ӘОЖ 339:94 (574.5) (043.3) Қолжазба құқығында

ОРЫНБАСАРОВА ГҮЛЖАН ЖАҚСЫМБЕТҚЫЗЫ

Оңтүстік Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар тарихы (ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басы)

07.00.02 – Отан тарихы(Қазақстан Республикасының тарихы)

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Орал, 2009Жұмыс Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті «Отырар»

институтының «Әлем тарихы» кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы, профессор А.И.Исмаилов

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор Ө.Озғанбай

тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Л.С.Динашева

Жетекші ұйым: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты

Диссертация 2009 жылы 1 шілде күні сағат 10.00-де М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті (090000, Орал қаласы, Достық даңғылы, 162) жанындағы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялық Кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2009 жылы 29 мамырда таратылды.

Диссертациялық Кеңестіңғалым хатшысы, тарих ғылымдарының докторы Б.Г.Шинтимирова

2

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отан тарихын зерттеуде ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық мәселелерін анықтау күрделі ғылыми бағыт ретінде байқалуда. Бұл кезеңде дала өмірінің дәстүрлі экономикасында нарықтық қатынас элементтері сезіліп, аумақтық өнеркәсіп пен ұлттық капитал іргетасы қалыптаса бастады. Кәсіпкерліктің негізі қаланып, сауда-экономикалық қатынастар дами түсті. Дәл осындай қоғамның модернизациялық әрекеттерге бейімделу мәселелерін зерттеу қазіргі таңдағы еліміздің нарықтық экономикалық қатынастар жүйесінің дамуында өзіндік маңыздылығымен айқындала түседі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай: «Өзгенің дүниетанымын, құндылықтарды тануын сергек сезімталдықпен түсіну – қазақ болмысының ең бір аяулы қасиеті. Мұның өзі, қазіргідегідей қарқынды өмір ахуалына бейімделе білудің қажеттілігі туындап отырған заманда айрықша мәнді» [1, 30 б.]. Қоғамды реформалаудың құрамдас бөлшегі ретінде әлеумет пен оның институттарының жаңа саяси-экономикалық жағдайларға бейімделуі болып табылады. Осы орайда, біздің пікірімізше, ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының нарықтық қатынас пен капиталистік жағдайға бейімделуінің тарихи тәжірибесін ғылыми зерттеу, ой елегінен өткізу қажет ететіні айқын.

ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар тарихы өз алдына бөлек ғылыми тақырып. Мұнда өлке ауыл-аймақтарының шаруашылық тұрмысы мен әлеуметтік бет-бейнесін анықтай отырып, жаңа өзгерістердің қандай ықпалмен орын алғанын, қандай түрде дамығанын, нарық пен капиталистік қарым-қатынас жергілікті халық үшін қаншалықты мән-маңызға ие болғанын Отан тарихында көрсете білуіміз керек.

Жалпы алғанда, зерттеу тақырыбының өзектілігі патша өкіметінің Қазақстанда жүргізген экономикалық реформасының тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, оңтүстік өңірдегі сауда-экономикалық қарым-қатынастар тарихын зерттеп-зерделеп, оны қоғамда одан әрі қолдану. Сонымен бірге, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар тарихын зерттеуде жекелеген аумақтардың ерекшелігін анықтау болып табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың даму тарихына талдау жасалынды. Мәселеге қатысты зерттеулерді 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі, кеңестік кезеңдегі және тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы ғылыми еңбектер топтамасы негізінде қарастырылды. Бұл мәселеде, алдымен төңкерсіке дейінгі орыс зерттеушілерінің еңбектерінің маңыздылығын атап өтуге болады.

Қазақстан даласы арқылы Ресейдің Орта Азия елдерімен жүргізіліп отырған экономикалық байланыстары туралы мәліметтер П.И.Небольсин,

3

Г.Н.Потанин [2] еңбектерінде келтіріледі. Онда Ресей империясының Орта Азия хандықтарымен және одан тыс жатқан шығыс елдерімен сауда байланыстары зерттелді. Бұл еңбектер бүгінгі таңда да құнды екендігі айқын.

Ресей империясының, Түркістан өлкесіндегі Сырдария облысының атақты зерттеушісі және облыстың статисті, бірнеше еңбектің жазбагері Е.Т.Смирнов [3] Сырдария облысының экономикалық даму тарихын зерделеген. Ол Оңтүстік Қазақстан облысымен Ресейдің жүргізген сауда-саттық бағыттары, өндіріс саласының қалыптасуын қарастырады. Ал «Түркістан ведомості» газетінің бас редакторы Н.И.Маев [4] Сырдария облысындағы көпестер, өнеркәсіпшілер, саудагерлер мен қолөнершілер жайында, сонымен бірге ауыл шаруашылық саласының дамуына өзіндік зерттеулер жүргізген. Патша үкіметі ұйымдастырған көрмелер жайында құнды мағлұмат беріп, жергілікті халықтар туралы мақалалар жазған.

ХХ ғасырдың басындағы Жетісу мен Сырдария облыстарындағы жер игеру мен мал шаруашылығына байланысты деректер П.П.Румянцевтің [5] еңбегінде көрініс тапқан. Жазбагер Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі халықтың көшпелі мал шаруашылығымен салыстырғанда отырықшы егін шаруашылығымен шұғылданғанын зерттей келіп, оның өлке экономикасын көтерудегі ролін талдайды.

ХХ ғасырдың басындағы Сырдария облысының Шымкент уезіндегі қазақтар мен орыс тұрғындарының шаруашылықты жүргізудің бюджеттік талдамасы «Хозяйственный быт киргизского, сартовского и русского населения юго-восточной части Чимкентского уезда Сыр-дарьинской области» жинағында қарастырылып, оның әлеуметтік-экономикалық өміріне байланысты мәселелерді көтереді. Ал А.И.Добросмыслов және В.И.Масальский [6] еңбектерін Түркістан өлкесіндегі сауда-экономикалық орталықтарының пайда болуы, орыс сауда капиталының шоғырлануы, завод-фабрика саласының дамуы, сонымен бірге мұндағы ішкі және сыртқы сауда-саттықтың мән-жайы жан-жақты баяндалған.

Қазақтың дәстүрлі шаруашылығын зерттеуде халқымыздың зиялылары – Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Н.Бөкейханов, Т.Рысқұлов, С.Д.Асфендияров, П.П.Иванов, А.Ф.Рязанов [7] еңбектері маңызды роль атқарады. Олар өз туындыларында Ресейлік үкіметтің әкімшілік және экономикалық саясатындағы отаршылықты, қазақ әлеуметіндегі реформаға байланысты өзгерістердің, қазақ халқының тарихындағы мал шаруашылығының орны мен ролін айқындап, оны тарихи қалыптасқан шаруа және дала тұрғындарының дәстүрлі кәсібі ретінде қарастырады.

ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап отандық тарихнамада құжаттық материалдарды жүйелеу мен жаңа ғылыми ізденістердің бағыты анықтала бастады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы сауданың дамуы мен патша өкіметінің қаржы саясаты ресейлік капитализмнің кең етек жая бастауымен тығыз байланысты болды. Осы тұста И.Ф.Гиндин [8] өлкені мемлекеттік қаржыландырудағы қазақ ұлттық капиталының ауқымын анықтайды. Е.Б.Бекмаханов, П.Г.Галузо және Б.С.Сүлейменов [9] еңбектерінде Қазақстандағы сауда-саттық пен қаржы саясаты, қазақ ауылындағы аграрлық мәселе, тауарлы ақша таралымы және өлкедегі

4

алғашқы капиталистік қатынастар, қазақ қоғамының шаруашылығындағы кәсіпкерлік бастауларды айқындау мәселелеріне сипаттама беріледі.

Ал Т.К.Литвинова, С.А.Сүндетов, Ц.Л.Фридман, Н.Г.Апполова және С.Е.Толыбековтың [10] монографиялық еңбектері ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық дамуына арналған зерттемелер ретінде жарық көрген.

Дәстүрлі қазақ шаруашылығындағы сауда мәселесін зерттеген Т.К.Литвинованың еңбегінде ұлттық сауда капитализмінің қалыптасу мәселесі, сауда-саттықтың мән-жайы, түрі, сауда буржуазиясының пайда болуы қарастырылады. С.А.Сүндетовтың еңбегі ХІХ ғасырдың соңындағы жүргізілген сауда-саттық қазақ қоғамындағы натуралды шаруашылықтың ыдырауына ықпал еткенін дәлелдейді. Патша өкіметінің жүргізіп отырған саясатының негізінде қазақ даласына ақша қатынастары еніп, тұрақты сауданың қалыптасқанын айта отырып, қазақ көпестерінің шет ел фирмаларымен байланыстарын анықтайды. Ал Ц.Л.Фридман осы кезеңдегі қазақ қоғамындағы несие жүйесі мен банк капитализмінің қалыптасу механизмін зерттейді. Жазбагер Н.Г.Апполова Ресейдің Қазақстанмен экономикалық және саяси қарым-қатынастарын шаруашылық негізде тығыз байланыстырса, С.Е.Толыбеков өз кезегінде қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығын өркендету мәселесін алға тартады.

Қазақстан мен Орта Азияның Ресеймен тауарлы-капиталистік қатынастардың пайда болуы М.К.Рожкованың [11] еңбегінен көрініс табады.

Қазақстанның оңтүстігіндегі патша өкіметінің отарлау саясаты мен аграрлық қатынастардың дамуы П.Г.Галузо [12] еңбегінде көптеген құжаттық және статистикалық материалдар негізінде қарастырылады.

Қазақстанның Ресей құрамына қосылуы нәтижесіндегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгерістерге ұшырауы отандық тарихшылардың тарапынан өзіндік бағасын алған. Бұл мәселе кеңестік және шет ел тарихшылары назарында да тұрды. Осы тұста Ресей империясының отарланған аймақтарда орыс көпестері үшін тиімді жағдайды қалыптастыру арқылы экономикалық саясатты іске асыру мәселесі Н.А.Халфиннің еңбегінде қарастырылса, Г.Чуланов, И.Д.Ковальченко, Л.В.Милов, П.А.Хромов [13] монографиялары өлкедегі өнеркәсіп саласын игеру, сауда рыногының қалыптасуы жайында мәліметтер береді. Мұнда ХХ ғасырдың басындағы жалпыресейлік аграрлық рыноктың пайда болуын сараптай келе, жергілікті нарықтың даму тенденциялары анықталған.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласында орын алған жалпы өзгерістер, соның ішінде әлеуметтік және шаруашылық жағдайлар жайлы демограф-ғалымдардың зерттеулері өзіндік роль атқарады. Н.Е.Бекмаханова, Ф.Н.Базанова, Н.В.Алексеенко [14] еңбектерінде статистикалық мол мәліметтердің негізінде Қазақстан, соның ішінде оңтүстік өңір халықтарының құрылымдық өзгерістеріне сипаттама берілген. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылықтан нарыққа қарай өтудегі эволюциясы мен экономикасындағы шаруашылық жүргізудің жаңа үлгісін дамыту мәселелері сөз етіледі.

