1

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

FIZIKA - MATEMATIKA FAKULTETI

Himoyaga ruxsat etilsin

Fakultet dekani

f.-m.f.n.,dotsent

__________ D.I.Yunusova

____ __________2012 yil

5140100-Matematika va informatika talim

yo`nalishi IV kurs talabasi

HAMIDOVA Nazira Fayzullayevnaning

Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining Kompyuter

tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimini oqitish metodikasi mavzusidagi

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Talaba: _________ N.Hamidova

Ilmiy rahbar: Informatika va talimda

axborot texnologiyalari kafedrasi

iq.f.n.dotsent

________ A.Qobilov

Taqrizchi: Informatika va talimda axborot

texnologiyalari kafedrasi dotsenti

____________B.Xoldorov

Taqrizchi: OZMU qoshidagi

S.H.Sirojiddinov nomli AK litsey informatika

fani katta oqituvchisi

__________________A.Akmalov

Himoyaga tavsiya etilsin

Informatika va talimda axborot

texnologiyalari kafedrasi mudiri p.f.n.,

dotsent

___________M.E.Mamarajabov

____________2012 yil

Toshkent - 2012

2

M U N D A R I J A

Kirish . 3

1-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

oqitilish holati. 7

1.1. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fani va uning

oqitilish holati... 7

1.2. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining mazmuni 10

1.3. Axborot texologiyalari fanini oqitishda qollaniladigan

metodlar 14

2-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimini

oqitish metodikasi 21

2.1. Axborot texnologiyalari fanining Kompyuter tarmoqlari va

ularda ishlash asoslari bolimini oqitish metodikasi.. 21

2.2. Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimi

boyicha oquvchilar bilimini baholash . 55

2.3. Tajriba-sinov ishlari va ularning natijalari tahlili 62

Xulosa ..... 67

Foydalanilgan adabiyotlar .. 69

Izohli lugat .... 71

3

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi davrda biror-bir sohada ish yuritish, uni

boshqarishni kompyutersiz tasavvur qilish qiyin. XXI asr savodxon kishisi bolishi

uchun avvalo kompyuter savodxoni bolishi, axborot texnologiyalarini puxta

egallamogi lozim. Har bir mutaxasis u qaysi sohada ishlashidan qatiy nazar, oz

vazifasini zamon talabi darajasida bajarishi uchun axborotga ishlov beruvchi,

kompyuter tarmoqlarini va internet xizmatidan foydalanish uslubiyotini bilishi va

ularda ishlash konikmasiga ega bolishi zarur. Shu sababli bugungi kunda

mustaqil Respublikamizda talim sohasida amalga oshirilayotgan tub islohatlarning

mazmun mohiyati, maqsadi va vazifalari aniq belgilab olingan. Jumladan Kadrlar

tayyorlash milliy dasturida Kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini

mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollarida, jamiyat

ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarning zamonaviy

yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish nazarda tutiladi deb belgilab

qoyilgan [1].

Yuqoridagilar asosida talim tizimidagi fanlarni oqitishda uzviylik va

uzliksizligini taminlash maqsadida, har bir fanning mazmunini qayta tahlildan

otkazish, Davlat talim sandartlari va oquv dasturlarini takomillashtirish, talim

bosqichlari boyicha uning uzviyligi va uzluksizligini taminlash asosida tubdan

isloh qilish zarur boladi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari oquv rejasida

umumtalim predmeti sifatida kiritilgan informatika predmeti ham bundan

mustasno emas.

O`zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgan yillaridan e`tiboran

mamlakatimizni axborotlashtirish muammosiga xukumatimiz alohida e`tibor

qaratmoqda.Xususan, Vazirlar Mahkamasining 1999 yil fevral oyidagi "Milliy

tarmoqni yaratish va dunyo axborot tarmoqlaridan foydalanishni tartiblash

to`g`risida"gi, keyinroq "O`zbekiston Respublikasida 1999-2003 yillar ichida

4

ma`lumotlarni uzatish milliy tarmog`ini rivojlantirish va takomillashtirish dasturi",

2002 yil iyunidagi "Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot

kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari to`g`risida"gi

qarorlari qabul qilindi. Shu munosabat bilan respublikamizning qator ta`lim

muassasalarining texnika bazasi, jumladan, kompyuter texnikasining yangi avlodi

bilan jixozlanishi, shuningdek, ularning Internet tarmoqlariga ulanishi, elektron

aloqalar bilan ta`minlanishiga e`tibor yanada kuchaydi. Bularning hammasi ta`lim

mazmunini samarali qilish maqsadida respublika ta`lim muassasalariga yangi

pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish, o`quv rejalariga kiritilgan

fanlarni yangi interfaol usul va vositalardan foydalangan, jumladan, masofadan

turib o`qitish, kompyuterlashtirilgan anjumanlar o`tkazish, elektron darsliklar

yaratish va ularni o`quv - tarbiya jarayonida qo`llashga qaratilgan tadbirlardir.

O`zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan

vazifalarni amalga oshirilayotgan, shuningdek, davlat ta`lim standartlari

tasdiqlanib hayotga qo`llanilayotgan bir paytda ta`lim muassasalaridagi o`quv-

tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish uchun O`zbekiston Respublikasida 2003

yilning 11 dekabrida "Axborotlashtirish to`g`risida"gi qonunni qabul qilinishi ham

bejiz emas. Ushbu qonunning "Axborot tizimlarining tarmoqlararo bog`lanishi"

nomli 18 - moddasida " kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, ilmiy

tadqiqotlarni rag`batlantirish" vazifasiga ham urg`u berilgan [4].

Zamonaviy kompyuter va axborot tarmoqlari iqtisodiyot, fan va talimning

barcha sohalariga keng joriy etish halqaro ahborot tizimlariga shu jumladan yuqori

malakali mutaxasislar tayyorlash darajasini oshirish masalasi davlat siyosati

darajasiga kotarildi. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan 2011-yilni Kichik

biznes va hususiy tadbirkorlik yili deb elon qilinishi, yurtimizda amalga

oshirilgan iqtisodiy islohotlarga yanada chuqurroq yondoshishga sabab bolmoqda.

Bu esa oz navbatida, yurtimiz istiqbolini yanada ravnaq topishida muxum

axamiyatga egadir. Shuni takidash lozimki, songi yillarda iqtisod-siyosat, ilm

fan, texnika soxalari, ularga qaratilayotgan etibor sezilarli darajada osdi.[2]

5

Ta`lim tizimining bugungi vazifasi tinglovchilarni kun sayin to`lib

toshayotgan axborot - ta`lim muxiti sharoitida bemalol faoliyat ko`rsataolishga

o`rgatishdan iboratdir. Buning uchun ularga uzluksiz ravishda mustaqil ishlash

sharoitini yaratib berish zarur.

Zamonaviy etapda ommani axborotlashtirish va talimning rivojlanish

strukturasida kopgina ananaviy usuldan voz kechib, yangi usullarga asoslangan

talim oluvchi, oqituvchi bilan kompyuter orqali organishi. Bu talim binosidan

ancha uzoqda boladi. Buni biz masofaviy talim deb nomladik.

Masofaviy talim tizimida maruzalarning elektron varianti muhim rol

oynaydi. Zamonaviy informatsion texnologiyalar ishlatilishi sharofati bilan

oqituvchi tomonidan berilgan ananaviy talim berish usulidagi muammolarni

echish qobiliyatiga ega. Gipermurojat bilan matnni sintezlash pedagogik

komplektni tashkil etib, ananaviy usul bilan taqqoslaganda ancha ozlashtirish

jarayoni engillashtiradi.

Masofaviy talim internetning tarqalishi tufayli yangi oqitish instrumentini

rivojlantirish yangi bosqichiga keldi. Endi tarmoq texnologiyasi bilan har qanday

malumotga momental ruxsatni tashkil qilish mumkin.

Hozirgi vaqtda Masofaviy talim ning informatsion oqimi ikkiga yonaltirish

mumkin. Elektron darslikni tashkil etuvchi CD diskga yozilgan multimediyali

darsliklar toplami va maruzalarning elektron varianti, serverda joylashgan va

internet orqali ruxsat etilgan uslubiy va yoriqnomalar manbai [22].

Bitiruv malakaviy ishi obyekti Akademik litseylarida Axborot

texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi Kompyuter tarmoqlari va ularda

ishlash asoslari bolimini oqitish jarayoni.

Bitiruv malakaviy ishi predmeti Kompyuter tarmoqlari va ulardan oquv

jarayonida foydalanishning vositalari, tamoyillari va usullari.

Bitiruv malakaviy ishi maqsadi Akademik litseylarida Axborot

texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash

6

asoslari bolimini oqitish metodikasini ishlab chiqish va undan amaliyotda

foydalanish boyicha tavsiyalar berishdan iborat.

Bitiruv malakaviy ishi vazifalari

Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining mazmunini

organish

- Axborot texnologiyalariga oid adabiyotlar bilan tanishi va ularni taxlil qilish

-Axborot texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi Kompyuter tarmoqlari va

ularda ishlash asoslari bolimini mazmunini yaratish va ularni oquv jarayonida

qollash metodikasini ishlab chiqish

- Yaratilgan metodikani amaliyotda qollash va tajriba sinovdan otkazishdan

iborat.

Bitiruv malakaviy ish kirish 2 ta bob 6 ta banddan iborat.

7

1-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

oqitilish holati

1.1. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fani va uning

oqitilish holati

Mustaqil rivojlanish yolida borayotgan mamlakatimizning talim tizimiga

etibori Ozbekiston Respublikasining Talim togrisidagi qonunining

3-moddasida oz aksini topib, unda Talim Ozbekiston Respublikasi ijtimoiy

taraqqiyoti sohasida ustuvor deb elon qilinadi- deb korsatib berilgan.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi- talim sohasini tubdan

isloh qilish, uni otmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan tola xalos

etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasiga kotarish, yuksak manaviy

axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy

tizimini yaratishdan iborat.

Milliy dasturda belgilanishicha, Uzluksiz talim - malakali raqobatbardosh

kadrlar tayyorlashning asosi bolib, talimning barcha turlarini, davlat talim

standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasini va uning faoliyat korsatish

muhitini oz ichiga oladi.

Mamlakatimizdagi talim tizimining har bir bosqichida fanlarni oqitishda

ularning uzluksizligi va uzviyligini taminlash kerak boladi. Shu maqsadda barcha

talim bosqichlarida Axborot texnologiyalari fanini mazmunini yaratish va ularni

organish masalalariga alohida etibor qaratilgan. Axborot texnologiyalari fani

informatika fanining uzviy davomiyligini biz davlat talim standartiga muvofiq

Axborot texnologiyalari maqsad va vazifalarini har bir talim bosqichida

quyidagilardan iborat deb hisobladik:

- maktabgacha tarbiya va boshlangich talim bosqichlarida axborot

texnologiyalarining elementlari sifatida - kompyuter, disk, xotira, axborot, oyinli

texnologiyalarni kompyuter oyinlari yordamida bolalar ongiga singdirish;

- umumiy orta talim bosqichida Informatika fanini oqitish orqali talim

oluvchilarning axborot texnologiyalari fanining elementlaridan savodxonlikni

8

taminlash va davlat talim standartlari boyicha belgilangan malaka, konikmalar

hosil qilish, keyingi talim bosqichiga otuvchi yoshlarni fundamental (asosiy)

tushunchalarini boyitish;

- orta maxsus, kasb-hunar talimi bosqichida Axborot texnologiyalari

fanini oqitish orqali talim olayotgan yoshlarga fanning amaliy jihatlariga koproq

ahamiyat berilishi va kompyuterning ofis dasturlariga asoslanib oqitish jarayonini

tashkil etish;

- oliy talimning tayanch bosqichi (bakalavriat)da talim yonalishlari

boyicha Kasbiy faoliyatda zamonaviy axborot texnologiyalaridan fanining

nazariy va ilmiy asoslarini organish;

- oliy talimning yuqori bosqichi (magistratura)da talim yonalishlari

boyicha- Kasbiy faoliyat doirasining tizimli tahlili metodologiyasi va eng yangi

axborot texnologiyalaridan fanning nazariy va ilmiy asoslarini organish;

- malaka oshirish va undan keyingi bosqichlarda Axborot texnologiyalari

va dasturiy taminotning eng yangi dasturiy vositalarning qiyosiy kursiga etibor

berish, fanga kirib kelayotgan yangiliklar va ozgarishlarga ilmiy yondashuv bilan

qarash lozim deb hisoblaymiz.

