world bank document › curated › en › ...5.4. sanitasyon teknik Çözümlerine dair sorular...

Yönetici Özeti

1

Türkiye Cumhuriyeti:Sürdürülebilir Kentsel SuTemini ve SanitasyonuSürdürülebilir Bir Şekilde Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifiile Uygunluğa Erişme - Türkiye’nin Su Temini ve SanitasyonSektörü için Zorluklar ve Fırsatlar

Güncellenmiş Rapor

GWA03Avrupa ve Orta Asya

Kasım 2016

Bu çalışma, Su Ortaklığı Programı’nın (WPP) finansal katkısıyla mümkün olmuştur -http://water.worldbank.org/water/wpp.

Bu makaleye http://www.worldbank.org/water internet sitesinden erişilebilir. Yazarlarla [email protected] adresindeki Su Yardım Masası (Water Help Desk) aracılığıyla iletişime geçilebilir.

Rapor No. 110547-TR

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Türkiye Cumhuriyeti: Sürdürülebilir Kentsel Su Temini ve Sanitasyonu

2

Standart Sorumluluk Reddi:

Bu belge, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası – Dünya Bankası personelinin bir ürünüdür. Bu makalede ifade edilen bulgular, yorumlar ve sonuçlar Dünya Bankası İcra Direktörleri Kurulu’nun veya temsil ettikleri devletlerin görüşlerini yansıtmaz. Dünya Bankası, bu çalışmada kapsanan verilerin doğruluğunu garanti etmez. Bu çalışma içerisindeki herhangi bir haritada gösterilen sınırlar, renkler, isimlendirmeler ve diğer bilgiler herhangi bir bölgenin yasal statüsüne veya bu tür sınırların onaylanması ya da kabul edilmesine ilişkin Dünya Bankası tarafında herhangi bir kararı ifade etmez.

Telif Hakkı:

Bu yayındaki içerik telif hakkı ile korunmaktadır. Bu çalışmanın bölümlerini veya tümünü izinsiz kopyalamak ve/veya yayımlamak ilgili mevzuata aykırıdır. Dünya Bankası Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası çalışmalarının dağıtılmasını teşvik eder ve genellikle bir çalışmanın bölümlerinin çoğaltılması için hızlı şekilde izin verecektir.

Bu çalışmanın herhangi bir bölümünü çoğaltma veya yeniden basma izni için lütfen ayrıntılı bilgiler ile birlikte başvurunuzu şu adrese gönderin: Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telefon 978-750-8400, faks 978-750-4470, http://www.copyright.com/.

Tali hakları da kapsayan hak ve lisanslara ilişkin diğer tüm sorularınız şu adrese gönderilmelidir: Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, faks 202-522-2422, e-mail [email protected].

3

Yönetici Özeti ......................................................................................................................................... 9

Giriş ....................................................................................................................................... 13

Bölüm 1 - Su ve Atıksu Hizmetleri Yönetiminde Türkiye’nin Deneyimi ................................................. 15

1.1. Uzun Süreli ve Engin Deneyim ............................................................................................. 15

1.2. Kurumsal Düzenlemelere Genel Bakış ................................................................................. 16

Bölüm 2 - Türkiye’de Su Sektörünün Durumu İyi Kapsama ve Hizmet Seviyeleri Göstermektedir ....... 17

2.1. Türkiye’de STS Hizmetlerine Kısa Bir Genel Bakış ................................................................ 17

2.1.1. Su Temini, Değişken Performansla, Neredeyse Ülkenin Tümünü Kapsamakta ................ 17

2.1.2. Sanitasyon ve Atıksu Arıtımı: Süregelen Bir Çalışma ....................................................... 20

2.1.3. Tarifeler ve Sektör Yatırımları Hakkında Bazı Veriler ....................................................... 21

2.1.4. Birçok SKİ’nin Mali Durumu Zorlayıcıdır .......................................................................... 23

2.2. AB Direktifleri’nin Uygulanmasını Engelleyen Bazı Sorunlar:............................................... 27

2.2.1. Yönetmelikler, planlama ve kurumlardaki çakışma ve çelişkiler ...................................... 27

2.2.2. Yatırımları tamamlamak son değil başlangıçtır ................................................................ 30

2.2.3. İzleme ve karşılaştırma paha biçilmez düzenleme araçlarıdır ......................................... 30

2.3. Hizmet Sürdürülebilirliğini Etkileyen Temel Sorunlar ............................................................... 31

2.3.1. Eğitim ve kapasite geliştirme acil ilgi gerektirir ............................................................... 31

2.3.2. Gelir getirmeyen su (GGS) azaltımı genellikle kullanılmayan bir kaynaktır ..................... 31

Bölüm 3 - AB ve Türkiye yönetmeliklerinin karşılaştırılması ................................................................. 33

3.1. Türkiye İçme Suyu Standartları AB standartlarının Çok Az Altındadır .................................. 33

3.2. Türkiye atıksu standartları AB’dekinden daha katıdır .......................................................... 33

Bölüm 4 - AB atıksu toplama ve arıtma standartları ile uyum maliyeti ................................................ 35

4.1. Yöntem ve Varsayımlar ........................................................................................................ 35

4.2. Sonuçlar ve Analiz ................................................................................................................ 37

4.3. SKİ’lerin bilançolarında mali etki ......................................................................................... 40

4.3.1. Tam Maliyet Esaslı Tarifeler, Karşılayabilirlik .................................................................... 41

4.4. 2014 SKİ Reformunun Getirdiği Uygulama Zorlukları .......................................................... 41

