Kijken naar pijn van anderen

Gert Jan Kocken, Bambi (2003)

Project Beroepsoriëntatie

Rosanne van den Eijnden

Jaar 3

Voorwoord:

In mijn project ga ik in op de manier waarop kunst iemand kan helpen. De reden dat ik hiervoor heb gekozen is omdat dit mij enorm aanspreekt en ik ook echt geloof dat kunst heilzaam is en mensen kan helpen. Als mensen problemen hebben, kan dat komen door gebeurtenissen uit het verleden of omdat ze in een moeilijke fase zitten en kunst kan daarbij helpen om eruit te komen. Mijn eigen beeldend werk vloeit voort uit persoonlijke trauma's die ik heb ervaren omdat ik in mijn jeugd veel ben gepest. Door mijn kunst kan ik me goed uiten en door het te maken herleef je het weer en groei je ervan.

Trauma's zijn een belangrijke, persoonlijke voedingsbron voor het werk van een kunstenaar. Omdat je echter met een persoonlijke ervaringen werkt, wat heel kwetsbaar is, is het belangrijk dat je voorzichtig omgaat met de problemen van anderen.

Uiteindelijk is de grootste aanleiding voor dit project van persoonlijk aard, omdat iemand in mijn omgeving een depressieve stoornis heeft. Omdat ik dit van dichtbij meemaak en ik zie hoe het haar en haar omgeving beïnvloedt, wil ik hier meer over weten. Ik hoop dat ik, door me in dit onderwerp te verdiepen, haar en mensen met dezelfde stoornis kan helpen. Kunst kan hierbij een goed middel zijn, door bijvoorbeeld via het maken van beelden op zoek te gaan naar een manier om iets een plaats of stem te geven. Maar ook kijken naar kunst heeft een belangrijke werking voor het zuiveren van de geest. Hier wil ik dan ook dieper op ingaan hoe je door middel van kunst je psyche kunt zuiveren en hoe je dit kunt inzetten binnen een project.

Inhoudsopgave Pagina

Inleiding p.3

Vooronderzoek

- Het belang van kunstp. 4

- Het sublieme en het sublimerenp. 5- Kunst als middelp. 7

- Doelgroep, p. 9

Wat houdt een psychiatrisch/ psychologisch probleem precies in?

- De behoeftepiramide van Abraham Harold Maslowp. 10

- Kenmerkenp. 11

Product:

- De productbeschrijving, doel en duur, financiering.p. 14

Bibliografiep. 17

Bijlagen

- Het sublieme volgens Edmund Burkep. 19

- Belangrijke sublieme kunstp. 20

- Sublimeren van een traumap. 23

- Visual Thinking Stragediesp. 25

- Interviewp. 26

Inleiding

Kijken naar pijn van anderen doen we dagelijks, op televisie is er niet één moment dat er alleen maar leuk nieuws is. De pijn die we zien is wel degelijk echt, maar soms lijkt het net of het zo onwerkelijk is als een dramatische oorlogsfilm.De inwisselbaarheid van beeld maakt de vreselijke gebeurtenissen minder voelbaar en hoe hypocriet het dan ook is, we zijn blij dat wij veilig op de bank zitten. Maar uiteindelijk raken de beelden van oorlog ons nog wel, het ligt er alleen aan hoe het ons wordt aangeboden.

Ook in kunst kijken we naar pijn van anderen. Het leed dat je ziet, bijvoorbeeld het beeld van Jezus aan het kruis, wordt op een bepaalde manier weergegeven en betrekt zo de toeschouwer bij een beeld. Omdat het echter ‘mooi’ is weergegeven, willen mensen er naar blijven kijken, ondanks dat het om iets verschrikkelijks gaat.

Susan Sontag beschrijft in haar boek: Kijken naar pijn van anderen onder andere dat de beelden van the Twin Towers, die op 11 september 2001 werden verwoest, ondanks de verschrikkelijkegebeurtenis ook erg esthetisch zijn. Bij dit soort beelden gaat het erom hoe de kijker het werk ervaart, wat ze voelen. Je ziet dingen die zo verschrikkelijk zijn dat het als effect heeft dat je zelf blij bent dat jij niet Jezus bent die aan het kruis genageld is. Het kan een gevoel van opluchting geven. Dit heeft te maken met het sublimeren in de kunst en het sublieme. Het sublimeren in de kunst is een belangrijk begrip omdat het invloed heeft op het gevoel van de kijker. Hier ga in mijn werkstuk verder op in. [footnoteRef:1] [1: Sontag, S. (2002). Kijken naar pijn van anderen. Zwolle: Druk De Boekentuin.]

Kunst kan volgens Alain de Botton als gereedschap dienen om onze vaardigheden en mogelijkheden te vergroten in het leven. Het compenseert onze aangeboren gebreken op geestelijk gebied. Het kan een therapeutisch medium zijn dat ons kan helpen als vermaak of juist als troost, hierdoor zijn we in staat om onszelf te verbeteren en te groeien.[footnoteRef:2] [2: Botton, A. de (2013). Kunst als therapie. Houten: Uitgeverij Terra Lannoo bv.]

Vooronderzoek

Het belang en het heilzame van kunst

Kunst is een gegeven dat dicht bij ons staat en wat ons maakt tot wie we zijn. We kunnen ons er in uiten en het is deel van onze individuele en gezamelijke identiteit. Binnen de kunst streven we naar het hogere en de mens is van nature door cultuur en kunst bepaald. Cultuur maakt mensen tot een groep en verschaft ons onze identiteit. Kunst komt voort uir het samenspel tussen de buitenwereld om ons heen en de wereld in ons zelf. Door alles wat we oppikken zijn we bewust van de wereld om ons heen en reageren we daarop. Deze wisselwerking is belangrijk want als deze er niet zou zijn kon er niets ontstaan.

Kunst is een representatie van de mens. Uitingen van kunst zijn spiegels van de geest maar ook van de maatschappij waarin we leven. Door dat er een wisselwerking is tussen kunst in de maatschappij en kunst die uit de maatschappij komt, merk je hoe sterk de individuele identiteit en de maatschappelijke identiteit aan elkaar is verbonden.

Doordat kunst laat zien wat er allemaal speelt is zowel het maken van kunst als de consumptie ervan niet los van elkaar te zien. [footnoteRef:3] [3: Samama, L.(2010). Het belang van kunst en cultuur en waarom deze ondersteund moeten worden. Geraadpleegd op 2 december 2015, http://www.comamaastricht.nl/weetjes-het-belang-van-kunst-en-cultuur-coma-maastricht]

Volgens filosofen Alain de Botton en John Armstrong kan kunst ons leren omgaan met problemen in het dagelijkse leven. Of het nu gaat om een slecht geheugen of een saaie baan, in beide gevallenkan kunst helpen want het werkt therapeutisch. Dat wordt ook gesteld in een artikel van de Avrotros.

Als voorbeeld nemen ze Johannes Vermeers Brieflezende Vrouw (1663). De vrouw op het schilderij zal tijdens haar leven er vaak heel anders hebben uitgezien dan ze op het schilderij is afgebeeld. Vermeer koos ervoor om het moment vast te leggen dat ze een brief aan het lezen is voor het raam. Hiermee legt hij een evaring vast.

Volgens Alain de Botton en John Amrstrong is dit een van de kernfuncties van kunst. Volgens hem kunnen kunstwerken hoop, rouwverwerking, evenwicht, zelfinzicht, ontwikkeling en waardering bieden. In de tijd van Aristoteles staat Katarsis erg belangrijk in de tragedie. Het is namelijk belangrijk voor het reinigen voor het fysieke, emotionele , religieuze en mentale. Zo beleeft de toeschouwer Eleos en Phobos (beklag en angst) en ervaart zo de reiniging van de ziel.

Het effect hiervan beschrijft Aristoteles aan de hand van de dramatische handeling in de tragediespelen. Deze tragediespelen worden ook wel de Poetica genoemd. Daarbij vormen drie elementen de basis van de dramatische handelingen in de tragedies. Deze drie handelingen zijn de ommekeer, herkenning en het lijden. Door deze handelingen wordt de ziel van de kijken gereinigd, dit wordt ook wel Katharsis genoemd.

Volgens de theorie van Aristoteles is het dus essentieel dat een tragedie enorm veel lijden bevat. De verschrikking die hierin zit ligt dicht bij het sublieme.

Volgens Aristoteles brengt de verbeelding van verschrikking binnen tragedies ook genot.

Dit betekent dus dat het genieten van het publiek voortvloeit uit de tragische uitvoering en de opgewekte gevoelens van angst en medelijden die in een bepaalde zin ook genot kunnen veroorzaken. [footnoteRef:4] [4: AvroTros. (2014). Naar de psychiater? Welnee, bekijk een kunstwerk! Geraadpleegd op 14 november 2015, http://web.avrotros.nl/cultuur/kunst/nieuws/20140430_ArtistTherapy.aspx]

Volgens Aristoteles is het dus essentieel dat een tragedie groot en vreeswekkend lijden bevat. Hierin herkennen we 'de verschrikking' als bron van het sublieme. Dit is afkomstig van Edmund Burke. Het genot vloeit direct voort uit de tragische uitbeelding, de opgewekte gevoelens van angst en medelijden. Angst en medelijden veroorzaken in zekere zin genot. Een dergelijke directe relatie tussen angst en genot in de sublieme ervaring vinden we heel nadrukkelijk bij Burke.

