchun global raqobatdoshlik indeksi bo’yicha birinchi
va oxirgi o’nlikka kiradigan mamlakatlar32
Mamlakatlar 2011-2012 y. 2010-2011 y.
O’rni Ball O’rni
SHveytsariya 1 5,60 2
AQSH 2 5,59 1
Singapur 3 5,55 5
SHvetsiya 4 5,51 4
Daniya 5 5,46 3
Finlandiya 6 5,43 6
Germaniya 7 5,37 7
Yaponiya 8 5,37 9
Kanada 9 5,33 10
Niderlandiya 10 5,32 8
Kompaniyaning raqobatga bardoshliligini aniqlash uchun qiymatlar
zanjiridan foydalanish etarli emas. Kompaniyaning raqobatchilik kuchi va
pozitsiyasi chuqurroq taxlil qilinishi lozim. Buning uchun quyidagilar
aniqlanadi:
32The Global Competitiveness Report 2011-2012World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2012. P. 13.
76
Raqobatchilarning maqsad va strategiyalarining tarkibi
3.2.3-jadval
Raqobat
soxasi
Strategik
da’volar
Bozorning xajmiga
oid maqsadlar
Pozitsiya / vaziyat
raqobati
Strategik
fe’l-atvor
Raqobat
strategiyasi
Maxalliy
Mintaqaviy
Milliy
Baynalmilal
Global
Xukmron peshqadam
bulish
Soxadagi mavjud
peshqadamdan uzib
ketish
Etakchi beshtalikka
kirish
Birinchi o’nlikka kirish
Muayyan
raqobatchidan o’zib
ketish (peshqadam
bulishi shart emas)
Mavqeni qo’ldan
chiqarmaslik
Kasodga uchramaslik
Sotib olishlar va ichki
usish xisobiga agressiv
ekspansiya
Ichki usish xisobiga
ekspansiya
Sotib olishlar xisobiga
ekspansiya
Mavjud ulushni saqlab
qolish
Qisqa muddatli daromad
olish maqsadida bozorni
kengaytirish
Xarakatda bulgan
paxlavon
Mavjud narsani saqlab
qola oladigan va yaxshi
ximoyalana oladigan
O’zini gurux urtasida
tutadi
Mavqeini
kuchaytirishga
urinadigan
Xujumni qaytarayotgan,
zaiflashayotgan
Mudofaa pozitsiyasiga
chekinayotgan
Asosan xujum
Asosan mudofaa
Ximoya va Xujum
aralash
Agressiv, qaltis
Konservativ, bush
Narxda
peshqadamlikka
intilish
Bozordagi
bushliqlarga e’tibor
qaratish
Differentsiatsiyaga
asoslangan ta’qib:
sifat, servis,
texnologiya, diapazon,
tovarlar, imidj va
boshqa jixatlar
buyicha
Manba: Pod red. Lvova D.S.,Granberg A.G. Strategicheskoe upravlenie: region, gorod, predpriyatie. M.:ZAO «Ekonomika», 2011.
77
Muvaffaqiyatning asosiy omillari (MAO) - muayyan tarmoqdagi moliyaviy
va raqobatli muvaffaqiyatning asosiy belgilovchi omillaridir. Ularni aniqlash -
strategiya ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlaridan biridir. Ular strategiyani
ishlab chiqishda hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin, biroq ular turli tarmoqlarda
turlicha bo’ladi. Odatda bir tarmoqqa shunga o’xshash uch-to’rtta omil xarakterli
bo’lib, ularning bir-ikkitasi eng muhimi bo’lib, taxlilning vazifasi ularni
aniqlashdan iborat bo’ladi.
Muvaffaqiyatning kalit omillari (M.K.O)-bu raqobatbardosh bo’lish va
moliyaviy barqarorlikka erishish uchun firma ta’minlashi lozim bo’lgan
raqobat imkoniyatlari va faoliyat natijalaridir. M.K.O shunday omillarki,
ularga firma aloxida e’tibor berishi kerak , chunki ular firmaning
muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilab beradi. Masalan: pivo
sanoatida ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq bandligini ta’minlash shunday
omilga kiradi. (bu ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib beradi) M.K.O
xar bir tarmoqda o’ziga xos xususiyatga , ko’rinishga ega bo’ladi. Ayrim
tarmoqlarda MKOlar 3-4ta bo’lishi mumkin, lekin xal qiluvchi axamiyatga 1
yoki 2 tasi ega bo’ladi.