Bölüm 5 - Sektör Sorunları Türkiye için Fırsatlara Dönüşebilir - Tartışma soruları vedaha fazla analiz edilebilecek alanlar ................................................................................................... 44

5.1. Neden Tartışma Soruları? .................................................................................................... 44

5.2. Hangi Eylem Kriterleri? ........................................................................................................ 44

5.3. Kurumsal Sorunlarla İlgili Fırsatlar ....................................................................................... 45

5.4. Sanitasyon Teknik Çözümlerine Dair Sorular ....................................................................... 46

5.5. Hizmet Dağıtımının İyileştirilmesi İçin Finansman ve Yönetim Tercihleri ............................. 48

5.6. Entegre Kentsel Su Yönetimi maliyetleri ve suyun niteliği ve niceliği kısıtlamalarını yönetmeye faydalı olabilir mi? ..................................................................... 49

Sonuç: ....................................................................................................................................... 50

Kaynakça ....................................................................................................................................... 51

İçindekiler


4

Ekler: ....................................................................................................................................... 53

Ek A: Haritalar ve Nüfus Dağılımı ....................................................................................................... 54

Ek B: 2006 yılından 2014 yılına kadar Temel Sektör Göstergeleri ...................................................... 56

Ek C: Su ve Atıksu Giderleri 2007 - 2013 ............................................................................................ 58

Ek D: Büyükşehir Belediyelerinin İl Nüfusları ..................................................................................... 59

Ek E: Maliyet Hesaplamaları için Ayrıntılı Yöntem .............................................................................. 60

Ek F: AB ve Türkiye STS Standartları ................................................................................................... 73

Ek G: Maliyet Tahminleri ve Tarife Etkilerinin Sonuçları ..................................................................... 80

Ek H: Nehir Havzalarındaki Maliyet Tahminlerinin Sonuçları ve Kişi Başına Mali Etkileri ................. 101

Ek I: Üst Düzey Çalıştayın Özeti ....................................................................................................... 110

Tablo ListesiTablo 2.1: Türkiye’de ve Tuna Havzası Ülkelerinde (AB Üyeleri ve Tümü) Su ve Atıksu Göstergeleri .... 20

Tablo 2.2: 2016 yılında SKİ’ler Tarafından Su ve Atıksu Hizmetleri için Uygulanan Mesken Tarife Oranları ........................................................................................................ 22

Tablo 2.3: 2015 yılında SKİ’lerin Temel Mali Göstergeleri..................................................................... 24

Tablo 2.4: SKİ’leri Gruplara Ayırmak için Kullanılan Göstergeler ve Eşik Değerler ................................ 25

Tablo 2.5: 2016 yılında Su ve Atıksu Hizmetleri için SKİ’ler Tarafından Uygulanan Tarife Oranlarına Karşı Karşılanabilir Mesken Tarife Oranları ........................................................ 26

Tablo 4.1: Değerlendirmede Kullanılan Senaryoların Tanımı ................................................................ 36

Tablo 4.2: Ulusal Düzeyde Tüm Senaryolar için Ek Yatırım ve İ&B Maliyetleri ..................................... 38

Tablo 4.3: Ulusal Düzeyde S1A ve S3A Senaryoları için Bölünmüş Toplam Maliyetler.......................... 39

Tablo 4.4: Tüm Hizmet Sağlayıcılar için Tüm Senaryolara Yönelik İlave Yatırımlar ve İ&B Maliyetleri, Milyon Avro ............................................................................................... 40

Tablo 4.5: S1A ve S3A Senaryolarına Yönelik SKİ’ler için Temel Mali Göstergeler ................................ 41

Tablo A.1: Farklı Hizmet Sağlayıcıların ve Hizmet Verdikleri Nüfus Sayısının Dağılımı .......................... 55

Tablo B.1: 2006 ila 2014 yılları Arasında Türkiye’deki Belediyeler için Temel İçme Suyu Göstergeleri . 56

Tablo B.2: Belediye STS Şebeke Hizmetlerine ilişkin Yaşam Memnuniyeti Araştırmasının Sonuçları .... 56

Tablo B.3: 2006 ila 2014 yılları arasında Türkiye’deki Belediyeler için Temel Atıksu Göstergeleri ........ 57

Tablo C.1: Su Hizmeti ve Atıksu Yönetimi Hizmetlerine ilişkin Belediyelerin, Devlet Kurumlarının ve İl Özel İdarelerinin 2007-2013 Yılları Arasındaki Sermaye ve İşletme Yatırımları, Milyon TL ............................................................................................................................. 58

Tablo D.1: 2007 ila 2014 Yılları Arasında Büyükşehir Belediyelerinin İl Nüfus Sayıları .......................... 59

Tablo E.1: Atıksu Arıtma Tesisinin (AAT) Durumuna Yönelik NHKEP Raporlarında Kullanılan Göstergeler ......................................................................................................... 61Tablo E.2: Taslak Yönetmelikten Alınan Mevcut AAT Durum Bilgileri ve Değerlendirmede Kullanılan Kod ...................................................................................................................... 61

Tablo E.3: Değerlendirmede Kullanılan Senaryoların Tanımı ................................................................ 65

Tablo E.4: Senaryolar için Arıtma Gereklilikleri ..................................................................................... 66

Tablo E.5: AAT Yatırımlarının Sermaye Harcamalarını Hesaplamak için Maliyet Fonksiyonları ............. 67

Tablo E.6: FEASIBLE Model Maliyet Tahminlerinin Türk Piyasası Seviyesine Dönüştürülmesi için Katsayılar ............................................................................................................................. 67