Uzluksiz talimda bunday uzviylik, asosan, fanning davlat talim standartlari

majmui, namunaviy oquv rejalari va dasturlari, oquv-metodik adabiyotlar ishlab

chiqishga asos bola oladi. Akademik lirsey talimida Axborot texnologiyalari

fani umumtalim fani sifatida qaralib, uni va boshqa fanlarning davlat talim

standarti qabul qilindi. Har bir fanning dasturlari va ularga qoyilagan talablar

Davlat talim standarti (DTS)da va dasturlarning mazmunida korsatib berilgan.

Axborot texnologiyalari orta maxsus, kasb-hunar talimi bosqichida

umumtalim fani sifatida oqitilar ekan, oquv muassasasi yetarli darajada moddiy-

texnika bazasi va zamon talablariga javob beradigan kompyuterlar bilan

jihozlangan bolishi lozim. Bu haqda Talim togrisidagi qonunda, Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturida takidlab otilgan.[2]

9

Ozbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuqori darajada erishishi,

jahon iqtisodiy tizimida tolaqonli sheriklik ornini egallay olishi inson

faoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan yuqori

darajada foydalanishning kolami qanday bolishga bogliq... Shunday ekan orta

maxsus, kasb-hunar talimi muassasalari bitiruvchilariga umumtalim fanlarga

qoyilgan umumiy talablarda kasb-hunar talimi bitiruvchilari kompyuter va

boshqa telekommunikasiya vositalaridan foydalana olishlari, zamonaviy axborot

vositalari bilan ishlashning amaliy konikmalarini mustahkam egallashlari nazarga

tutilgan.

Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ijtimoiy va iqtisodiy,

manaviy, umuman barcha sohalarga kirib borayotganligi uchun kasb-hunar

kollejlarining barcha mutaxassisliklariga Axborot texnologiyalari fani

umumtalim fani sifatida oqitilmoqda. Bu fan asosan, kasb-hunar kollejlarining

2-kurs talabalariga oqitilib, talabalarga fan boyicha Ozbekiston Respublikasi

Oliy va Orta maxsus talim vazirligi tomonidan Davlat talim standartlariga kora

barcha mutaxassisliklarda umumtalim fani sifatida 40 soatga moljallangan talab

ishlab chiqilgan. Bu fan informatikaning uzviy davomi sifatida organilib,

fanning asosiy negizini kompyuter texnologiyalari tashkil etadi va uning texnik

taminotini taminlaydi.

10

1.2. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

mazmuni

Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Ozbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning 2010 yil 27 yanvar

kuni bolib otgan qoshma majlisidagi Mamlakatni modernizasiya qilish va

kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir, hamda Vazirlar

Mahkamasining 2010 yil 29 yanvar kuni bolib otgan majlisidagi Asosiy

vazifamiz Vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yanada

yuksaltirishdir mavzularidagi maruzalarida ham oquv jarayoniga yangi

axborot kommunikasiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar

hamda multimedia vositalarini keng joriy etish hisobiga mamlakat maktablari,

kasb-hunar kollejlari va liseylarida, oliy talim muassasalarida talim berish

sifatini tubdan yaxshilash, talim muassasalarining oquv-laboratoriya bazasini

eng zamonaviy oquv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan

mustaxkamlash vazifalari qoyilgan.

Yuqoridagilar asosida talim tizimidagi fanlarni oqitishda uzviylik va

uzluksizligini taminlash maqsadida, har bir fanning mazmunini qayta taxlildan

otkazish, Davlat talim standartlari va oquv dasturlarini takomillashtirish, talim

bosqichlari boyicha uning uzviyligi va uzluksizligini taminlash asosida tubdan

isloh qilish zarur boladi. Akademik lisey va kasb-hunar kollejlari oquv rejasida

umumtalim predmeti sifatida kiritilgan Axborot texnologilari oquv predmeti

ham bundan mustasno emas.

Axborot texnologiyalari fani oquv dasturi orta maxsus, kasbhunar

talim muassasalari (akademik lisey va kasb-hunar kollejlari) uchun

moljallangan.[4]

Fanning asosiy maqsadi oquvchilarni axborot madaniyatli qilib

tayyorlash, yani ularni zamonaviy axborot texnologiyalarining usul va vositalari

11

haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish, shuningdek, ulardan oz kasbiy faoliyatlarida

foydalana olish konikma va malakalarini shakllantirishdan iborat.

Bu akademik lisey va kasb-hunar kollejlari oquvchilariga:

- axborot texnologiyalari usul va vositalaridan oqish davomida va

kelajakdagi kasbiy faoliyatida foydalana olish;

- axborotni tashkil qilish va izlab topish;

- ajratib olingan axborotni tizimga solish, umumlashtirish va boshqa

odamlarga tushunarli shaklga keltirish;

- zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida axborot va bilimlarni

almasha olishlariga imkoniyat yaratadi.

Fanning vazifasi oquvchilarni - zamonaviy axborot texnologiyalari haqidagi

bilimlar, hususan, axborot xavfsizligi, axborotlarni himoya qilish, kompyuterlarga

xizmat qilishning asosiy qoidalari va masalalari, kompyuter viruslaridan saqlanish

usullari va dasturiy vositalari, fayllarni arxivlash usullari va dasturiy vositalari,

arxivator dasturlar bilan ishlash, axborot tizimlarini tuzish va ulardan

foydalanishning asosiy qoidalari va usullari, axborot texnologiyalarining texnik

vositalari bilan tanishishtirish, uskunaviy tizimlar yordamida sodda malumotlar

ombori (MO) va bilimlar ombori(BO)ni yaratish, turli fizik, iqtisodiy, biologik va

matematik modellar qurish usullari, umumtalim fanlari (geometriya, fizika,

algebra, kimyo, iqtisod kabilar)dagi sodda masalalarning matematik modellarini

qurish, lokal va global kompyuter tarmoqlari bilan ishlash konikmalarini

shakllantirish, zamonaviy axborot texnologiyalarining jamiyatni rivojlantirishdagi

muhim ahamiyati bilan tanishtirish va ulardan oz kasbiy faoliyatlarida foydalana

olish malakalarini shakllantirishdan iboratdir.

Umumiy orta talim maktablarida, keyinchalik akademik lisey va kasb-hunar

kollejlarida oquvchilar Informatika umumtalim fanini organish natijasida

axborot texnologiyasi haqida boshlangich tushunchalarga ega bolib, kompyuter

savodxonligiga erishadilar. Axborot texnologiyalarini yanada chuqurroq

12

ozlashtirish va ulardan foydalanish malaka va konikmalarini hosil qilish Axborot

texnologiyalari fanini organish orqali amalga oshiriladi. Natijada oquvchilar

axborot madaniyatini egallaydilar.

Axborot madaniyati bu, insonni axborot texnologiyalarining barcha

imkoniyatlaridan oz faoliyatida samarali foydalana olishini bildiradi. Axborot

madaniyatiga erishgan odam axborotlashgan jamiyatning faol azosiga aylanadi.

Axborot texnologiyalari fanini organish oquvchilarning Informatika,

Matematika, Fizika va boshqa umumtalim fanlaridan olgan bilim va

konikmalariga asoslanadi. Shuningdek, axborot texnologiyalarining usul va

vositalaridan ushbu fanlarni organishda keng foydalanish kozda tutilishi kerak.

Axborot texnologiyalari fanini akademik lisey va kasb-hunar kollejlarining

barcha yonalishlarida oqitilishi sababli quyida keltirilayotgan dasturning u yoki

bu bolimini organish darajasi oquvchilarning qiziqishi va tanlangan kasbiy

yonalishiga bogliq holda olib boriladi. Ammo, barcha yonalishlarda tahsil

olayotgan oquvchilar dasturning hamma bolimlaridagi bilimlardan xabardor

bolishlari kerak.

Oquvchilarning bilim, malaka va konikmalariga talablar.

Fanni organish natijasida oquvchilar:

- axborot texnologiyalari vositalaridan oqish davomida va ozining kasbiy

faoliyatida foydalanishni bilishi;

- axborot xavfsizligi tushunchasi va axborot himoyasining usullari haqida

malumotga ega bolishi;

- axborotni tashkil qilish va izlab topish, ajratib olingan axborotni

tizimlashtirish, tarkiblantirish, umumlashtirish va tushunarli shaklga

keltirishni bilishi;

- kompyuterlarga xizmat qilishning asosiy qoidalari, ularga xizmat qiluvchi

dasturlar va ulardan foydalana olishni bilishi;

- kompyuter viruslaridan saqlanish usullari, antivirus dastur vositalarining

imkoniyatlaridan foydalana olishi;

13

- fayllarni arxivlash usullari va arxivator dasturlar bilan ishlashni bilishi;

- umumtalim fanlaridagi sodda masalalarning modellarini tuza olishi;

- multimediya texnologiyasi va telekommunikasiyadan foydalana olish

konikmalariga ega bolishi;

- axborotning matn, grafik, rangli tasvir, tovush, odam ovozi, musiqa,

animasiya, videoklip kabi turlarining ornini tasavvur qila olishi;

- axborot jarayonlarining zamonaviy jamiyatdagi ahamiyati, global

axborotlashtirish jarayonining jamiyat va insonning rivojlanishiga tasirini

tushuna olishi;

- axborot manbalari, infratuzilma, axborot muhiti, jamiyatning axborot

salohiyatini tasavvur qila olishi;

- zarur axborotni topish va uning ishonchliligini aniqlash yollarini bilishi;

- kompyuterlashgan axborot manbalariga kirish yollari va usullarini bilishi;

- shaxsiy elektron manzil (elektron pochta) ochish, Internet tarmogida axborot

izlash tizimlaridan foydalana olish malakalariga ega bolish;

- Internet va lokal kompyuter tarmoqlaridan foydalana olishni malakalariga ega

bolishlari zarur.

Dasturning asosiy bolimlari quyidagilar:

1-bob. Axborot texnologiyalari, ularning jamiyatdagi orni va ahamiyati.

2bob. Axborot tizimlari va ulardan foydalanish.

3-bob.. Malumotlar ombori va uni boshqarish tizimlari.

4-bob. Fayllarni arxivlash va kompyuter viruslaridan saqlanish

5-bob. Axborot xavfsizligi.

6-bob. Kompyuterlarga xizmat korsatish.

7-bob. Model va modellashtirish asoslari.

8-bob. Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari.

9-bob. Ozbekistonda kompyuter tarmoqlari. [5]

14

1.3. Axborot texnologiyalari fanini oqitishda qollaniladigan metodlar

Endi talim berishning metodlari bilan tanishib chiqaylik. Har bir fanda oqitish

metodlari muhim orin tutib, Axborot texnologiyalari fanini oqitish metodlari

haqida fikr yuritamiz.

Pedagogikadan malumki:

Metod talim oluvchi va talim beruvchilarning muayyan maqsadga

qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning tartibga solingan usullar

yigindisi.

Usul- talim oluvchi va talim beruvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil

etadi.

Axborot texnologiyalari talimining metodlari axborot texnologiyalari

talimining maqsadlariga erishish boyicha oqituvchi va oquvchining

birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning quyidagi belgilari boyicha

guruhlarga bolinadi. (1-rasm)

11

1-rasm

Zamonaviy pedogogik va

axborot texnologiyalariga

asoslangan

AT metodlar tizimi

Ananaviy

Noananaviy

Interaktiv

15

Axborot texnologiyalari fanini oqitish metodlari

1. Ananaviy metodlar. Umumiy belgi sifatida bilim manbai olinadi. Bu

oqitish metodidan foydalangan dan qanday bolmasin belgilagan vaqt ichida

kerakli mazmunni yetkazib berishga qaratilgan metoddir.

2. Noananaviy metodlar. Hozirgi kunda akademik Yu.K.Babanskiy tavsiya

etgan tasniflash keng tarqalgandir. Unda oqitish metodlarining uchta katta guruhi

alohida ajratilgan:

- oquv bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishi metodlari;

- oquv bilish faoliyatini nazorat va oz-ozini nazorat qilish metodlari;

- oquv bilish faoliyatini ragbatlantirish va motivasiya metodlari.

Ushbu metodlar darslarni tashkil etishning noananaviy metodlaridan

foydalanish dars samaradorligini oshirib oquvchilarning bilish, uz ozini nazorat

qilish hamda fanga bolgan qiziqishlarni ortirib borishga qaratilgan metodlardir.

3. Interaktiv metodlarni talim jarayoniga tadbiq etishning asosiy shartlari

talim jarayonini aniq belgilangan maqsadga yonaltirish, oqituvchi va talaba

ortasida ozaro muntazam aloqani ornatish, oqitishni yangi pedagogik

texnologiyalarning falsafiy asosi sifatida etirof etilgan talabaning xatti-harakatlari

hamda ularning mazmuniga tayangan xolda tashkil etish kabilar sanaladi.

Interaktiv metodlarning asosiy mezonlari oquvchilarning oquv-bilish

faoliyatini boshqarish, oquv jarayonini oldindan loyixalash, rejalashtirish, talim

jarayonida invariant testlardan foydalanish kabilardan iborat.

Talim jarayonida oquvchi shaxsi, shaxsning sifat tizimi, oqish jarayonida

bilim olish, malaka va konikma xosil qilish, innovasion faoliyat tizimi va

pedagogikaning innovasion faoliyatini qamrab olgan. Xozirgi zamon

texnologiyalari tavsifi berilgan.

Ushbu har ikki xujjat ham ozining mazmuni va mohiyatiga kora talim

jarayoniga yangi texnologiyalarni faol olib kirishda respublika pedagoglari uchun

muhum yol-yoriq boldi. [8]

16

Akademik litsey oquvchilarini mutaxassislikka yonaltirishda ularning

shaxsiy, irodaviy xamda xissiy sifatlarini inobatga olish bilan birga salomatlik

darajasini organish muxum axamiyat kasb etadi. Oquvchilarning salomatligi

xaqida muayyan malumotlarga ega bolmasdan turib, uni talimda interfaol

metodlardan foydalanish buyicha pedagogik faoliyatni tashkil etish ijobiy natijasi

taminlanmaydigan jarayondir.

Akademik liseylarda axborot texnologiyalari fanini oqitishda yangi

pedagogik texnologiyalari oqituvchilarining oquvchilarni oqitish jarayonida

qollab ish olib borish uchun moljallangan.

Akademik liseylarda olib borilgan tajriba-sinov darslarida oqitishning quyidagi

interfaol usullaridan foydalanildi.

- aqliy hujum;

- kichik guruhlarga ajratilib amaliy ish bajarish;

- pinbord (inglizcha pin -mustakamlash, boord-doska);

- rolli oyin;

- induvidual amaliy ish bajarish;

- kichik guruhlarda bahs-munozara;

- tadbirkor ishbilarmonlik oyini;

- kichik guruhlarga ajratilib boshqalarni oqitish;

- tadqiqot usuli, blis sorov, rezyume, labirint, fsmu va hokazo.

Bunday interfaol usullarda darsni tashkil etishda bevosita multimedia

vositasi sifatida elektron oquv-metodik qollanma yaratilib, undan dars jarayonida

foydalanildi. Yaratilgan multimedia vositasidan nafaqat axborot texnologiyalari

fanini organuvchilar, balki kompyuterda ishlashni organuvchi ixtiyoriy

foydalanuvchilar ham oz bilimlarini oshirishda foydalanishi mumkin.

Malakaviy ishda uning doirasida tajriba ishlarini olib borishda pedagogika

amaliyotida oquvchilarni talimda yangi pedagogik texnologiyalaridan

foydalanish borasida qollanilib kelinayotgan bir necha metodlardan samarali

foydalanildi.

17

Bugungi kunda bunday metodlardan Fikriy hujum, Yalpi fikriy hujum,

Fikrlarning shiddatli hujumi, 6x6x6, Aqliy hujum, Qarorlar shajarasi,

Klaster, Qaror qabul qilish, Qora quti, Beshinchisi ortiqcha kabi

metodlari haqida aniq va amaliy ahamiyatga ega bolgan mulohazalar mavjud.

Biz quyida talim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol metodlardan

ayrimlarining mohiyati va ulardan foydalanish haqida fikr yuritamiz.

Fikriy hujum metodi. Mazkur metod oquvchilarning mashgulotlari

jarayonidagi faolliklarini taminlash, ularni erkin fikr yuritishga ragbatlantirish

hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-

barang goyalarni toplash, shuningdek, ijodiy vazifalarni xal etish, yechish

jarayonining dastlabki bosqichida paydo bulgan fikrlarni yengishga orgatish

uchun xizmat qiladi. Fikriy hujum metodi ushbu metoddan foydalanish chogida

oquvchilar soni 15 nafardan oshganligi maqsadga muvofiqdir. Mazkur metodga

asoslangan mashgulot bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin.

Yalpi fikriy hujum metodi. Ushbu metod J.Donald tomonidan ishlab

chiqilgan bolib, uni bir necha on (20-60) nafar oquvchilardan iborat guruhlarda

qollash mumkin.

Metod oquvchilar tomonidan yangi goyalarning ortaga tashlanishi uchun

sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar oquvchilarni oz

ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bolgan turli xil

topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan

vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqida guruh azolaridan biri axborot beradi.

Guruh tomonidan berilgan axborot (ijodiy vazifaning yechimi) talaba va

boshqa guruhlar azolari tomonidan muxokama qilinadi va unga baho beriladi.

Mashgulot yakunida berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari

orasida eng yaxshi va oziga xos deb topilgan javoblarni elon qiladi. Mashgulot

jarayonida guruh azolarining faoliyatlari ishtirokchilari darajasiga kora baholab

boriladi.

Bu usullar: Bumerang, Aqliy hujum, Elpigich usullari.

18

Aqliy hujum usulini qollashda hamma oquvchilar 1 tadan oq qogoz

olishadi va unga guruhi, familiyasi va ismini yozishadi.

Oquvchilarga 15 minut vaqt beriladi va otiladigan mavzu togrisida

ozlarining tushunchalarini yozishadi. Songra varaqlar yigib olinadi.

Oquvchilarning mavzuni qay darajada ozlashtirganliklarini aniqlash

maqsadida yana bir innovatsion usul - Elpigich usulidan foydalanamiz (2-rasm)

2-rasm

Bu usulda taxtadan (doskadan) foydalansa ham boladi, otilgan mavzudan

umumiy xulosa chiqariladi. Bu vaqtda Bumerang usulidan foydalanib, mavzuni

tushuntirganimizda qaysi oquvchilar koproq ozlashtirgan bolsa, koproq osha

oquvchilar qarshi fikr bildira oladi.

Oquvchilarda mashgulotda faollik korsatib, ananaviy mashgulotlardan

farqli olaroq befarqlik ornini xushyorlik, ichki intilish, yechim qidirish egallaydi,

ozlari ham muammolar yechimini topishda shaxsan ishtirok etishga xissa

qoshishga intiladilar. Bunday usulda dars otish oquvchilarda faollikni oshirishi,

mustaqil, erkin fikrlashga, fikr almashishga orgatishi, oz bilim va malakasini

oshirishga intilish paydo qilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Klaster (guncha, boglam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning

muayyan shakli bolib, u oquvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida

19

erkin, ochiq oylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit

yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil goyalar ortasidagi aloqalar

ortasida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Ushbu

metod aniq bir obektga yonaltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan

foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bogliq ravishda

amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning oquvchilar tomonidan chuqur

hamda puxta ozlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda

taminlashga xizmat qiladi.

Stil va Stil goyasiga muvofiq ishlab chiqilgan Klaster metodi puxta

oylangan strategiya bolib, undan oquvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh

asosida tashkil etiladigan mashgulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod

guruh asosida tashkil etilayotgan mashgulotlarda oquvchilar tomonidan

bildirilayotgan goyalarning majmui tarzida namoyon boladi. Bu esa ilgari

surilgan goyalarni umumlashtirish va ular ortasidagi aloqalarni topish

imkoniyatini yaratadi.

Klaster metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab

etiladi:

nima oylangan bolsa, shu narsa qogozga tushiriladi. Fikrlarning

sifati togrisida oylab otirmay, ularni shunchaki yozib qoyiladi;

yozuvning orfografiyasi yoki boshqa jihatlar etiborga olinmaydi;

belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan toxtamaslik

lozim. Agar malum muddat biror bir goya oylab olinmasa, u holda qogozga

biror narsaning rasmi chiziladi. Bu harakat goya tugilguniga qadar davom

ettiriladi.

Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar koproq yangi goyalarni

ilgari surish hamda mazkur goyalar ortasidagi ozaro aloqadorlik, bogliqlikni

korsatishga harakat qilinadi. Goyalar yigindisining sifati va ular ortasidagi

aloqalarni korsatishni cheklamaslik darkor.

20

Klaster metodi oquvchilarning biron bir mavzuni chuqur

ozlashtirishiga yordam beradi, mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin

va ochiq ravishda ketma ketlik bilan uzviy boglangan xolda tamoqlarga

bolishga orgatadi.

Bu metod biron mavzuni chuqur ozlashtirishda avval oqituvchilarning

fikrlash faoliyatini jadallashtirish xamda kengaytirish uchun xizmat qilishi

mumkin. Shuningdek otilgan mavzuni mustaxkamlash, yaxshi ozlashtirish

umumlashtirish xamda oquvchilarni shu mavzu boyicha tasavvurlarini chizma

shaklda ifodalashga undaydi.[7]

BLIS-OYIN- informatika va axborot texnologityalari algortim asosida ishga

olib borganligi uchun bu metod ham yaxshi natija beradi. Chunki unda

malumotlarni tartiblash, ketma ketlikda joy-joyiga qoyish ishlari bajariladi

T sxema metodi. Bu metodda oquvchilar mantiqiy javob berishga qaratilgan

bolib. Oquvchilardan ha yoki yoq ustuniga kerakli belgini qoyish talab etiladi.

Bunda oquvchilar bilimini baholashda ham qollash mumkin.

T-SXEMA

HA TUSHUNCHALAR YOQ

1.

2.

3.

Ushbu metodlar informatika va AT fayllarini oqitishda oquvchilarning faolligini

oshirishga va talim sifatini yaxshilashga yordam beradi.