Het Sublieme

Een citaat van Wallace Stevens over het sublieme:

Hij zegt: “It is a violence from within that protects us from a violence without. It is the imagination pressing vack against the pressure of reality. it seems, in the last analysis, to have something to do with our self-preservation; and that, no doubt, is why the expression of it, the sound of its words, help us to live out lives.[footnoteRef:5] [5: Jahan Ramazani, R. (1989). Yeats: Tragic Joy and the Sublime. Geraadpkleegd op 14 november 2015,http://www.jstor.org/stable/462502?Search=yes&resultItemClick=true&searchText=freud&searchText=the&searchText=sublime&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3Dfreud%2Bthe%2Bsublime%26amp%3Bprq%3Dfreud%2Bsublimeren%26amp%3Bgroup%3Dnone%26amp%3Bfc%3Doff%26amp%3Bhp%3D25%26amp%3Bwc%3Don%26amp%3Bso%3Drel%26amp%3Bacc%3Don&seq=1#page_scan_tab_contents]

Het sublieme is een begrip dat uit de filosofie komt. Het gaat hierbij dus om de esthetische kwaliteit van het grootse. In de tijd van de romantiek werd gemeten aan de overweldigende natuur. Filosofen Edmund Burke en Immanuel Kant maakten het onderscheidt tussen het schone en het sublieme. Het schone is in harmonie en in goede verhoudingen qua vorm. Terwijl het sublieme verwijst naar het contrast van mens en natuur, die angst opwekkend is. Ze zijn in staat de sterkste emotie op te wekken die de geest kan ondergaan. Dit verklaard dan ook waarom mens vaak gefascineerd is door dingen die eigenlijk afschuwelijk zijn om naar te kijken. Als er een ramp gebeurt willen mensen er toch naar kijken omdat we vaak enorm nieuwsgierig zijn aangelegd en het ons fascineert.

Edmund Burke was een Ierse Filosoof. De theorie van Edmund Burke beschouwd de angst die bij een sublieme ervaring optreedt als een vorm van genot. Dat onstaat mede door het besef dat een sublime ervaring in een kunstwerk ons nooit zal kunnen aantasten. Burke staat in sommige opzichten los van de aanstromende romantiek. Hij gaat als een soort velichtingsdenker er vanuit dat de geest alleen zintuigelijke indrukken kan verwerken, en niet zelf iets nieuws kan verzinnen. Burkes zijn theorie ontstond dan ook op het breukvlak van de verlichting, de poging de geest te beheersen waarbij je soms het besef en de greep de geest behoorlijk kunt verliezen. Dit is iets wat perfect bij het sublieme aansluit.

Naast Edmund Burke is er ook Immanuel Kant hij was een Duitse Filosoof die uitgebreidt schreef over het sublieme. Voor Kant vloeide het sublieme direct voort uit de subjectieve ervaring die onstaat uit de botsing tussen de rede en de verbeelding. Daarbij onderscheed Kant twee varianten: in de ene soort komt het sublieme gevoel voort uit het feit dat we een ervaring beleven die zo groots is dat we haar niet als geheel kunnen bevatten (vaak is dat iets landschappelijks als een berg, een zee of een kloof). De andere vorm van sublieme ervaring overweldigt ons zozeer dat we over grenzen van onze geest dreigen heen te gaan. Maar waarvan we volgens Kant uiteindelijk worden weerhouden doordat de rede altijd over de sublieme ervaring triomfeerd..[footnoteRef:6] [6: Hertog Jager, H. den. Het Sublieme. (p. 161)]

Kant was waarschijnlijk de eerste filosoof die stelde dat de toeschouwer bij het bekijken of beluisteren van een kunstwerk in principe autonoom is in zijn smaak en hoe hij of zijn daarover oordeeld. Daarbij wordt hij of zij gedreven door absolute normen. Kant zegt dat ware schoonheid alleen maar kan worden ervaren als de toeschouwer daarbij geen belangen heeft. Of iets mooi is, kun je met andere woorden, volgens Kant alleen maar vasstellen als er geen andere verlangens meespelen ( of het nu seksuele, financiele of andere genoegens zijn). Hiermee maakt hij schoonheid op een subtiele manier toch weer objectief of waarneembaar. Maar Kant is ook een moralist die probeert het besef van schoonheid te gebruiken als een de menselijke moraal zodat het ook niet uit de lucht komt vallen dat hij uiteindelijk stelt dat ware schoonheid zich openbaart in de natuur. Kant beschouwd de kunstwerken van de monnikwerken van Friedrisch en de woeste zeeschilderijen van Turner als de eerste grote sublieme kunstwerken. [footnoteRef:7] [7: Hertog Jager, H. den. Het Sublieme. (p. 46)]

Niet elk schilderij in de romantiek is subliem, het belangrijkste onderscheid tussen het romantische en het sublieme zit hem precies in die combinatie van ontregeling en verheffing die eigenlijk in elk subliem kunstwerk terug te vinden is. Romantische kunst mist bijna altijd een van de twee.

Er zijn een aantal kenmerken die bijna het sublieme terugkeren. Formaat is namelijk erg van belang, omdat sublieme kunst op een bepaalde manier altijd gaat over grootsheid. Met daartegenover de mens met zijn nietigheid die geconfronteerd wordt tegenover een enorme natuur. Als een beeld te veel informatie bevat en te divers is moet je geest zoveel moeite doen om al die informatie te ordenen dat de grenzen van de geest niet meer ontstegen worden. Het besef van de enorme kracht die wordt getoond is iets waar lichaam en geeft niet tegenop kunnen deze verheffing van de geest is een ervaring die op een andere manier niet te bereiken is.[footnoteRef:8] [8: Hertog Jager, H. den. Het Sublieme. (p. 164)]

Sublimeren

Iets wat esthetisch beangstigend is weergeven noemen we ook wel sublimeren. Dit wordt zo genoemd omdat je iets pakt wat eng of pijnlijk is om naar te kijken en het omzet in een beeld wat mensen interesseert, boeit en na laat denken. Het is niet hetzelfde als het sublieme maar het is er wel van afgeleid. Zo bestaat er binnen de kunst het sublimeren van trauma's. Dat gaat erom dat mensen binnen een kunstwerk hun eigen leed weergeven maar het op zo'n manier weergeven dat het de toeschouwer prikkelt en je meeneemt in het verhaal. Voor dat je kan weten wat het sublimeren van een trauma inhoud. Moet duidelijk worden wat de defenitie is van een trauma. Als je in de Dikke VanDale gaat kijken heeft een trauma deze betekenis: Het is of een lichamelijke verwonding of een kwetsing van de psyche (geest) door een heftige ervaring die een blijvende stoornis teweegbrengt. Dit wil ook wel zeggen dat er iets gebeurt in je leven wat in de geest een zogenoemde schade aanbrengt waardoor er een trauma ontstaat. Binnen de kunst zijn er ook kunstenaars die aan de slag zijn gegaan met het sublimeren van het eigen trauma. Dit zijn kunstenaars zoals bijvoorbeeld Louise Bourgeois en Tracey Emin.

In de bijlage is nog meer informatie te vinden over het sublieme met daarbij ook kunstenaars zoals Caspar David Friedrich, Gert Jan Kocken en Guido van der Werves. Ook zijn daar de voorbeelden te vinden van Louise Bourgeois en Tracey Emin.

Kunst als middel

Welke instanties houden zich bezig met kunst als middel?

Als je kunst wilt gebruiken als middel om mensen te helpen, zijn er verschillende mogelijkheden. Het kent ook veel verschillende namen en is er ook in verschillende vormen. Er bestaat bijvoorbeeld kunst therapie, creatieve therapie of kunst als middel. Het kan vele namen hebben, maar het gaat erom dat door middel van het maakproces en het kijken naar kunst mensen worden geholpen met hun mentale problemen. Hieronder staan drie verschillende voorbeelden van instanties die zich bezig houden met kunst als hulpmiddel:

Het CWZ

In ziekenhuizen kunnen mensen na doorverwijzingen van de huisarts en psycholoog in therapie gaan. Deze therapie is niet specifiek gericht op het creatieve proces maar het is er wel onderdeel van. Het CWZ in Nijmegen is de plek waar mijn zus nu in therapie is. Ze is daar drie dagen in de week in dagbehandeling en volgt daar schematherapie. Beeldende en creatieve therapie zijn hier onderdelen van.

In het CWZ worden verschillende soorten therapie aangeboden. Mensen die deze therapieën volgen, gaan door een heel intensief traject. Hierbij kan het dus zijn dat ze meerdere dagen per week in behandeling zijn. Creatieve therapie is dan niet de hoofdtherapie, maar is er een onderdeel van een groter pakket. Het wordt bijvoorbeeld aangeboden als onderdeel van systeemtherapie, schematherapie, structuurtherapie of therapie voor mensen met somatisch onbegrepen klachten.

ZelfstandigenZelfstandigen zijn personen die een opleidingen hebben gevolgd tot creatief therapeut en daarna een eigen praktijk zijn gestart. Deze zelfstandigen bieden vaak dan ook alleen creatieve therapie aan. Een voorbeeld hiervan is Lou Bettina Klein (http://www.kunst-en-therapie.nl/beeldende-therapie/). De reden dat ik haar als voorbeeld pak, is omdat de teksten op de site me heel erg inspireerden, evenals de lay-out van haar site. Op de site staat ook een stuk tekst over beeldende therapie door Henk Smeijsters:

"Beeldende therapie heeft een geheel eigen inbreng in de behandeling door de ervaring in het ‘hier en nu’ te integreren. Het bijzondere van beeldende therapie is dat naast gesprekken gebruik wordt gemaakt van materialen. Daarbij kunt u denken aan alle soorten materiaal waarmee beeldend vormgegeven kan worden. In beeldende therapie wordt ervan uitgegaan dat verschillend materiaal ook verschillende gevoelens oproept, met deze emoties kan dan gewerkt worden."

Omdat het aanbod van de therapeut wordt afgestemd op de cliënt, kan er een proces op gang komen in het beeldend werk dat gelijkloopt met het psychische proces. Een ander typisch aspect van beeldende therapie is het mogen verkennen van eigen kwaliteiten en het plezier van de ervaring zelf. Vaak kan men onverwachte, soms verrassende ervaringen opdoen, die de belevingswereld kunnen veranderen.[footnoteRef:9] [9: Klein. B. (sd).Beeldende therapie. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.kunst-en-therapie.nl/beeldende-therapie/]

De Boei Kunst (Boeiendekunst)

De Boei Kunst is onderdeel van het GGZE in Eindhoven. Het bestaat uit een winkel, atelier en kunstuitleen. De doelgroep van De Boei bestaat primair uit volwassenen met een psychologische/ psychiatrische achtergrond en secundair uit alle mensen die kwetsbaar zijn. Ze gaan ervan uit dat de deelnemers de dag willen indelen ens elke dag zinvol bezig willen zijn. Slechts een klein deel van de tijd bestaat uit het behandelen van de (psychiatrische) problemen. De deelnemers mogen zijn hoe ze zijn en hoe ze zich op dat moment voelen met zijn/haar problematiek. Vanuit een acceptatieproces kan namelijk herstel en groei ontstaan en zo kan de deelnemer aan zichzelf werken. Kunst staat hier centraal, deelnemers kunnen schilderijen maken maar ook toegepaste kunst zoals opgeknapte meubels , mozaïek en sieraden. Hierbij werken ze naar een expositie toe, maar er werken ook veel kunstenaars aan eigen werken. Samenwerken is bij De Boei erg belangrijk. ze streven er naar dat de deelnemers beter kunnen participeren in de maatschappij.

Zelf spreekt mij instantie De Boei Kunst het meeste aan omdat de deelnemers ook vrij worden gelaten en er ook een echt atelier met winkel aanwezig is wat natuurlijk super gaaf is ook voor de deelnemers zelf. Dit kan ze helpen met waardering te voelen voor het werk dat ze zelf maken.

Doelgroep

Onderzoek naar mijn doelgroep

Mijn onderzoek is gericht op mensen met een psychische problematiek. Het blijkt dat veertig procent van alle mensen in Nederland in zijn of haar leven te maken krijgt met een psychologische of psychiatrische stoornis. Vele pakken de draad snel weer op, anderen blijven een langdurige tijd kwetsbaar. Ongeveer vier procent van Nederlanders heeft last van ernstige psychische problematiek en maken dan ook regelmatig gebruik van geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Ongeveer één procent van de bevolking heeft zeer ernstige psychische of psychiatrische problematiek. Vaak gaat het om meerdere problemen, bijvoorbeeld dat diegene kampt met een verslaving of dak- of thuisloos is.

Angststoornissen, verslaving en depressie staan in Nederland in de top tien van ziekten met de grootste ziektelast. [footnoteRef:10] [10: De Kanteling. (2011). Mensen met psychiatrische problematiek en het WMO-beleid. Utrecht, Utrecht, Nederland. Geraadpleegd op 14 november 2015,http://www.invoeringwmo.nl/sites/default/files/Handreiking%20GGZ.pdf]

Binnen mijn onderzoek ga ik me focussen op mensen met een psychische problematiek, namelijk een depressie. Zoals hierboven al aangegeven, staat een depressie in de top tien van ziekten met de grootste ziektelast. De keuze van mijn doelgroep is mensen tussen de 18 en 25 jaar.

In deze periode ben je voor de wet volwassen maar doen zich vaak veel problemen voor. Je moet belangrijke keuzes maken en voor jezelf zorgen. Toch gebeurt er ook van alles in je leefomgeving wat er voor kan zorgen dat je op een breekpunt komt. Deze periode in je leven kan leuk zijn, maar ook moeilijk. Het ene moment zit je vol zelfvertrouwen, het volgende moment ben je onzeker en denk je heel negatief over jezelf. Het is een periode waarin je jouw eigen identiteit gaat ontwikkelen, maar waarin de druk en verwachtingen van de maatschappij ook voelbaar worden. Soms groeien de moeilijkheden je boven het hoofd. Dit kan zowel worden veroorzaakt door het verleden als door het nu. Van deze moeilijkheden kun je psychisch in de knoop raken.[footnoteRef:11] [11: GGZ.(sd). Jongvolwassenen. Geraadpleegd op 1 augustus 2015, http://www.ggzwnb.nl/clienten-en-naasten/ons-zorgaanbod/jongvolwassenen-18-25-jaar]

Wat houd een depressie precies in? Waardoor word je beïnvloed?

Bij een depressie bent je overmatig somber, neerslachtig, lusteloos of vlak. Samen met angststoornissen is een depressieve stoornis één van de meest voorkomende psychische problemen.

Maar hoe ontstaat een depressieve stoornis?

Een depressie kan in een korte tijd maar ook over een langere periode ontstaan. Als het gaat om een langere periode nemen de klachten langzaam toe. Voor een depressie is niet specifiek een oorzaak aan te geven, het gaat om een combinatie van verschillende factoren per persoon. Je hebt psychologische, biologische en sociale factoren die er voor kunnen zorgen dat je in een depressie raakt.

Psychologische factoren

Je persoonlijkheid speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van een depressie. Deze bepaalt hoe je in het leven staat en je naar dingen in je leven kijkt. Depressieve mensen denken vaak negatief, voelen zichzelf minder waard. Dit draagt dan ook bij aan de stemming en houdt deze in stand. Deze negatieve gedachten worden vaak veroorzaakt door nare of ingrijpende ervaringen die in de jeugd voorkomen. Niet alle mensen zijn even vatbaar voor deze nare ervaringen. Daarnaast kan het ook zijn dat je depressief wordt terwijl er geen ingrijpende gebeurtenissen in je jeugd zijn voorgekomen.

Bij een depressie is de manier hoe mensen omgaan met tegenslagen belangrijk voor hun situatie. Ze hebben het gevoel dat ze weinig invloed hebben op het leven en hierdoor depressiever raken. Ook hevige teleurstellingen kunnen leiden tot depressieve gevoelens, ze kunnen hier vaak hun gevoelens over een teleurstelling moeilijk uiten.

Biologische factoren

Je kan een erfelijke aanleg hebben om een depressie te ontwikkelen. Een bepaalde verstoring van de overdracht van prikkels in de hersenen zorgt hiervoor. Neurotransmitters zijn stoffen die hierbij een rol spelen. deze blijken niet genoeg aanwezig te zijn of niet goed te functioneren. Het is nog niet duidelijk of dit aangeboren is of dat dit komt door gebeurtenissen of omstandigheden. Een depressie kan ook beginnen na een bevalling. Klachten kunnen ook beginnen rond het verergeren van de menstruatie of in de overgang. Veranderingen in de hormonale huishouding zijn bij vrouwen dus van invloed.

Sociale factoren

Bij sociale factoren gaat het om ingrijpende levensgebeurtenissen zoals het overlijden van een dierbare, het zelf ernstig ziek worden, verbreken van een relatie of het verliezen van werk.

Het blijkt ook dat mensen die sociaal geïsoleerd zijn vatbaarder zijn voor een depressie. Maar ook relatieproblemen of overbelasting door privé- of werkomstandigheden kunnen leiden tot een depressie. Echter is niet iedereen die dit meemaakt ook vatbaar voor een depressie.

Een ingrijpende gebeurtenis kan echter wel meespelen bij iemand die toch al een bepaalde kwetsbaarheid heeft.[footnoteRef:12] [12: Doktordoktor. (2014). Depressieve stoornis.Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.dokterdokter.nl/aandoening/depressieve-stoornis/]

De behoeftepiramide van Abraham Harold Maslow

Abraham Maslow (1908-1970) is een Amerikaanse psycholoog. Hij verklaarde in 1943 dat mensen streven om bepaalde behoefte te bereiken. Wanneer ze aan een behoefte hebben voldaan, willen ze aan de volgende werken. De vroegste versie (1943-1954) van de hiërarchie van behoefte gaat om vijf behoeften. Deze worden verbeeld in een hiërarchische piramide. Deze kunnen worden verdeeld in basis- en groei behoeften. Om de top van de piramide dus te bereiken moet je eerst een basis hebben.

Men moet dus eerst aan de lagere behoeften werken voor men aan de hogere behoeften toe kan komen en ondertussen deze lagere behoeften blijven vervullen.

De oorspronkelijke behoeften van Maslow:

1. Behoefte aan lichamelijke behoeften (zoals lucht, voedsel, drinken, warmte, seks en slapen).

2. Behoefte aan veiligheid en zekerheid (zoals bescherming tegen de elementen, orde, wetten, stabiliteit, vrijheid van angst).

(Figuur 1 Abraham Maslow, Behoeftepiramide (1943))3. Behoefte aan liefde en affectie (zoals vriendschap, intimiteit, genegenheid en liefde) Dit wordt ook wel sociaal contact genoemd.

4. Behoefte aan waardering en affectie (zoals onafhankelijkheid, status, prestige, zelfrespect, respect van anderen).

5. Behoefte aan zelfontwikkeling (zoals realiseren persoonlijke mogelijkheden, persoonlijke groei, zelfontplooiing). [footnoteRef:13] [13: Hammond, C., Kremer, W.(2013). Abraham Maslow and the pyramid that beguiled business. geraadpleegd op 2 december 2015, http://www.bbc.com/news/magazine-23902918]

Kenmerken

Zoals hier boven te zien is bij de behoeftepiramide van Abraham Maslow, geeft hij behoeftes aan om gelukkig te kunnen zijn. Als mensen te maken krijgen met een depressie, hebben zij vaak een tekort aan deze behoeften.

Binnen het programma dat ik wil gaan ontwerpen, zullen een paar kernwoorden centraal staan. Deze begrippen onder andere ook vanuit de theorie van Maslow. Dit zijn termen die erg belangrijk zijn voor een proces en hierop worden dan ook de opdrachten gebaseerd.

Veiligheid en Vertrouwen is een belangrijk begrip als je werkt met mensen die psychische problemen hebben. Iedereen heeft zijn eigen verhaal en zijn eigen verleden dat ze niet meteen met elkaar zullen willen delen. Zoals al eerder is gezegd hebben mensen soms sociale problemen dus zijn ze minder goed in de omgang met anderen. Het leren delen met elkaar en samenwerken en het gevoel van veiligheid is erg belangrijk. Deze veiligheid moet je binnen een project kunnen opbouwen zodat deelnemers elkaar later ook kunnen helpen.

Rehabilitatie is belangrijk voor mensen met psychische/ psychiatrische problemen omdat ze bij deze vorm hulpverlening krijgen waarbij de nadruk ligt op het eerherstel. Hierbij krijgen de deelnemers hoop. perspectief en vooruitgang. Mensen worden zo begeleid dat ze weer kunnen functioneren en participeren binnen de maatschappij, maar het gaat ook om persoonlijk herstel. Door rehabilitatie kunnen mensen terug sociale rollen vervullen waarvan dat eerst niet meer mogelijk was. Het gaat er dus vooral om dat het lot van de deelnemer verbetert en dat deze weer kan emanciperen.

Zoektocht, ofwel naar de oorzaak van het probleem, of naar jezelf. Voordat je kunt beginnen met werken aan je problemen moet je weten wat je dwars zit. Dit wil ik bereiken door met de desbetreffende persoon in gesprek te gaan. Daarna kan een deelnemer op zoek gaan naar wat voor hem of haar goed voelt bij het maken van kunst. Ze zijn uiteindelijk op zoek naar de weg die leidt naar het goede pad waarvan ze even zijn afgeweken. De zoektocht wordt dus ook beeldend vastgelegd, waardoor er kan worden gekeken naar welk pad er is bewandeld en welke richting men op wil gaan.

Zelfontplooiing is belangrijk voor mensen met een depressieve stoornis. Ze moeten aan zichzelf willen werken en ook vooral aan hun eigen zelfbeeld, zodat ze ook opnieuw zelfrespect krijgen en van zichzelf gaan houden. De manier hoe ze zichzelf zien is bepalend voor hoe ze zich voelen. Maar dan is het wel belangrijk dat ze hier hulp in krijgen want ze kunnen niet in een keer helemaal blij zijn met hoe ze zijn. Door samen te werken en verhalen te delen zullen ze zich ook meer ontwikkelen en door daarnaast bezig te zijn helpt dit hen met het ontplooien van zichzelf.

Herkenning is belangrijk omdat het een fijn gevoel geeft wanneer je weet dat je niet de enige bent die iets heeft meegemaakt. In een project zoals bij De Boei Kunst, werken de deelnemers ook samen waardoor ze ook meemaken wat de ander doormaakt en hierbij kan herkenning ontstaan. Ze zijn niet de enigen die het moeilijk hebben en staan er zeker niet alleen voor ook al kan dat juist door de depressie wel zo voelen.

Expressie is een manier om de kracht en energie die je binnen in je hebt ook naar buiten te leren uiten. Soms is moeilijk om je te uiten in woorden maar juist veel makkelijker om je te uiten via beeld. Dit kan aan de hand van allerlei manieren: door tekeningen, te schilderen of te scheuren. In expressie kun je jouw energie kwijt. Het is een fijne manier van werken want je mag al je emoties er in kwijt getuige het volgende citaat:

“Expressie is een bevrijdende kracht van de mens. Door uitdrukking te geven aan vreugde, pijn, verdriet, woede of verlangens kunnen gevoelens van isolatie en zelfs blokkades door- broken worden. Beeldende werkstukken kunnen sporen zijn die zichtbaar worden. Ze kunnen stukjes van een communicatie of kleine verhalen tonen, die een brug vormen tussen lichaam en geest. Het gaat om ontwikkeling en groei van eigenheid.”[footnoteRef:14] [14: Klein, B.(sd). Beeldende Therapie. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.kunst-en-therapie.nl/beeldende-therapie/]

Herinnering is een factor die heeft bijgedragen aan de problematiek van iemand met een depressieve stoornis. Bepaalde gebeurtenissen hebben effect op je en daarom moet je hiermee leren omgaan. Door met je herinneringen om te gaan kun je ze beter een plek geven. Vele kunstenaars gebruiken herinneringen in hun werk, bijvoorbeeld Louise Bourgeois. Zij verwerkt een persoonlijk trauma in al haar werken. Wat zij maakt is beïnvloed door haar verleden. Haar werk heeft te maken met haar familiesituatie van vroeger. Toen Louise klein was, had ze een hele goede band met haar vader. Maar toen zij erachter kwam dat hij een affaire had met haar juf veranderde hun relatie. Deze jeugdervaring is voor haar een aanstoot tot haar werk. Begrippen zoals overspel, schuld en macht zijn belangrijke elementen in haar werk. Er is een wrijving tussen een haat- liefdesverhouding die ze heeft met haar vader en dit heeft in haar werk tot gevolg dat er soms een soort strijd zichtbaar is tussen de seksen.

Het is dus te zien dat zij haar herinneringen van vroeger gebruikt en deze inzet om ervan te groeien en het te verwerken/ er mee om te gaan door middel van kunst.

Een artikel van Maria Zarzycka geeft duidelijk aan waarom herinnering binnen de kunsten zo belangrijk is. Privé en publieke aspecten van pijn, samen met het vertellende proces en moment dat je ergens getuige van bent, hebben een hyper-zichtbaarheid bereikt in de vorm van tekeningen, schilderijen, foto’s, tv en internet. De herinnering van het beschadigde lijf van een persoon wordt een publiek spektakel binnen de kunst. Kunst die pijn representeert laat sterk het proces van herinnering zien. Door bepaalde impulsen vorm te geven in een kunstwerk en er naar te kijken als iets anders, kan iemand anders de pijn te herkennen. Beeldende kunst geeft een manier om te herinneren en te verwerken.[footnoteRef:15] [15: Zarzycka, M. (2009). The force of recalling: pain in visual arts. In Plate, L., Smelik, A. (red.), Technologies of memory in the arts (pp. 132 – 149). Londen: Palgrave Macmillan.]

Dit wil dus eigenlijk zeggen dat het werk een herinnering is die de kijker meeneemt en een beeld geeft van het pijnlijke proces van de maker.

Confronteren is van belang omdat je moet leren omgaan met de oorzaak van jouw problematiek en dat is een confronterend proces. Het is iets wat hoort bij het verwerken. Het kan voor jezelf confronterend zijn om een zelfportret te maken, maar het kan ook confronterend zijn voor de kijker omdat hij een deel van de maker kan zien.

Een voorbeeld van een student die de buitenwereld confronteert met kunst is Emma Sulkowicz. Zij werd twee jaar lang op haar studentenkamer op Columbia University verkracht. De universiteit en de politie deden er niets mee. De studente Beeldende Kunst besloot om voor haar afstudeerproject de matras mee te slepen. Haar project heet Carry That Weight. Ze blijft deze meedragen tot haar verkrachter wordt opgepakt. Zelf zegt ze dit er over: “Dit project is een manier om over een van de ergste dingen die me ooit is overkomen heen te komen. Als m’n spieren sterker worden, hoop ik dat ik emotioneel ook sterker word.” Hiermee probeert ze dus haar trauma te verwerken maar ook een statement neer te zetten.[footnoteRef:16] Dit project is niet iets dat er mooi uitziet, het is vooral erg confronterend. Maar toch heeft het veel kracht doordat iemand standvastig is en volhoudt ondanks dat het enorm zwaar is wat ze doet. Hierin is wel enorm veel schoonheid te zien door de manier hoe Emma doorzettingsvermogen toont. Het gevecht tussen Emma en de matras die ze meetrekt is enorm beeldend. [16: Artikel Emma Sulkowicz, geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.lindanieuws.nl/nieuws/verkracht-meisje-protesteert-met-matras/]

(Zelf)Reflectie is één van de belangrijkste kenmerken die er zijn. Door naar je eigen werk te kijken, maar ook naar dat van anderen, merk je hoe mensen jouw werk zien en hoe jij er zelf instaat. Zo krijg je nieuwe inzichten omdat anderen soms onderliggende informatie zien. Ook kan het erg opluchten om je gemaakte werk met elkaar te delen. Ook doordat andere naar jouw werk kijken krijg je veel feedback en als deze goed is, is er ook meteen sprake van waardering en erkenning. Dit is iets wat belangrijk is voor iemand met een depressie zodat ze beter naar zichzelf leren kijken en dat niet in negatieve zin.

Inzicht is iets dat mensen met een depressieve stoornis niet meer hebben. Ze zijn het overzicht en het inzicht in hun leven kwijt en hierdoor functioneren ze niet meer zoals het hoort. Het is dus belangrijk dat ze tijdens het maken van werken meer inzicht krijgen in hun eigen leven. Kölher noemt inzicht ook wel het moment waarop de oplossing van een probleem zich aandient. Inzicht is het resultaat van een doeltreffende (her)structurering of (her)Interpretatie van het probleem dat tot oplossing leidt.[footnoteRef:17] Kunst kan onze zelfkennis vergroten en is ook uitermate geschikt om de vruchten die we daarvan plukken op anderen over te brengen.[footnoteRef:18] [17: Veen, T. van der/ Wal, J. van der (2012). Van leertheorie naar onderwijspraktijk. (p. 120) Groningen: Noordhoff Uitgevers.] [18: Botton. Kunst als therapie. (p.49).]

Waardering en erkenning is het laatste begrip wat van belang is binnen dit programma. Een van onze grootste fouten, en een van de redenen waarom we ons ongelukkig voelen, is dat we weinig oog hebben voor wat ons altijd omringt. We zien de waarde niet in van wat voor ons ligt. Kunst kan ervoor zorgen dat we een zuiverdere beoordeling maken van wat waardevol is. Het kan namelijk tegen onze gewoonten ingaan en ons uitnodigen opnieuw te bepalen wat we bewonderen of mooi vinden. Oftewel, het kan ons een nieuwe blik geven.[footnoteRef:19] Waardering is dat wat ervoor zorgt dat mensen trots kunnen zijn op zichzelf, een vaardigheid die mensen met een depressieve stoornis vaak hebben verloren. Aan het einde van het programma mogen ze, als ze dit willen, ook alles wat ze hebben gemaakt meenemen naar huis. Dan kunnen ze terugkijken op hun eigen proces en waarderen hoe hard ze hebben gewerkt om te komen waar ze zijn. [19: Botton. Kunst als therapie. (p. 59).]

Het Product

Productbeschrijving

Het product wat ik heb ontworpen is gericht op de deelnemers van de Boei Kunst in Eindhoven. Het gaat hierbij om een project waarbij we aan de slag gaan met het sublieme en sublimeren maar waarbij de interpretatie van de deelnemer de vrije loop kan gaan. Dit is omdat de deelnemer bij de boei Eindhoven in het traject erg vrij wordt gelaten en daarom wil ik hem of haar ook niet belemmeren binnen dit project. Zelf geef ik hen de richtlijnen voor een onderwerp en de keuzes in materiaal, zo is er wel degelijk sprake van een houvast die toch niet te streng is. Bij het project worden ook kunstenaars als voorbeeld gegeven om de deelnemers te laten zien hoe kunstenaars zijn om gegaan met het sublieme en het sublimeren van kunst. Daarna kunnen zij zelf de eigen interpretatie erop loslaten. Het is de bedoeling dat de deelnemers toewerken naar een expositie, dit is goed aangezien ze hierdoor dan zelf vertrouwen krijgen omdat het werk geëxposeerd word. Dat is iets wat de deelnemers ook het gevoel geeft dat ze gewaardeerd worden en erkent worden. De deelnemers krijgen de keus tussen het maken van schilderijen, tekeningen of een installatie. Het onderwerp, het sublieme of sublimeren heeft alles te maken met emoties en hoe kunst jou beinvloed als persoon. Daarom is dit een mooi uitgangspunt voor de deelnemers. Omdat emoties vaak moeilijk zijn om over te praten vooral als je depressief bent en het dan makkelijk is om het te verbeelden. Tijdens dat dit project loopt krijgen de deelnemers ook psychologische hulp aangeboden van de Boei Eindhoven. Dit valt buiten het project maar hoort wel bij het traject wat de deelnemers volgen bij de Boei. Binnen het project is er geen sprake van een beoordeling. Dit is omdat het werk van de deelnemers geen cijfer krijgt het gaat erom wat het maken en kijken naar kunst met de deelnemer doet. De reflectie op het proces en het werk vind plaats in de vijfde week van het project en is het reflecteer moment wat onstaat door vragen van de workshopgever en de feedback van andere deelnemers binnen het project.

Doel en duur

Het doel van het project is dat de deelnemers zich beter gaan voelen naar maten ze meer beeldend bezig zijn. De deelnemers moeten hun energie erin kwijt kunnen en het gevoel hebben dat ze gewaardeerd worden en zichzelf kunnen zijn. Het is de bedoeling dat de deelnemers werken aan de kenmerken die al eerder in het werkstuk genoemt zijn. De kenmerken zijn Veiligheid en vertrouwen, rehabilitatie, zoektocht, zelfontplooiïng, herkenning, expressie, herinnering, confronteren, zelfreflectie, inzicht en waardering en erkenning. Deze kenmerken zijn heel belangrijk om het uiteindelijke doel te bereiken namelijk dat de deelnemer zich beter gaat voelen zichzelf gaat herstellen en weer kan gaan participeren in de maatschappij. Door middel van kijken naar kunst en het maken ervan zal de deelnemer zich beter gaan voelen. De duur van het project is zes weken. Hierbij gaat het om drie dagen in de week waar ze aan het project kunnen werken. Omdat de boei uitgaat van het zelf willen werken is het moeilijk om vast te stellen welke uren ze er precies zijn. Maar door drie dagen in de week te pakken hebben de deelnemers tijd en ruimte om aan de kunst te werken.

Financiering

De financiering van het project gaat via de boei Eindhoven. Omdat dit project binnen de boei word gegeven worden daar de financieringen van gebruikt. Materialen en gereedschappen zijn er al aanwezig dus dit heft niet berekent te worden in de financiering. echter als materialen op zijn zullen deze wel nieuwen gehaald moeten worden.

Week 1:

In de eerste week stellen de deelnemers en ik zelf ons voor zodat we elkaar beter leren kennen. Zo kunnen ze misschien herkenning zien in situaties van anderen waardoor ze het gevoel krijgen dat ze niet alleen zijn. Na de kennismaking beginnen we met het project. In de eerste week van het project worden de deelnemers eerst in aanraking gebracht met Visual Thinking Strategies. Dit is om de deelnemers dieper te leren kijken naar kunst. Hierbij oefenen we met onder andere Caspar David Friedrich, Gert Jan Kocken, Guido van der Werves, Louise Bourgeois en Tracey Emin. Hierbij gaan we dus dieper op de werken in door ze eerst te bekijken en het werk te bevragen. Daarna zal er een uitleg worden gegeven over het werk zelf en over het sublieme en het sublimeren van kunst. Daarna praten we over wat de deelnemers zelf van deze kunst vinden en delen ze hun mening waardoor ze samen werken en elkaar leren kennen. Daarna mogen ze een richting kiezen die ze op willen met hun eigen beeldende werk.

Terwijl de deelnemers aan de slag zijn loop ik rond om ze te vragen naar hun persoonlijke interesses en me te verdiepen in wat ze maakt tot wie ze zijn. Niet iedereen zal dit even snel willen delen en dat hoeft ook niet, maar door via het werk te praten en erop te reflecteren leer je van alles over de deelnemer. Ook kan je hem of haar inzicht geven in het werk en het waarderen wat ze doen. De deelnemers kunnen in deze fase nog veel experimenteren en kijken wat ze willen. Ze hoeven nog niet meteen te beginnen aan een eindwerk. Het draait dus vooral ook om expressie waardoor ze hun energie kwijt kunnen in het werk. Ook als ze vragen hebben over bepaalde technieken binnen het schilderen of tekenen kunnen ze dit bij mij aangeven zodat ik ze een kleine demonstratie kan geven over hoe je deze technieken toepast. Terwijl ze bezig zijn in dit project werken ze aan rehabilitatie waardoor ze straks beter kunnen deelnemen in de maatschappij.

Week 2

Week twee draait om het kijken naar het werk wat er de voorgaande weken is gemaakt. Hierbij beginnen we gezamenlijk en door te vragen of er mensen bij zijn die iets willen laten zien en uit willen leggen, leren de deelnemers ook van elkaar en elkaar beter kennen. Zelf zou ik ook een werk meenemen en laten zien waar ik mee bezig ben. Omdat mijn werk ook gaat over sublimeren en emoties is dit iets wat mooi aansluit. Daarna kunnen de deelnemers verder aan de slag en als er vragen zijn of ze willen praten over het werk loop ik rond om ze te begeleiden. Echter wil ik ze binnen het proces wel graag vrijlaten. Ook zal ik rondlopen om de deelnemers te inspireren met bronnen uit de kunstgeschiedenis. Als ze dit interessant vinden kunnen ze zich daarin verdiepen. Ook voor deze week geld dat als ze vragen hebben over technieken, ze een demonstratie kunnen krijgen die hen helpt bij het ontwikkelen van een bepaalde techniek. Ze zijn bezig aan een beeldende zoektocht naar zichzelf.

Week 3

In week drie zijn de deelnemers al verder op weg, het is belangrijk dat je aandacht geeft aan de deelnemers en hun werk waardeert, wat ze doen en dat ook laat merken. Het is namelijk van belang dat als iemand goed werkt dit ook aan te geven en een soort schouderklopje te geven. Hierdoor zal de deelnemer zelf ook zijn technieken meer leren te waarderen en wordt ook een goede zelfreflectie ontwikkeld. Binnen het werk dat ze maken kunnen ze ook geconfronteerd worden met zichzelf doordat iets niet lukt of ze iets ergs pijnlijks aankaarten binnen hun werk. Door dit te gebruiken en het opnieuw te beleven kunnen de deelnemers groeien in hun proces. Door beeldend te werken kom je vaak herinneringen tegen waar van het belangrijk is dat je ze omzet in iets goeds zoals bijvoorbeeld een beeld. Niet alleen in het beeldende proces maar ook in het persoonlijke proces. Hierdoor ontstaat inzicht over de situatie waarin ze zitten. Ze ontplooien zichzelf als het ware door te leren over zichzelf via beeld.

Week 4

Week vier is de laatste week waar ze werken aan het project. De week daarna is de opbouw voor de expositie al. In deze week kunnen ze doorwerken en terwijl ze dit doen zal ik rondlopen om te kijken of ze ergens hulp of vragen nodig hebben. Hierbij zal ik ze positieve feedback geven over het werk zodat ze zelf ook vertrouwen hebben in wat ze doen. Het beeldend proces van mensen is erg van belang en ook iets wat erg inspirerend is. Na de laatste dag dat ze eraan kunnen werken beginnen we met een selectie maken van de werken die de deelnemers hebben gemaakt zodat zij deze kunnen exposeren.

Week 5

Week 5 is de week van het opbouwen, in week 4 hebben de deelnemers werken gekozen die ze wilden exposeren. In week 5 word er hard gewerkt om bij de Boei kunst in Eindhoven de expositie op te bouwen. Hierbij zijn de deelnemers samen de curatoren die de tentoonstelling bepalen. Hierdoor krijgen ze zelf ook inzicht over hoe dit in zijn werk gaat. het inrichten van een tentoonstelling of expositie is iets wat erg interessant is en ook speciaal. Dit is dan ook waarom het belangrijk is om de deelnemers erbij te betrekken. Als alles hangt, evalueren we met zijn allen over de afgelopen maand, wat ze er van vonden en hoe ze kijken naar het werk dat ze gemaakt hebben. Hierbij leren ze over zelfreflectie maar ook over het reflecteren op andermans werk. Daarbij kunnen ze leren van elkaar en werken ze aan de persoonlijke groei.

Week 6

De expositie is geopend.

Bibliografie

Literaire bronnen

Botton, A. de ( 2013). Kunst als therapie. Houten: Uitgeverij Terra Lannoo bv.

Hertog Jager, H. den (2015). Het Sublieme. Amsterdam: Athenaeum- Polak & Van Gennep.

Muste, E., Weertman, A., & Claassen, A.M. (2009). Handboek klinische schematherapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Sontag, S. (2002). Kijken naar pijn van anderen. Zwolle: Druk De Boekentuin.

Veen, T. van der/ Wal, J. van der (2012). Van leertheorie naar onderwijspraktijk. Groningen: Noordhoff Uitgevers.

Zarzycka, M. (2009). The force of recalling: pain in visual arts. In Plate, L., Smelik, A. (red.), Technologies of memory in the arts (pp. 132 – 149). Londen: Palgrave Macmillan.

Internet bronnen

AvroTros. (2014). Naar de psychiater? Welnee, bekijk een kunstwerk! Geraadpleegd op 14 november 2015, http://web.avrotros.nl/cultuur/kunst/nieuws/20140430_ArtistTherapy.aspx

BoeiendeKunst. (sd). Missie en visie. Geraadpleegd op 1 december 2015,

http://www.boeiendekunst.nl/?s=missie

Burke, E. (1756). A Philosophical inquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful. Geraadpleegd op 1 december 2015, https://blogs.warwick.ac.uk/files/rvpsupperclub/burke_sublime_and_the_beautiful.pdf

Cultuureducatie Amsterdam. (2015). Visual Thinking Stragedies. Geraadpleegd op 3 december 2015, http://www.cultuureducatieinamsterdam.nl/visual-thinking-strategies/

De Kanteling. (2011). Mensen met psychiatrische problematiek en het WMO-beleid. Utrecht, Utrecht, Nederland. Geraadpleegd op 14 november 2015,

http://www.invoeringwmo.nl/sites/default/files/Handreiking%20GGZ.pdf

Doktordoktor. (2014). Depressieve stoornis.Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.dokterdokter.nl/aandoening/depressieve-stoornis/

Eerkens, M. (2014). Waarom 'een goed gevoel krijgen' van kunst net zo belangrijk is als rekenen. Geraadpleegd op 3 december 2015, https://decorrespondent.nl/2227/Waarom-een-goed-gevoel-krijgen-van-kunst-net-zo-belangrijk-is-als-rekenen/154110627-845577b8

Emin, T.(2015). Biografie. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.traceyeminstudio.com/biography/

GGZ.(sd). Jongvolwassenen. Geraadpleegd op 1 augustus 2015, http://www.ggzwnb.nl/clienten-en-naasten/ons-zorgaanbod/jongvolwassenen-18-25-jaar

GGZNederland. (2013). Ervaringsdeskundigheid. Geraadpleegd op 2 december 2015,

http://www.ggznederland.nl/uploads/publication/Ervaringsdeskundigheid.pdfhttp://www.simplypsychology.org/maslow.html

Hammond, C., Kremer, W.(2013). Abraham Maslow and the pyramid that beguiled business. geraadpleegd op 2 december 2015, http://www.bbc.com/news/magazine-23902918

Jahan Ramazani, R. (1989). Yeats: Tragic Joy and the Sublime. Geraadpkleegd op 14 november 2015,

http://www.jstor.org/stable/462502?Search=yes&resultItemClick=true&searchText=freud&searchText=the&searchText=sublime&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3Dfreud%2Bthe%2Bsublime%26amp%3Bprq%3Dfreud%2Bsublimeren%26amp%3Bgroup%3Dnone%26amp%3Bfc%3Doff%26amp%3Bhp%3D25%26amp%3Bwc%3Don%26amp%3Bso%3Drel%26amp%3Bacc%3Don&seq=1#page_scan_tab_contents

Klein, B.(sd). Beeldende therapie. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.kunst-en-therapie.nl/beeldende-therapie/

Kunstbus. (sd). Louise Bourgeois. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.kunstbus.nl/kunst/louise+bourgeois.html

Linda. (2014). Verkracht meisje protesteert met matras. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.lindanieuws.nl/nieuws/verkracht-meisje-protesteert-met-matras/

Moma. (sd). Louise Bourgeois. Geraadpleegd op 21 mei 2015,http://www.moma.org/explore/collection/lb/about/biography

Samama, L.(2010). Het belang van kunst en cultuur en waarom deze ondersteund moeten worden. Geraadpleegd op 2 december 2015, http://www.comamaastricht.nl/weetjes-het-belang-van-kunst-en-cultuur-coma-maastricht

VTS.(2015). Method &Curriculum. Geraadpleegd op 3 december 2015, http://www.vtshome.org/what-is-vts/method-curriculum--2

Lesmateriaal:

Boessen, J. (2015). Katharsistheorie. PowerPoint.

Boessen, J. (2015. Kunst is therapie. PowerPoint.

(Dit zijn bronnen die ik van Judith heb gekregen om te gebruiken in mijn werkstuk. Echter zijn het PowerPoint's om dit aan te duiden heb ik het op deze manier geformuleerd.)

Bijlagen:

Het Sublieme volgens Edmund Burke

Wat voor soort van ideeën je hebt over pijn en gevaar, een soort verschrikking, of vreselijke objecten die als een analoog meewerken aan terreur. Dit is een bron van het Sublieme, die werkzaam is voor de sterkste emotie die je geest aankan.

Pijn is sterker dan plezier, in feite geeft de dood een veel sterker idee dan pijn. Er zijn maar een paar weinig soorten pijnen die voortreffelijker zijn, dan de dood. Wat eigenlijk de pijn nog sterker maakt, is de pijn op zichzelf. Wanneer pijn en gevaar te dichtbij komen, zijn ze niet in staat voor vreugde te zorgen, maar op bepaalde afstanden, met simpele aanpassingen zijn ze vaak heerlijk om te zien, zoals we elke dag meemaken in onze dagelijkse bezigheden.

Maar ook binnen de kunsten.

De passie wordt ook veroorzaakt door het Sublieme. De passie wordt veroorzaakt door het grote en sublieme in de natuur. Waarneer deze op zijn grootst zijn veroorzaakt het verbazing, die verbazing veroorzaakt een staat van de geest waar alle emoties bevriezen of stilstaan. Deze bevat een kleine hint van afschuw en gruwel. De geest wordt helemaal gevuld met het objecten laat ons verbazen door een onweerstaanbare kracht.

Om iets heel erg te maken lijkt duisternis nodig te zijn. De mysterie van het donkere zorgt voor een extra lading angst, tot dat onze ogen eraan wennen en de angst verminderd.

Maar wat is het verschil tussen het sublieme en schoonheid? Sublieme objecten zijn enorm in hun afmetingen, mooie werken daarentegen zijn relatief klein. Schoonheid moet glad en gepolijst zijn, terwijl het sublieme juist groot is en wat grover om het geweld van de natuur te laten zien. Daarnaast moet schoonheid licht zijn en gepolijst terwijl daar bij het sublieme juist donker voor in de plaats komt.

Als terreur of angst bereikt wordt door het produceren van een onnatuurlijke spanning en door bepaalde gewelddadige emoties te prikkelen. Deze productie van spanning, passie, terreur en angst zijn de bron van het sublieme. echter moet er geen gevaar aan gebonden zijn voor de kijker zelf.

Dus als het sublieme is gebouwd op angst of een passie met pijn als doel. Laat zien dat er genot ontstaat en kan worden afgeleid van angst, passie,terreur,verschrikking en spanning. Dit is in strijd met elkaar want uiteindelijk geniet je van iets wat je beangstigd en overweldigd wat in een beeld gevangen zit. [footnoteRef:20] [20: Burke, E. (1756). A Philosophical inquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful. Geraadpleegd op 1 december 2015, https://blogs.warwick.ac.uk/files/rvpsupperclub/burke_sublime_and_the_beautiful.pdf]

Belangrijke sublieme kunst:

Capsar David Friedrich

Figuur 2 Caspar David Friedrich, Mönch am Meer (1808)

Het werk is gemaakt op een canvas met olieverf. Het formaat is 110cmx172cm en dat is best wel een grote afmeting aangezien hij in de breedte bijna 2 meter is. Je ziet op het strand vlak voor de zee een persoon staan. Die is klein en wordt omgeven door zo veel natuurgeweld dat je niet kunt zien wie of wat het is. Het gaat hier om een monnik, dat blijkt uit de titel. Boven hem is de lucht diepgrijs en kolkend. De zee is bijna zwart met wat witte schuimkoppen erop. Er is geen boot, geen mens, alleen de monnik en het natuurgeweld. Hij staat alleen en gaat de confrontatie aan met de elementen. Alsof Friedrich wil laten zien dat de persoon zich amper staande kan houden.

Friedrich was een Duitse schilder en tekenaar die leefde in de tijd van de Romantiek. Friedrich wil niets te maken hebben met het klassieke 'verheffingsideaal' dat tot de achttiende eeuw de kunst domineerde. Hij gebruikt geen subtiele penseelstrepen, geen historische taferelen, Bijbelse hoogstandjes, geen glanzende stoffen of geïdealiseerde vrouwen. Hij ging in zijn werk opzoek naar de natuur en hoe deze zo enorm groots was in vergelijking met de mens.

Gert Jan Kocken

Figuur Gert Jan Kocken, Bambi (2003)

Een serie van landschappen die op het eerste gezicht perfect voldoen aan de regels van de romantiek: bomen, bergen, zeeën, vergezichten. Maar zodra je je erin wilt storten zet Kocken je met beide benen op de grond: uit de bijgeschriften blijkt dat het allemaal plaatsen zijn waar zich rampen hebben voltrokken. De ondergang van de veerboot Herald of free Enteprise bijvoorbeeld, waarbij 192 doden vielen. In 2003 maakte hij op vakantie de korte film Bambi (Winterreise). Daarvoor filmde hij op een koude winterdag met een handcamera de hertjes die tegenwoordig rond het toenmalige concentratiekamp Auschwitz huppelen. Een pijnlijke confrontatie tussen schoonheid, onschuld en gruwel is bijna niet te bedenken. Toch valt dit ook onder sublieme kunst of beter gezegd gesublimeerde kunst. Doordat het op een vreselijke locatie word gefilmd maar door de hertjes mooi en schattig word gemaakt.

Guido van der Werve

Figuur Guido van der Werve, Everything is gonna be al right (2007)

Guido van der Werve is een kunstenaar die hedendaags sublieme kunst maakt. Zo kun je ook mooi het contrast zien tussen de werken van Friedrich uit de 19e eeuw en het werk van Guido uit de 21e eeuw. De vorm van fysiek gevaar in de hedendaagse sublieme kunst. Is een werk van Guido van der Werve's beroemdste film Everything is gonna be alright (2007). Je ziet een ijsbreker die recht door een immense, lege ijsvlakte schuift. De boot is te zien vanaf de voorkant. De boot vaart snel, de ijsrotsen glijden langs de boeg omhoog en ineens zie je dat recht voor de boot een kleine gestalte loopt. Het is van der Werve zelf in de confrontatie tussen de boot, de natuur en de mens.

Sublimeren van een trauma

Louise Bourgeois

Haar werk heeft te maken met haar familie situatie. Toen Louise klein was, had ze een hele goede band met haar vader. Maar toen zij erachter kwam dat hij een affaire had met haar juf veranderde hun relatie. Deze jeugdervaring is voor haar een aanstoot tot haar werk. Begrippen zoals overspel, schuld en macht zijn belangrijke elementen in haar werk. Er is een wrijving tussen een haat- liefdesverhouding die ze heeft met haar vader En dit heeft in haar werk tot gevolg dat er soms een soort strijd tussen de seksen.

Een voorbeeld van een van Louise’s werken is Cell XXVI. Op 75- jarige leeftijd begint ze met het maken van haar bekende “Cells”, waarvan ze er uiteindelijk 38 maakt en deze vormen een belangrijk deel van haar werk. In deze Cells plaatst ze binnenin steeds verschillende voorwerpen die te maken hebben met vroeger. Als je ernaar kijkt krijg je het gevoel alsof je een herinnering of een persoonlijke ruimte betreedt. Het merkwaardige is dat we in deze Cells ook altijd objecten vinden die ons aan onze eigen jeugd doen denken, waardoor ze ons echt meesleept in haar werk. Vanuit haar eigen ervaringen maakt ze beelden die voor ieder toegankelijk zijn en niet alleen voor haarzelf. In de specifieke Cell XXIV die ik heb uitgekozen als voorbeeld, zie je drie fragiele onderrokken en een pop gemaakt van jute voor een spiegel. De spiegel is lichtelijk vervormd, de pop wordt minder scherp. Hetzelfde laten de rokken zien, ze maken de blote huid waarop ze worden gedragen ook minder duidelijk en troebeler. Dit kan gezien worden als barrière tussen mensen, er blijft altijd een deel van jezelf verscholen. De pop wordt ook gekenmerkt door een tegenstelling, want het is niet duidelijk of het gaat om het innerlijk of uiterlijk van een lichaam. Gaat het om iemand die zichzelf in bochten wringt of juist om iemand die vanuit zijn ingewanden te werk gaat. De Cells van Louise zijn slecht tijdelijke toevluchtsoorden voor de ziel die zijn bedoeld om te overstijgen. [footnoteRef:21] [21: Moma. (sd). Louise Bourgeois. Geraadpleegd op 21 mei 2015,http://www.moma.org/explore/collection/lb/about/biography

]

Als je naar het werk van Louise kijkt is het in eerst opzicht een mooi beeld. echter na het onderzoeken van waar het omgaat word het steeds onaangenamer om maar te kijken. Door het issolerende van de cel en het feit dat er gekozen is voor het soort stof maakt het allemaal erg dubbelzinnig. Je kan je door het werk goed inleven hoe zij zich in haar situatie heeft gevoeld. En je krijgt een soort medelijden, net als ontstaat bij het kijken naar tragedies van Aristoteles.

Tracey Emin

Tracey gebruikt gebeurtenissen in het leven als inspiratiebron voor kunstwerken. Emin deelt haar hoop, vernederingen, mislukkingen en successen in haar werk. Haar werk is zowel tragisch als humoristisch. En bevat door de onderwerpkeuzes ook wel degelijk een choquerend effect.

Emin's werk heeft een directheid en vaak seksueel provocerende houding. Deze houding past binnen de traditie van feministisch discours. Ze gebruikt vaak technieken die als typische vrouwenwerken worden gezien en heeft daarmee radicale intenties. In Everyone I slept with, gebruikt ze de namen van geliefden, vrienden en familie die ze binnen in een kleine tent plaatst. [footnoteRef:22] [22: Emin, T.(2015). Biografie. Geraadpleegd op 21 mei 2015, http://www.traceyeminstudio.com/biography/

]

Tracey Emin, Everyone I Have Ever Slept With 1963 - 1995, (1995) Appliquéd tent, mattress and light 122 x 245 x 214 cm

Wat erg duidelijk is in het werk van Emin is dat ze erg persoonlijke informatie verwerkt en aan de buitenwereld laat zien. Zonder enige terughoudendheid deelt ze haar persoonlijke gebeurtenissen van vroeger. Ze laat zien hoe haar leven is geweest en de mannen in die in de tent genoteerd staan zijn een deel van haar verleden. Deze geeft ze op een esthetische, maar ook een bizarre manier weer. waardoor de kijker geprikkeld is, maar aan de andere kant ook een soort bizarre ervaring heeft.

Visual Thinking Strategies

Visual Thinking Strategies (VTS) is een innovatieve, in de VS beproefde leerstrategie. Door middel van kunst leren kinderen onder begeleiding te observeren, te formuleren en te onderbouwen wat ze zien. Hierbij nemen ze actief deel aan het gesprek.

Reflecteren op kunst is belangrijk onderdeel van VTS. Hierbij word men uitgedaagd om het kritisch analytisch denken toe te passen. Dit zijn belangrijke vaardigheden voor de toekomst.

Deze techniek word in de VS dus vooral gebruikt om kinderen te leren kijken en laten beleven van kunst. Zelf denk ik dat dit ook goed is voor volwassen mensen om hiermee te oefenen. Dit komt omdat veel mensen wel kijken naar kunst maar niet echt kijken. Hierbij is het dus van belang dat om kunst te snappen je moet oefenen zodat je je kijk vermogen ontwikkeld. Dit kan doormiddel van vragen te stellen die in Visual Thinking Strategies voorkomen.

Hierbij worden de volgende vragen gebruikt:

Wat is er te zien op de afbeelding?

Wat zie je waardoor je dat denkt?

Wat kan je nog meer zien/vinden?

Ook heeft het drie technieken die belangrijk zijn:

Neutraal omschrijven.

Wijs op het punt dat word besproken.

Koppel de reacties van de leerlingen

Wat je aan de leerlingen vraagt is:

Kijk goed naar het kunstwerk, praat over wat je waarneemt, bevestig de ideeën die je hebt met fragmenten uit het beeld, houd rekening met de rekening van anderen, bespreek meerdere en interpretaties.

Door deze technieken toe te passen leren de deelnemers specifieker kijken naar kunst.

Interview met iemand die gediagnosticeerd is met een depressieve stoornis (in verband met privacy staat er geen naam bij):

Wat is de precieze diagnose die je hebt gekregen?

Ik heb al een aantal verschillende psychologen gezien. Daardoor is mijn diagnose ook al menig maal aangepast. Je wordt gediagnosticeerd volgens de DSM-V classificatie. Wat betekent dat er op verschillende schalen diagnoses worden gesteld. De eerste zijn dingen als depressie stoornis, dysthyme stoornis (dat soort dingen) die als het ware de klachten die je hebt beschrijven. De tweede beschrijft onderliggende stoornissen die wat dieper in het systeem zijn geworteld. Zoals persoonlijkheidsstoornissen, autisme en dergelijke. Bij de derde schaal staan lichamelijke klachten, zoals spanningshoofdpijn of rug- en nekklachten. De schaal erna staat voor omgevingsfactoren die van invloed zijn geweest. Hierbij kun je denken aan gescheiden ouders. De vijfde schaal staat voor in hoeverre de dingen waar een persoon last van heeft invloed hebben op zijn of haar dagelijks functioneren. Het gaat om een score tussen 0 en 100. Hoe dichter bij de 0, des te groter de kans dat iemand een gevaar is voor zichzelf. Slechts één van de vijf (of eigenlijk meer vier) is de hoofddiagnose. In mijn geval was dat ofwel een depressieve of wel een dysthyme stoornis gecombineerd met een identiteitsproblematiek. Dat wisselde nog wel eens per psycholoog. Maar het heeft hoe dan ook met stemmingsproblematiek te maken.

Wat zijn de gevolgen van de aandoening die je hebt?

In mijn standaardpositie van ‘zijn’, voel ik me bijna altijd leeg. Ik vind het moeilijk om enige vorm van emoties te voelen en, als ik ze voel, dan zijn ze heel erg heftig. Een soort van alles of niets situatie. Ik besef me heel erg goed dat ik rijk ben met de dingen die ik heb in mijn leven, maar ik vind het moeilijk om me gelukkig te voelen. Bovendien heb ik een laag zelfbeeld, waardoor ik me zo aan anderen meet en aan ga passen dat ik mezelf ben kwijtgeraakt. Ik heb het idee dat ik de wereld wijsmaak dat ik een bepaalde versie van mezelf ben, terwijl ik eigenlijk een heel walgelijk persoon ben waardoor ik soms denk dat het beter zou zijn als ik dood zou zijn. Ik weet dat ik er waarschijnlijk nooit echt een einde aan zou maken, maar ik denk wel dat het beter voor mensen is als ik er niet meer ben.

Wat voor behandeling heb je nu?

Ik heb eerst individuele sessies gehad bij een psycholoog, maar nadat ik ben ingestort (ik heb nog al eens de neiging om teveel te willen doen en in die periodes heb ik heftige pieken en dalen) heeft mijn psycholoog me doorverwezen naar het CWZ voor schematherapie.

Hoe lang duurt deze behandeling?

De therapie duurt minstens zes en maximaal negen maanden en neemt drie dagen per week in beslag. Daarna is er nog een optie om de nazorggroep in te gaan, dit is dezelfde therapie maar dan nog maar één dag. De nazorggroep gaat per drie maanden. Individuele behandeling kan ook nog. Dus ik heb er eerlijk gezegd niet echt zicht op hoe lang ik uiteindelijk bezig ben.

Wat voor soorten therapie krijg je allemaal?

Ik krijg een heel scala aan therapie. Het is een soort van middelbare school, maar dan met therapie. Ik heb doeblokken, praatblokken en denkblokken. Ons rooster ziet er als volgt uit:

Dinsdag: praatblok, evaluatie (eens in de vier weken wordt je proces geëvalueerd), ofwel vrij beeldende therapie (hierbij mag je iets beeldends doen wat past bij je stemming) ofwel dramatherapie (deze blokken wisselen eens in de vier weken), doelenblok.

Woensdag: mindfulness, schemadrama, beeldende therapie (hier krijg je een opdracht).

Vrijdag: PMT (volgens mij staat dat voor Psycho Motorische Therapie, waarbij we oefenen met lichaamssignalen maar waar ook sportieve elementen in zitten), oefenblok (hier ga je moeilijke situaties opzoeken en daar gezond gedrag mee oefenen), cognitieve therapie.

Wat vind je het moeilijkste aan je situatie?

Dat ik de mensen om wie ik het meeste geef, en dan vooral mijn vader, moeder, zusje en vriend er ontzettend veel pijn mee doe. Dat ik mensen met mijn problemen moet lastigvallen.

Hoe reageert je omgeving op jou situatie?

Ze proberen er heel erg voor me te zijn, maar ik denk niet dat ze het helemaal snappen. Iedereen is heel erg begripvol, maar vooral mijn familie heeft het er moeilijk mee denk ik. Die snappen gewoon niet zo goed wat er mis is met mij en die weten zich ook niet zo goed een houding te geven. Maar desondanks heeft iedereen wel goede bedoelingen. Ik houd ze zelf alleen erg op afstand.

Krijg je ook creatieve therapie?

Ja. We hebben sowieso iedere week minstens één keer beeldend en om de vier weken hebben we vrij beeldend.

Wat voor soort opdrachten krijg je?

Bij vrij beeldend mogen we van alles gebruikmaken wat we kunnen vinden, zolang het maar aansluit bij waar we op een bepaald moment mee bezig zijn.

Bij de andere beeldende therapie hebben we variërende opdrachten. Laatst moesten we een landkaart maken met daarin ons sociale netwerk, mensen van wie we houden en mensen aan wie we een hekel hebben en dan aangeven hoe dichtbij/veraf ze van ons staan. Ook hebben we een tijdlijn van ons leven moeten maken met hoogte- en dieptepunten. We hebben ook wel eens een dier moeten knutselen met klei waarvan wij vonden dat het op ons leek. Vervolgens moesten we de dieren van anderen hulpmiddelen geven (uiteraard ook geknutseld).

Wat vind je behulpzaam aan de creatieve therapie?

Ik ben niet goed in over mijn gevoel nadenken, dan kom ik er niet bij. Maar door er op een indirecte manier mee bezig te zijn en door dingen te doen, kan ik veel beter vormgeven waar ik mee zit. Het is een fijne uitlaatklep en bovendien een handig hulpmiddel om wat er in mijn lijf en hoofd speelt te visualiseren.

Vind jij dat creatieve therapie een goede uitlaatklep is? En waarom wel/niet?

Ja. Ik ben graag creatief bezig. Als ik me slecht voel, merk ik dat vaak eerder aan een bepaald nummer in mijn hoofd of aan een tekening die ik maak dan aan mijn gevoel. Het is een soort van externe thermometer voor hoe ik erbij sta. Bovendien is het een goede manier om me los te koppelen van alles en me terug te trekken in mijn eigen wereld. Niet alleen zodat ik kan toegeven aan mijn slechte gevoel, maar ook zodat ik ruimte kan maken voor mijn 'blije kind'. Want meer nog dan dat het een creatieve uitlaatklep is, is het ook een manier voor mij om me weer even happy te voelen.

27