5

Tablo E.7: Kanalizasyon Şebekesi Çap Gruplarına Göre Uzunluk Dağılımı ve Gösterge Maliyetler ....... 68

Tablo E.8: AAT Yatırımlarının İşletme Masraflarının Hesaplanması ...................................................... 68

Tablo E.9: Atıksu Toplama Şebekesi Yatırımlarının İşletme Harcamasının Hesaplanması ..................... 68

Tablo E.10: AAT Yatırımlarının İşletme Harcamasının Hesaplanmasında Kullanılan Birim Maliyetler ... 68

Tablo E.11: Farklı Nüfus Aralıkları için Deniz Deşarjı Boru Çapı ............................................................ 69

Tablo E.12: Farklı Alıcı Ortamlar ve Nüfus Aralıkları için AVRO Bazında Deniz Deşarj Sistemi Yatırım Maliyetleri ................................................................................................. 69

Tablo E.13: 500,000 Üzerinde Nüfusa Sahip Kent Merkezleri için Denize Deşarj Sistemi Yatırım Maliyetleri ................................................................................................. 70

Tablo E.14: Çamur Bertarafı Maliyetleri için Temel Tahminler .............................................................. 70

Tablo E.15: Farklı Arıtma Türleri için Çamur Üretim Oranları ............................................................... 70

Tablo E.16: Farklı Nüfus Aralıkları için Atıksu Üretimi ........................................................................... 71

Tablo E.17: İ&B ve Amortisman Maliyet Hesaplamaları için Tahminler ................................................ 71

Tablo E.18: AAT Tesisleri için Gerekli veya Mevcut Yatırım ve İ&B Maliyetlerini Belirleme .................. 71

Tablo E.19: Atıksu Toplama Şebekesi için Gerekli veya Mevcut Yatırım ve İ&B Maliyetlerini Belirleme ...................................................................................................... 72

Tablo E.20: Deniz Deşarjı Tesisleri için Gerekli veya Mevcut Yatırımı ve İ&B Maliyetlerini Belirleme ... 72

Tablo F.1: AB ve Türkiye İçme Suyu Arıtma Parametrelerinin Özeti ...................................................... 73

Tablo F.2: Madde Tanımlı Parametreler Akrilamid, Epiklorhidrin ve Vinilklorür ................................... 74

Tablo F.3: AB ve TR Mevzuatlarındaki Arıtma Gerekliliklerinin Karşılaştırılması ve Genel Uygulama ... 75

Tablo G.1: Tüm Senaryolar için Ulusal Düzeyde Toplam Maliyetler ...................................................... 80

Tablo G.2: Hizmet Sağlayıcı Kategorileri için Tüm Senaryolara Yönelik Toplam Maliyetler ................... 81

Tablo G.3: Büyükşehir Belediyelerinde Gerekli Ek Yatırımları Gösteren Tüm Senaryolara Yönelik Sonuçların Özeti (AVRO) ...................................................................................................... 82

Tablo G.4: Büyükşehir Belediyeleri’ndeki İlave İ&B Maliyetlerini Yansıtan Tüm Senaryolara Yönelik Sonuçların Özeti (Avro/yıl) ................................................................... 84

Tablo G.5: Büyükşehir Belediyeler’de Yatırımların Hizmet Süresi Üzerinde Öngörülen Kümülatif İlave İ&B Maliyetlerini Yansıtan Tüm Senaryolara Yönelik Sonuçların Özeti (Avro) ............. 85

Tablo G.6: Tüm Senaryolarına Yönelik BB’lerde Gerekli Yatırımlar için Amortisman Maliyetleri (AVRO) .......................................................................................... 86

Tablo G.7: S1A, S3A ve S1B Senaryolara Yönelik Büyükşehir Belediyeler için İlave Yatırımlar, Hizmet Süresi İ&B ve Amortisman Maliyetlerinden Oluşan Toplam İlave Maliyetler (AVRO Milyon) .................................................................................................... 87

Tablo G.8: 1A, 2A ve 3A Senaryolarına Yönelik SKİ’ler için Temel Mali Göstergeler ............................. 89

Tablo G.9: 1B, 2B ve 3B Senaryolarına göre SKİ’ler için Temel Mali Göstergeler .................................. 90

Tablo G.10: Tüm Senaryolar için Kapsanacak Tarife Artış Marjı ve Ek Birim İşletme Maliyetleri .......... 91

Tablo G.11: Tüm Senaryolar için BB’ler Haricindeki Şehirlerde Gerekli Ek Yatırımlar (AVRO) ............... 93

Tablo G.12: Tüm Senaryolar için BB’ler Haricindeki Şehirlerde Yıllık İ&B Maliyetleri (EUR/yıl) ............ 97

Tablo G.13: Tüm Senaryolar için Büyükşehir Belediyeler’in Haricindeki Şehirlerde Yatırımların Hizmet Süresi Üzerinde Öngörülen İlave İ&B Maliyetleri (AVRO) ...................................... 98

Tablo G.14: Büyükşehir Belediyeler’in Haricindeki Şehirlerde Amortisman Maliyetlerini Yansıtan Tüm Senaryolara Yönelik Sonuçların Özeti(EUR).................................................. 99

Tablo G.15: S1A, S3A ve S1B Senaryoları için BB’ler Haricindeki Şehirlere Yönelik İlave Yatırımlara Göre Toplam Ek Maliyetler ve Hesap Dökümü, Toplam İ&B ve Amortisman Maliyetleri (AVRO milyon)............................................................................................... 100

Tablo H.1: Nehir Havzalarında S1A Senaryosu için Sonuçların Özeti .................................................. 101


6



Tablo H.4: Nehir Havzalarında S1B Senaryosu için Sonuçların Özeti .................................................. 104



Tablo H.7: S1A, S3A ve S1B Senaryolarına Yönelik Nehir Havzaları için İlave Yatırımı, Yatırımların Hizmet Süresi Boyunca Birikmiş İ&B ve Amortisman Maliyetlerini Kapsayan Toplam İlave Maliyetler (AVRO Milyon) ............................................................................. 108

Şekil ListesiŞekil 2.1: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Su Teminine Erişim Oranları ve Demografik Büyüme ve Tuna Nehri Havzası’ndaki AB üye ülkeleri ve diğer Ülkeler ile karşılaştırma. ..... 17

Şekil 2.2: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Gelir Getirmeyen Su Seviyesi, Kişi Başına Yıllık Kayıp, Demografik Büyüme ve Tuna Nehri Havzası’ndaki Seçili Ülkelerle Karşılaştırma. 19

Şekil 2.3: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Demografik Büyüme ile Atıksu Toplama ve Arıtımına Erişim ve Tuna Nehri Havzası’ndaki Seçili Ülkelerle Karşılaştırma ......................... 21

Şekil A.1: Türkiye’deki Büyükşehir Belediyelerin Haritası ..................................................................... 54

Şekil A.2: Türkiye’deki Nehir Havzalarının Haritası ............................................................................... 54

Şekil A.3: Türkiye’de Su Sektörünün Kurumsal Yapılanması ................................................................. 55

Şekil G.1: S1A, S1B ve S3A Senaryolarına göre Büyükşehir Belediyeleri’nde Mevcut ve İlave Yatırımların Karşılaştırılması .................................................................................................. 83

Şekil G.2: S1A, S1B ve S3A Senaryoları Kapsamında BB’lerde Toplam İlave Maliyetlerin Karşılaştırılması ..................................................................................................................... 88

Şekil G.3: S1A senaryosuna göre Büyükşehir Belediyeleri haricindeki şehirlerde gerekli yatırım maliyetlerine karşı mevcut olanlar........................................................................................ 94

Şekil G.4: S3A Senaryosuna göre Büyükşehir Belediyeleri Haricindeki Şehirlerde Gerekli Yatırım Maliyetlerine Karşı Mevcut Yatırımlar ................................................................................... 95

Şekil G.5: S1B Senaryosuna göre Büyükşehir Belediyeleri Haricindeki Şehirlerde Gerekli Yatırım Maliyetlerine Karşı Mevcut Yatırımlar ................................................................................... 96

Şekil H.1: S1A, S1B ve S3A Senaryolarına göre Nehir Havzalarında Mevcut ve İlave Yarıtımların Karşılaştırılması ................................................................................................ 107

Şekil H.2: S1A, S1B ve S3A Senaryolarına göre Nehir Havzalarında Toplam İlave Maliyetlerin Karşılaştırılması ............................................................................................... 109

Kutular ListesiKutu 5.1 SÇD Uygulamasının Geliştirilebileceği Diğer Potansiyel Alanlar ............................................. 47

Kutu E.1 Yürürlükteki Tebliğ’de belirtildiği üzere “Hassas Alanlar” – Modelde A Seçeneği .................. 62

Kutu E.2 Taslak Yönetmeliğe göre “Hassas Alanlar” – Modelde B Seçeneği ......................................... 64

7

Kısaltmalar

AAT Atıksu Arıtma Tesisi

AB Avrupa Birliği

BB Büyükşehir Belediyesi

BSBİ Belediye Su İdareleri Birimleri (BB olmayanlar)

ÇED Çevre Etki Değerlendirme

ÇŞB Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

DSİ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü

EKSY Entegre Kentsel Su Yönetimi

ESKY Entegre Su Kayakları Yönetimi

GGS Gelir Getirmeyen Su

İ&B İşletme ve Bakım

İÖİ İl Özel İdaresi

İSD AB İçme Suyu Direktifi

KAAD AB Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi

KÖİ Kamu Özel İşbirliği

KÖO Kamu Özel Ortaklığı

LCC İşletme Ömrü Süresince Maliyet (Life Cycle Cost)

NHKEP Nehir Havzası Koruma Eylem Planları

OSİB Orman ve Su İşleri Bakanlığı

SÇD Su Çerçeve Direktifi

SKİ Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü

STS Su Temini ve Sanitasyon

SUEN Türkiye Su Enstitüsü

SYGM Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü

TH Türkiye Hükümeti

TL Türk Lirası

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

TYİ Tasarla, Yap, İşlet (Bir KÖİ - Kamu Özel İşbirliği – düzenlemesi türü)

WPP Dünya Bankası Su Ortaklığı Programı

YİD Yap, İşlet, Devret (Bir KÖİ - Kamu Özel İşbirliği – düzenlemesi türü)


8

Yönetici Özeti

9

Hedef. Türkiye, İçme Suyu Direktifi (İSD), Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi (KAAD) ve AB Su Çerçeve Direktifi’nin (SÇD) Su Temini ve Sanitasyon (STS) ile ilgili yönlerinde uyuma ulaşmak için çalışmaktadır. Bu raporun esas amacı, Türkiye’de STS hizmetlerinde karşılaşılan temel sorunları tanımlayıp analiz ederek, yetkili makamlar ile hizmet temininin niteliğini, sürdürülebilirliğini (teknik ve mali) ve karşılanabilirliğini geliştirecek fırsatlar hakkında bir diyalog başlatmaktır. Bu amaç ayrıca Türkiye’nin, yakın dönemde belirlenmiş, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne ulaşmaya odaklanmasına da uygundur. Bu nedenle rapor, üst düzeydeki bir çalıştayda tartışılmış olan soruları belirlemiştir ve ilerideki analizler ve Dünya Bankası’ndan destek talebi için ilgi oluşmasını beklemektedir.

Türkiye’nin STS Hizmetleri Yönetimindeki Engin Tecrübesi. Türkiye Cumhuriyeti’nin su sektöründe uzun süreli ve büyük bir deneyimi vardır. 1926 Sular Hakkında Kanun, su kaynaklarının yönetimi için tüm sorumluluğu devlet düzeyinde belirlemiştir. Bu durum 1982 Anayasası ile pekiştirilmiştir: Devlet bu doğal kaynakları arama ve işletme hakkına sahiptir; ancak bu hakkı belirli bir süre için özel kuruluşlara devredebilir. Belediyeler, kendi bölgelerindeki STS hizmetlerinden sorumludur. İstanbul’daki su kıtlığı ve kanalizasyon sorunlarına pragmatik bir karşılık olarak Türkiye, 1981 yılında İstanbul Belediyesi’nde yeni bir hizmet temini modelini uygulamaya koymuştur. Belediyeye bağlı ancak bağımsız bütçeli özel bir kamu kuruluşu olan Su ve Kanalizasyon İdaresi kurulmuştur. Kısaca İSKİ olarak bilinen kuruluş, Hazine Garanti Programı kapsamında uluslararası krediler ile büyük STS yatırımlarına finansman sağlamak için görevlendirilmiştir. Bu tarihten sonra Türkiye, büyük kentsel alanlardaki belediyeleri birleştirerek ve her birini bir SKİ ile donatarak 16 “Büyükşehir Belediyesi” oluşturmuştur. 31 Mart 2014 tarihli kanunla 14 yeni Büyükşehir Belediyesi ve SKİ kurulmuştur ve tüm Büyükşehir Belediyeleri’nin hizmet alanları il geneline genişletilmiştir. Sonuç itibariyle 30 SKİ, nüfusun %77’sine (2014 yılında 62 milyon) STS hizmeti sağlamaktan sorumludur. Diğer belediyeler, ilgili daireleri vasıtasıyla STS hizmetlerini sağlamaktadır. İl Özel İdareleri belediye sınırları dışındaki alanlarda hizmet sağlamaktadır.

Türkiye, AB Direktiflerine Uyum Yönünde Önemli Bir Gelişim Kaydetmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin AB’ye katılım süreci; Türkiye’deki mevzuatın AB’nin STS hizmetleri ile ilgili olan SÇD, İSD ve KAAD gibi Direktifleri ile uyumlu hale getirilmesi için büyük bir çaba sarf etmesine neden olmuştur. Türkiye, SÇD’nin “entegre su kaynakları yönetimi” ve “iyi ekolojik durum” ilkeleri ile su kaynaklarının korunması ve kontrol edilmesi için bütüncül yaklaşımlara (nicelik ve nitelik olarak) uygun şekilde, 25 nehir havzası belirlemiş ve her biri için Nehir Havzası Koruma Eylem Planları (NHKEP) hazırlamıştır. Merkezi olarak Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu ve bölgesel olarak havza yönetim heyetleri aracılığıyla nehir havzası yönetim planlarının hazırlanmasının koordinasyonu ve SÇD uyumluluğunu koordine etmesi için Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) görevlendirilmiştir. Ayrıca Türkiye, raporun geri kalan kısmının odağı olan İSD ve KAAD uygunluğuna yönelik büyük bir gelişim kaydetmiştir. Sektör yatırımları ve STS yönetimi için kurumlar görevlendirilmiş, hizmet sağlayıcılar tesis edilmiş ve yönetmelikler, standartlar, programlar ve eylem planları geliştirilmiştir. 2011 yılında hükümetin yaptığı kurumsal değişiklikler ile, STS konusunda yetkilerin birçoğu OSİB ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na (ÇŞB) devredilmiştir. Finansman sağlama sorumlulukları Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’ne (DSİ) ve İlBank’a bağlıdır. Türkiye’nin kalkınma bankası olan İlBank belediyelerin kredi itibarlarını ve fonlarını da değerlendirmekte ve STS sektörü için uluslararası fonları yönlendirmektedir.

Yönetici Özeti


10

OSİB, nehir havzaları yönetim planlarını hazırlamaktan sorumlu Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM) vasıtasıyla yeni bir yönetmelik taslağıyla “hassas su kütlelerini ve bu kütlelerin drenaj alanlarını kentsel hassas alan ve/veya nitrata hassas alan olmak üzere” yeniden tanımlamaya çalışmaktadır. SYGM ayrıca yerüstü sularının korunması ve kalitesinin iyileştirilmesi ve yeraltı su kütleleri ile yeraltı su kütlelerinin korunması maksadıyla çevresel kalite standartlarını belirler..

ÇŞB çevresel etkileri değerlendirmekte, atıksu arıtma standartlarını belirlemekte, deşarj izinlerini vermekte ve atıksu arıtma tesislerinin performansını izlemektedir. Ayrıca AB’ye uyum operasyonel programını, mali anlaşma çerçevelerini hazırlamakta ve projelerin öncelik düzeyini belirlemektedir.

Türkiye STS Sektörünün Durumu, İyi Kapsama ve Hizmet Seviyesi Göstermektedir. Türkiye’nin STS alanındaki çabaları olumlu sonuçlar doğurmuş; 2014 yılında belediyelerde yaşayan nüfusun %97’si şebekeyle su teminine erişirken, kanalizasyon şebekesine erişim oranı %90 olmuştur. Bu oranlar yurt genelinde ise sırasıyla %91 ve %84 olarak belirtilmiştir. Türkiye İstatistik Kurumu (TUIK), içme suyu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun belediyelerde %58, ülke genelinde %54 olduğunu raporlamıştır. Bu durum; 2012 yılında su temini hizmetinde %79 olan ve 2009 yılından bu yana %76’nın üzerinde bulunan tüketici memnuniyet oranı dikkate alındığında, sağlanan suyun geri kalan bölümünün çoğunlukla yeterince iyi kalitede olduğu ve karmaşık arıtma sistemlerine gerek duymadan basit bir dezenfeksiyon işleminden sonra dağıtalabildiği şeklinde yorumlanmıştır. Artan nüfus, erişim ve kişi başına tüketim düzeylerine rağmen Türkiye, arıtılmadan deşarj edilen atıksu oranını 2006 yılında %36’dan (1.226 milyon m3) 2014 yılında %19’a (813 milyon m3) ve aynı dönemde gelir getirmeyen su (GGS) miktarını %54’ten %35 seviyesine düşürmüştür. Bu hizmet seviyeleri Tuna Nehri Havzası’ndaki AB üye ülkelerinin değerleri ile eşleşmektedir.

Borçlanma ile Fonlanan STS Yatırım Çalışmaları SKİ’lerin Kredi İtibarını Sınırlandırmaktadır. Borçlara ilişkin 2014 ve 2015 yılı verileri, birçok SKİ’nin toplam borç düzeyinin bütçe gelirlerini aştığını göstermektedir. 2014 yılında kurulan SKİ’lerin çoğunluğu, hanehalkınca ödenebilir tarife düzeylerine rağmen, genellikle zarar etmektedir ve düşük bir kredi itibarına sahiptir. Bu durum, SKİ’lerin işletme ve yatırım kapasitelerini geliştirmek için daha iyi finansman ve verimlilik iyileştirmesi gerektiğini göstermektedir.

AB Direktifleri’nin uygulanmasını engelleyen bazı sorunlar bulunmaktadır: Çok yüksek standartlar... Türkiye’nin içme suyu standartları çoğunluk itibariyle İSD tarafından belirlenenlere uygun olsa da, iki atıksu standardı1 da KAAD’ınkilerden daha katıdır ve uygulama daha da katı bir şekildedir. “Hassas” olarak belirlenen alanların AB’nin ötrofikasyona veya gerçek ve kötüleşen bir çevre tehdidine karşı önerdiği hassasiyet bağlamından farklılık gösterdiği görünmektedir. Yeni bir taslak yönetmelik, standartları AB standartları ile eşleştirmek için uyumlaştırabilir; ancak bu, “hassas alanlar” olarak belirlenen alanların sayısını da arttıracaktır.

Uyum için ilave maliyetler Rapor, üç senaryoda uygunluğa erişmenin tahmini maliyetlerine dair bir analizi içerir: (i) KAAD standartları; (ii) hassas alanlarda nütrient giderimli Türk standartları ve (iii), senaryo (ii)’ye ek olarak 50.000’in üzerinde nüfusu bulunan tüm şehirlerde ilave nitrojen giderimi içeren Türk standartları. Her bir senaryoda “hassas alanlar” için iki seçenek dikkate alınmıştır: (i) halihazırda tanımlandığı gibi ve (ii) yeni taslak yönetmelikte belirlendiği gibi. Ortaya çıkan tahmini uyum maliyetleri, ek yatırımlar için 5.2 ila 6.3 milyar Avro (eğer borçlanma yoluyla karşılanırsa 4 milyar Avro daha fazla) ve bununla ilgili işletme ve bakım (İ&B) için yıllık 844 milyon ila 1.4 milyar Avro arasında değişkenlik göstermektedir. Yatırımın hizmet süresi boyunca İ&B maliyeti ve amortismanını da dikkate alarak bu rakamlar 116 ila 186 milyar Avro’yu yansıtmaktadır. Yatırımlar ve İ&B’ye ilişkin asgari maliyet senaryosu AB standartlarını ve mevcut hassas alanları uygulamaktır. Bu maliyetler sadece atıksuya odaklanan yalnızca kısmi

1 Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği ve Su Kililiği Kontrolü Yönetmeliği

Yönetici Özeti

11

maliyetlerdir. Halka açık veriler ve ölçütler pompalama istasyonları, derin deniz deşarjı ile çamur arıtma, taşıma ve bertarafını kapsamaya imkan tanımadığı içinvarsayımlarbu maliyetlerin bazıları için tahmin edilmiştir. Bununla birlikte, mevcut hassas alanlarıla birlikte Türk standartları ile AB standartlarının karşılaştırılmasının dikkate alınması , yatırımlarda %17 ve İ&B maliyetlerinde yıllık %59 daha fazla maliyet oluşturacağı tahmin edilmektedir.Yeni “hassas alanlarda” AB standartlarının uygulanması, yatırımlara %15 ve yıllık İ&B maliyetlerine %52 ilave getirecektir. Birkaç SKİ böylesi ek maliyetleri karşılayabilir.

Dağılmış Sorumluluklar. Gerek kaynak yönetiminde gerekse STS sektöründe birbiri ile çakışan sayısız eylem planının ve yatırım programının bulunması, su sektörü için ortak sorumluluklara sahip faklı kurumların varlığı Türkiye’nin uyum verimliliğini kısıtlamakta ve denetimi zorlaştırmaktadır. Ayrıca, sektör ve gelişimin “büyük resmine” ilişkin Türkiye’nin gerçek bir vizyona sahip olma kapasitesini engellemektedir.

İşletme ve mali performansların iyileştirilmesi ihtiyacı İklim değişikli etkisi nedeniyle kaynakların azalması ile birlikte su için artan demografik ve ekonomik talep gelir getimeyen su (GGS) azaltımını başlıca öncelik yapmaktadır. Daha iyi enerji verimliliği ve kapasite geliştirme konuları da atıksu arıtma tesislerini (AAT) işletme ve çamur yönetiminde deşarj hedeflerini sürdürülebilir şekilde karşılamak açısından son derece önemlidir.

STS tesisleri hakkında halka açık verilerin yetersizliği. Halihazırda Türkiye’de STS hizmetlerinin sağlanmasına dair hiçbir karşılaştırma sistemi bulunmamaktadır. OSİB/SYGM, GGS için bir tane oluşturmuştur fakat kılavuz belgesi güvenilir ve kıyaslanabilir verilere ulaşmada yetersiz olmakla birlikte elektronik bir form da değildir. Bu durum, tesislerin performansının etkin bir şekilde izlenmesi, bilgiye dayalı stratejik kararların verilmesi ve verimlilik ile finansal sürdürülebilirliği destekleyecek teşvik çerçevesinin iyileştirilmesi kapasitesini etkilemektedir. GGS’nin raporlanmasını iyileştirmek için OSİB/SYGM belediyelere eğitim sağlamaktadır.

Bu Konular Fırsata Dönüştürülebilir

Uyum sağlanması gereken tüm çevre direktifleri içerisinde, KAAD’nin en maliyetlilerden birisi olduğu AB’de iyi bilinmektedir. SÇD’nin temel bir ölçüsü (Ek VI B bölümü) olarak KAAD’nin uygulanması AB üye devletlerinde “iyi ekolojik durum” göstergelerinde beklenen iyileşmeyi henüz oluşturmamıştır. Bu, Türkiye’nin, SÇD temel ilkeleri üzerine odaklanıp, suyla ilgili yönetmeliklerini iyileştirerek uygulaması ve sonrasında AB’ye uyarlaması için bir fırsat sunmaktadır.

Diğer ülkeler uyum sağlamıştır ve deneyimleri Türkiye’ye fayda sağlayabilir. Sürdürülebilirliğe ulaşmada kilit hususlar (i) yeni yatırımın verimliliğini garanti altına almak için yatırımın hizmet süresi boyunca oluşacak toplam İ&B maliyetini optimize etmeyi, (ii) mevcut altyapının verimliliğini ve performansını iyileştirmeyi ve (iii) SKİ’lerin kredi itibarlarını iyileştirmek için uyarlanmış destek sağlamayı kapsamaktadır.

Yalnızca atıksu çıkışından ziyade beklenen çevresel etkilere dayanan arıtma standartlarının belirlenmesi. SÇD’ye uygun olarak sorulmaya değer ilk soru, yatırım kararları ve standartların fiili su kalitesini, belgelenen iyileşmeyi ve nehir havzası’ndaki deşarj alanı ve akış yönünde planlanan kullanımlarını dikkate alarak arıtılmış atıksu deşarjının ekolojik durum üzerinde beklenen etkileri bazında mı belirlenmektedir.

Etki açısından “hassas” ve “daha az hassas” alanların belirlenmesi? “Hassas alanlar” için belirlenen limitler ve bunların coğrafi boyutu atıksu arıtma standartlarını ve maliyetlerini belirler; peki bu aynı zamanda beklenen iyileşmeyi sağlayacak mıdır? Alıcı ortamların “hassasiyet” değerlendirmesi güvenilir yeterli düzeyde su kalitesi denetimine dayanır mı ve deşarjın fiili ekonomik etkisi ile ilgili midir?


12

SÇD, alıcı ortam hassasiyetini çoğunlukla ötrofikasyon seviyesi ile ilişkilendirir. Ürettikleri kirlilik arıtılmamış daha geniş noktasal veya noktasal olmayan kirlilik ile karşılaştırıldığında minimal düzeyde ve gözardı edilebilir olan, Türkiye’nin nehir havzalarındaki küçük şehirlerdeki katı ve pahalı nutrient giderimi teknolojisinin gerekmesi bir anlam ifade eder mi?

Artan aşamalı yaklaşımları uygulama. Zaman içerisinde giderek artan oranda uygulanan katı gerekliliklerle birlikte, alıcı ortamın “iyi ekolojik durumu”na fiilen katkıda bulunan ön koşulların boyutuna dayalı aşamalı yaklaşımların desteklenmesi için güçlü bulgular bulunmaktadır. Bu tür aşamalı yaklaşımlar, çevre ve sürdürülebilirlik hedeflerini en uygun hale getirir. Bunların hem mekan hem de zamanda uygulanması, her bir kentsel alan ölçeğinde sabit atıksu standartlarının uygulanmasından ziyade nehir havzası hedeflerini yanıtlamak için su kaynağı ve nehir havzası ölçeğinde bütüncül bir yaklaşım gerektirir. Bu ayrıca, ekolojik durum izlendiğinde hedeflerin karşılanmadığı görülürse, yaklaşımın uyarlanmasına izin verir. AB üyeleri bu yaklaşımı uyguluyorsa, Türkiye neden uygulamasın?

Entegre Kentsel Su Yönetiminin (EKSY) kullanılması. EKSY su ve atıksu yönetimi ile yeniden kullanımı için karar vermek ve şehir düzeyinde bütüncül bir yaklaşım yoluyla kaynakları ve finansmanı optimize edecek bir yöntem olarak yaygın bir şekilde kabul görmektedir. EKSY, kentsel alanlar ölçeğinde giderek kıtlaşan su kaynaklarının bütüncül, entegre ve sürdürülebilir yönetimini amaçlar.2 Altyapı seçeneklerini kentsel planlama ile birleştirmekte ve çözüm arayışı sürecinde tüm “su döngüsünü” dikkate almaktadır. Türkiye’de analiz edilmeye değer sorular arasında şunlar vardır: Altyapı gelişimine yönelik kamu hizmetleri planları kent planlamalarına ne ölçüde entegredir? Uygulamaları koordineli midir? Kent merkezleri su güvenliğini temin etmek ve AB Direktifleri’ne uyum sağlamak için planlar geliştirirken EKSY yaklaşımlarının benimsenmesini kolaylaştırmak için hangi teşvik mekanizmaları mantıklı olur?

2 Bölüm 5.6 EKSY’nin daha ayrıntılı bir tanımını ve Türkiye bağlamında hangi yönleri kapsayabileceğine dair bir açıklamayı vermektedir.

Giriş

13

Genel Bakış ve Hedefler

Genel Bakış Türkiye Devleti ve Dünya Bankası, su temini ve sanitasyon (STS) sektöründe proje finansmanı aracılığıyla uzun bir iş birliği geçmişine sahiptir. Bu iş birliğinin bir parçası olarak Dünya Bankası, Su Ortaklığı Programı’ndan (WPP) bir hibe sağlamış ve “Türkiye’de Sürdürülebilir Kentsel Su ve Atıksu Hizmetleri” başlıklı analitik bir çalışma yürütmüştür. Söz konusu çalışma bu raporun temelini oluşturmaktadır.

Çalışma ve Raporun Hedefleri Türkiye İçme Suyu Direktifi (İSD), Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi (KAAD) ve Avrupa Birliği (AB) Su Çerçeve Direktifi’nin (SÇD) STS ile ilgili yönlerinde uyuma ulaşmak için çalışmaktadır. Raporun temel amacı; Türkiye’de STS hizmetlerinde karşılaşılan temel sorunları tanımlayıp analiz ederek, yetkili makamlar ile hizmet temininin niteliğini, sürdürülebilirliğini (teknik ve mali) ve karşılanabilirliğini geliştirecek fırsatlar hakkında bir diyalog başlatmaktır. Bu amaç Türkiye’nin yakın dönemde belirlenmiş, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne ulaşmaya odaklanması ile de oldukça tutarlıdır. Rapor, üst düzeydeki bir çalıştayda tartışılan soruları ve alınan ilgili girdileri belirler.

Veri Sınırlamaları Derin bir analiz gerçekleştirmek için gerekli verileri toplama ve düzenleme, bu çalışmanın zaman dilimi içerisinde üstesinden gelinemeyen bir zorluk olmuştur. Bu nedenle rapor yalnızca Türk mevkidaşlar ve AB’deki meslektaşlarla toplantılardan edinilen ve çalıştayda dağıtılan ya da doğrulanan bilgilere ilişkin halka açık veriler ve çalışmalara dayanmaktadır.

Raporun YapısıBu rapor, merkezi ve yerel yönetimlerdeki üst düzey görevliler ve yetkili makamlar için tasarlanmış ve yazılmıştır. Sektörün temel hedeflerini, kurumsal düzenlemeleri ve düzenleyici çerçeveyi anlatan 1. Bölüm, bu bilgiler hedef kitlesi tarafından iyi bilindiği için kısa tutulmuştur.

2. Bölüm STS’nin teknik ve mali yapısına ilişkin genel bir bakış sunmaktadır.

3. Bölüm, AB İçme Suyu ve Kentsel Atıksu Direktifleri’ni Türkiye yönetmelikleri ile karşılaştırmaktadır ve mevcut uyum düzeyinin kısa bir genel bakışını sunmaktadır.

4. Bölüm, üç senaryoda atıksu toplama, arıtma ve hizmet temini ile ilgili yönetmeliğe uyum sağlama maliyetini tahmin etmektedir: (i) AB Kentsel Atıksu Direktifi gereklilikleri, (ii) hassas alanlarda nütrient giderimli Türk standartları ve (iii), senaryo (ii)’ye ek olarak 50.000’in üzerinde nüfusu bulunan tüm şehirlerde ilave nitrojen giderimi içeren Türk standartları. Mevcut altyapının yatırım ve işletme ve bakım (İ&B) ihtiyaçları (mevcut veriye göre) ile, her bir senaryodaki yönetmeliğe uyum sağlamak için gerekli ilave maliyetler ve verilerine ulaşılabilen hizmet sağlayıcılar için İ&B ve tarifeler üzerindeki ilgili etki hesaplanmaktadır.

5. Bölüm, üst düzeydeki bir çalıştayda istişare etmek için daha fazla analize değer soruları ortaya koymaktadır.

Proje Ekibi ve TeşekkürBu analitik çalışmaya, Manuel Mariño (Danışman, Teknik Lider ve Koordinatör), Emre Tokcaer (Teknik Danışman), Işık Kocaman (Mali Danışman) ve Türkiye’deki Dünya Bankası Ülke Ofisi’nin destekleriyle Xavier Chauvot de Beauchêne (Kd. AAT, ÇTL) tarafından öncülük edilmiştir. Ekip, