3/2019 35

WIEDZA W PRAKTYCE

dr n. kf. Grażyna Osiadło1, dr n. o zdr. Aneta Skworc2,

dr hab. n. kf. Małgorzata Matyja1

1 Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wydział Fizjoterapii

2 Centrum Edukacji i Rehabilitacji w Zabrzu

Koncepcja NDT-Bobath jako postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne prowadzone w oparciu o klasyfikację ICF-CY oraz metodę S.M.A.R.T. Cz. I

Rozwój człowieka trwa przez całe życie i ulega zmianom, przystosowując się do otoczenia i w związku z tym uzyskiwania różnych doświadczeń. Pod pojęciem rozwoju mieszczą się wzra-

stanie, dojrzewanie i zmienność w czasie. Spośród wielu okresów rozwoju człowieka wyróżnia się rozwój motoryczny, czyli wzrastanie zdolności do kontrolowania ciała w ruchach celowych i dowolnych. Nauka odczuwania ruchu nastę-puje poprzez doświadczenia sensoryczno-moto-ryczne. To uczenie odbywa się dzięki powtarzaniu (ćwiczeniu) danego ruchu lub jego naśladowaniu, co jest wynikiem plastycznych właściwości ośrod-kowego układu nerwowego (OUN). Na tej aktyw-ności ruchowej i jej kontroli w otaczającej grawi-tacji bazuje koncepcja NDT-Bobath. Zgodnie z poglądem, że ruch to życie, a życie to ruch, we wspomnianej terapii bierze się go pod uwagę jako komunikację ze środowiskiem i potrzebę zmiany reakcji poszczególnych części ciała w prze-strzeni (1-4).

Koncepcja NDT-Bobath Koncepcja NDT-Bobath jest ideą, podejściem do rozwiązywania problemów pacjentów z zabu-rzeniami neurologicznymi. Stanowi bazę do oceny klinicznej i terapii poprzez analizę głównego problemu w oparciu o jakość funkcji, wzorzec postawy i ruchu oraz ich wpływ na partycypowanie pacjenta w życiu codziennym. Podstawy koncepcji pozostają niezmienne, a ich rozumienie jest uzupeł-niane i rozwijane zgodnie z aktualną wiedzą. Podej-ście jest modyfikowane i nawiązuje do struktur Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania,

Title: The NDT-Bobath concept as a diagnostic and therapeutic procedure based on the ICF-CY classifica-

tion and S.M.A.R.T. method. Part IStreszczenie: Podstawy neurofizjologiczne koncep-

cji NDT-Bobath stanowią bazę do oceny klinicznej i terapii pacjentów z dysfunkcjami ośrodkowego

układu nerwowego. Koncepcja nawiązuje do struktur Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Nie-

pełnosprawności i Zdrowia ICF, a dla dzieci – ICF-CY, zaproponowanych przez Światową Organizację Zdro-

wia (WHO) w Maryland (USA) w 2001 r. Dodatkowo w określaniu i uzyskiwaniu celów terapii pomocna jest

metoda S.M.A.R.T. Słowa kluczowe: NDT-Bobath, ICF, S.M.A.R.T.Summary: The neurophysiological foundations of the NDT-Bobath concept are the basis for the

clinical assessment and treatment of patients with the dysfunctions of the central nervous system. The concept relates to the structures of the International

Classification of Functioning, Disability and Health (ICF), and for children – the International Classifica-

tion of Functioning. Disability and Health for Children and Youth (ICF-CY), which were proposed by the

World Health Organization (WHO) in Maryland (USA) in 2001. The S.M.A.R.T. method is also helpful in spe-

cifying and achieving the goals of treatment.Keywords: NDT-Bobath, ICF, S.M.A.R.T.

REHABILITACJA W PRAKTYCE36

WIEDZA W PRAKTYCE

Niepełnosprawności i Zdrowia ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health), a dla dzieci – ICF-CY (International Classification of Functioning, Disability and Health for Children and Youth), które zaproponowała Światowa Organi-zacja Zdrowia (WHO 2001, Maryland USA) (5). Koncepcja NDT-Bobath jest terapią interdyscy-plinarną, czyli ustala priorytety i zakres odpowie-dzialności (roli) specjalistów różnych dyscyplin. Jest też terapią transdyscyplinarną, polegającą na ujednoliceniu podejścia do leczenia, zacierania podziału (granic między zawodami) oraz dzielenia ról w zespole: lekarz – fizjoterapeuta – logopeda – terapeuta zajęciowy. Istotą bowiem jest włączenie pacjenta i rodziny w plan leczenia. Jest też terapią multidyscyplinarną, gdzie specjaliści pracują z pacjentem niezależnie od siebie. Wyznaczają oni konkretne cele w każdej dyscyplinie oraz mają odrębne role i funkcje w swoich zespołach (6).O celach i rodzaju terapii współdecydują pacjent, rodzice i zespół terapeutyczny. Terapia jako rodzaj interwencji, aby była skuteczna, musi być opty-malną odpowiedzią na problemy dziecka i rodziny w sferze: zmysłowej, ruchowej, psychicznej, eduka-cyjnej, finansowej, środowiskowej, legislacyjnej zgodnie z zasadami ICF-CY. Celem zespołu jest określenie najistotniejszego problemu zdrowot-nego i funkcjonalnego pacjenta oraz jego rodziny na teraz i przyszłość (6).

Wydaje się, że w określaniu i uzyskaniu celów terapii może być pomocna szeroko stosowana metoda S.M.A.R.T. (ang. Specific, Measurable, Acceptable, Realistic, Time-bound). Metoda wprowadza jasne zasady określania celów we wszelkich działa-niach, dlatego, także w planowanej terapii zgodnie z metodą S.M.A.R.T., cel powinien być (6):• jednoznaczny (specyficzny), • mierzalny,• osiągalny (akceptowalny),• realny (realistyczny),• określony w czasie (ograniczony w czasie).

Zgodnie z podejściem S.M.A.R.T., najpierw ustalany jest cel, a potem sposób jego realizacji. Omawiane podejście dotyczy ustalania celów przez wszystkich profesjonalistów będących członkami zespołu terapeutycznego. Istotna rola lekarza polega na określeniu diagnozy, głównego problemu oraz programu leczenia. Rola fizjoterapeuty polega na wykorzystaniu technik kinezyterapii, dobraniu pozycji do czynności funk-cjonalnych, takich jak karmienie, jedzenie, pisanie, czytanie, rysowanie itp. Ważne jest też uczestnictwo terapeuty w zespołowej decyzji dotyczącej doboru sprzętu ortopedycznego zgodnego z mechanizmem kontroli postawy i ruchu. Fizjoterapeuta powi-nien dokonać wstępnej oceny funkcji układu oral-

nego, bowiem motoryka globalna ma wpływ na to, co dzieje się z ustami, ssaniem, połykaniem czy trzymaniem łyżeczki lub piciem z kubka itp. Rola logopedy to postawienie diagnozy dla odpowied-niej podaży pokarmu. Ważny jest sposób podawania pokarmu – dobrze dobrana pozycja czy siedzisko, a także nauczenie rodzica tych czynności. Logopeda powinien zadbać o rozwój komunikacji werbalnej i pozawerbalnej, aby dokonać wyboru najlepszego sposobu porozumiewania np.: makaton – system gestów i symboli graficznych, system piktogram – jest systemem znaków obrazkowych służących do rozwijania komunikacji (6,7). Cyber-oko – C-Eye (Consciousness Eye – oko świadomości) – urządzenie, które wykorzystuje techniki śledzenia wzrokiem i analizy fal mózgowych EEG oraz wiele innych (8). Z kolei rola terapeuty zajęciowego polega na doborze odpowiedniego treningu umie-jętności funkcjonalnych oraz na pomocy w utrzy-maniu aktywności dziecka (6, 9, 10).

Neurofizjologiczne podstawy koncepcji NDT-Bobath Spośród neurologicznych podstaw koncepcji NDT-Bobath wyróżnia się (2): • studium zachowań ruchowych (analiza wpływu

zmienności odruchowej, dominacja wzorca postawy i ruchu, wpływ środowiska),

• integracyjną funkcję mózgu i jego plastyczność, • wariantowość,• zmienność rozwoju psychomotorycznego, • prawidłowy mechanizm kontroli postawy

i ruchu, zwany mechanizmem antygrawita-cyjnym.

Ten ostatni zapewnia prawidłową aktywność motoryczną, zależną od działania struktur mózgu w miarę ich dojrzewania i rozwoju stanu funkcjo-nalnego ośrodkowego układu nerwowego oraz poziomu integracji wszystkich narządów, w tym układu ruchu. Mechanizm antygrawitacyjny umożliwia przy-stosowanie organizmu do zmiennych warunków środowiska zewnętrznego. Zapewnia odpowiednie napięcie posturalne i mięśniowe na tyle wysokie, by możliwy był ruch antygrawitacyjny, ale na tyle niskie, by nie utrudniać aktywności. Wpływ na to mają między innymi prawidłowa dystrybucja (w miarę rozwoju osiąganie mobilności dystalnej na rzecz stabilności proksymalnej) oraz wiel-kość (hipertonia, normotonia, hipotonia) i jakość napięcia mięśniowego (spastic hypertonia, hipo-tonia, athetosis, ataksja) (2, 6).Do aktywności w prawidłowych wzorcach potrzebna jest odpowiednia organizacja unerwienia

3/2019 37

WIEDZA W PRAKTYCE

reciprokalnego, czyli współpraca poszczególnych grup mięśniowych pełniących funkcję agonistyczną i antagonistyczną, synergistyczną oraz stabiliza-cyjną. Dzięki temu następuje koordynacja różno-rodnych wzorców postawy i ruchu, na co mają wpływ automatyczne reakcje postawy (ARP), takie jak: reakcje prostowania, równowagi i obronnego podporu. Reakcje te stanowią bazę do rozwoju kontroli postawy poprzez związek z czuciem głębokim oraz przenoszeniem ciężaru ciała i nazy-wane bywają podstawowymi jednostkami moto-ryczności (principal mobility) (11).Prawidłowy mechanizm kontroli postawy i ruchu zapewnia aktywność antygrawitacyjną, kontroluje postawę ciała oraz umożliwia harmonijne, płynne ruchy dzięki zdobywanym w rozwoju doświadcze-niom sensomotorycznym (2, 6, 12-14).

Ocena wzorców posturalnych Koncepcja NDT-Bobath to postępowanie diagno-styczno-terapeutyczne oparte na ocenie wzorców postawy i ruchu podczas aktywności spontanicznej. Do interpretacji rozwoju dziecka istotne są, oprócz wywiadu, jego obserwacja oraz analiza umiejęt-ności i trudności w czasie aktywności i wykony-wania czynności dnia codziennego (jedzenie/picie, mowa/komunikacja, ubieranie/rozbieranie itp.).

Ocena dzieci w wieku 0-12 miesięcyPodczas aktywności spontanicznej dziecka ocenie podlega wielkość i dystrybucja napięcia mięśniowego. Według Prechtla (5) około 9.-10. tygodnia życia płodowego aż do 2. miesiąca życia dziecka dono-szonego (a w przypadku dzieci urodzonych przed-wcześnie – wieku skorygowanego) obserwuje się ruchy globalne, tzw. General Movements (GMs). Ich specyfika zmienia się poprzez Writhing Move-ments (WMs), aż do pojawienia się nowego wzorca określanego jako ruchy Fidgety Movements (FMs, drobnookrężne). Metoda Prechtla służy do jak najwcześniejszego diagnozowania niedojrzałości

lub uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego poprzez badanie jakości prezentowanych global-nych wzorców ruchu. Korzyści płynące z powyż-szego faktu, to możliwość zastosowania tych samych kryteriów oceny ruchów globalnych u płodu, noworodka urodzonego przedwcześnie i nowo-rodka donoszonego. Możliwość bardzo wczesnego monitorowania ruchów globalnych noworodka i niemowlęcia stanowi uzupełnienie badania neuro-logicznego. Może stanowić kryterium wczesnego rozpoznania istniejących zagrożeń rozwojowych i wczesnego podjęcia usprawniania (15).W tym wspomnianym okresie mobilność proksy-malna i stabilność dystalna zamieniają się stop-niowo w mobilność dystalną na bazie stabil-ności proksymalnej. W stanach patologii OUN powstaje nieprawidłowy rozkład napięcia utrud-niający rozwój kontroli postawy i ruchu. Zamiast stabilności proksymalnej często prezentowana jest kompensacyjna stabilność dystalna. Dziecko ma trudności z rozwojem automatycznych reakcji postawy, dlatego oceniana jest jakość wzorców tych reakcji. Obserwacji podlegają aktywność dziecka we wszystkich płaszczyznach oraz kontrolowanie pozycji w trakcie ruchu dzięki wyżej wymienionym wzorcom ARP. Ocenie podlega także współza-wodnictwo wzorców, płynność ruchu oraz jego sekwencje (np. w jaki sposób dziecko turla się, sięga do przedmiotu, siada – czy prawidłowo prze-nosi ciężar ciała jednocześnie skracając/wydłużając strony). Zwraca się uwagę na osiąganie symetrii ciała dziecka, przekraczanie linii środkowej, kontro-lując tym samym napięcie w linii głowa – tułów. Podczas ruchu ważna jest umiejętność dysocjacji (rozdzielenia aktywności ruchowej na bazie prawi-dłowych relacji między stabilizacją i mobilnością), do czego potrzebne jest prawidłowe napięcie postu-ralne oraz funkcjonalny zakres ruchu w stawach (6, 12, 13, 15-17). W obserwacji dziecka zwraca się także uwagę na rozwój procesów poznawczych, czyli na możli-wość odbioru bodźców z otoczenia, ich selekcji i przetwarzania na własny użytek. Istotny w obser-wacji jest kontakt z otoczeniem – reakcje społeczne z rodzicami, terapeutą itp. (6, 16).

Ocena dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi Podstawą do planowania odpowiedniej terapii dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD) jest jego obserwacja podczas aktywności spontanicznej. Należy uwzględnić wrażenia ogólne, czyli kontakt dziecka z rodzicami i otoczeniem, jego samodzielność oraz umiejętności (aktywność funk-cjonalną, np. ubieranie/rozbieranie, jedzenie, osią-

Podstawowym celem postępowania uspraw-niającego jest zbudowanie prawidłowego potencjału sensomotorycznego dla indywidu-alnego, niepowtarzalnego rozwoju psychomo-torycznego każdego dziecka. Zasadniczymi narzędziami służącymi do szczegółowego planowania i programowania usprawniania w metodzie NDT-Bobath są obserwacja i wnikliwa analiza mechanizmu antygrawita-cyjnego.

REHABILITACJA W PRAKTYCE38

WIEDZA W PRAKTYCE

ganie pozycji we wzorcach ruchowych). Oceniany jest sposób wykonania ruchu przez dziecko, więc należy przez to określić jego deficyty w wykony-waniu czynności. Ocenie podlegają również dystry-bucja, wielkość i jakość podstawowego napięcia mięśniowego, w tym występujące przykurcze, deformacje czy reakcje stowarzyszone. Należy zwrócić uwagę na: kontrolę w osi głowa – tułów, przenoszenie ciężaru ciała, jakość ARP, sposób oraz możliwość sięgania (z wykorzystaniem podporu), chwytu i manipulacji. Ważne jest, by określić główne problemy dziecka, a także cele terapii oczy-wiście związane z tymi problemami, uwzględnia-jące potrzeby dziecka – cele bliższe i dalsze. Należy określić sposób funkcjonowania dziecka: indywi-dualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne, mocne strony, predyspozycje, trudności oraz bariery i ogra-niczenia utrudniające funkcjonowanie i uczest-nictwo w życiu codziennym (6, 16, 18-20).

ICF – aktywność, funkcja, uczestniczenie Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia należy do klasy-fikacji opracowanych przez WHO i stosowanych do opisu różnych aspektów zdrowia. ICF pozwala na kodowanie szerokiego zakresu informacji o stanie zdrowia (np. rozpoznanie, funkcjono-wanie, niepełnosprawność itp.).Głównym celem ICF jest ustanowienie ujedno-liconego, standardowego języka i jego struktury pozwalającego na opis zdrowia i stanów zwią-zanych ze zdrowiem. Dziedziny przedstawione w ICF można podzielić na: dziedziny dotyczące zdrowia i dziedziny związane ze zdrowiem, czyli „Funkcje i struktury ciała” oraz „Aktywność i uczestniczenie”. ICF wymienia także czynniki środowiskowe (opisujące warunki życia), które wchodzą w interakcje z wyżej wymienionymi dzie-dzinami. Dzięki temu można tworzyć odpowiednie dla danego przypadku profile funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia w różnych dziedzi-nach.W międzynarodowych klasyfikacjach WHO stany chorobowe sklasyfikowane są jako ICD-10 i z ICF uzupełniają się nawzajem. ICD-10 dostarcza „rozpoznanie” choroby, zaburzenia zdrowia lub innego określonego stanu zdrowia, a ta infor-macja jest wzbogacona o dodatkowe dane zawarte w ICF dotyczące funkcjonowania. Klasyfikacje

Klasyfikacja ICF składa się z dwóch części, a każda z nich z dwóch składników (ryc. 1):Część 1. Funkcjonowanie i niepełnosprawnośća) funkcje i struktury ciała,b) aktywność i uczestniczenie.Część 2. Czynniki kontekstowe a) czynniki środowiskowe,b) czynniki osobowe.

Stan chorobowy zaburzenie/choroba

Funkcje i struktury ciała ludzkiego

Czynniki środowiskowe Czynniki osobowe

Aktywność Uczestniczenie

Ryc. 1. Zależności między składnikami ICF (5) 

3/2019 39

WIEDZA W PRAKTYCE

Wszystkie trzy składniki sklasyfikowane w ICF („Funkcje i struktury ciała”, „Aktywności i uczestniczenie” oraz „Czynniki środowiskowe”) określane są ilościowo przy użyciu tej samej ogólnej skali:xxx.0 - BRAK problemu (żaden, nieobecny, nieistotny) – 0-4%xxx.1 – NIEZNACZNY problem (niewielki, mały) – 5-24%xxx.2 – UMIARKOWANY problem (średni, spory) – 25-49%xxx.3 – ZNACZNY problem (wielki, silny) – 50-95%xxx.4 – SKRAJNIE DUŻY problem (zupełny) – 96-100%xxx.8 – NIEOKREŚLONY problemxxx.9 – nie dotyczy

Przykład kodowania: b7302.2 – umiarkowane upośledzenie siły mięśniowej jednej strony ciała; b – funkcje ciała ludzkiego; 7302. – upośledzenie siły mięśniowej; 2 – umiarkowany problem.

ICD-10 i ICF rozpoczynają się od układów ciała ludzkiego. W systemie ICD-10 upośledzenie w postaci objawów przedmiotowych i podmio-towych traktowane jest jako element tworzący chorobę, podczas gdy ICF określa upośledzenie jako problem funkcjonowania ciała powiązany z różnymi stanami chorobowymi. ICF dostarcza opisu sytuacji dotyczących funkcjonowania czło-wieka i jego ograniczeń oraz służy jako narzędzie do porządkowania i kodowania tych informacji. Składnik „Funkcje i struktury ciała” dotyczy ciała ludzkiego i zawiera dwie klasyfikacje. Jedna z nich obejmuje funkcjonowanie (czynności) układów

Piśmiennictwo1. Dennison P.E.: Gimnastyka mózgu. Międzynarodowy Instytut

Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów, Warszawa 2003.

2. Matyja M., Domagalska M.: Podstawy usprawniania neurorozwojo-wego według Berty i Karela Bobathów. Wydawnictwo AWF, Kato-wice 2011.

3. Nowotny J.: Kształtowanie umiejętności ruchowych – podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne. Wydawnictwo ŚAM, Katowice 2002.

4. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2012.

5. ICF Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełno-sprawności i Zdrowia Światowa Organizacja Zdrowia Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, 2013.

6. Kuta M.: Kurs Podstawowy NDT-Bobath. Zabrze 2012. 7. Zaorska M: Komunikacja alternatywna osób głuchoniewidomych.

Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2010. 8. Czyżewski A.: Cross-domain applications of multimodal human-

computer interfaces. [W:] Signal Processing Algorithms, Architec-tures, Arrangements and Applications. University of Technology, Materiały Konferencyjne, Poznań 2015, 11.

9. Nowotny J., Czupryna K., Domagalska M.: Aktualne podejście do rehabilitacji dzieci z mózgowym porażeniem. Wydawnictwo ŚAM, Katowice 2009.

10. Taczała J.: Polski model rehabilitacji jako nowoczesne podejście do niepełnosprawnego dziecka i jego rodziny, zgodnie z koncepcją ICF. Ogólnopolska Konferencja Naukowa, Warszawa 2013, 8-9.

11. Schaltenbrand G.: The development of human motility and motor disturbances. „Arch. Neurol. Psychiatry”, 1928, 20 (4), 720-730.

12. Levitt S.: Rehabilitacja w porażeniu mózgowym i zaburzeniach ruchu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.

13. Matyja M., Gogola A.: Edukacja sensomotoryczna niemowląt. Wydawnictwo AWF, Katowice 2007.

14. Nowotny J.: Podstawy fizjoterapii. Wydawnictwo Kasper, Kraków 2005.

15. Einspieler C., Prechtl H.F.R.: Prechtl’s assessment of general move-ments: a diagnostic tool for the functional assessment of the young nervous system. „Mental Retardation and Developmental Disabi-lities Research Reviews”, 2005, 11, 1, 61-72.

16. Borkowska M.: Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zabu-rzenia w m.p.dz. Polskie Towarzystwo Terapeutów NDT-SI, Warszawa 2001.

17. Einspieler C., Bos A.F., Libertus M.E.: The General Move-ment Assessment Helps Us to Identify Preterm Infants at Risk for Cognitive Dysfunction. „Front Psychol.”, 2016, 22, 7, 406.

18. Nowotny J.: Edukacja i reedukacja ruchowa. Wydawnictwo Kasper, Kraków 2003.

19. Osiadło G., Skworc A.: Ocena skuteczności wybranych metod usprawniania dzieci z mózgowym porażeniem. „Postępy Rehabili-tacji”, 2015, 2, 13-15.

20. Szmigiel Cz.: Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Wydawnictwo AWF, Kraków 2001.

ciała, a druga struktury (budowę) ciała. Składnik drugi „Aktywność i uczestniczenie” obejmuje pełny zakres dziedzin dotyczących funkcjonowania zarówno z perspektywy pojedynczej osoby, jak i społeczeństwa. ICF nie klasyfikuje ludzi, ale opisuje sytuację każdej osoby w sieci dziedzin zdrowia lub dziedzin powiązanych ze zdrowiem. Ponadto opis powstaje zawsze w kontekście czynników środowiskowych i osobowych (całość otoczenia w jakim żyje czło-wiek).ICF zatem obejmuje wszystkie aspekty ludzkiego zdrowia i niektóre elementy dobrostanu (dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego) mające znaczenie dla zdrowia i opisuje je jako dzie-dziny zdrowia i dziedziny związane ze zdrowiem (5, 6, 10).Warto podkreślić, że w terapii neurorozwojowej można, a nawet trzeba stosować: 1. Zgodny z zasadami ICF-CY opis stanu pacjenta

(dziecka) w chwili rozpoczęcia usprawniania oraz w trakcie jego przebiegu i zakończenia.

2. Zgodne z zasadami metody S.M.A.R.T. okre-ślanie i kontrolowanie celów terapii.