Кеңестік тарихнамада Ресейдің Орта Азия және Қытаймен экономикалық

5

байланыстарындағы халықаралық сауда транзиттік жолындағы Қазақстандық даланың атқаратын қызметі мен оның перспективалық бағыттары анықтала бастайды. Осы орайда С.М.Мадуанов, Н.Хамиев [15] еңбектерінде ХІХ ғасырдың соңындағы Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі отырықшы және көшпелі халықтарының Орта Азия қалаларымен өзара сауда қарым-қатынастары зерттеледі. Ал Ресейдің қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауда-экономикалық байланыстарының даму тарихы туралы мәліметтер А.Я.Соколов [16] еңбегінде сөз етіледі.

ХХ ғасырдың 90 жылдары Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі төл тарихымыздың жаңаша зерттелуіне соны серпіліс әкеліп, тың мұрағаттық деректер арқылы тарихымыздың «ақтаңдақтар» беттері айқындала түсті. Отандық тарих ғылымы дамуының басты бағытын айқындаған академик М.Қ.Қозыбаев зерттеудің маңызды тақырыптарының бірі «әлеуметтік-мәдени байланыс проблемалары, отарлау кезеңі жағдайындағы сыртқы күшке бейімделу жолдары және көшпелі қоғамның дәстүрлі элитасы ерекшеліктерін» [17, с. 25] алға тартты.

Оңтүстік Қазақстан өңірінің сауда-экономикалық жағдайына байланысты А.И.Исмаилов, С.Ж.Жолдасов, Л.Лукзен мен С.Н.Маринич еңбектерін атап өтуге болады. Солардың ішінде А.И.Исмаилов [18], С.Ж.Жолдасов [19] ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Әулиеата, Сайрам, Ташкент, Шымкент, Түркістан, Ақмешіт өңіріндегі сауда-саттықтың жүргізілуін, Ресеймен экономикалық байланыстың артуын, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуын біршама зерттейді.

Шымкент уезіндегі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп саласының дамуына, базарлардың ұйымдастырылуына байланысты Л.Лукзен мен С.Н.Маринич [20] И.Гейердің, В.В.Заорская мен К.А.Александердің талдауларын нақтылап, ғылыми түрде тұжырымдама жасайды.

ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Ресейдің түрлі қалаларында буржуазиялық-демократиялық және революциялық бағыттарда шығып тұрған «Современник», «Отечественные записки», «Вестник Европы» және «Русский Вестник» басылымдарында шет аймақтар, оның ішінде Қазақстан туралы да жарияланған материалдарға Қ.Алдабергенов [21] өз еңбегінде талдау жасайды. Жазбагер патша өкіметінің Қазақстанды отарлау саясатының бағыт-бағдарын анықтап, оның өзіндік зардаптарын көрсетеді. Соның ішінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өлкесінің Ресеймен сауда-экономикалық байланыстарын зерттейді.

Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектерде Жетісу облысының тарихы мен этнографиясы жөнінде құнды ақпараттар берілген. Бұл ақпараттар арқылы көшпелі қазақ халқының сандық көрсеткіштерін, ХІХ ғасырдың соңындағы Жетісу болыстарындағы қыстақтар мен жайлаулардың ерекшеліктері мен мән-мазмұнын айқын нақтылауға болады. Сонымен бірге бұл құжаттық мәліметтер Келес алқабы мен Арал өңірі, Жетісу аудандарындағы қазақтардың әр түрлі әлеуметтік топтарының тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық өмірі және сауда-саттық қатынастары жөнінде бұдан бұрын жинақталған материалдарға қосымша Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-саттық және экономикалық байланыстары жөнінде нақтылы деректер

6

береді [22,с. 47-48].Зерттеу жұмысының келесі топтамасын, нысанаға алған тақырыптың

зерттелу деңгейіне байланысты төмендегі диссертациялық еңбектер құрайды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы патша өкіметінің экономикалық жүйесіндегі отарланған Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын зерттеуде Ө.Қ.Қожақов, С.Н.Наумов, Э.Е.Әлжанова, М.К.Түлекова, З.С.Тоқбергеновалардың [23] диссертациялық жұмыстары өлке тарихының зерттеу жұмысымызға байланысты беймәлім тұстарын одан әрі тереңдете түсті. Ал еліміздегі кәсіпкерліктің даму тарихы Л.Н.Нұрсұлтанова, К.Ж.Абиловтың [24] еңбектерінен көрініс тапты.

Осы орайда Қазақстанның оңтүстік аумағына Ресей капиталы мен сауда-саттықтың енуі аумақтық нарықты меңгеру мен отырықшылыққа өту жөніндегі зерттеулер соңғы жылдарға дейін кешенді түрде жүргізілген жоқ. Бұл мәселе тек кейбір еңбектерде Орта Азияның экономикасы мен сауда-саттығын зерттеу негізінде ғана ішінара айтылады.

Диссертациялық жұмыстың ендігі зерттелу деңгейінің топтамасын шетелдік басылымдар құрайды. Қазақ қоғамының нарықтық қатынастарға бейімделуінің тарихнамасы алғашқы кезекте ресейлік еңбектерде көрініс тапты. Нарықтық шаруашылықтың дамуы, алыс-беріс, сауда және банк жүйесінің қалыптасуы туралы біршама шетел басылымдары бар. Ұлыбританияның, АҚШ-тың, Францияның ғалымдары талдау жасаған мақалалар жинағында Орта Азияның Ресей құрамына өтуі жергілікті халық пен патшалық Ресей арасындағы мәңгілік өшігудің пайда болғанын көрсете отырып, бұл саясаттың нәтижелі болғанына сенімсіздікпен қараған.

Американдық тарихшылар патша өкіметінің Ресейдің орталық аудандары мен Сібірден Қазақстан мен Орта Азияға шаруалардың көші-қон себептері негізіндегі қоныс аудару саясатына байланысты мәселені назардан тыс қалдырмады. Олардың тұжырымдауы бойынша бұл саясаттың шығу себебіне орыс шаруаларына жердің жетіспеуі ықпал етті деп көрсетеді [25, с. 18].

Қорыта келгенде, тақырыпқа қатысты арнайы зерттеудің жоқтығы, мәселенің бірқатар маңызды жәйттерінің сараланбауы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар тарихын одан әрі жан-жақты зерделеу қажеттігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Ғылыми зерттеудің басты мақсаты – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы жаңа капиталистік жағдайдағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар тарихын саралау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді орындау көзделді:

- Дәстүрлі қазақ шаруашылығы бейімделуінің саяси және әлеуметтік-экономикалық факторларын, сонымен қатар ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстандағы әкімшілік және жер реформасы, шаруашылық-экономикалық әрекеттердің тарихын анықтау;

- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылығын дамыту жағдайына, басты факторларына талдау жасап, Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі мал шаруашылығына бейімделуінің

7

аумақтық және хронологиялық жәйттерін сараптау;- Зерттеу кезеңіндегі Оңтүстік Қазақстан өңірі экономикасындағы жаңа

тенденцияларды айқындау. Осы өзгерістерге Ресей капиталының әсерін зерттеу;

- Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда-саттықтың орны мен ролін анықтау. Жалпы Қазақстандық экономикамен байланысын көрсету;

- Оңтүстік Қазақстанның өңірі мен Ресей арасындағы экономикалық байланыстарды дамыту ерекшеліктеріне сараптама жасау;

- Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы қаржы және өнеркәсіптік қарым-қатынастардың дамуына патша үкіметінің қаржы-несие саясатының әсерін жан-жақты зерттеу.

Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері – ХІХ ғасырдың соңы мен 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қамтиды. Осы жарты ғасырдан астам уақытта Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты екі облыс - Жетісу мен Сырдарияның Ресей империясының өзге аймақтарымен, барлық жағынан жоғары дамыған астаналары – Петербург пен Москва, сонымен қатар интенсивті дамыған өнеркәсіп және қаржы орталықтары – Орал мен Волга жағалауы шекаралас губерниялармен сауда-экономикалық, әскери-саяси, мәдени-ағарту салаларын кеңінен дамытуға бағытталған тарихи процесстерді байқауға болады.

Зерттеудің мерзімдік шеңберін үш кезеңге бөлуге болады. Біріншіден, ресейлік сауда-өнеркәсіп капиталы Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік өңірі нарығына бастапқы қадам жасады. Екіншіден, отарланған өлке Ресей империясының жедел қарқынмен дамыған тоқыма және тау-кен өнеркәсбінің шикізат көзіне айналды. Үшіншіден, жергілікті мал шаруашылығы және егіншілік өнімдері мен фабрика-завод өнімдерінің тұрақты түрде тауар алмасуы отар өлке мен метрополияның арасындағы маңызды экономикалық байланысты қалыптастыра түсті.

Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі. Зерттеудің әдістемелік негізіне жүйелік бағыт, сондай-ақ тарихилық пен нақтылық принциптері таңдалған. Бұл жайт ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ-орыс сауда-экономикалық қарым-қатынастың дамуын, басқа да әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалармен өзара байланыс пен бірлікте қарастыруға мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысында сонымен қатар жалпы ғылымдық әдістер: сараптама, талдау, салыстыру, жинақтау, статистикалық жинақтау және арнайы тарихи әдістерден: проблемалы – хронологиялық, салыстырмалы – тарихи, көкейкестілік пен кезеңге бөлу әдістері қолданылған. Деректермен жұмыс жүргізу барысындағы басты әдіс салыстырмалы сын сараптама болып табылады.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың (ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басы) даму мәселесі капиталистік бағытта даму тұрғысынан беріледі. Оның үстіне өлкенің көшпенді халқының шаруашылығының дамуы кешенді түрде көрсетілген. Бұл жайт Қазақстанның Ресей империясымен сауда-экономикалық байланыстар жүйесіндегі орны мен ролін айқындауға

8

мүмкіндік жасайды.Зерттеудің ғылыми жаңалығы бұрын жарияланбаған мұрағаттық құжаттар

мен жаңа тарихи деректер ендірумен де айшықтала түседі. Диссертациялық жұмыстың мазмұнында мына төмендегі ұсынып отырған ғылыми жаңалығы құрайды:

- Ізденіс барысында зерттелініп отырған мәселелерге, қамтылған сұрақтарға кеңес заманындағыдай таптық немесе саяси идеологиялық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша, ұлттық тұтастық және азаматтық-гуманистік тұрғыдан баға берілген, бүгінгі көзқарас арқылы талданған;

- Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығының дала қоғамындағы нарықтық қатынастарға негізделіп Евразия аймағындағы жаңа экономикалық дамуға маңызды роль атқарғаны ерекше көрсетілген;

- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі дәстүрлі шаруашылықтың дамуындағы ерекшеліктері зерттелген;

- Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі жер игеру және ауыл шаруашылық өнімдерінің нарыққа енуі зерттелген;

- Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі қаржы-экономикалық қатынастардың әр түрлі салада, соның ішінде тауарлы мал шаруашылығы мен кәсіпкерліктің дамуы жан-жақты анықталған;

- Қазақ қоғамының капиталистік жағдайға бейімделуіндегі сауда-саттық, қаржы-несиелік, өнеркәсіптік қарым-қатынастардың алатын орны мен ролі елдің оңтүстік өлкесінің тарихымен толықтырылады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: - ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан

өңіріндегі әкімшілік-жер реформасы бір жағынан сыртқы жағдайға байланысты дәстүрлі қазақ шаруашылығының қызметін тежесе, екіншіден ол жаңа экономикалық құбылыстардың, соның ішінде жер қатынастарының таралуына ықпал етіп, нарық жағдайындағы дәстүрлі қазақ шаруашылығының дамуына ықпал етті.

- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында оңтүстік өлкедегі мал шаруашылығы қазақ қоғамының дәстүрлі экономикасының негізі болып қана қоймай, сонымен қатар нарықтық жағдайға бейімделген, дамыған ұлттық нарықтық экономиканың шаруашылық негіздегі кемелді күшіне айналды.

- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан өңірінде нарықтық мал шаруашылығы қалыптасып, еліміздің экономикасында ғана емес, сондай-ақ ішкі және сыртқы нарықтық байланыстарда маңызды орын алды.

- Оңтүстік Қазақстан өңірі экономикасында шаруашылық, экономикалық қызметтің жаңа түрлері – егіншілік, аумақтық фабрика және заводтарында жұмыс жүргізу, кәсіпкерлік қызмет басты роль атқарды.

- Қазақ қоғамының нарықтық қатынастарға бейімделуінің басты көріністерінің бірі – кәсіпкерлік қызметтің қалыптасып, кеңінен таралуы еді. Тауарлы мал шаруашылығының, егіншілік мәдениеттің таралуы, аумақтағы өнеркәсіпті меңгеруге қатысу, кәсіпкерлік пен сауда-саттықтың сан алуан түрлерінің дамуы Оңтүстік Қазақстан өңірінде отаршылдық жағдайдың қиын-қыстау кезеңіне қарамастан, қазақ қоғамының нарықтық қатынастарға

9

шынайы бейімделе түскенін көрсетеді.Тақырыптың деректік негізі. Диссертациялық зерттеу жұмысында

тарихи еңбектерде белгілі және жарияланбаған жазбаша деректер мен мұрағат құжаттары құрайды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатында сақталған кеңестік дәуірге дейінгі қорлар бойынша патша өкіметінің әкімшілік басқару мекемелерінің іс-қағаздары, қабылданған шешімдері және т.б. құжаттары. Бұл деректер ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың қалыптасу тарихының сан қилы жолдарын, ерекшеліктерін саралап зерттеуге мүмкіндік берді. Ретімен келетін болсақ: 64 қор – Дала генерал-губернаторлығының кеңсесі; 44 қор – Жетісу облыстық ішкі істер министрлігінің басқармасы; 119 қор – Түркістан уездік басқармасы; 439 қор – көпес-кәсіпкерлер Иванов пен Савинковтың Шымкенттегі Сантонин заводы; 41 қор – Верный уездік басқармасы; 146 қор - Әулиеата уездік басқармасы; 239 қор – Мемлекеттік банктің Верный бөлімшесі; 48 қор – Верный қалалық басқармасы; 10 қор – Дала губернаторлығының солтүстік таулы аймақ инженері; 172 қор – Верный уездік қазыналығы; 300 қор – Қаржы министрлігінің Түркістан өлкесіндегі Жетісу және Закаспий облыстарындағы акциздік алым басқармасының 3-ші аймақтық бақылаушысы; 34 қор – Сырдария облысы Шымкент уезінің мемлекеттік мүлік меңгерушісі; 781 қор - Әскери министрліктің Түркістан қаласындағы Шымкент уездік бастығының аға көмекшісі кеңсесі; 306 қор – Жетісудағы Русско-Азиатский Банктің Верный бөлімшесі.

Көптеген деректер Өзбекстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатынан алынды: 1 қор – Түркістан генерал-губернаторлығының кеңсесі; 17 қор – Сырдария облысының басқармасы; 269 қор – Сырдария облыстық статистикалық комитеті; 7 қор – Түркістан өлкесінің жер игеру және мемлекеттік мүлік басқармасы; 469 қор – Ташкенттік жәрмеңкелік комитет құжаттары қарастырылып зерттелді.

Мұрағатта ұлттық біріктіруге дейін Сырдария мен Жетісу облыстарына қарасты Қазақстан территориясының біраз бөлігінің енуіне байланысты Түркістан тарихы жөнінде құжаттар сақталынған.

Түркістан генерал-губернаторының кеңсесі, губернаторлықтың жанындағы дипломатиялық шенеунік, Бұхарадағы Ресейдің саяси агентігі қорларында Ресейдің Батыс Қытай, Ауғаныстан, Иран, Хиуа, Бұхарамен жүргізген дипломатиялық және экономикалық байланыстар тарихы жайлы құжаттар Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі сауда-саттықтың дамуына ықпалын көрсетеді.

Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының №1 қорында өлкедегі ұйым және кәсіпорындар, шаруашылық-экономикалық мекемелер туралы құжаттарға мол. Онда Түркістан өлкесінің және Сырдария мен Жетісу облыстарының қаржы-экономикалық дамуының жай-күйі көрініс тапқан. Түркістан өлкесінің жер игеру және мемлекеттік меншік басқармасы, сауда-өнеркәсіп серіктестіктерінің мақта өнімдерін жинау және өңдеу, сатып алу, Ресейге жеткізу жөніндегі қор құжаттарында Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі мақта егісінің көлемі мен өнімі туралы, тау-кен орындарының

10

шаруашылығы, өнеркәсіп ұйымдары мен темір жол құрылысының тарихы, дамуы жайындағы мәліметтер жинақталған.

Түркістан өлкесінің мәдени өмірі жөніндегі мәліметтер оқу және мәдени-ағарту мекемелері, ғылыми қоғамдар қорларында көрініс тапқан. Ондағы құжаттар Орта Азия халықтары мәдениетінің дамуы жөнінде мағұлмат береді. Мұрағат қорларында ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында ұйымдастырылып, жүргізілген ғылыми зерттеулер мен экспедициялардың жазбалары мен есептері сақталған. Ресейдің географиялық қоғамы Түркістан бөлімінің атқарған жұмыстары, Түркістан кітапханасы мен мұражайдың, археологиялық қазба жұмыстары мен көне ескерткіштерді қорғау жөнінде, ғылыми қоғамның жүргізген мәжілістерінде жасалған баяндамалар мен қолжазбалар, ғалымдардың хаттары сақтаулы тұр. Бұл құжаттар Оңтүстік Қазақстан өлкесіне қатысты құнды мәліметтер береді.

Диссертациялық зерттеу жұмысында пайдаланған деректерді мән-мағынасына қарай бес топқа бөлуге болады: 1) құқықтық мәндегі деректер; 2) ресми іс-жүргізу құжаттары; 3) статистиқалық мәліметтер; 4) мерзімді басылымдар; 5) жеке мәндегі құжаттар (мемуарлар, естеліктер, күнделіктер).

Жалпы алғанда, осы зерттеу жұмысын жазу барысында пайдаланған деректер кешені ақиқаттарға мол ақпараттардан тұрады. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өлкесі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың даму үрдісіне толыққанды деңгейде қарастыруға осындай мәліметтер мүмкіндік берді.

Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы және сыннан өтуі. Диссертация Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда-саттық пен өнеркәсіптің қалыптасуы мен оның дамуын зерттеуге өз үлесін қосады деп есептейміз. Қарастырылып отырған ғылыми проблемалар бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның алдында тұрған тәжірибелік міндеттерді шешуге тікелей байланысты. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар дамуының тарихи тәжірибесін сараптау мен жинақтау Қазақстанның ХХ ғасырдың 90-шы жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы экономикалық дамуын зерделеу үшін аса қажет. Мұндай тарихи тәжірибе Қазақстанның Оңтүстік облыстарындағы экономикалық салалардың әлеуметтік-экономикалық даму модернизациясы мен диверсификациясының мемлекеттік бағдарламасын жасау кезінде пайдалануға болады.

Барлық материалдар мен құжаттар, соның ішінде мұрағат мекемелерінің қорларынан алынған ақпараттар да, аумақтағы экономика мен сауда-саттық саласындағы Қазақстан-Ресей қарым-қатынасының сандық көрсеткіштері жөніндегі статистикалық мәліметтер ХІХ ғасырдың соңындағы Қазақстан Республикасы тарихының беттерін толықтыра түседі.

Диссертация материалдары Қазақстан тарихы жөнінде жұмыс жазу кезінде, жоғары оқу орындарындағы «тарих» мамандықтары мен «Қазақстанның экономикалық тарихы» курсы бойынша дәріс алатын студенттер үшін оқулықтар, оқу құралдарын, лекциялар курсы мен семинарлық сабақтар дайындау барысында пайдалануына болады.

Диссертация М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

11

университетінің Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті тізіміндегі басылымдарда жарияланған 3 мақала түрінде көпшілік назарына ұсынылады. Сонымен бірге, 5 мақала Алматы, Шымкент, Көкшетау қалаларында өткен халықаралық, республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың жинақтарында жарық көрді.

Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспе бөлімінде зертттеу жұмысының өзектілігі негізделіп, тақырыптың зерттелу деңгейі сипатталылады. Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері, деректік негізі, мерзімдік шеңбері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен тәжірибелік маңызы айқындалады.

«Оңтүстік Қазақстан мен Ресей арасындағы экономикалық байланыстардың алғышарттары (ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басы)» деп аталатын бірінші тарауда Қазақстанның Ресейге қосылуы толық аяқталған соң, Ресей империясының оңтүстік шептегі шекарасының аумағын айтарлықтай кеңейтіп қана қоймастан ондағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға жаңа өзгерістер енгізіп, қайта-құру міндеттерін алға қойған іс-шаралары талданады.

Патша үкіметінің 1867 жылғы шілде айында бекіткен «Жетісу мен Сырдария облыстарын басқару жөніндегі уақытша ережеге» сәйкес Сырдария облысының құрамына жеті уезд - Әулиеата, Қазалы, Қаратөбе, Перовск, Черняев, Түркістан және Ходжент енді. 1867 жылдан бастап әкімшілік орталығы – Ташкент қаласы болып саналатын Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының уездік қаласы Шымкент болды.

Ал 1867 жылы Верный бекінісі қала мәртебесін алып, Жетісу облысының әкімшілік басқару орталығы болды. Сөйтіп, облыс алты уезге: Верный, Жаркент, Ыстықкөл, Қапал, Сергиополь, Тоқмақ болып бөлінді. Жетісу облысының бірінші губернаторы әрі казак әскерлерінің наказной атаманы генерал Г.А.Колпаковский болды.

Сырдария және Жетісу облыстарын өз құрамына алған Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөнінде заң қабылданған соң, өлкенің генерал-губернаторы болып патшаның қаблетті әкімгерлерінің бірі генерал-адъютант К.П. фон Кауфман тағайындалды.

К.П.Кауфман патша тарапынан Орта Азиядағы саяси және сауда-саттық істерін шешуде үлкен өкілеттілік алады. Түркістан өлкесі Орынбор билігінен шығып, Орта Азияға байланысты барлық саясат Ташкент қаласында орналасқан өлке бастығының қолына шоғырланды. Өлкені тиімді басқару үшін К.П.Кауфман бірнеше комиссия құрып, олардың мүшелері қажетті мәлімет жинау мақсатында қалалар мен ауыл - аймақтарға жіберіліп отырды.

12

Түркістан өлкесінің экономикалық жағдайын дамытуда сауда және өнеркәсіп саласын қадағалап отыру үшін 1872 жылы қыркүйек айында Қаржы Министрлігі Агентінің арнайы нұсқауын дайындайды. Бұл нұсқау жеті бөлімнен тұрды. Қаржы Министрлігінің Түркістан өлкесіндегі Агенті нұсқауының 1-ші бөлімінде оның тұрақты бақылау орталығы ретінде Ташкент қаласы белгіленіп, оны орындап іске асыруда бүкіл Түркістан өлкесіне таратылады [26, 4 п.].

Патшалық самодержавие отарлау саясатының өздері үшін тиімді де, тындырымды тәсілдерін ойластырып, жүзеге асыра бастады. Нәтижесінде патша өкіметі Оңтүстік Қазақстан территориясы арқылы Орта Азияға баратын жол қатынасын жақсарту, яғни темір жол салу идеясын іске асыруға кірісе бастайды. Осыған орай «Вестник Европы» журналының бетінде «Орта Азия темір жолы туралы екі кітапша» деген мақала жарияланып, онда Орта Азиядағы Орынбор және Екатеринбург бағытындағы темір жолдарын өзара салыстырып, Сахарада жаңа жолдар салу негіздерін іздеп, Орынбор мен Ташкент аралығында тура темір жол салу туралы ұсыныс енгізіледі [21, 8 б.]. Әрине бұл жасалынып отырған ұсыныс Ресей өнеркәсібін арзан шикізат көздерімен қамтамасыз етуде, әсіресе мақта және мал шаруашылығы өнімдерінің, бұған дейін шетелден тасымалданатын шикізатты ығыстыруы және Орынбордың сауда, әкімшілік, әскери, саяси және экономикалық қатынасының деңгейін көтеру болды.

Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуы реформаланған Ресей өнеркәсібінің, тоқымашылықтың одан әрі интенсивті дамыған кезеңімен тұспа-тұс келді. Әсіресе, 1860-1890 жылдары жіп иіру өндірісінің көлемі 3 есеге жуық, тоқымашылық 6,5, ал шет елден тоқыма өнеркәсібі үшін әкелінетін шикізат көлемі 14 есе өсті [16, с. 59].

Тоқымашылық өнеркәсібіне байланысты орыс сауда-өнеркәсіптік ортасы әлемдік нарыққа деген тәуелділікті жоюға ұмтылып, өкіметтен Орта Азия шикізат базасын игеруді көздеді. Алдыңғы қатарлы капиталистік елдерде монополистік капиталдың күн санап нығая түсуі барлық елдердің, соның ішінде Ресейдің экономикалық және саяси өміріне ықпал ете бастады. Экономикалық және саяси қажеттілік патша өкіметін өз шикізатын өндіруге, жалпы алғанда орыс кәсіпкерлері мен саудагерлерінің мүддесін қорғауға итермеледі. Бұл қажеттілік патша өкіметін орыс капиталы ұстанымының Орта Азияда, соның ішінде біз қарастырып отырған Оңтүстік Қазақстанда одан әрі нығаюына себепші болды.

Патша өкіметі орыс сауда-өнеркәсіп ортасының мүддесін қорғай отырып, тіпті орыс әскерлерінің Орта Азияға тереңдей енуі кезеңінде де ондағы сауда-саттықты қолдау саясатын ұстанды. Сонау 1859 жылдың өзінде империя аумағындағы жерлерге жібек мата, мақта мен жүнді тасымалдауға баж салығынсыз жүргізуіне рұқсат етілді. 1865 жылы бұл заң талаптары Батыс Қытайдан әкелінетін шикізаттарға да қатысты болды

ХІХ ғасырдың соңында сауда қатынас жолына керуендер қозғалысы басты роль атқарды. Керуендердің жол жүру сапарлары кезінде орын алған кейбір қиындықтарға қарамастан, жалпы алғанда, далалық аймақтардағы сауда-саттық мәселесі едәуір жақсарған болатын. Бұл жайлы тарихи деректер

13

мен жергілікті орындардан жеткен хабарламардан мағлұмат алуға болады. ХІХ ғасырдың 50-жылдардың ортасында П.Небольсин патша өкіметі қызметінің нәтижесінде, Бұхараға баратын жолдағы далалық аймақтарда бұл кезеңде "мүлгіген тыныштық" орнап, соның салдарынан керуендерді күзету қажеттілігі күн тәртібінен алынып, керуендердің жол жұру сапары қауіпсіз екенін де атап өтеді. [11, с. 78].

ХІХ ғасырдың соңында қазақтармен негізінен орыс ұлтынан шыққан көпестері сауда-саттық жасаған. Демек, 60-жылдардың екінші жартысында Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда-саттық орынборлық шекаралық көпестердің қоластында болған деп нық сеніммен айтуға болады. Ал орталық Ресейлік көпестер сауда-саттыққа аз мөлшерде араласты. Алайда олардың ірі капитал иесі екенін ұмытпауымыз керек, себебі Ресей капиталистерінің арасында өлкедегі ірі өнеркәсіп орнының иелері М.А.Хлудов, И.И.Первушин, Н.И.Иванов және сауда-саттықты жүргізіп отырған саудагер-миллионерлер ағайынды Хусаиновтар мен В.Юлдашев секілді атақты есімдер бар болатын.

Зерттеп отырған кезеңде Ресей империясы жүйесіндегі Оңтүстік Қазақстан өңірінде, реформаның іске асуы барысы мен басқару жүйелерінде көптеген өзгерістер болып жатты. Бұл мәселе жайлы Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский өзінің берген есептерінде былай деп атап өтеді: «осы сәттен бастап қазақ даласы шын мәнінде орыс аумағына айналды...» [27, 7-9 пп.].

Қазақстанның өзге облыстарымен салыстырғанда Жетісу облысында жер игеру алқаптары ауқымды төмендеп, мал шаруашылығының көлемі де қысқара бастады. Дегенмен қоныс аударушылардың келуіне байланысты бағаралық жер игерудің нәтижесінде айтарлықтай өзгерістер болды. Мысалы, Жетісу облысында егін егу алқаптары ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарымен салыстырғанда 1898-1899 жылдары 8,8 пайызға, 1900 жылы 9,9 пайызға, 1901 жылы 12,1 пайызға ал 1902 жылы 5,7 пайызға кеңейген. Ал мал шаруашылығына байланысты көрсеткіштер әлдеқайда төмендеп отырды. Мысалы 1870-1902 жылдар арасында мал басының саны Верный уезінде 80,8 пайызға, Капал уезінде 26,8 пайызға, Лепсі уезінде 14,9 пайызға кеміп кеткен еді. П.П.Румянцев зерттеуінен қазақ шаруашылығындағы бұл өзгерістерге байланысты «тұрмысы кедей топтағылар жер игеру шаруашылығымен, ал бақуаттылар тобы мал шаруашылығымен айналысты» деген тұжырым жасап, аймақтың әлеуметтік өміріндегі жіктелісті көруге болады.

Мұндай өзгерістер Сырдария облысында да көрініс тапқан еді. Мысалы ХХ ғасырдың басында Шымкент уезі халқының басым бөлігі көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы егін шаруашылығына өтіп, жалпы тұрғын халықтың ішінде көшпелілер 16,62 пайызды ал отырықшылар 83,38 пайызды құрады [5, с. 47].

Қазақстанның оңтүстік өңірінің минералдық байлықтары сан-алуан. Алайда оларды зерттеу жұмысы ХІХ ғасырдың соңында ғана, онда да жалпылама түрде жүргізілді. Өлкеде тұз кені, мұнай, көмір қазба байлығы, алтын, темір, күміс-қорғасын кендері, күкірт және де көптеген минералдық байлықтардың қайнар көздері болды. Бұл кен орындарын барлау зерттеу жұмысы тым шағын көлемде ғана жүргізіледі. 1897 жылы Сырдария

14

облысында екі миллион пұттан астам тұз өндірілді. Ал басқа қазба-байлықтар салыстырмалы түрде алғанда аз мөлшерде болды. Мысалы, 1897 жылғы Сырдария облысында 96 пұт қорғасын 850 пұт қорғасын кені, Жетісу облысында 3 1/3 пунт алтын және тағы басқалары өндірілген [28, 59 п.].

Өлкедегі шикізат қорының ресейлік өнеркәсіп орындарына қызмет ете бастауы Оңтүстік Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың жүйелі түрде дамуына ықпал етті. Осы бағыттардың негізінде өлкеде біршама іс-шаралар атқарылады. Соның бірі 1890 жылы Ташкентте өлекенің бұрынғы бас Басшысы, генерал-адъютант Н.О.Розенбахтың ұсынысы бойынша, 1888 жылғы жобаланған ауыл шаруашылық және өнеркәсіп тауарларының Түркістандық көрмесін ұйымдастыру болды. Бірақ бұл көрмені ұйымдастыру туралы ресми бұйрық 1889 жылдың 15 қыркүйегінде ғана келеді. [4, с. 5].

Көрмені ұйымдастыруға земский қаржысынан 27.295 рубль көлемінде қаржы бөлініп, соның ішінде көрмені жайластыруға 11.900 рубль жұмсалған.

1902 жылдың желтоқсан және 1903 жылдың қаңтар айындағы Сырдария облыстық комитетінің ауыл шаруашылық өнеркәсіп саласын дамыту мақсатындағы өткізілген мәжілісінде Әскери губернатор, генерал-лейтенант Н.И.Корольков Ресей өнеркәсібін ауыл шаруашылық өнімдерімен және шикізатпен қамтамасыз етудегі мәселесіне аса назар аударып, оның негізгі бағыттарын анықтайды [29, с. 3].

Түркістан генерал-губернаторлығы 1889-1895 жылдар аралығындағы жазылған есебі құжаттарын зерделей отырып, Түркістан өлкесіндегі отырықшы тұрғындардың ұсақ кәсіпкерлікпен айналысуы жыл сайын көбейіп отырғандығын көрсетеді. Соның ішінде, біз қарастырып отырған Сырдария облысында бір жыл ішінде ұсақ кәсіпкерлік 20 пайызға өсіп, аса ірі деген өңдеуші завод-фабрикалық өндіріс орындарының өнімділігі де арта бастайды. Мысалға алатын болсақ Сырдария облысы бойынша 1888 жылы 972 мың рубльге, 1889 жылы – 2 млн. 737 мың, 1890 жылы – 1 млн. 939 мың, 1891 жылы – 2 млн. 248 мың ал 1892 жылы -2 млн. 2 мың рубльдік көрсеткішке жеткен [30, с. 16].

Ресейдің ішкі аудандарына шығарылатын қой жүнін өңдеу саласы ауқымды болды. Мысалы, Әулиеата қаласында жүнді сатып алу және жуу Орынбор көпестік фирмаларының қолында болып, олар тауарды Селиверстовтың сібірлік шұға фабрикасына, Пенза және Сызрань қалаларына жеткізіп отырған. 1885 жылы оңтүстік өңірден 7 мың пұт жүн сатып алса, ал 1886 жылы оның көлемі 11 мың пұтқа дейін жеткен. Бәсекелестіктің нәтижесінде (сатып алушылар санының бірнеше болуына байланысты) жүннің бағасы көтеріле бастайды. 1885 жылы тазартылған жүннің бір пұтын 3 рубльге дейін, ал жуылмаған жүннің бір пұтын 2 рубльге дейін сатып алса, 1886 жылы тазартылған жүннің бағасы 3 рубль 50 копейкадан 4 рубльге дейін, ал жуылмаған жүннің бағасы 2

15

рубль 50 копейкаға көтерілді [3, с. 185].Шикізат өнімдерін Ресейге тасымалдауда Шымкенттегі

Сантонин заводын айтуымзға болады. Онда Орынбор кедендік бекеті арқылы 1853 жылы 200-300 пұт, 1868 жылы 40 мың пұт, ал 1880 жылы 133 мың пұтқа дейін дермене тасымалданып отырды [20, с. 17]. Ал 1903 жылы Верный қаласында орналасқан Г.В.Дюрмшмидттің және Л.Зальманың ішек тазалайтын заводтарының өндіріс саласындағы ақшалай көлемі 15,7 мың рубльге жеткен [31, с. 24].

Жергілікті отаршыл әкімшілік Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды дамыту үшін өнеркәсіп саласына қажетті шикізат қорымен қамтамасыз етіп отырған өнеркәсіпшілерді, көпестерді, тасымалдаушылар мен жеткізушілердің еңбегін қолдап және мадақтап отырды. Бұл саясатпен, әрине, жоғарыдағы шен өкілдері К.П.Кауфман, Г.А.Калпаковский және жергілікті гарнизондар мен бөлімдердің командирлері мен коменданттары тікелей айналысты [32, 1-4 пп.].

Сонымен, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңірінде Ресеймен сауда-экономикалық байланыстарды одан әрі жетілдіре түсу үшін іске асырылған кәсіпкерлік салалар мен өңдеуші өнеркәсіп орындары Ресей өнеркәсібін ауыл шаруашылығы өнімдерімен және шикізатпен қамтамасыз етуде айтарлықтай жұмыстарды атқарды.

Ресейден Шымкент, Түркістан, Ақмешіт және т.б. қалалар мен көптеген елді мекендерді басып өтіп Орта Азияға әкелінетін тауарлардың арасында мақта-мата бұйымдары көш басында тұрды. Әрине Оңтүстік Қазақсан өңіріндегі олардың негізгі бағыттары ретінде мақта және бау-бақша өнімдері ауқымды орын алды. Ал мал шаруашылығы бойынша тері-жүн өнімдері Ресей сауда-саттық тауарына айналды. Мұндай өзгерістер жергілікті халықтар үшін әлеуметтік маңызы да болды.

«Қазақстанның оңтүстік өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың негізгі бағыттары» деп аталатын екінші тарауда екі ел арасындағы сауда, өнеркәсіп және қаржы – несие қатынастарының даму тарихы жан-жақты зерттелген.

ХІХ ғасырдың соңында Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда қатынастары шапшаң түрде дами бастады. Өйткені дәл осы кезеңдегі өлкедегі капиталдың көптеп шоғырлауына сауда-саттық саласы айтарлықтай ықпал етіп отырды. Дегенменде экономикалық даму тұрғысынан алғанда сауда-саттықтың дамуында біршама қиыншылықтар орын алып отырған еді.

ХХ ғасырдың басында, яғни 1899-1905 жылдары Ташкент пен Орынбор (шамамен 1.900 шақырым) аралығындағы темір жол құрылысының жүргізілуі негізінде Ташкент пен Верный арасындағы байланысты реттеп, ол Сібір магистральіне дейін жалғасуын көздеді [33, с. 27]. Ал облыс көлемінде пошталық жолдардың жалпы аралығы 2.136 шақырымды құрап, Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасында керуен мен пошталық байланыстарды су торабы арқылы да іске асыру қолға алынған болатын.

16

Орынбордан Шымкентке дейін жүк тасымалдау 70 күнге созылатын. Мысалы, Орынбордың І-ші гильдиялық көпесі Н.П.Савинковтың кеңсесі 1888 жылы 28 мамыр күні жалпы суммасы күміспен 369 рубль, яғни жүктің әр қайсысы 9 рубльден болған 41 түйеде 348 пұт 36 фунт салмағы бар керуен жіберіліп, ол 1888 жылдың 7 тамызында жеткізілген [34, 8-9 пп.].

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жергілікті көпестер сауда-саттықтың жаңа түрі – жәрмеңке саудасын іс тәжірибеде пайдалана бастады. Мысалы, Жетісу облысындағы Қарқара жәрмеңкесінің жұмыс күндері алғашқыда 15-мамыр мен 15-шілде аралығында жүргізілсе, кейінірек ондағы саудагерлердің ұсыныстары бойынша жәрмеңке күндері 15- маусым мен 15-тамыз аралығында өтті. 1894 жылы Қапал уезіндегі Алмалы өзені бойында Алмалы жәрмеңкесі ашылып, оның жұмыс жүргізу тәртібі 15-сәуір мен 1-мамыр аралығында іске асырылды. Алмалы жәрмеңкесінің жалпы сауда-саттықтағы айналымы 26.103 рубльді құрады [35, с. 23].

Лепсі уезінде ерекше маңызы бар жәрмеңкелер Нарын-Сергиополь мен Бахты болса, Жаркент уезінде Қарқара жәрмеңкесі болды [36, 41-42 пп.].

Өлкеде сауда-саттықпен жеке дара айналысатын көпестердің сауда жүргізу шаралары айтарлықтай ауқымды. Мысалы, Пугасов деген көпес сауданы бүкіл Түркістан аймағында жүргізіп, оның Сырдария мен Жетісу облыстарының барлық қалаларында дүкендері мен қоймалары болды.

ХХ ғасырдың басы қазақтың сауда буржуазиялық тобының шапшаң қалыптасуымен ерекшеленеді. Олардың қатарына ұсақ саудагерлер, делдалдар, алып-сатарлар және саудагерлер кірді. Қазақтың сауда капиталы ресейлік және ортаазиялық көпестердің иелігінде жүріп, жекелеген қазақ көпестер өздерінің саудадағы іс-шараларын барынша кеңейте бастады.

Сырдария облысындағы сауда-саттық кәсібінің дамуында, ірі саудагерлер өздерінің тауарларын жедел түрде тарату мақсатын пайдаланды. Осы кезде қалыптаса бастаған делдалдар бұл салада үлкен роль атқара бастады. 1870 жылы қазан айының 7-ші жұлдызы мен 1-желтоқсан аралығында Ташкент қаласында өткен жәрмеңкеде саудагерлер тауарларын делдалдар арқылы өткізіп отырған [37, 28 п.].

Қарастырып отырған кезеңде сауда-кәсіпкерлік қызметтің әлсіз дамуының негізгі себебі байланыс жолдары мен тауар-ақша қатынастарының дамымағандығымен айқындалады. Бұл жағдайлардың барлығы Оңтүстік Қазақстан мен Ресейдің Европалық бөлігі арасындағы тауарлық бағаның жүргізілуінде үлкен шиеленістерді қалыптастырды да, сауда капиталына

17

жоғарғы шамадағы пайданы қамтамасыз етіп, саудагерлер тарапынан дамып келе жатқан өнеркәсіптік өндіріске өздерінің капиталдарын салуға деген ынталарының болмауына алып келді. Нәтижесінде капиталды қорландыру мәселесін саудаға қызмет ететін жекелеген салаларға жұмсады.

Жаңадан қалыптасып келе жатқан өнеркәсіп кәсіпкерлігі ауыл шаруашылық өнімдерінің шикізаттарын өңдеумен ғана байланысты болды. Қазақстанда орыс көпес-өнеркәсіпшілері ірі өнеркәсіп орындарын салмады.

Жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігіне қызмет ететін басқа мекемелер ретінде ағаш кесу мен кірпіш заводтарын, тас өңдеу, ыдыс жасау және тағы басқа өндіріс орындарын атап өтуімізге болады. Олар негізінен Верный қаласымен Верный уезінде орналасқан еді. Жетісу облысының жыл сайын жарыққа шығатын «Обзор» мәліметтері бойынша олардың саны 1912 жылы 20-ға жеткен [38, с.27].

Зерттеп отырған кезеңде Жетісу облысында өндірістік қуаты төмен және жұмысшылар саны шамалы ұсақ кәсіпорындар басым болған. Олардың ішінде жүнді жуатын 650 жұмысшысы бар 8 мекеме және 4 тері өңдейтін завод жұмыс жүргізді. Верный қаласында ішек тазалайтын завод соғылып, жылына төрт мың пұттан астам өнім беретін өнеркәсіп орны ашылады [39, 48-50 пп.].

Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеуші заводтардың ішінде бірінші орында тері өңдеу саласы болып, 1904 жылдың 1-ші қаңтарына қарай саны 66-ға жетіп, жұмысшылары 224 адамнан тұрды. Мысалы, Верный қаласы мен уезінде: Малая Алматинка станицасында, Зайцево селосында, Ташкент уезіндегі Софийская станицасын атап өтуге болады [40, 26 п.].

Оңтүстік Қазақстандағы шикізат ресурстары орыс өнеркәсіпшілері мен көпестерін ертеден қызықтырып қана қоймай, бұл өлкеде өнеркәсіп саласын белсенді түрде дамыта бастады. ХІХ ғасырдың соңында ресейлік өндірушілер арасында пайдалы қазба байлығына деген үлкен сұраныс өсе бастайды. Осы тұста Жетісу облысы Жаркент уезінің аудандары революцияға дейінгі уақытта Қазақстандағы алтын өндіретін аймақ болды.

Тау-кен инженері Д.К.Мышенков Түркістан өлкесіннің ақ жүрек және майталман зерттеушісі болды. Оның «Заметка о минеральных богатствах Туркестанского края» деген еңбегінде орыс өнеркәсіпшілері Н.И.Ивановтың И.И.Первушиннің және И.А.Хлудовтың, сонымен бірге көпес Д.П.Петров пен Санкт-Петербург тау-кен институтының профессоры Г.Д.Романовскийдің өлкедегі алтын, мұнай, тас көмір және де басқа қазақ жерінің табиғи байлықтарын іздестіру мен өндіруді ұйымдастырудағы атқарған қызметтері жөнінде жазады. Н.И.Иванов өлкеде алғаш рет шыны жасау өндірісінің негізін қаласа, ал И.И.Первушин қорғасын балқыту өндірісінің негізін қалады [41, 8, 10 пп.]. 1913 жылы

18

Я.Ф.Гайденковқа берілген куәлік негізінде Түлкібас болысының Жыландысу өзенінен төрт шақырым жердегі тас-көмір кенін іздестіруін ерекше атап өтуіміз керек. Бұл жерде ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында Ленгір тас-көмір кенінің негізі қаланған [42, 22 п.].

ХХ ғасырдың басында Ресей экономикасының негізгі орталықтарында өнеркәсіп саласының жоғарғы қарқынды дамуы мен пайдалы қазбаларды іздестіру ауқымының кеңеюі, отарланған өлкедегі кен орындарын іздестіріп, қазыналық және жеке иелік үшін жарылғыш заттардың заводтарын салуға мүмкіндіктерді іздестіруді талап етті. Дегенменде, Ресей империясының Ішкі Істер министрлігіне тікелей бағынатын, жарылғыш заттар мен оқ-дәрілерді өлкеде өңдеу өндірісін жүргізу үшін арнайы рұқсаттың берілу мәселесін қарастыруды тау-кен инженері Леоновқа тапсырылды [43, 6-7 пп.].

ХІХ ғасырдың 80-жылдарының басында негізі қаланған Шымкент қаласындағы сантонин заводы облыстың ірі өндіріс орны болды. Шымкент уезіндегі Қаратау жотасы мен Сырдария өзені аралығындағы дөңесті далада, соның ішінде Бөген, Шаян және Арыстанды өзендерінің бойында жергілікті тұрғындарға «дермене» деген атпен белгілі ақ жусан жабайы түрде өсетін дәрілік қасиеті бар өсімдік болды. Емдік қасиеті бар дермене Оңтүстік Америка мен Египетте аз ғана мөлшерде өсетіні белгілі. Шымкент уезіндегі дермене 800 шаршы шақырым алқапты алып, өңделетін алқаптар мен көшпелілердің жайлымдары арасында орналасты.

1907 жылдың 16 қарашасында Түркістан генерал-губернаторлығының Кеңсесі, Түркістан өлкесін басқару туралы (1886 жылғы) ережеге сәйкес шешім қабылдайды. Онда дерменені пайдалану жөнінде былай делінген: бұл өсімдіктің алқаптары тек көшпенділердің пайдалануында болып, осы алқаптарда Жер игеру және Мемлекеттік Мүлік Басқармасы енгізген алым-салықтар жедел түрде тоқтатылып, осы өсімдікті пайдалану құқығын көшпенділерге қайта берілуі тиіс [44, 1 п.]. Расында да, бұл ереженің 270-ші бабында көрсетілгендей жердің иесі ретінде мемлекетті танып, ал көшпелі халыққа шексіз қолдану құқығын берген. Олар жер жырту, отын мен шөптерді теру және мал жайылымдарын жүргізу негізінде жер бетін қайта өңдеуі мүмкін еді [45, 68 п.].

Қазіргі таңда маңызын жоймаған химиялық-фармацевтік заводтың іргетасын қажырлы да іскер Н.П.Савинков пен Н.И.Иванов салды. Әкесінен қалған жұмысты ұлдары мен сантонин өндірісі бойынша технолог маманы болған қызы Ольга Савинкова жалғастырады. Н.И.Савинков нәтижелі кәсіпкер болып, «Көпес Н.И.Ивановтың фирмасын» құрған. Оның иелігінде Әулиеата, Верный, Жаркент, Қазалы және Ташкент қалаларындағы 6 сыра қайнату, 5 шарап жасайтын және 8 спирттік-арақ шығаратын заводтары болды [18, с. 133].

19

Ресейлік Мемлекеттік банк бөлімшесінің Верный қаласында ашылуы жөніндегі алғашқы іс-шаралары 1882 жылғы мәліметтерден негіз алады. Бірақ қаржы министрлігі сол кездегі банктік операцияларды жүргізетін қызметкерлердің жетіспеушілігі есебінен Оңтүстік Қазақстан өңірінде оның бөлімшелері мен филлиалдарының қызмет етуіне сұраныс мәселесін қабылдамады [46, 283 п.].

1895 жылы несие алу сұраныстарының өсуіне байланысты өлкеде банк бөлімшелерінің ашылуы жөніндегі күн тәртібіндегі мәселені қайта көтерді. Далалық генерал-губернаторының 1895 жылғы берген есебінде несие алу сұранысының өсе түсуі негізінде анықталған жағдай: Жетісу облысында сауда-саттық әлдеқайда қарқынды дамып, кеңейе түсуі, олардың жылдық көрсеткіштеріндегі айналымы 13 миллион рублге жетіп, оның ішінде тек Верный қаласының үлесін 7 миллион рубль құрады, - деп көрсетілді [47, 5,8 пп.].

Сонымен XX ғасырдың басында Қазақстанға жаңа капиталдың енуі, сауда-саттықтың өсуі өлке экономикасындағы елеулі өзгерістерге алып келді.

Қазақ халқының натуралды шаруашылығы бірте-бірте ақшалай, тауарлық болып, жергілікті базарлар құрылды. Қазақстанның аумақтары арасындағы сауда-саттық байланыстары күшейе түсіп, қазақ халқының бірлесу процесі жүріп, оның ішінен буржуазиялық кәсіпкерлік топтар қалыптаса бастады. Бірақ тауарлық өндіріс пен жеке меншіктік сауда әлі де өндірістің ескі феодалдық тәсілін бұза қоймады. Ауылдарға енген сауда-өсімқорлық капиталы өндіріс тәсілін өзгерте алмады, өйткені оған деген қажетті жағдайлары жоқ еді.

Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресейдің экономикалық қатынастарына талдау жасауды аяқтай келе, табиғи-климаттық жағдайлармен шартталған шаруашылықтың дәстүрлі формалары бұл жерде капиталистік қатынастардың дамуына қолайлы болды. Аймақтың отарлануы Европалық Ресейден қоныс аударғандардың жаңа экономикалық қатынастарды қалыптастыруға кеңінен қатысуына жол ашты, олардың есебінен өлкенің қала тұрғындарының саны өсті, яғни сауда-өнеркәсіптік контингенті ұлғайды.

Қорытындыда диссертациялық жұмыстың мазмұнынан туындаған ғылыми ізденуге байланысты бағыттар жүйеленіп, негізгі тұжырымдар беріліп, Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың даму тарихының өзіндік ерекшеліктері көрсетілді.

- Ресей завод-фабрикаларында дайындалған тауарлар қазақ даласына кеңінен таратылып, сауда-саттық саласындағы көпестер мен алып-сатарлар оларды сатуда қомақты қаржы түсіріп отырды.

- Өлкеге әкелінген тауарлар өз өтімін таппаған жағдайда, көпестер жергілікті халықтың шаруашылығы мен күнделікті тұтынатын заттарын біле отырып, сұраныстағы тауарларды жеткізіп тұрды. Осындай кәсіби сауда-саттықтың нәтижесінде сатушылар өз тарапынан үлкен шығынға ұшырамады.

20

- ХІХ ғасырдың соңғы он жылдығы және ХХ ғасырдың басында Сырдария және Жетісу облыстарындағы шаруашылықты жүргізуде егіншіліктің кеңінен орын алуы, Ресейден келген қоныс аударушылардың тұрақтануына және суармалы егін алқаптары аумағының кеңеюі нәтижесінде дәстүрлі мал шаруашылығының дамуы төмендей берді. Осындай өзгерістер өлкеде жүргізіліп отырған шаруашылық пен сауда-саттыққа өз әсерін тигізіп, нәтижесінде оңтүстік өлкеден Ресейдің ішкі аудандарына мақта, астық, жемістің кептірілген түрлері кең көлемде шығарылып отырды.

- Оңтүстік Қазақстан өңірінің табиғат байлығы мен қолайлы географиялық жағдайы, мұнда табиғи түрде өсетін өсімдік дерменеден медицинада пайдаланатын дәрі-дәрмек жасау, қазақстандық өнеркәсіп саласының даму тарихында алғаш рет қолға алынып ұйымдастырылған фармацевтикалық ерекше өндіріс орны – сантонин заводы болды. Арақ-шарап жасайтын заводтардың іске қосылып, ресейлік әскерді оқ-дәрімен қамтамасыз ететін шикізатты өндіруде мүмкіндіктер іске асырылды.

- Орыс көпес-өнеркәсіпшілері ірі өнеркәсіп орындарын қалыптастыру үшін үлкен көлемде капитал қорын жұмсады. Сол себептен жұмсалған капиталды тез арада өтеп және ақтайтын ұсақ кәсіпкерлік мекемелермен ғана шектеліп отырды.

- Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі шикізат қорларымен Ресейдің өндірістік орындарын қамтамасыз етуде Сырдария және Жетісу облыстарында айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Жергілікті әкімшілік билік орындары шикізат қорларын өндіруші өнеркәсіпшілерді, саудагерлердің қызметін қолдап-қуаттау мақсатында жыл сайын арнайы көрме ұйымдастырылуы өлке экономикасын дамытуға ықпал етті.

Қорыта келгенде, Оңтүстік Қазақстан өлкесі Ресей империясының өнеркәсібінде, сауда-экономикалық дамуында өзіндік орын алды. Өлкенің ірі қалалары Верный, Түркістан, Шымкент, Әулиеата және Перовскіде өндіріс орындары іске қосылып, жәрмеңкелер мен көрмелер ұйымдастырылды. Ресей капиталының мүдделерін қорғайтын алғашқы банктер өз қызметін бастады. Сонымен өлкеде ресейлік қаржылар іскерлік байланыстар орнатуға, өсімқорлармен кредит-ақша байланыстарын жасауға, жергілікті банктерде есеп шоттар ашуға, біртіндеп рыноктық қатынастарға тартылуға мүмкіндіктер пайда болды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 293 б.2 Небольсин П.И.Очерки торговли России с Средней Азией // Записки

Имп.РГО. – СПб., 1855. Кн. 10. – 450 с.; Потанин Г.Н. О караванной торговле 21

с Джунгарской Бухарией в ХVІІІ столетии // Чтения в Имп. обществе истории и древностей российских при Московском университете. Кн.2. – М., 1868.

3 Смирнов Е.Т. Сыр-Дарьинская область. – СПб. 1887. – 356 с.4 Маев Н. Туркестанская выставка предметов сельского хозяйства и

промышленности в Ташкенте. – Ташкент, 1890. – 161 с.5 Румянцев П.П. Киргизский народ: в прошлом и настоящем. – СПб.,

1910. – 66 с.6 Хозяйственный быть киргизского, сартовского и русского населения

юго-восточной части Чимкентского уезда Сыр-Дарьинской области. – Ташкент, 1910. – 152 с.; Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент, 1912. – 202 с.; Туркестанский край. Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Под. ред. П.П.Семенова-Тяньшанского. – СПб., 1913. Т.19. - 856 с.

7 Уәлиханов Ш. Толық шығармалар жинағы. 5 томдық. 1985.; Букейханов А. В чем причины дороговизны. // Қазақ. – 1916. - №75.; Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. – Ташкент, 1925.; Асфендияров С.Д. Қазақстан тарихының очерктері. - Алматы, 1994. – 120 б.; Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане // Новый Восток, 1926. – №13; Рязанов А.Ф. Оренбургский край. Исторический очерк. – Оренбург: Общество изучения Казахстана, 1928. – 142 с.

8 Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительства (1861-1892). Автореф. ...дис. докт. ист. наук: - М., 1959. – 33 с.

9 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. – М., Изд-во. Акад. Наук СССР, 1957. – 342 с.; Его же. Социально-экономические отношения Казахстана в период империализма. – Алма-Ата, 1957. – 36 с.; Галузо П.Г. Туркестан – колония (Очерки истории колониальной политики русского царизма в Средней Азий). – Ташкент, 1935. – 226 с; Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ -начало ХХ вв. (1867-1907 гг.). – Алма-Ата, 1963. – 411 с.; Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХҮІІІ- начале ХХ века: Истоки великого содружества. – Алма-Ата: Наука, 1981. – С. 247.

10 Литвинова Т.К. Развитие торговли в Казахстане и проникновение товарно-капиталистических отношений в хозяйство казахов во второй половине ХІХ-начале ХХ веков: Афтореф. ...дис. кан. эконом. наук: Алма-Ата, 1961. – 13 с.; Сундетов С.А. Проникновение торгового капитала в казахский аул в начале ХХ века. – Алма-Ата, 1962.; Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата, 1960. – 144 с.; Апполова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХҮІІІ-начале ХХ вв. – Алма-Ата, 1960. – 457 с.; 26 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ – начале ХХ вв. –Алма-Ата, 1971. – 634с.

11 Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХІХ в. – Москва, 1964. – 198 с.

12 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алма-Ата. 1965. – 344 с.

13 Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-90-е гг.). М.,

22

1965. – 468 с.; Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана (Ист.-экон. очерк). – Алма-Ата, 1960. – 97 с.; Ковальченко И.Д., Милов Л.В. Всероссийский аграрный рынок. ХҮІІІ – начало ХХ вв. Опыт количественного анализа. – М., 1974. – 380 с.; Хромов П.А. Экономическое развитие России в ХІХ-ХХ веках. 1800-1917. – М., 1950. – 551 с.

14 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное населения Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в. – 1917 г.). – М., 1986. – 243 с.; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР: Национальные аспекты. – Алма-Ата, 1987. -152 с.; Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана: (Численность, размещение, состав в 1870-1914 гг.). – Алма-Ата, 1981. – 112 с.

15 Мадуанов С.М. История казахо-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00,02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с.; Хамиев Н. Развитие торговли Казахстана со среднеазиатскими ханствами в ХІХ в.: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1989. – 21 с.

16 Соколов А.Я. Торговая политика России в Средней Азии и развитие русско-афганских торговых отношений. – Ташкент, 1971. – 232 с.

17 Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1. Память народа. – Алматы: Ғылым, 2000. – 420 с.

18 Исмаилов А.А. Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917 гг.). – Алматы, 2003. – 247 с.

19 Жолдасов С.Ж. Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы. – Алматы, 2007. – 395 б.

20 Села и промышленность Чимкентского уезда (методические материалы). Сост. Лукзен Л., Маринич С.Н. – Шымкент, 1996. – 23 с.

21 Алдабергенов Қ. Патшалы Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатының тарихынан (1731-1917 жылдар). – Павлодар, 2005. – 195 б.

22 История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ вв. ҮІ т. Алматы. 2007, - 504 с.

23 Қожақов Ө.Қ. Сырдария облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы (1867-1914 ж.ж.): тарих ғылым. кандидаты ... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 1993. – 28 б.; Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1995. – 25 с.; Альжанова Э.Е. Мелкотоварное пройзводство в Южном Казахстане во второй половине ХІХ – нач. ХХ вв. (По материалам кустарно-ремесленного хозяйства Сыр-Дарьинской области): автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Туркестан, 2001. – 32 с.; Түлекова М.К. Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 жылдар): тарих ғылым. докторы ... авторефераты:, 07.00.02. – Алматы, 2003. – 38 б.; Тоқбергенова З.С. Қазақстанның оңтүстік аймағының әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірі (ХІХ ғасырдың соңы – 1920 жыл аралығындағы Сырдария облысының мысалында): тарих ғылым. кандидаты ... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2004. – 34 б.

24 Нурсултанова Л.Н. История стоновления и развития

23

предпринимательство в нефтяной промышленности Казахстана (конец ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук:. 07.00.02. – Алматы, 2002. – 34 с.; Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... докт. ист. наук: 07.00.02. – Караганда, 2006. – 40 с.

25 Киняпина Н.С. Административная политика царизма на Кавказе и в Средней Азии в ХІХ в.// Вопросы истории. 1983, №4, С. 36.; Central Asia. A Centry of Russian Rule. N.Y.- Lnd. 1967. См. Киняпина Н.С. Ук. статья. - С. 37.; Труды Д.Тредгольд и Ф.Кокен изданы в 60-х годах// См. Якименко Н.А. Аграрные миграции в России (1861-1917 гг.). Вопросы истории. 1983. - №3. – С.18.

26 Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты (бұдан кейін ӨР ОММ). 469-қ., 1-т., 161-іс.

27 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты (бұдан кейін ҚР ОММ). 544-қ., 2-т., 204-іс .

28 ҚР ОММ. 209-қ., 1-т., 275-іс.29 Туркестанские ведомости. – 1914. - № 78.30 Всеподданейший отчет по Туркестанскому генерал-губернаторству за

1889-1895 гг. – СПб., 1895. – 63 с.31 Материалы по вопросу о торговых путях в Среднюю Азию. – СПб.,

1869. – 92 с.32 ӨР ОММ. 1-қ., 1-т., 1323-іс.33 Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.1. – СПб., 1872. –

373 с.34 ҚР ОММ. 439-қ., 1-т., 22-іс.35 Обзор Семиреченской области за 1899 г. – Верный, 1900. – 23 с.36 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 596-іс.37 ӨР ОММ. 469-қ., 1-т., 12-іс.38 Обзор Семиреченской области за 1912 г. – Верный, 1913. – 66 с.39 ҚР ОММ. 15-қ., 6-т., 2-іс.40 ҚР ОММ. 41-қ., 1-т., 575-іс.41 ӨР ОММ. 1-қ., 1-т., 486-іс.42 ҚР ОММ. 34-қ., 1-т., 29-іс.43 ӨР ОММ. 1-қ., 4-т., 1195-іс.44 ӨР ОММ. 1-қ., 27-т., 1681-іс.45 ӨР ОММ. 1-қ., 27-т., 1757-іс.46 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 125-іс.47 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 2739-іс.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі:

1 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы өндіріс саласындағы қазақ-орыс қарым-қатынастары // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. Алматы. - 2007, - №2. -26-29 бб.

24

2 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы жәрмеңке саудасындағы қазақ-орыс қарым-қатынастары // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы. Алматы. – 2007, - №2. -82-85 бб.3 Оңтүстік өлкеге қоныс аудару тарихындағы экономикалық мәселе // М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің хабаршысы. Ғылыми журнал. Орал. – 2007, - №2. -134-142 бб.4 ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Жетісу мен Сырдария облыстарындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы // Қазақстандағы Ресей жылына арналған «Ресей-Қазақстан қатынастары: тарихи беттері мен болашағы» тақырыбындағы халықаралық ғылыми конференция материалдары. Оңтүстік Қазақстан облысы мұрағат бөлімі, Оңтүстік Қазақстан Облыстық Мемлекеттік архив, Қазақ-Өзбек инженерлік-гуманитарлық университеті, Оңтүстік Қазақстандық Словян мәдени Орталығы, Облыстық тарихшылар мен саясаттанушылар қоғамы. Шымкент, 2004. -80-84 бб.5 Торговля южных областей Казахстана и России как фактор добрососедских отношений двух государств (конец ХІ – начало ХХвв.): взгляды, позиции // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Отечественная история – основа патриотического воспитания граждан Республики Казахстан». Казахский Национальный педагогический университет им. Абая. Алматы, 2006. -100-103с.6 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстанның Ресеймен сауда қатынастары // «ХХІ ғасырдағы ғылым мен техника, білікті мамандар даярлау сапасын арттырудың өзекті мәселелері» тақырыбында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. «Мирас» университеті. Шымкент қаласы, 2006. -33-36 бб.7 История промышленного производство в южных областей Казахстана в конце ХІХ- начале ХХ века // Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения - 12» Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова. Кокшетау, 2007. -222-226 с.8 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан мен Ресей арасындағы қаржы-несие қатынастарының даму тарихы // «Орта Азия және Қазақстан халықтары рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. «Отырар» университеті. Шымкент қаласы, 2007. -95-100 бб.

Резюмеавтореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата

исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республикаи Казахстан)

25

Орынбасарова Гулжан Жаксымбетовна

Торгово-экономические связи Южного Казахстана с Россией (конец ХІХ века - начало ХХ века)

Объектом исследования являются казахско-русские торгово-

экономические отношения в конце XIX – начале ХХ веков. Актуальность исследования. В современной казахстанской

исторической науке усиливается интерес к проблемам социально-экономической истории Казахстана в конце XIX – начала ХХ веков. В этот период в экономику традиционного казахского общества проникают элементы рыночных отношений, формируется региональная промышленность и национальный капитал, развиваются предпринимательские тенденции и активизируются торгово-экономические отношения.

В связи с этим, на наш взгляд, возникает необходимость осмысления исторического опыта адаптации казахского общества к рыночным, капиталистическим условиям в конце XIX – начала ХХ веков. В этот период, испытывая сильное воздействие внешних факторов, на основе внутренних тенденций саморазвития и саморегуляции, способности к адаптации к новым условиям, хозяйство южного региона Казахстана входит в систему экономической жизни Российской империи.

Актуальность исследования торгово-экономического потенциала казахского общества в условиях адаптации к рыночным условиям в конце XIХ – начале ХХ веков усиливается отсутствием в отечественной историографии работ по данной проблеме.

Цели и задачи диссертации. Основной целью научного исследования является анализ и обобщение истории торгово-экономических отношений юга Казахстана и России в конце XIX – начале ХХ веков в новых капиталистических условиях. Для достижения поставленной цели необходимо решить следующие задачи:

- проанализировать факторы, условия развития традиционного скотоводства казахов, рассмотреть региональный и хронологический аспекты адаптации скотоводческого хозяйства юга Казахстана в конце XIX – начале ХХ веков к условиям рыночных отношений;

- определить место и роль торговли в адаптации казахского общества к рыночным условиям;

- проанализировать особенности развития экономических отношений внедрения русского капитала на юге страны;

- рассмотреть влияние финансово-кредитной политики царизма на развитие финансовых и промышленных отношений южного Казахстана и России.

Научная новизна диссертационного исследования. В работе рассмотрена проблема развития торгово-экономических отношений южных областей Казахстана и России в конце XIX – начале ХХ веков в контексте развития капиталистических условий. При этом показан комплексный характер развития хозяйства кочевого населения края. Это позволяет выявить место и

26

роль южного региона в системе торгово-экономических связей Российской империи.

Научная новизна исследования определяется введением в научный оборот неопубликованных архивных материалов и новых исторических источников.

Кроме этого, в диссертации содержатся следующие элементы новизны:- определена важная роль скотоводческого хозяйства южных областей

Казахстана в формировании новых рыночных условий в российской экономике торговых связей на Евразийском регионе;

- выявлены особенности роль развития земледельческого хозяйства южных районов Казахстана в развитии торговых связей с Россией;

- рассмотрено развитие финансово-экономических отношений в казахской среде в различных сферах деятельности, в том числе в развитии товарного скотоводства и промыслового хозяйства;

- исследована роль торговых, финансово-кредитных, промышленных отношений в адаптации казахского общества к капиталистическим условиям.

Положения, выносимые на защиту:- В конце XIX – начале XX веков скотоводство оставалось не только

основой традиционной экономики казахского общества, но и выступало в качестве перспективного хозяйственного основания для развивающейся национальной рыночной экономики. В конце XIX – начале XX веков рыночное скотоводческое хозяйство занимало важное место не только в экономике Казахстана, но и на внутреннем и внешнем рынках.

- Характерным проявлением адаптации казахского общества к рыночным отношениям является формирование предпринимательских качеств и распространение предпринимательской деятельности.

- Развитие товарного скотоводства, распространение земледельческой культуры в казахском обществе, участие в промышленном освоении региона, развитие различных видов предпринимательства и торговли свидетельствует, несмотря на трудности времени и колониальное положение Казахстана, о реальной адаптации казахского общества к рыночным отношениям.

Хронологические рамки исследования обхватывают период с конца ХІХ века до 1917, года когда была осуществлена Октябрьская революция, устоновивщая власть большевиков.

Результаты исследования.- в диссертационной работе введены в научный оборот новые архивные

документы по истории торгово-экономических отношений южных районов Казахстана с Россией;

- разработаны исторические процессы, характеризующие вхождение российского капитала в дело промышленного освоения природных и аграрных ресурсов южных территорий Казахстана;

- торгово-экономические связи юга Казахстана с российскими регионами исследованы в контексте включения материальных возможностей казахского населения, его традиционных хозяйственных укладов;

- вопросы взаимоотношений южноказахстанского региона с Россией в конце ХIХ - начале ХХ веков исследованы с позиций новых научных взглядов

27

и подходов.Степень научной разработки темы. Круг проблем, затронутых в

диссертационном исследовании довольно обширен, поэтому использованная литература систематизирована и разделена на три блока: историография колониального периода; исторические исследования советской эпохи и труды за годы независимости Казахстана.

Зарубежная историография адаптации казахского общества к рыночным условиям, в первую очередь, представлена работами российских историков, а также английских и американских авторов. В этих изданиях вопросы торгово-экономических отношений самостоятельно не исследованы.

Источниковую базу исследования составили неопубликованные и опубликованные письменные исторические источники. В диссертации использованы архивные фонды Центрального государственного архива Республики Казахстан (ЦГА РК). Всего изучены и использованы документы четырнадцати фондов.

В Центральном Государственном архиве Республики Узбекистан (ЦГА РУз) огромное количество документов отложилась во многих фондах. В диссертации использованы и введены впервые в научный оборот документы из пяти фондов указанного архива.

Методологическая и теоретическая основа диссертации. В качестве методологической основы исследования был избран системный подход, а также принципы историзма и объективности. Это позволило рассматривать развитие казахско-российских торгово-экономических отношений

В конце XIX – начале ХХ веков во взаимосвязи и единстве с другими социально-экономическими и политическими процессами.

Практическая значимость исследования определяется тем, что научные проблемы, поднимаемые в исследовании, непосредственно связаны с решением практических задач, стоящих перед суверенным Казахстаном. Анализ и обобщение исторического опыта развития торгово-экономических отношений в конце Х1Х-начале ХХ вв. востребованы для осмысления экономического развития Республики Казахстан.

Апробация работы. Основные положения работы и выводы диссертационного исследования изложены в докладах автора на региональных и международных конференциях - 5 и опубликованы в журналах - 3.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованных источников, приложений к разделам диссертации.

SUMMARY

ORYNBASAROVA GYLZHAN ZHAKSINBETOVNA

Trade and Economic Connections of South-Kazakhstan with Russia

28

(the end of XIX - the beginning of XX centuries)

Dissertation submitted for the Academic Degree “Candidate of Historical Sciences”

Speciality 07.00.02 – Native History (History of the Republic of Kazakhstan)

The object of the research is trade and economic connections at the end of the XIX and at the beginning of the XX centuries.

The actuality of the research. In modern Kazakhstan literature there increases an interest to the problems of Kazakhstan social economic history at the end of XIX and at the beginning of XX centuries During that very period the elements of market terms penetrate into economy of the traditional Kazakh society, regional industry and national capital are formed, business tendencies develop and trade economic connections are actuated.

In this connection to our mind there appears the necessity to comprehend the historical experience of Kazakh society adaptation to market capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries. During that period the economy of South Kazakhstan experiences the considerable influence of the foreign factors, on the basis of domestic tendencies to self development and self regulation and ability for adaptation to new conditions, South Kazakhstan region enters the system of economic life of Russian Empire.

The urgency to research the trade economic potential of Kazakh society in conditions of adaptation to market terms at the end of XIX and the beginning of XX centuries is intensified with the absence of scientific works on the given topic in modern historiography.

The aims and tasks of the research: The main aim of the research is the analysis and generalization of trade and

economic terms history in the south of Kazakhstan and Russia in new capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries.

Objectives in view predetermined the statement and solution of following problems:

- to analyze the factors and conditions of traditional cattle breeding devel-opment among Kazakhs, to examine regional and chronological aspects of cattle breeding economy adaptation in the south of Kazakhstan to the market relations terms at the end of XIX and at the beginning of XX cen-turies;

- to determine the place and the role of trading in adaptation of Kazakh so-ciety to application of Russian capital in the south of the country;

- to study the influence of financial credit policy of tsarism on the devel-opment of financial and industrial relations of south Kazakhstan with Russia;

The scientific novelty of the undertaken research consists in the following: the research studies the problem of trade and economic relations development of south Kazakhstan and Russia in the context of capitalistic terms development at the end of XIX and at the beginning of XX centuries. Herewith there’s shown a

29

complex character of the nomad population economy development in the region. It allows revealing the place and role of south region in the system of trade economic connections of Russian Empire.

The scientific novelty of the research is also determined by application of unpublished archives materials and new historical sources into scientific practice.

Besides the dissertation paper contains the following elements of novelty:-an important role of cattle breeding economy in south regions of Kazakhstan has been determined in the formation of new market terms in Russian economy, trade connections on Eurasian region;- peculiarities and role of husbandrial economy development of south regions have been revealed in the development of trade connections with Russia;- the development of financial economic relations in Kazakh environment in different spheres of activities, including the development of trade cattle breeding and commercial economy has been studied;- the role of trade, financial, credit and industrial relations has been investigated in adaptation of Kazakh society to capitalistic terms.

Theoretical positions submitted for defense: - at the end of XIX and beginning of XX centuries the cattle breeding remains not only the basis of traditional economy of Kazakh society but also emerges as perspective economy basis for developing national market economy. At the end of XIX –beginning of XX centuries market cattle breeding economy plays a very important role not only in the economy of Kazakhstan but also in foreign and domestic markets.- The characteristic reveal of Kazakh society adaptation to market terms is the formation of business qualities and the spread of business ac-tivity;- The development of trade cattle breeding, the spread of husbandrial culture in Kazakh society, the participation in industrial investigation of the region, the development of various types of business and trade witness about real adaptation of Kazakh society to market terms in spite of time hardships and colonial status of Kazakhstan.

Chronological frames of the research include the period from the end of XIX century to 1917, when the Great October revolution was realized and the power of Bolsheviks was established.

The results of the research:-new archives materials on the history of trade-economic relations of south

regions with Russia have been applied into scientific practice;-historical processes which characterize the entrance of Russian capital into

commercial use of natural and agricultural resources of south territories of Kazakhstan have been examined;

-trade-economic connections of south region with Russian regions have been studied in the context of including material possibilities of Kazakh population its traditional economy holding;

- the questions of interrelations of south Kazakhstan region with Russia at

30

the end of XIX – beginning of XX centuries have been determined from the positions of new scientific views and approaches.

The degree of scientific development of the research. The range of problems taken into consideration in the following research is quite wide, that is why the literature used was systematized and divided into three parts as following: the historiography of the colonial period, historical investigation of the soviet epoch and historical works of the period of Kazakhstan independency.

Foreign historiography of Kazakh society adaptation to market terms is represented by Russian sources and also by American and English authors.

In these publications problems of trade economic relations weren’t studied separately.

Source basis of the research was formed with unpublished and published written historical sources. Archive funds of central state archive of the republic of Kazakhstan (CSA RK) were used in the dissertation paper. Documents were studied from fourteen archives.

A great number of documents was postponed in many funds of the central state archives of the republic of Uzbekistan.

In the following dissertation paper the documents from five archives funds were used and applied into scientific practice for the first time.

Methodological and theoretical basis of the research.The system approach and principles of historism and objectivity were

chosen as the methodological basis of the research. It allowed to study the development of Kazakh-Russian trade economic relations at the end of XIX and the beginning of XX centuries in its interrelation and unity with other social economic and political processes.

The practical value of the research is determined by that the scientific problems, considered in the research, are connected with the decision of practical tasks, facing the independent Kazakhstan directly. The analysis and generalization of the historical experience of trade economic relations development at the end of XIX – beginning of XX centuries are claimed for comprehension of the republic of Kazakhstan economic development.

Approbation of the research. Main positions of the research and conclusions of the dissertation paper were published in author’s reports at regional and international conferences – 5, and in magazines – 3.

The structure of the research. The dissertation paper consists of introduction, two chapters and list of used sources, and appendices to dissertation sections.

31

Басуға қол қойылды 28.05.2009 ж.Шартты баспа табағы 1,5

Көлемі 60х90 1/16.Офсет қағазы.

Таралымы 100 дана. Тапсырыс № 43

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің баспа орталығы

Орал қаласы, Сарайшық көшесі, 34.

32