21

2-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimini oqitish

metodikasi

2.1 . Axborot texnologiyalari fanining Kompyuter tarmoqlari va ularda

ishlash asoslari bolimini oqitish metodikasi

Bolimni organishdan asosiy maqsad - oquvchilarga Kompyuter

tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimi boyicha bilimlar berish va

amaliy konikmalar hosil qilishdan iborat.

Organishda quyidagicha mavzuviy rejalashtirish tavsiya etiladi.

Malumotlar mavzusi

Maruza

Amaliy

laboratoriya

mashgulotlari

1 Kompyuter tarmoqlari haqida

tushuncha.

2 soat

2 Internet tarmogi va uning asosiy

tushunchalari

3 Internet servislari 2 soat

4 Internet Explorer dasturi bilan

ishlash

5 Elektron pochta 2 soat

Jami 2 soat 6 soat

Mavzuni organishda quyidagi tartibga rioya qilish maqsadga muvofiq:

1. Kompyuter tarmoqlari haqida tushuncha.

2. Kompyuter tarmoqlarining turlari lokal, regional va global kompyuter

tarmoqlari.

3. Internet kompyuter tarmogi.

4. Internet tarixi.

5. Internet adresi va protokoli.

6. Brauzer.

22

7. Internet Explorer dasturi

8. Internetda malumotlarni qidirish texnologiyasi

9. Elektron pochta tushunchasi.

10. Elektron pochtaning asosiy tushunchalari.[6]

23

Mashgulotlarning texnologik xaritasi

Nazariy -2 soat Amaliy -2 soat

Mazmun Metodika Vosita Vaqt

Maqsad

Kirish

Darsga tayyorgarlik

Yangi mavzuning

bayoni

Ishchanlik

oyinlarini otkazish

Oyin natija

lari taxlili

Amaliy mashgulot

Baholash

Umumlashtirish

Darsni yakunlash

Natija

Topshiriq

varaqasi

Javob

qogozlari

kompyuter

10d

30d

30d

25d

35d

10d

10d

Maruza Slayd

kodoskop

Aqliy xujum Doska,

bor

Maruza kompyuter,

videoproek

tor

Kichik guruxlar-

da ishlash

Kichik gurux-

larda ishlash

Induvidual

10d

24

Biz quyida Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimini

ayrim mavzular boyicha amaliy laboratoriya mashglotlarining dars ishlanmalari

va ularning mazmuni bilan tanishib chiqamiz

Mavzu: Kompyuter tarmoqlari

Reja:

1. Kompyuter tarmogi haqida tushuncha hamda lokal va global kompyuter

tarmogi vazifalari.

2. Lokal tarmoq turlari va ularning oziga xos xususiyatlari.

3. Global tarmoq turlari va ularning oziga xos xususiyatlari.

4. Ishchi server va stansiyalarga qoyiladigan talablar.

Maqsad

1. Oquvchilarga kompyuter tarmogi haqida, lokal tarmoqning turlari,

ularning xususiyatlari haqida tushuncha berish.

2. Lokal kompyuter tarmogida malumotlarni ayirboshlash operatsiyalarini

bajarishni orgatish.

3. Tarmoqning tashkil etuvchilari, ularning vazifalari haqida malumot

berish.

Natija

1. Oquvchilar kompyuter tarmogi haqida umumiy tushunchaga ega

boladi, kompyutorning texnik vositalari bilan tanishadi.

2. Lokal kompyuter tarmogi nima ekanligini, ularning ulanish usullari,

turlari va qayerlarda foydalanilishini organadi.

3. Global kompyuter tarmogi nima ekanligini, ularning ulanish usullari,

turlari va qayerlarda foydalanilishini organadi.

4. Tarmoqda elementlar va ularga qoyiladigan talablarni organadi.

25

Tayanch iboralar: Kompyuter tarmogi, server, ishchi stansiyalar, lokal tarmoq,

global tarmoq, shlyuzlar, kopriklar, marshrutlovchilar, operasion tizim,

modem, uzellar.

1. Kompyuter tarmogi haqida tushuncha

Kompyuterlardan turli xil masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin.

Axborot almashinish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki

boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak boladi.

Kompyuterlarning ozaro axborot almashinish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar

majmuyiga kompyuter tarmoqlari deyiladi. Tarmoqning asosiy imkoniyatlari

tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot ashyolariga bogliq boladi. Axborot

ashyolari deganda arxiv, kutubxona, fondlar, malumotlar ombori va boshqa

axborot tizimlaridagi hujjatlar yigindisi tushuniladi. Tarmoqdagi kompyuterlarda

saqlanayotgan axborot ashyolariga ushbu tarmoqqa ulangan boshqa kompyuterlar

yordamida kirish mumkin.

Kompyuterlar uchun tarmoqqa biriktirilgan holda foydalanish juda kup

afzalliklarga ega. Masalan, kompyuter tarmogiga ulangan bir printerni barcha

foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi, biror tashkilot miqyosida hisobotni tez

tayyorlash uchun uni bolimlarga bolib, xar bir bolagini alohida tarmoq

kompyuterida tayyorlash mumkin. Fayllar, katologlar, printer, disklardan

birgalikda foydalanish mumkin. Bu esa oz navbatida tejamkorliklarga olib keladi.

Shuning uchun kompyuterlar tarmoqqa birlashtiriladi. Tarmoqlarning fizik

jihatdan biriktirilishi (simlar yoki boshqa yollar bilan) tarmoq ozidan ozi

ishlayveradi, degan gap emas. Tarmoqdagi kompyuterlar tarmoq operasion

sistemasida ishlaydi. Hozirda kop ishlatilayotgan Windows 95 tarkibida lokal

tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi dasturlar mavjud.

Lokal kompyuter tarmogi tushunchasi nisbiydir. Bunday deyishimizga sabab,

kompyuterlar bir xona (sinf xonasi), bino, tashkilot yoki bir qancha filiallardan

iborat bolgan tashkilot doirasida kompyuter tarmoqlari tashkil etish

mumkinligidadir. Shuning uchun xam 500 metrgacha bolgan masofada

26

birlashtirilgan kompyuterlar ham lokal tarmoqqa birlashtirilishi mumkin. Lokal

tarmoq maxsus simlar bilan birlashtirilgan kompyuterlar, kommunikatsiya,

pereferiya (tashqi ulanadigan) qurilmalarning birgalikda foydalanish maqsadida

biriktirilishidir.

Lokal kompyuter tarmogi vazifalari.

Lokal tarmoq yaratishdan maqsad-tashkilotlar, oliy oquv yurtlarida mavjud

kompyuter parki va uning resurslari (printer, skaner, katalog, fayllari) dan

unumli, tejamli foydalanishdir.

EHM ning lokal tarmoqlari bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha

yaqin binolaridagi abonentlarni boglaydi. Masalan kollejda kompyuter xonalari

lokal tarmogi orqali ulangan. Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan. Chunki 80-

90% axborot osha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoqlari xar qanday

tuzilmaga ega bolishi mumkin. Lekin lokal tarmoqdagi kompyuterlar yuqori

tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan boglangan boladi. Lokal

tarmoqda EHM lar orasidagi masofa uncha katta emas-10 km gacha, radiokanal

aloqasidan foydalanilsa-20 km. Kop hollarda ozining lokal malumotli tizimiga

xizmat korsatayotgan Lokal kompyuter tarmogi boshqa hisoblash tarmoqlari,

ichki va tashqi, xatto xududiy va global tarmoqlar bilan boglangandir. Xar qanday

xisoblash tarmogining asosiy vazifasi unga ulangan foydalanuvchilarga

malumotli va hisoblash resurslarini taqdim etishdir.[13]

Nazorat savollari:

1. Tarmoq nima?

2. Tarmoqning vazifalariga misollar keltiring.

3. Lokal tarmoq deb qanday tarmoqqa aytiladi?

4. Radiokanal tarmoq deb nimaga aytiladi?

27

2. Lokal tarmoq turlari va ularning oziga xos xususiyatlari.

Lokal hisoblash tarmogini uchta sxema orqali ulashimiz mumkin.

3-rasm. Shinali ulanishning korinishi

Shinali ulanish-chiziqli malumotlarni ishlatish kanalini ishlatadi, unga

nisbatan qisqa biriktiruvchi liniyalar vositasi bilan interfeys plata orqali barcha

uzellar ulangandir. Tarmoqning uzatish uzelidan malumotlar shina boyicha

ikkita tomonga tarqatiladi. Oraliqdagi uzellar kelayotgan axborotlarni

translyatsiya(olib korsatish) qilmaydi. Malumot hamma uzellarga keladi, lekin

axborotni kimga yuborilgan bolsa, osha qabul qiladi.

Shinali ulanish eng oddiy tarmoqlardan biridir. Bunday tarmoqni yengil

kuchaytiriladi va konfiguratsiyalanadi hamda turli xil tizimlarga moslashtiriladi; u

alohida uzellarning mumkin bolgan nosozliklariga nisbatan turgindir. Shinali

tarmoq keng malum bolgan Ethernet tarmogi va uning bazasida tashkil etilgan,

ofislarda ishlatiladigan, masalan, Net Ware Novell tarmogi ham ishlatiladi.

Halqali tarmogida (aylanma ulanish) hamma uzellar aloqa kanallari bilan

umumiy yopiq halqaga ulangan. Tarmoq bir uzelining chiqishi keyingisining

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

28

kirishi bilan ulanadi. Halqa boyicha malumot uzeldan uzelga uzatiladi va har bir

uzel yuborilgan axborotni retranslyatsiya qiladi. Buning uchun har bir uzelda

tarmoqda malumotlarning otishini boshqarish imkonini beradigan ozining

interfeysli va uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturasi bor. Uzatuvchi-qabul qiluvchi

apparaturani soddalashtirish maqsadida halqa boyicha qiymatlarni uzatish,

kopincha, faqat bir yonalishda bajariladi. Qabul qiluvchi uzel faqat unga

yuborilgan axborotni qabul qiladi va anglab oladi.

Ozining moslashuvchanligi va ishonchliligi bilan amaliyotda keng tarqalgandir.

4-rasm. Aylanma ulanish

Yulduzsimon tarmogi tarmoqning asosini server tashkil qiladi, unga ishchi

stansiyalarning har biri ozining aloqa liniyasi boyicha ulanadi. Barcha malumot

Aylanma

ulanish

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

29

markaziy uzel orqali uzatiladi, u tarmoqdagi malumot oqimlarini retranslyatsiya

qiladi, qayta ulaydi va marshrutlaydi.

Bunday tarmoq ozining tuzilishi boyicha, aslini olganda, teleqayta

ishlash tizimiga oxshash boladi, unda hamma abonent punktlari

intelektual boladi(ozining tarkibiga EHM ni oladi).

Kamchiliklari:

Markaziy apparaturaning yuqori yuklanganligi;

Markaziy apparatura ishdan chiqqanda tarmoq ishga yaroqligini butunlay

yoqotishi;

Aloqa liniyasining juda chozilib ketganligi;

Malumotni uzatish yolini tanlashda moslashuvchanlikning yoqligi.

5-rasm

Printer

Konsentrator

Ishchi stansiya

Ishchi stansiya

Ishchi stansiya

30

Yulduzsimon tarmoqlar ochiqdan-ochiq ifodalangan markaziy

boshqariladigan ofislarda ishlatiladi

Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa yaqin bolganligi bois, telefon

kanallaridan foydalanmasdan axborotni uzatish tezligini oshirish mumkin. Lokal

kompyuter tarmoqlarida foydalanuvchilar uchun ikkita struktur-funksional bogin,

ishchi stansiyalari va serverlar juda muhim hisoblanadi.[17]

Ishchi stansiyalar - Bu tarmoqqa ulangan kompyuter bolib, u orqali

foydalanuvchi tarmoq resurslariga murojaat qila oladi. Tarmoqning ishchi

stansiyasi, ham tarmoqli ham lokal rejimlarda ishlay oladi.

Server - Bu tarmoqning barcha ishchi stansiyalar sorovlarini qayta ishlash

uchun ajratilgan kop foydalanuvchili kompyuter bolib, u bu stansiyalarga

umumiy tizim resurslariga murojaat qilish imkonini beradi va bu resurslarni

taqsimlaydi.

Nazorat savollari:

1. Lokal tarmoqni necha xil usul bilan ulash mumkin?

2. Shinali lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

3. Xalqali lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

4. Yulduzsimon lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

5. Ishchi stansiya nima?

6. Server nima?

3. Tarmoqning texnik vositalari.

Firmaning turli bolimlarida va filiallarida turli vaqtlarda paydo bolgan turli

xil LHT larini firma ichida birlashtirish zarurati paydo bolishi mumkin. Bunday

birlashtirish xech bolmaganda boshqa tizimlar bilan qiymatlar almashishni tashkil

etish uchun bazida keraklidir.

Kerakli malumot resurslariga chiqishga bolgan intilish LHT ni yuqoriroq

darajadagi tarmoqlarga ulashni talab etishi mumkin.

Tarmoqlarni bir biri bilan ozaro ulash uchun tarmoqlararo interfeys sifatidan

31

takrorlagichlar, kopriklar, marshrutlovchi va shlyuzlar ishlatiladi.

Takrorlagichlar (repitor) elektr signallarni kuchaytiruvchi va signalni uzoq

masofaga uzatishda uni shaklini amplitudasini saqlashni taminlaydigan

qurilmadir.

Kopriklar (bridge) OSI tarmoqli daraja bayonnomalari bilan tasvirlanadi,

oluvchilarning adreslariga mos ravishda paketlarni filtrlashni bajarib, tarmoqli va

undan yuqori darajalarda malumotlarni uzatishning bir xil bayonnomalarini

ishlatuvchi tarmoqlar ortasidagi grafikni rostlaydi.

Marshrutlovchilar (router) OSI bayonnomalarni transportli darajasida

tavsiflanadi va ozining funksiyalarini bajaradi va mantiqiy boglanmagan

tarmoqlarning ulanishini taminlaydi; ular axborotni tahlil qiladi, uning keyingi

eng yaxshi yolini aniqlaydi, uni boshqa tarmoqda moslashtirish va uzatish uchun

bazi bir bayonnomali ozgartirishlarni bajaradi, kerakli mantiqiy kanal yaratadi va

vazifasi boyicha axborotni uzatadi.

Shlyuzlar (gateway) OSI ning turli bayonnomalarini uning hamma

darajalarida ishlatuvchi hisoblash tarmoqlarini birlashtirish imkonini beruvchi

qurilmadir; ular OSI madelining barcha yettita boshqarish natijasi uchun

bayonnomali ozgartirishlarni bajaradi.

Kopriklar, marshrutlovchilar va shlyuzlar lokal hisoblash tarmogida bu,

odatta, dastur taminotli va qoshimcha apparaturali maxsus ajratilgan EHM

dir.[19]

Nazorat uchun savollar:

1. Tarmoqning texnik vositalarini sanab bering.

2. Takrorlagich nima va u qanday vazifani bajaradi?

3. Kopriklar nima va u qanday vazifani bajaradi?

4. Marshrutlovchilar nima va u qanday vazifani bajaradi?

5. Shlyuzlar nima va u qanday vazifani bajaradi?

4. Lokal tarmoqning fayl-serveri va ishchi stansiyalariga qoyiladigan talablar.

32

Lokal tarmoqning fayl-serveriga qoyiladigan talablar. Novell Net Ware

LHT ning asosiy bogini faylli server hisoblanadi. Unda tarmoq operasion tizimi,

malumotlar bazasi va foydalanuvchilarning amaliy dasturlari joylashtiriladi.

Shuning uchun fayl-server tarmoqdagi eng kuchli kompyuter bolishi kerak,

chunki butun tarmoqning unumdorligi va funksional imkoniyatlari unga

bogliqdir.

Fayl- server sifatida tezkor xotirasining sigimi 16-32 Mbaytdan kam

bolmagan kompyuter bolishi kerak. Fayl-server vinchesterining sigimi 1200-

3000 Mbaytni tashkil etishi lozim.

Fayl-server ishining ishonchliligi tarmoq ishining ishonchliligini aniq

belgilagani uchun qattiq diskdagi malumotlarni adashtirish va yoqotishdan

himoya qilish uchun maxsus choralarni korish kerak.

Lokal tarmoq ishchi stansiyalariga qoyiladigan talablar. Ishchi stansiya

vazifasini bajaruvchi kompyuter foydalanuvchiga uning hamma amaliy

masalalarini yechish imkoniyatini taminlashi kerak. Ishchi stansiyalarga talab

fayl-servernikiga qaraganda oddiyroqdir. Foydalanuvchilarning kopchilik qismini

8-16 Mbayt sigimli tezkor xotira va 650 Mbayt sigimli vinchester tola qondiradi.

Agar ishchi stansiya faqat tarmoqli ishlash rejimiga moljallangan bolsa, u holda

unga, aslini olganda, vinchester ham, egiluvchan disklar ham kerak emas. Ishchi

stansiyalarni disklarsiz ishlatish imkoniyati paydo boladi. Bunday stansiyalardagi

operasion tizim ishchi tizim stansiyadagi tarmoqli plataga ornatilgan doimiy eslab

qoluvchi qurilmadan fayl-server boshqaruvi asosida masofadan turib yuklanadi.

Shu bilan bir vaqtda disklarsiz ishchi stansiyalar asosida qurilgan LHT da fayl-

serverga yuklama keskin oshib ketadi va stansiyada avtonom rejimda ishlash

imkoniyati inkor qilinadi.

33

Nazorat uchun savollar:

1. Fayl-serverning vazifasi haqida gapirib bering.

2. Faylserver vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bolgan

talabni ayting.

3. Faylserver vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga bolgan talabni

ayting.

4. Ishchi stansiya vazifasi haqida gapirib bering.

5. Faylserver vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bolgan

talabni ayting.

6. Faylserver vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga qoyiladigan

talabni ayting

Global tarmoq turlari va ularning oziga xos xususiyatlari.

1. Global tarmoq(Internet) haqida tushuncha.

2. Internetning paydo bolishi.

3. Internetga boglanish turlari.

1. Global tarmoqlar.

Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlarda turli qitalarda joylashgan

abonentlarni birlashtiradi. Obonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon

liniyalarida, radio aloqa, sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi.

Global tarmoq dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni ozida

birlashtirish imkoniga ega bolgan tarmoq bu tarmoq Internet deb ham

yuritiladi.

34

I

6-rasm. Global kompyuter tarmoqlari

Internet bu minglab lokal va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarini bir

butun qilib birlashtiruvchi butun dunyo kompyuter tarmogi. Elektron

kommuniksiya hozirgi zamonda katta axamiyat kasb etmoqda. Axborot

oqimlarining kop marta oshib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, bank

strukturasi, davlat korxonalari, boshqa tashkilot va ularning xodimlarini ozaro

aniq ishlashini zamonaviy telekommunikatsiya va aloqa vositalarisiz, axborot va

kompyuter tarmoqlarisiz tasavvur qilib bolmaydi.

Internet ozi nima ? Internet bu jaxon tarmoqlari majmuidir.

Uning juda ham kop imkoniyatlari mavjud.

Internet (Internatsional Network xalqaro kompyuter tarmogi)

butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmogidir.

Xozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq malakatlarida

100 millionlab abonentlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 7-11% ortib bormoqda.

Internet qachonlardir faqat tadqiqot va uquv guruxlariga xizmat qilgan bolsa,

xozirgi kunga kelib u ishlab chiqarish doirasida xam keng qollanilmoqda.

Kompaniyalarni Internet tarmogining tezkorligi, arzonligi, keng qamrovdagi

Davlat-

lar

Davlat-

lar

Germa-

niya

Davlat-

lar

Davlat-

lar

Davlat-

lar

35

aloqa, xamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi

dastur hamda malumotlarning noyob bazasi oziga tortmoqda.

Internetning erkin kiriladigan arxivida insoniyat faoliyatining barcha

jabhalarini qamrab oladigan axborotlarga, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to

ertangi kungi ob-havo malumotgacha bilib olish mumkin. Ayniqsa,

kommunikatsiyaga muxtoj shaxslar, tashkilotlar, muassasalar uchun kopincha

telefon orqali togridan togri aloqaga nisbatan Internet infrastrukturasidan

foydalanish ancha arzon tushadi. Bu ayniqsa, chet ellarda filiallari mavjud bolgan

firmalari mavjud bolgan firmalar uchun juda qulaydir, chunki Internet ning

konfidetsial noyob aloqalari butun dunyo boyicha imkoniyatga ega. [15]

Shu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan boshlab bosma

nashrlarni kompyuter tarmogi kanali orqali tarqatish boshlandi. Tez-tez biz

yoqtirgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi malumotlarini WWW sozlaridan

boshlangan manzilda korish va shu manzildan nusxasini korib olish mumkin

degan sozlar koproq uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar

tushunchalarining qamrovi oyma-oy kengayib bormoqda. Yangi yangi elektron

usulda chop etilgan jurnallar paydo bolmoqda.

2.Internetning yaratilish tarixi.

Shu yerda internetning paydo bolish tarixiga qisqacha toxtalib otamiz.

1969 yilda AQSh mudofaa vazirligining istiqbolli tadqiqotlar agentligiga

mamlakatdagi barcha harbiy muassasalardagi kompyuterlarni birlashtiruvchi

yagona tarmoq yaratish topshirilgan edi. Bu tarmoq xarbiy mutaxasislarga axborot

almashishga yordam korsatishga moljallangan edi. Uni yaratishda

foydalanuvchilarning tizimga kirish imkoniyati, boshqa kompyuterlardagi

dasturlarni ishlatish(ulardan foydalanish), fayl va habarlarni elektron aloqa orqali

uzatish va boshqalar nazarda tutilgan. Eng asosiysi, tizimni ishlab chiqaruvchilar

oldiga ishonchli ayrim kompyuter yoki aloqa kanallari ishlab chiqganda xam osish

36

qobiliyatini saqlab qoluvchi, ota chidamli tarmoqni yaratish masalasi qoyilgan

edi.

3.Internetga boglanish turlari.

Internet bilan ishlash uchun biz ishlayotgan kompyuter avvalom bor internet

tarmogiga ulangan bolishi kerak. Ushbu bolimda internetga ulanish usullari

koriladi.

Internetga telefon orqali ulanish. Internetga ulanish usullari kop va ular

takomillashib turadi. Telefon orqali internet bilan ishlashni ikki yoli bor.

Kommutatsiya qilinuvchi kanalga terminal kirish va internet qaydnomasiga

kommutatsiya orqali kirish.

Terminal kirishda foydalanuvchi kompyuteri goyoki terminaldek

(malumotni komputerga kirituvchi qurilma) bolib, uzoqdagi kompyuter (internet

orqali ulangan) bolsa, sizning kompyuteringizday boladi. Internet qaydnomasiga

qoshimcha imkoniyatidan foydalaniladi. Internetga ulanishning ikala usuli

birgalikda ishlasa, u albatta yaxshi natija beradi.

Terminal kirishda foydalanuvchi oz kompyuteridagi modem va

kommunikatsiya dasturlari yordamida oz provayderiga uy telefonidan qongiroq

qilinadi va uzoqlashgan kompyuter modemi javobidan song u bilan ulanadi. Bu

holda foydalanuvchi kompyuteri endi uzoqlashgan kompyuterga ulangan

terminaldek ishlaydi va uzoqdagi komyuter bilan boglanib, oz nomingiz (log

bilan) va parolingizni kiritasiz. Internetga kirgandan song undan dunyo boylab

sizni qiziqtirgan barcha masalalar boyicha sayohat qilish imkoniyati paydo

boladi.

Internetga ulanish uchun quyidagilar mavjud bolishi zarur:

tashqi modem uchun ketma-ket portga, ichki modem uchun

uni qoshish uchun joyga ega bolgan kompyuter ;

telefon;

modem (ichki yoki tashqi);

komunikatsion dasturlar;

SLIP yoki PPP qaydnomalar dasturiy taminoti;

Internet provayderida (Internet xizmatini korsatuvchi

tashkilotda) almashish qaydnomasi (SLIP yokiPPP )

royxatdan otkazish.

37

Kommutatsiya yollari orqali IP boglanishda foydalanuvchi modemi provayder

kompyuteriga boglanadi (telefon orqali). Bunday boglanishning mohiyati

shundan iboratki, bu xolda TCPFIP qaydnomasi formatida maxsus qaydnoma

asosida malumotlar almashishni taminlovchi dasturiy taminotidan foydalanadi.

Uzoqlashgan kompyuter javob bergandan keyin bu dasturiy taminot

foydalanuvchi xaqidagi malumotlarni unga jonatadi. Royxatdan otish

muvaffaqiyatli kechsa, unda bemalol ish boshlash mumkin.[20]

Nazorat savollari .

1. Global tarmoq haqida gapirib bering.

2. Internet xaqida gapirib bering.

3. Internetdan qanday maqsadda foydalaniladi ?

4. Internetga ulanish uchun nimalar bolishi mavjud ?

5. Telefon orqali Internetga qanday ulanamiz ?

6. Kompyuterni Internet tarmogiga ulash uchun nima qilish kerak ?

7. Internetda qanday malumotlar saqlanadi ?

8. Brauzerlar nima vazifani bajaradi ?

Amaliy mashgulot otkazish uchun metodik korsatmalar.

Oquvchilar mazkur mavzu boyicha amaliy mashgulot jarayonida

oqituvchi tomonidan berilayotgan korsatmalarni amalda qollash kerak. Bu

amallar quyidagilardan iborat:

1. Tarmoqlarning Shinali va Yulduzchasimon boglanishni korsatib berishi.

2. Xududiy tarmoqqa ulangan kompyuterlar axborot almashinish jarayonini

korsatishi.

3. Masofadan boglanishni (murojaat) yaratish.

4. Kompyuterlarga maxalliy tarmoqlarning ulanishini korsatib bering.

5. Internet tarmogiga boglanishni korsating va amalda korsating .

38

MAVZU. INTERNETDA MALUM QIDIRUV SERVERLARI BILAN

ISHLASH.

Ishdan maqsad: Internet tarmogida ishlash, serverlardan kerakli axborotlarni

topish, kompyuter xotirasiga olish va saqlashni o rganish.

Vazifa. Internetga boglanishni, serverlardan axborotlarni topishni,

malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni organing.

Nazariy qism

Internetdagi Xalqaro axborot tarmogi ( WWW ) biror bir tuzilishga

keltirilmagan matnli ( shu jumladan, grafikli, audio va vidio axborotlardan tashkil

topgan, millionlab xujjatlar kiradi. Kerakli axborotlarni topish uchun yuzlab Web

saxifalarni korib chiqishga togri keladi. Bunda qanchadan qancha kuch va

asablar sarflanadi.

Asrimizning 90 yillaridan boshlab, Interenetning malumot beruvchi

xizmatlari rivojlana boshlandi. Bu xizmatlar foydalanuvchiga kerakli bolgan

axborotni topishga yordam berardilar. Bu xizmatlarni ikkiga bolish mumkin:

universal va ixtisoslashgan.

Universal xizmatlarda xujjatlarni qidirishninig odatdagi prinsipi qollaniladi,

Asosiy sozlar yordamida qidirish.

Xujjatlarni Asosiy sozi deb, berilgan xujjatlarning mazmunini aks ettiruvchi

sozga yoki soz birikmasiga aytiladi.

Masalan, dasturlash xarakteridagi adabiyotlarga xos Asosiy sozlar bu

shartli otish, Makro buyruq , Uzilishlarni qayta ishlash va xokozo.

Universal qidiruv xizmati bu quyidagi vazifalarni bajaruvchi, qudratli

dasturlar va dasturlar yigindisidan iborat:

1. Maxsus dastur mavjud bolib, u WWWni tinimsiz korib chiqadi va ular

orasida sozlarni tanlab olib, indekslarning malumotlar bazasini tuzib chiqadi. Bu

bazaga xujjatlarning Asosiy sozlari va adreslari kiritiladi. ( Eslatib otishimiz

kerakki, indeks bu Asosiy sozlar boyicha tartibga solingan korsatkichlar

39

toplami ).Web server foydalanuvchi tomonidan qidiruv uchun buyruq oladi, uni

qayta ishlaydi va maxsus dastur qidiruv mashinasiga uzatadi.

2.Qidiruv mashinasi indekslarning malumotlar bazasini korib chiqadi va buyruq

shartlariga mos keluvchi saxifalar royxatini tuzadi va Web ser - verga qaytarib

beradi.

3.Web server natijalarni foydalanuvchi uchun qulay bolgan shaklga keltirib,

mijoz mashinaga uzatadi

.

7-rasm.Rossiya qiduruv sayti

Mashxur va qudratli qidiruv tizimlari orasida: Alta Vista ( WWW. Alta-

vista.com ), Infoseek ( WWW. inforseek.com ), Lycos (WWW.lycos.com) va

boshqalarni korishimiz mumkin.

Eslatma. Grafikli axborotni qidirish kompyuterli texnologiyalarning yechib

bolmas masalalaridan biri.

Ixtisoslashtirilgan xizmatlar bu u yoki bu mavzu boyicha server adreslari

togrisidagi malumotlarni ozida mujassamlashtirilgan mavzuli kataloglar

hisoblanadi.

Universal bazalardan farqli ravishda mavzuli kataloglar mutaxasislar

tomonidan tuziladi va u foydalanuvchini ishonchli axborot bilan taminlaydi.

Undan tashqari, internet saytlari shaxsiy qidiruv mexanizmiga ega. Birinchidan bu

kontekst qidiruv mexanizmi, hamda familiyalar boyicha ixtisoslashtirilgan

40

qidiruv. ( Shu jumladan: tovarlar boyicha, firmalar boyicha va xokazo ).

Internet butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmogidir. Bu

global tarmoqqa ulanishi uchun kompyuter, modem va aloqa tarmogi bolishi

kerak.

Modem bu kompyuterlarga halqaro tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi

standart qurilmadir.

Modemning bir tomoni kompyuterga, ikkinchi tomoni aloqa tarmogiga

ulanadi. Internetga ulanishi uchun provayder bilan shartnoma tuzib, muloqat

ornatiladi.

Kompyuterlar axborot almashinishi paytida malumotni shakllantirish va

uzatishda yagona kelishuvdan foydalanishi kerak. Bayonnoma bu abonentlar

ortasida axborot almashinishi va Internet malumotlarini shakllantirish qonun

qoidalari va formatlari kelushuvlar toplamidir.

Bayonnomalarni 2 turga ajratish mumkin.

1. Bazisli bayonnomalar. Bu bayonnomalar axborotlarni fizik

uzatilishiga javob beradi. (TCP/IP)

2. Amaliy bayonnomalar. Internetdan ixtisoslashgan xizmatlarining

ishlashini nazorat qiladi. M: NTRR (gipermatnli malumotlarini uzatish) FTP

(fayllarni uzatish) SMTP (elektron pochta).

WWW malumot saxifalari WWW- serverlarda saqlanadi. Bu serverlar

kompyuterlarga xizmat korsatadi. Mijozlar oz talablarini serverlarga jonatadi.

WWW asosida gipermatnli xabarlarni uzatuvchi baennoma NTTR yotadi, saxifalar

esa xujjatlarni tasvirlovchi maxsus gipermatnli til HTML yordamida shakllanadi.

WWW bilan ishlash uchun maxsus brouzerlar ishlab chiqilgan. M: Internet

Explorer, Netscape Navigator, Operalar.

8-rasm. Internet Explorer brauzeri

41

Bu brouzerlar yordamida tarmoqda axborotlarni qidirish navigasiya, WEB

saxifalarini xotiraga olish, pechat, elektron pochtaga xizmat korsatish, adreslar

boyicha saxifalar ochish, oqish, saxifalarni qidirish kabi imkoniyatlarni beradi.

Agar siz qidiruv olib bormoqchi bolsangiz malum qidiruv serverini adresini

kiritib (www.google.uz, www.rambler.ru, www.altavista.ru, www.yandex.ru ),

qidiruv (Iskat) maydoniga asosiy soz matnini kiriting va Nayti buyrugini

korsating.

9-rasm. Rambler qiduruv sayti

Qidiruvda quyidagi kelishuvlar ishlab chiqilgan.

1. Agar buyurtma sozi bitta bolsa, u holda shu soz bor bolgan saxifalar

tanlab olinadi. Agar soz bir nechta bolsa, sozlar orasida probel korsatilib

yoziladi. M: Amaliy mexanika xaqida axborotlarni kormoqchisiz. U holda yo

amaliy yo mexanika yoki ikkala soz bor bolgan saxifalar tanlab olinadi.

2. Agar buyurtma sozi bir necha sozdan tashkil topgan bolsa, u xolda

sozlar qoshtirnoq ichida yoziladi. Bu sozlar bir butun soz sifatida qabul qilinib

va shu soz birikmasi mavjud bolgan xujjatlar royxatini korsatadi. M: Amaliy

mexanika .

3. + belgisi. Agar sozlar orasiga + belgisi korsatilib, qidiruv berilsa, u

xolda shu sozlar mavjud bolgan xujjatlar royxati korsatiladi. Bu sozlar

xujjatning turli burchaklarida joylashgan bolishi mumkin. M: Amaliy + mexanika

Malumotlar qidirishning samaradorligi foydalanuvchi tajribasi va fikrlash

doirasiga xam bogliq.

Ishni bajarish tartibi.

1.Internetga boglanishni organish.

2.Serverlardan axborotlarni topishni organish.

http://www.google.uz/http://www.rambler.ru/http://www.altavista.ru/http://www.yandex.ru/

42

3. Kerakli malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni

organish.

Xisobot quyidagilarni oz ichiga olishi kerak:

1.Ishning maqsadi va vazifasi.

2.Berilgan topshiriqlar.

3.Ishning nazariy qismi.

4. Ishni bajarish boyicha xisobot.

Mavzu: Internet xizmatlari. Elektron pochta

Mavzu rejasi:

1. E-mail Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi sifatida

2. Outlook Express elektron pochta dasturida ishlash

Mavzu buyicha vazifalar bajarish [14]

Informasion-uslubiy taminoti

I.Adabiyotlar: [6;7; 21;18;27-40]

1. Informatika. Darslik/Akademik S.S. Gulomov umumiy tahriri ostida.

Toshkent. TDIU, 2007 y.

2. Ayupov L.F.,Begalov B.A.,Ermatov Sh.T.,Ibragimova L.T.,Shoaxmedova

N.X. Shaxsiy kompyuterlar va ulardan samarali foydalanish asoslari. Oquv

qollanma. Toshkent 2008 y.

3. Rozimov S.K. Kompyuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet.

4. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi. -T.: Fan, 2006.- 113 bet.

Elektron darsliklar

5. iSoft.uz interaktiv orgatuvchi dasturiy majmua. Axborot texnologiyalari

boyicha multimediali interaktiv orgatuvchi dasturiy majmua

Internet portallar va saytlar

6. http://www.gov.uz- Ozbekiston Respublikasi hukumati portali.

7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari

8. http://www/ziyo.edu.uz- OOMT Vazirligi Veb-sayti

http://www.gov.uz-/http://www.ziyonet.uz-/http://www/ziyo.edu.uz-

43

9. http://www.tsue.fan.uz - TDIU Veb - sayti

10. http://www.uzinfocom.uz/lang/uzb- Kompyuter va Axborot

Texnologiyalarini Rivojlantirish va Joriy Etish Markazi komagida ishlab

chiqilgan sayt.

11. http://vit.iatp.bu/software/s2_0.htm - Tizimli dasturiy taminot mavzusi

boyicha elektron qurilma.

12. http://www/compress.ru/temp/3295/index. htm -Fromt Page dasturida Veb

sahifalarini hosil qilish texnologiyalari.

13. http:// ictcouncil.gov.uz Kompyuterlashtirishni rivojlantirish boyicha

Vazirlar mahkamasi muvofiqlashtiriuvchi Kengashing sayti

14. http://search.re.uz Ozbekistoning axborotlarni izlab topish tizimi.

II. Texnik vositalar: a) multimediali kompyuter; b)

videoproektor;

III.Prezentasion va elektron-didaktik texnologiyalar:

a)taqdimot materiali; b) Elektron darslik ; s) tarqatma material.

IV. Qollaniladigan pedtexnologiyalar: a)munozara; b)interfaol;

s)aqliy xujum.

Mavzuni organishdan qoyiladigan maqsad: Internetda ishlash

usullarini organish.

1. E-mail Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi

sifatida

Internet elektron pochta xizmatini korsatadi. Elektron pochta nima? Elektron

pochta maxsus programma bolib, uning yordamida Siz dunyoning ixtiyoriy

joyidagi elektron adresga xat, xujjat, va umuman ixtiyoriy faylni jonatishingiz va

qabul qilib olishingiz mumkin. Eng asosiysi xat bir zumda manzilga yetib boradi.

http://www.tsue.fan.uz/http://www.uzinfocom.uz/lang/uzb-http://vit.iatp.bu/software/s2_0.htmhttp://www/compress.ru/temp/3295/index.%20htm%20-Fromt%20Pagehttp://search.re.uz/

44

Lekin undan foydalanish uchun siz maxsus pochta tarmogi yoki Internet

tarmogiga boglangan bolishingiz va elektron adresga ega bolishingiz kerak.

Elektron adresni provayder beradi. Yoki internetda bepul elektron pochta

xizmatlari mavjud. Ular yordamida ozingizga elektron adres ochishingiz

mumkin.

Bu www.hotmail.com, www.yahoo.com, www.mail.ru,

www.yandex.ru va xokazolar. Ozbekistonda www.esezam.com. Bu sahifalarga

kirib anketa savollariga javob berib, ozingizga elektron adres ochishingiz

mumkin.

Elektron adres odatda email deb korsatiladi. Elektron pochta yuborganda

siz xuddi xatni yuborayoganday, uning kimga, qayerga va kimdanligini

yozishingiz shart. Siz xatni bir necha adreslarga yuborishingiz mumkin. Elektron

xatni yuborganingizdan song u elektron pochta qutisiga tushadi, song xat

korsatilgan manzil pochta qutisiga yetkaziladi va undan xat egasi xatni oladi.

Yani xar bir foydalanuvchi ozining pochta qutisiga ega. Umumiy pochta

qutisidan xat shaxsiy qutichalarga muntazam ravishda jonatiladi.

Ye mail adres shakli

Elektron adres quyidagi shaklda boladi:

[Elektron adres muallifi ismi] [tashkilot, provayder nomi] [ davlat nomi]

Misol tariqasida quyidagi elektron adres tahlilini keltiramiz:

yoshlarmarkazi@youthcenter.freenet.uz

yoshlarmarkazi adres egasi ismi tashkilot nomi

youthcenter tashkilot nomi; freenet Internetprovayder nomi

uz davlat, @ elektron adresni belgilovchi maxsus belgi.

Elektron adres yozganda uni toliq yozishga xarakat qiling. Adres egasi,

tashkilot nomi korsatilishi maqsadga muvofiq.

45

Elektron adreslar turlariga misol sifatida quyidagi adreslarni keltiramiz.

saida@frfeenet.uz Shaxsiy elektron adres

saida_r@usa.net Shaxsiy elektron adres

Webmaster@youthcenter.uz Internet saxifa kirituvchisi

mahmudjon@vodiy.uz elektron adresi

Sarcortelecom@sarkor.uz Tashkilot elektron adresi

Asoukafedra@tgtu.uz Oquv kafedra elektron adresi

Komr_techn@ymu.uz Fakultet elektron adresi

dilshod84@mail.ru Universitet studenti

Topshiriq:

1. Shaxsiy adresingizni yozing.

2. Tashkilot adresini yozing.

3. Quyidagi adreslardan tashkilot nomini aniqlang:

Mail@usa.net

Malika@usa.net

resertion@hotel.uz

Akbar@mail.uz

Dilshod@mail.uz

Nasiba@mail.ru

2.Outlook Express elektron pochta dasturida ishlash

Outlook Exrress dasturi elektron pochta xizmatini amalga oshiradi. Bu

programma bilan ishlash juda qulay. U bilan ishlashni organamiz. Dasturni ishga

tushirish uchun programma belgisida sichqoncha tugmachasini bosamiz va

ekranda dastur oynasi yuklanadi.

Darchaning birinchi satrida menyu komandalari keltiriladi. Ikkinchi satrda

asboblar panelining tugmachalari joylashgan.

mailto:saida@frfeenet.uzmailto:saida_r@usa.netmailto:Webmaster@yuthcenter.uzmailto:mahmudjn@vdiy.uzmailto:Sarcrtelecm@sarkr.uzmailto:Asoukafedra@tgtu.uzmailto:Komp_techn@ymu.uzmailto:dilshd84@mail.rumailto:Mail@usa.netmailto:Malika@usa.netmailto:resetin@htel.uzmailto:Akbar@mail.uzmailto:Dilshod@mail.uzmailto:Nasiba@mail.ru

46

10-rasm. Outlook Exress dasturi oynasini korinishi

Ulardan odatda elektron pochta programmasi bilan ishlashda foydalaniladi.

Shuning uchun quyida bu tugmachalarning tavsifini keltiramiz. Yangi xat yozish

imkonini beradi. Xat muallifiga javob yozish imkonini beradi. Xatni boshqa

manzilga yuboradi. Xatni korsatilgan manzilga eltadi va sizga kelganni qabul

qiladi. Xatni ochiradi. Adreslar kitobini ochadi. Darcha pastki qismi bir necha

darchadan tashkil topgan. Chapgi darchada quyidagi papkalar royxati mavjud. By

papkada Sizga kelgan xatlar joylashadi. Bu papkada siz jonatayotgan xatlar royxati

joylashadi. Bu papkada jonatilgan xatlar royxati keltiriladi. Ochirilgan fayllar

saqlanadigan savat. Xat qolyozmasi joylashgan papka.

Joriy papkadagi mos xatlar royxati ongdagi darchada beriladi. Ongdan

quyidagi darchada esa, joriy xat mazmuni beriladi

Xat yozish tartibi

Biror kimsaga xat yozish tartibini keltiramiz. Avval tugmachada sichqonchani

cherting. Natijada ekranda darcha xosil boladi. Unda quyidagilarni bajaring.

47

maydonida dostingiz elektron adresini yozing. Masalan,

saida@youthcenter.uz

maydonida xat nusxalari yuborilgan mualliflar adreslari yozish zarur.

Yani xatni bir necha muallifga yuborish zarur bolganda.

maydonida xat mavzusini korsating. Masalan, "Taklif".

Pastki katta darchada xat matni yoziladi. Misol tariqasida quyidagi xatni

yozing.

"Sizni 20-mart soat 15.00 da otkaziladigan "Eng yaxshi programma

mahsuloti" tanloviga taklif etamiz. Tanlovda talabalar, oquvchilar va aspirantlar

ishtirok etadi. Manzil.: Toshkent, Talabalar kochasi, 14. Yoshlar Internet

Markazi. Tanlov tashkiliy qomitasi. Xatni togri quyidagi rasm bilan

solishtirib tekshirib koring.[20]

Xatlarni oqish

Sizning pochtangizga kelgan xatlarni korish va oqish uchun quyidagilarni

bajaring. Elektron pochta programmasini ishga tushiring.

tugmachasini bosing. Ekranda quyidagi darcha xosil

boladi. Bunda kelgan xatlar serverdan sizning kompyuteringizga kochiriladi .

Ekranning quyi qismida nechta xat kelganligi haqidagi malumot xosil boladi.

papkani oching.

Oqilmagan xatlar royxatda tim qora rangda korsatiladi.

Xatni tanlab, sichqoncha tugmachasini chertsangiz, xat mazmuni ekranda

xosil boladi.

Agar muallifga javob yubormoqchi bolsangiz,

Tugmachasini bosish kerak.

Ekranda muallif manzili korsatilgan darcha xosil boladi. Unda javobni

yozish va song jonatish lozim.

Keraksiz xatni belgilab, tumachasini bosib savatga jonatishingiz

mumkin.

48

Kirill alifbosida bir necha kodlar mavjud. Bazan xatni oqish uchun kodni

almashlash zarur boladi. Buning uchun menyusining kod komandasidan

keraklisini tanlash lozim. Odatda xatlar KOI8R, Cyrillic(Windows) kodlarida

yoziladi.

Xujjat, rasm va turli fayllarni jonatish

Xujjat, grafik, audio va video fayllarni xatga ilova qilish mumkin. Turli

xujjatlar, jadvallar, rasm, yoki shunga oxshash malumotlar ilova yordamida

jonatiladi. Xujjatni tayyorlagan formatida jonatgan maqul.

Masalan, Word, Excel yoki Power Point tayyorlangan xujjat. Chunki

faylni asli xolida qabul qilib olishi va undan foydalanishi mumkin.

Lekin bu fayllarning xajmi kattaligini xisobga olish zarur. Ularni

jonatishdan avval xajmini arxivator programmalar yordamida kichraytirish

zarur.

Misol tariqasida xujjatni xatga ilova qilib jonataylik. Buning uchun

quyidagilarni bajarishingiz zarur.

1. Xatni tashkil eting.

2. Unda manzil va mavzuni korsating.

3. Xatda ilovaga izoh keltiring.

4. Song xatga xujjatni ilova qilish uchun ilova tugmachasini bosing.

5. Ekrandagi hosil bolgan darchadan xujjat joylashgan papkadan

nomini tanlang va tugmachasini bosing. Natijada ilova nomi xatning

maydonida xosil boladi.

6. Xatni odatdagidek jonating.

7. papkasini ochsangiz, yuborgan xatingiz yonida ilova

belgisini korasiz.

Ilovali xatni oqish

Ilovali xat olganingizda xatda ilova belgisi boladi. Ilovali xatni oqish

tartibi quyidagicha.

1. Xatni royxatdan toping.

49

2. Uni odatdagidek oching.

3. Xatning ong yuqori qismida ilova belgisini sichqoncha tugmachasi bilan

cherting.

4. Natijada ilova qilingan fayl ekranda hosil boladi.

5. Zarur xolda bu xujjatni kompyuteringizga yozib qoying.

Elektron pochtadan foydalanishga oid maslahatlar

Xatni printerda chop etish uchun menyusida komandasini

kiriting.

Xatni alohida faylga yozib qoyish uchun menyusining

yoki komandalaridan foydalaning.

Keraksiz xatlarni komandasi yordamida yoki Delete tugmachasi

yordamida ochiring.

Xatlarni tartiblash mumkin, buning uchun va

komandalaridan foydalanishingiz mumkin. , ,

menyulari yordamida ochiladi.

Xatni topish uchun menyusining komandasidan

foydalanishingiz mumkin.

Savatdagi xatlarni bazan ochirishni unutmang.

Katta hajmdagi ilovalarni arxivatorlar yordamida kichraytirib jonating.

Xatlarni alfavit, kelgan vaqti, mazmuni va ilovasiga qarab tartiblashingiz

mumkin. Bu , komandalari yordamida amalga oshiriladi.

Xatga imzo kiritib qoyishingiz mumkin. Buning uchun

menyusida punktini topib, unda imzoni korsatishingiz mumkin.

Masalan, ismingiz, familiyangiz, lavozimingiz, ishxona nomi va manzilini,

telefon, faks nomerlarini berishingiz mumkin. Bu sizning ishingizni

yengshillashtiradi. Xar gal bu malumotni yozishga vaqtingizni

sarflamaysiz. Bu vaqtni tejaydi va ishni qulaylashtiradi.

Nomalum mualliflar xatini ochishda extiyot boling. Oxirgi paytlarda

quyida keltirilgan mavzudagi xatlar kompyuterlarni viruslantirmoqda. Bu

50

viruslar tufayli kompyuterdagi barcha malumotlarni ochirilish, kompyuter ishini

ishdan chiqarilish xolatlari sodir etyapti. Masalan, "I love you" virusi juda katta

talofatlarni keltirdi. Natijada Bazi kompaniyalar kompyuterlar ishini tiklashga

bir necha kunlar sarfladi. Bu xatlar odatda ilovali boladi. Ularni aslo ocha

kormang, tezda yoqoting. Shuning uchun, "I love uoi"(Men seni sevaman),

"Would you like get money"(Kop pul ishlashni xoxlaysanmi?) va xokazolar

va shunga oxshash mazmundagi xatlarni oylab otirmasdan, savatga jonating.

Nomalum mualliflardan kelgan ilova xatlarni aslo ochmang va savatga

jonating. Kompyuteringizni doimo virusga tekshirib turishni unutmang. Chunki

kompyuternigizda virus bolsa, uni dostingiz yoki xam kasbingizga ilovali xat

bilan jonatishingizni unutmang.Xatlarni qabul qilishda ularni virusga tekshirish

komandasini ornating.

Misol sifatida quyidagi vazifani bajaring.

1. Ozingiz xaqidagi malumotni: ismingiz, familiyangiz, lavozimingiz, ish

joyingiz va manzilni imzoga kiriting.

2. Ozingizga ilovali xatni jonating.

3. Xatni oching.

4. Ilovani oching.

5. Ilovani kompyuterdagi shaxsiy papkaingizga yozib qoying.

6. Xatni printerda chop etib koring.

7. papkasidagi xatlarni muallif nomi, vaqti, mavzusi boyicha

tartiblang.

51

OUTLOOK EXPRES programmasi bilan tugmachalar yordamida ishlash

Tugmachalar majmui Bajariladigan amal tavsifi

CTRL+N Yangi xat yozish mumkin.

CTRL+R Xatga javob yuborish darchasini chiqaradi.

ALT+S Xatni jonatadi.

CTRL+M Xatni muallifga eltadi.

CTRL+D Xatni ochiradi.

CTRL+R Xat nusxasini printerda chiqaradi.

Shift+ Backsrace Xatni boshqa manzilga jonatadi.

CTRL+R tugmachalar majmuasini kiritish uchun CTRL tugmachasini

bosgan xolda, R tugmachasini bosish zarur.

ELEKTRON POCHTA BILAN ISHLASH MAVZUSINI OQITISH

METODIKASI

Oqitishdan maqsad: Elektron pochta (EP) bilan ishlashni, EP ochishda

royxatdan otish, xat yozish, kelgan xatlarni oqish, fayllarni va qabul qilishni

organish.

Vazifa.

1. Ozingiz uchun EP adresi yaratishni, malum EP adresiga xabar yozishni

va jonatishni organing.

2. Kelgan xabarlarni oqish va javob yozishni organing.

3. Xabar bilan birga fayllarni jonatish va kelgan xabarlarni ochirib

tashlashni organing.

Nazariy qism.

Internetning qulay sohalaridan biri EPdir. EP kompyuterlardan ozaro

malumotlar ayirboshlash maqsadida kompyuter tarmogiga birlashtirishdir. EP

dan foydalanuvchilar soni kundan - kun oshib bormoqda. EP orqali xat jonatish

oddiy pochta orqali jonatishdan arzon, ham tez amalga oshiriladi (bir necha

daqiqalarda). Masalan: oddiy pochtada xatni saralanib kerakli joyga yuboriladi.

52

Bunga bir necha kun ketadi. EP xatni kompyuterda jonatib bir necha daqiqada

javob ham olish mumkin.

EP-bu xabarlarni uzatuvchi global tarmoq. EP orqali faqat matnlarni emas, balki

rasm, gafika, video, tovushlardan tashkil topgan malumotlarni jonatish va qabul

qilish mumkin.

11-rasm. EP adres parolini kiritish oynasi

Hozirgi kunda EP- ning foydalanishi uchun koplab dastur ishlab chiqilgan.

Jumladan MS Exchange, MS Mail, MS Outlook Express, Internet Mail

dasturlaridir. EP dan standart adresi shaklida jonatilishi lozim. M:

rustam1980@rambler.ru, nosir_u@yandex.ru, Umida @mail.ru. Bu yerda @

belgisi (eyt deb oqishda) chap tarafdagi abonent nomidan chap tarafdagi

domendan ajratib turadi. Katta hajmdagi fayllar ozlarini boshlangich xolatlarida

jonatilmaydi.

SMTP internet orqali pochta uzatish bayonnomasidir.

http://www.msn.com/

EP dan foydalanishdan oldin foydalanuvchi EP adresi ochayotgan saytdan

royxatdan otishi kerak. Royxatdan otishda foydalanuvchidan ozi haqida

umumiy malumotlar, abonent nomi (login, imya), EP adres paroli soraladi.

Malumotlar toldirilgandan keyin royxatning otish buyrugi korsatiladi.

Abonent nomida lotin xarflari, simvollar, sonlar ishlatilishi mumkin. Agar abonent

nomi serverda oldin yaratilgan bolsa, bunday nomli adresni korsat degan

malumot chiqadi. U xolda login ozgartirilishi kerak. EP ochilgandan keyin asosiy

tortta papka mavjud.

1. - yozilgan, lekin jonatilmagan xabarlar joylashadi.

2. - kelgan xabarlar joylashadi.

3. - jonatilgan xabarlar saqlanadi.

mailto:rustam@rambler.rumailto:nosir_u@yandex.rumailto:Umida.F@mail.ru

53

4. -ochirilgan xabarlar saqlanadi.

Agar foydalanuvchi xabar jonatmoqchi bolsa, menyudan napisat pismo

boyrugi beriladi. Keyin jonatish saxifasi paydo boladi va kerakli xabar teriladi.

1. - xabar jonatilayotgan EP adresi korsatiladi.

2. - xabar yana qaysi EP adreslarga yonalishi kerak bolsa ishlatiladi.

3. - xabar mavzusi yoziladi.

Keyin xabar klaviaturada terilib, buyrugi beriladi. Agar

fayl jonatmoqchi bolsak tugmasi bosilib kerakli fayl korsatiladi va

jonatiladi. Kelgan xabarni oqish uchun papkasiga kirib, kelgan

xabarni oqish mumkin. da EP adreslari saqlanadi.

Elektron pochta bilan ishlashning sxemasi quyidagilardan iborat:

Foydalanuvchi ozi tanlab olgan provayderga murojaat qiladi, undan

royxatdan otib elektron pochtaning adresini olishi mumkin. Provayder serverida

chiquvchi va kiruvchi xabarlarni yigib oluvchi foydalanuvchining pochta

qutichasi tashkil etiladi. Oz navbatida foydalanuvchining pochta programmasini

ozida tort xil papkasi tashkil qilinadi. Bular:

( kiruvchi );

( chiquvchi );

( Yuborilgan );

( Ochirilgan ).

54

12-rasm.Rambler pochta oynasi

Internet Mailda uchta asosiy operasiyalarni ( harakatni ) ajratishimiz mumkin:

1. Chiquvchi xabarni (xatni ) tayyorlash.

2. Pochtani manziliga yetkazish.

3. Kiruvchi xabarni oqish.

papkasida siz yozgan ( lekin xali yuborilmagan ) xatlar toplanadi.

( Pochtani manzilga yetkazish ) buyrugi bilan bu xatlar

pochtali serverga uzatiladi (osha zaxoti Isxodyashie papkasidan ochiriladi ),

lekin ularning nusxasi papkasiga joylashtiriladi.

Yuqorida aytib otilgan papkalardagi xabarlarni ( Ochirilgan )

papkasiga otkazish mumkin va zaruriyat tugilganda qayta tiklanadi. Xabarlarni

bir papkadan ikkinchi papkaga kochirish mumkin ( Punkt menyu [ ]).

Xabarlar bilan bogliq operasiyalarning xammasi Windows standartiga amal

qiladi. Biz faqat Internet Mail ning prinsipial xususiyatlarini korib chiqamiz.

Eslatma. Xar xil pochta mijozlarida papkalar soni va ularning nomlari farqlanishi

orniga ornatilishi mumkin. Masalan, va papkalar orniga

In va Out, yoki va boshqalar.

Ishni bajarish tartibi.

1. EP adresi yaratish (www.rambler.ru, www.mail.ru )

http://www.rambler.ru/http://www.mail.ru/

55

2. Malum EP adresiga xabar yozish va jonatish

3. Kelgan xabarlarni oqish va javob yozish

4. Xabar bilan birga fayllarni jonatish

5. Kelgan xabarlarni ochirib tashlash

6. EPdan chiqib ketish

Xisobot quyidagilarni oz ichiga olishi kerak:

1.Ishning maqsadi va vazifasi.

2.Berilgan topshiriqlar.

3.Ishning nazariy qismi.

4. Ishni bajarish boyicha hisobot.

56

2.2. Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimi boyicha

oquvchilar bilimini baxolash

Oquvchilar bilimini baxolash uchun quyidagi test savollaridan foydalanildi va

oquvchilar bilimi baxolandi

1. Markaziy kompyuter mavjud bolib, unga qolgan barcha kompyuterlar

boglangan bolsa, bunday boglanish qanday ataladi?

*A) Halqasimon

V) Shinali

S) Yulduzsimon

D) Bunday boglanishga nom berilmagan

2. Lokal tarmoq bu:

A) katta hududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi

V) bitta respublika hududida joylashgan abonentlarni birlashtiradi

*S) kichik bir hududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi

D) turli mamlakatlarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi

3. Lokal tarmoq uchun qanday qurilmalar bolishi kerak ?

A) Modem

V) Videokarta

S) Setkarta

D) Multkarta

4. Global tarmoq uchun qanday qurilmalar bolishi kerak ?

A) Modem

V) Videokarta

S) Setkarta

D) Multkarta

57

5. Tarmoqning dastur taminoti nechta qismdan tashkil topgan?

A) 2 ta

V) 4 ta

S) 5 ta

*D) 3 ta

6. Kompyuter tarmoqlari deganimiz nima?

*A) Aloqa kanallari orqali yagona tizimga boglangan kompyuter va terminallar

majmuasi

V) Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi obektlar

S) Abonentlar orasida aloqa ornatuvchi tarmoq

D) Togri javob berilmagan

7. Kompyute