3.2.4-jadval.
Soxa va raqobat taxlillarini umumlashtiruvchi jadval shakli.
1. Soxaviy muxitning asosiy iqtisodiy xarakteristikalari (bozorning usishi, geografik
xususiyatlari, tarmoqning strukturasi, iqtisodiy mavqe, investitsiyalarga bulgan
talablar va xokazo)
2. Xarakatlantiruvchi kuchlar
3. Raqobat taxlili
3.1. Raqobatlashuvchi sotuvchilar urtasidagi musobaqa (kuchli, urtacha, zaif, raqobat
vositasi)
3.2. Potentsial kirish xavfi (kuchli, urtacha, zaif, kirish tusiqlarining tarkibi)
3.3. Tovarning urnini bosuvchi maxsulotlarning raqobati (kuchli, urtacha yoki zaif
78
(nima uchun?)
3.4. Etkazib beruvchilarning «savdolasha olish» qobiliyati (kuchli, urtacha yoki zaif
(nima uchun?)
3.5. Iste’molchilarning «savdolasha olish» qobiliyati (kuchli, urtacha yoki zaif (nima
uchun?)
4. Asosiy kompaniyalarning/strategik guruxlarning raqobatchilik pozitsiyasi
4.1. Qulay pozitsiyalash (nima uchun?)
4.2. Noqulay pozitsiyalash (nima uchun?)
5. Raqobat taxlili
5.1. Asosiy raqobatchilarning strategik yondashuvlari / amalga oshirishi mumkin
bulgan xatti-xarakatlari
5.2. Kimni va nima uchun kuzatish kerak?
6. Muvaffaqiyatning asosiy omillari
7. Tarmoqning istiqbollari va umumiy jozibadorligi
7.1. Tarmoqni jozibali qiluvchi omillar
7.2. Tovarning jozibadorligini kamaytiradigan omillar
7.3. Tarmoqning uziga xos natijalari / muammolari
7.4. Rentabellik istiqbollari (ijobiy / salbiy)
Manba:A.A.Tompson, Adj. Striklend. “Strategicheskiy menedjment” M., “Banki i birji” 2011g.
SHuni ham qayd qilib utish lozimki, taxlil uylab utirmay qo’llayveradigan
algoritm emas. Dastlabki ma’lumotlardan foydalanish ham, natijalarni talqin qilish
ham ijodiy yondashuvni talab qiladi. Bunday taxlil bir martali jarayon bulmay, real
uzgarishlarni hamda uni ko’llash amaliyotining natijalarini xisobga olgan xolda
davriy takrorlab turishni talab qiladi.
79
3-bob bo’yicha xulosalar
Keyingi paytda marketing izlanishlarining jadallashuvi, firma
imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirish g’oyasining dolzarb ahamiyat kasb
etishi tegishli korxonaning o’sish yo’nalishlarini takomillashuviga olib keldi.
Strategik rejalashtirishni korxonaning yangi o’sish imkoniyatlarini tahlil qilish
asosida amalga oshirishga bo’lgan talab bir muncha kuchaydi. Chunki, so’nggi
yillar mobaynida yangi tarmoqlarning va biznes sohalarining vujudga kelishi,
korxonaning kelgusi o’sish imkoniyatlarini qiyoslashda, samarali yo’llari
belgilashda ham nazariy, ham amaliy jihatdan g’oyat dolzarb bo’la boshladi.
OATB “Mikrokreditbank”da zamonaviy raqobat strategiyalari va
taktikalarini shakllantirishda avvalo bozor imkoniyatlarini aniqlashga alohida
tashqari bozor segmentini aniqlashga o’zining kuchli muvaffaqiyat olib keluvchi
tomonlarini belgilashga imkon beradi.
Marketing strategiyasini amalga oshirishning birinchi bosqichi, ya’ni holat
tahlili bozor imkoniyatlarini aniqlashga, bozor segmentini aniqlashga,
kompaniyaning o’zini kuchli va ojiz tomonlarini belgilashga imkon beradi. Bozor
tahlilining natijalari marketing strategiyasini ishlab chiqish uchun asos bo’lib
xizmat qiladi.
Korxona o’z maqsadlarini biznes sohasida belgilagan o’rniga qarab
aniqlaydi. Korxonaning tegishli biznes sohasidagi mujassamlashgan o’rni-missiya
deb ataladi va o’z navbatida maqsadlarni ishlab chiqishga va strategiyani
shakllanishiga asos bo’ladi.
Strategiyani tanlash bosqichida asosiy e’tibor, quyilgan maqsadlar sari
samarali yo’nalishlarni aniqlash hisoblanadi. Strategiyani tanlashda muqobil
strategiyalarga qiyosiy baho berish, joriy va kelgusi raqobatchilik mavqelarini
aniqlash lozim buladi.
Bitiruv malakaviy ishining keyingi qismida ushbu mavzu yuzasidan xulosa
va takliflar keltirilgan.
80
XULOSA VA TAKLIFLAR
Bitiruv malakaviy ishi muallifining firmaning raqobat strategiyasi va
taktikasini shakllantirish bo’yicha nazariy-uslubiy va ilmiy-amaliy natijalari
bo’yicha quyidagi xulosalarga keldi.
Respublikamizdagi tashkilotlarining jahon bozorlarida o’z o’rinlarini
topishlarida, rivojlangan kompaniyalar tajribalarini o’rganishlari, ularning strategik
va taktik tadbirlarini kuzatishlari zarur bo’ladi.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi uchun xos bo’lgan bozor
iktisodiyoti tamoyillarini amalga oshirish (raqobatchilik va erkin tadbirkorlik
rivojlanayotgan) sharoitlarida muvaffaqiyatga intiluvchi korxonalar birinchi
o’ringa iste’molchilar manfaatlarini qo’yishlari lozim. SHu munosabat bilan
korxona rahbariyati raqobatchilik kurashidagi yutuqlarni iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirish bilan bog’lashi zarur.
Iste’molchilar ehtiyojlarini qondirishda marketing tamoyillaridan samarali
foydalanish har bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Raqobatchilik
sharoitlarida korxonaning foyda olishi, o’sishi va barqarorlikka erishishi korxona
rahbariyatining tashkilot faoliyatini iste’molchilar talab va ehtiyojlarini
qondirishga yo’naltirishga bog’liq bo’ladi.
Bozor strategiyasining boshqa jihati – jahon bozorida sotilishi kerak bo’lgan
tovarni tanlab olishdir. Tovarga nisbatan bozor strategiyasining uchta asosiy turini
farqlaydilar: kam sarflar strategiyai; differentsiatsiya (tabaqalashtirish) strategiyasi;
ixtisoslashish strategiyasi. Kam sarflar strategiyasi ob’ektlarni qurishga ketadigan
sarflarning kamligi darajasi bo’yicha raqobatchilarning aksariyati oldida ustunlikka
ega bo’lganda qabul qilinadi. Differentsiatsiya strategi yasi kompnaiya
umumtarmoq asosiy muvaffaqiyatning omilllariga ega bo’lganda va bu omillarnig
bir nechtasi yoki bir-ikkita hal qiluvchisi bo’yicha boshqa kompaniyalar orasida
etakchi o’ringa ega bo’lganda tanlab olinadi.
Differentsiatsiya omillari quyidagilardan iborat: ob’ektni qurish
texnologiyasi; ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish va rejalashtirish usuli;
81
korxonaning quvvati; mahsulot yoki tovar konstruktsiyasi; qurilish muddatlari,
sifati.
Ixtisoslashish strategi yasi kompaniya muvaffaqiyatning birorta ham asosiy
omillari bo’yicha raqobatchilar oldida ustunlikka ega bo’lmaganda yoki bir-ikki
omllar bo’yicha ustun bo’lib, biroqboshqa omillar bo’yicha raqobatchilardan ancha
orqada qolganda qabul qilinadi. SHuni ta’kidlash lozimki, tor ixtisoslashish
strategiyasi ko’p jihatdan qisqa muddatga mo’ldallangan, chunki boshqa omillar
bo’yicha ortda qolish kompnaiya omillardan biri bo’yicha ega bo’lgan ustunlikni
qoplab ketishi mumkin.
OATB “Mikrokreditbank”da marketing strategiyasini tashkil etish, amalga
oshirish va baholash bosqichlari tarkibiga quyidagilar kiritildi:
1) bankning strategik maqsadini aniqlash; 2) bozorni va undagi iste’molchilarni
tadqiq etish; 3) bankning muayyan imkoniyatlarini tadqiq etish; 4) xizmatlar
assortimenti tahlili; 5) bank marketing strategiyasini ishlab chiqish; 6) bozor
talablariga mos boshqaruv tizimini taklif etish; 7) iktisodiy samaradorlik baholash.
OATB “Mikrokreditbank”da marketing strategiyasini rejalashtirish bo’yicha
quyidagi takliflarni berish mumkin:
bankning faoliyatini marketing tamoyillariga asoslanib rivojlantirish va eng
asosiysi yangi, takomillashgan, sifatli, xizmat turlarni ishlab chiqarishni
kengaytirish, bular orqali o’sib borayotgan aholi ehtiyojini to’laroq qondirish
maqsadga muvofiqdir;
xizmat ko’rsatishda qo’llanilayotgan ilg’or usullardan bankda yanada
kengroq foydalanish, ya’ni bank ko’rsatayotgan xizmatlarni mijozlarga butun kun
davomida xizmat ko’rsatadigan punktlarni tashkil qilish va boshqalar;
ishlab-chiqarish korxonasida assortimentni takomillashtirish orqali intensiv
o’sish strategiyasini diversifikatsiya bilan birgalikda qo’llash muvaffaqiyat
keltirishi asoslab berildi;
qo’shimcha xizmat ko’rsatish turlarini ko’paytirish va ularni yuqori saviyada
tashkil etish zarur deb hisoblaymiz;
82
ishlab-chiqarish korxonasida marketing strategiyasini biri bo’lgan tovarni
modifikatsiya strategiyasidan foydalanish, u orqali tovarlar xossasini yanada
yaxshilash, tashqi ko’rinishini yaxshilashga erishish mumkin;
tovar sotishni tashkil qilishda eng ilg’or shakllardan foydalanish,
iste’molchilarni o’rganish, xaridor xulq-atvorini hisobga olish, alohida bozor
segmentiga mos mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish zarur;
marketing strategiyasini rejalashtirishda marketing muhiti, makromuhit va
mikromuhit omillarini chuqur o’rganish va rejalashtirishni izchilligini ta’minlash;
marketing strategiyasini rejalashtirishda korxona maqsadlari bilan marketing
maqsadlarini aniqlash;
bozorni jalb etuvchanligini tahlil etish, bozorning absolyut va joriy
salohiyatini belgilashda, talabni bashorat qilishda katta ahamiyatga ega;
tovar tanlovini amalga oshirishda xaridorlar xulq atvorini o’rganish zarur
deb hisoblaymiz.
O’ylaymizki, yuqorida keltirilgan xulosa va takliflar OATB
“Mikrokreditbank”da raqobat strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishda katta
ahamiyatga egadir.
83
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasi qarorlari
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O’zbekiston, 2011.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 noyabrda
“O’zbekiston Respublikasining 2013 yilga mo’ljallangan investitsion dasturi
to’g’risida”gi 1855-sonli Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlarini
tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil
etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi 2011 yil 4 apreldagi Farmoni. // Xalq so’zi, 2011 yil 5 aprel.
4. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi Qonuni. 2012 yil.
5. O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyati to’g’risida”gi
Qonuni. 2009 yil
6. O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to’g’risida”gi Qonuni. 2009
yil
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi PF-4354-sonli Farmoni.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 4 maydagi “Tadbirkorlik
sub’ektlarini tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat
qilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo’shimcha chora-
tadbirlar to’g’risida”gi PF-4296-sonli Farmoni. // Xalq so’zi, 2011 yil 5 may.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlarini tashkil
etish va davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 2011 yil 12 maydagi qarori. // Xalq so’zi, 2011 yil 13
may.
10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Tijorat banklarining
kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlantirishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” 2000 yil 19 maydagi 195-sonli qaroriga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida” Vazirlar Mahkamasining 2011
yil 19 martdagi 79-sonli qarori.
11. “To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirishga oid
qo’shimcha chora-tadbirlar” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil
10 apreldagi PF-4434-son Farmoni
12. “2009 — 2014 yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnikaviy va
texnologik qayta jihozlash bo’yicha eng muhim loyihalarni amalga oshirish
chora-tadbirlari Dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2009 yil 12 martdagi PQ–1072-son Qarori
13. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay
84
ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi PF-4354-sonli Farmoni.
14. Tashqi iqtisodiy va savdo aloqalari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida
boshqaruv tizimini takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmoni 07/21/2005
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz-keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya
yo’lini qat’iyat bilan davaom ettirish”.–O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi // “Xalq so’zi” gazetasi, 2013 yil 19 yanvar. № 13 (5687) 2. Karimov I.A.«Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash –
mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim
sharti» mavzusidagi xalqaro konferentsiyaning ochilish marosimidagi nutq //
Xalq so’zi, 2012 yil 18 fevral.
3. Karimov I.A. “2012 yil Vatanimiz taraqiyotini yangi bosqichga ko’tariladigan
yil bo’ldi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning
asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Maxkamasining majlisidagi ma’ruzasi// Xalq so’zi, 2012 yil 20 yanvar, № 14
(5414).
4. Karimov I.A. Bizning yo’limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo’lidir. Prezident Islom
Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. // Xalq so’zi, 2011 yil 8
dekabr.
5. Karimov I.A.«Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash –
mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim
sharti» mavzusidagi xalqaro konferentsiyaning ochilish marosimidagi nutq //
Xalq so’zi, 2012 yil 18 fevral.
6. Karimov I.A. Demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini shaklantirish - mamlakatimiz taraqiyotining asosiy mezonidir.–T.:
O’zbekiston, 2011.
7. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz
farovonligini oshirishga xizmat qiladi. - Prezident Islom Karimovning 2010
yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga
mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // “Xalq so’zi”,
2011 yil 22 yanvar.
8. Karimov I.A. Mamlakatimizda demoraktik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi- T.: O’zbekiston, 2010.
9. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
85
yuksaltirishdir. – Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2010 yil 30 yanvar.
10. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish
– ustuvor maqsadimizdir. – Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2010 yil 28 yanvar.
11. O’zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo’lida va
fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – Prezident Islom
Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2009 yil
6 dekabr.
12. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O’zbekiston, 2009. –
56 b.
13. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish –
davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2009 yil 14 fevral.
III. Sohaga oid me’yoriy hujjatlar
1. Postanovlenie Agentstva po vneshnim ekonomicheskim svyazyam,
Ministerstva Finansov, Gosudarstvennogo tamojennogo komiteta Respubliki
Uzbekistan ot 11 noyabrya 2004 goda № EG-01/10-4238, SR/13-01/3-46/128,
01-02/20-35 “O vneseniy dopolneniy v perechen stran, s kotorimi podpisani
Soglasheniya o torgovo-ekonomicheskom sotrudnichestve s predostavleniem
rejima naibolshego blagopriyatstvovaniya” Zaregestrirovano Ministerstvom
Yustitsii Respubliki Uzbekistan 14 yanvarya 2005 goda № 426-4
2. Davlat soliq xizmati organlari tadbirkorlik sub’ektlaridan moliyaviy hisobot,
soliqlar, majburiy to’lovlar va daromadlar to’g’risidagi deklaratsiyalar bo’yicha
hisob-kitoblar, yozma arizalar va bildirishnomalarni qabul qilib olish hamda
ro’yxatdan o’tkazish to’g’risida Nizomi. (O’zR AV 29.07.2005 y. 1500-son
bilan ro’yxatga olingan O’zR DSQ 10.07.2005 y. 2005-42-son Qarori)
3. Soliqlar va byudjetga majburiy to’lovlar bo’yicha muddatida to’lanmagan
soliqlarni korxonalar va tashkilotlar mol-mulki hisobidan undirib olish tartibi
to’g’risidagi Nizomga o’zgartirishlar kiritish haqida (O’zR VM 12.03.2003 y.
133-son Qarori)
4. Import kontraktlarini hisobga qo’yish va tashqi savdo operatsiyalarining
bojxona monitoringini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi Nizom (O’zR VM
30.09.2003 y. 416-son Qaroriga 1-ilova)
86
IV. Asosiy adabiyotlar
1. Belix L.P. Restrukturizatsiya predpriyatiya. Ucheb. posob. – M.: YuNITI-
DANA, 2012. – 511 s.
2. Porter M. Konkurentsiya. M.: Dialektika, 2000.
3. Ivasenko A.G. Inostrannie investitsii: uchebnoe posobie / A.G. Ivasenko, Ya.I.
Nikonova. – M.: KNORUS, 2012. – 272 s.
4. Nikolaev M.A. Investitsionnaya deyatelnost: ucheb. posobie / M.A. Nikolaev. -
Finansi i statistika; INFRA-M.2011.- 336 s.:
5. Kotler F. Upravlenie marketingom: Sokr.perev. s angliyskogo. M.: Ekonomika,
2011.
6. Kotler F. Osnovi marketinga. M., «Progress», 2000.
7. Kotler F., Armstrong T., Sonders Dj, Vong V. Osnovi marketinga. 2e evroi.
Izd.M.: Izdatelskiy dom «Vilms», 2011.
8. Armestrong G., Kotler F. Vvedenie v marketing. 5e izdanie.: Per. S angl.:
Uch.nos. — M.: Izdatelskiy dom «Vilyams», 2000.
9. Prosvetov G.I. Strategiya predpriyatii. Ucheb. prakticheskoe posob. – M.:
«Alfa-Press», 2010. – 184 s.
10. Rostova Yu.I. i dr. Ekonomika organizatsiy (predpriyatiy) v sxemax. Ucheb.
posob. – M.: Eksmo, 2009. – 240 s.
11. Kantor E.L, i dr. Ekonomika predpriyatii. – SPb.: Piter, 2009. – 224 s.
12. Prosvetov G.I. Ekonomika predpriyatiya: zadachi i resheniya. Ucheb.
prakticheskoe posob. – M.: «Alfa-Press», 2009. – 560 s.v
13. Soliev A., Usmonov A. Marketing. Toshkent, «O’qituvchi», 2007.
14. Fatxutdinov R.A. Strategicheskiy marketing. Moskva, ZAO «Biznes shkola»,
«IntelSintez», 2000.
15. Evans Dj., Berman B. Marketing. Moskva, «Ekonomika», 2003.
V. Qo’shimcha adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2012 yilga
mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz
taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini
o’rganish bo’yicha O’quv qo’llanma.- Toshkent: Iqtisodiyot.-2012.-282 bet
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga
mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Barcha reja va dasturlarimiz
Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat
qiladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. –
Toshkent: Iqtisodiyot. - 2011. – 375 bet.
87
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Mamlakatimizni
modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor
maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha
O’quv-uslubiy majmua – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2010. – 331 bet.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va
choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. Tuzuvchilar:
B.Yu.Xodiev, A.SH.Bekmuradov, U.V.G’ofurov, B.K.Tuxliev. –T.: Iqtisodiyot,
2009. – 120 b.
5. Yuldashev R.Z.Investitsionnoe obespechenie privatizirovannix predpriyatiy v
Uzbekistane: upravlencheskiy aspekt. Monografiya. – T.: Iktisodiyot, 2009.
6. Bekmuradov A. va boshqalar. O’zbekiston iqtisodiyotini liberallashtirish
yillarida. 5-qism. Tashqi iqtisodiy siyosat: savdo va investitsiyalar oqimlari – T.:
TDIU, 2005.
VI. Davriy nashr, statistik to’plamlar va hisobotlar
1. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
nazariy asoslari./ Iqtisodiyot va ta’lim/. 2012 yil, 4-son.
2. Sobirov A. O’zbekiston Respublikasiga xorijlik investorlarni jalb qilish
shakllari. /Iqtisodiyot va ta’lim/. 2011 y., 5-son.
3. Xalq so’zi. Gazeta. 2007-2013 yy. sonlari
4. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendentsiya va ko’rsatkichlari hamda
2011-2015 yillarga mo’ljallangan prognozlari: statistik to’plam. – T.:
“O’zbekiston”, 2011.
5. Pravda Vostoka.Gazeta. 2007-2013 yy. sonlari
6. Ekonomicheskoe obozrenie. Jurnal. 2007-2013 yy. Sonlari
7. Uzbekistan v tsifrax 2012. Statisticheskiy sbornik. – T.: Statistika, 2012.
8. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika ma’lumotlari. 2007-2012 yy.
VII. Internet saytlari
1. www.gov.uz
2. www.soliq.uz
3. www.tseu.uz
4. www.investuzbekistan.uz
5. www.bankir.uz
6. www.cer.uz
7. www.review.uz
8. www.businesspress.ru
9. www.bonds.finam.ru
10. www.harid.uz
88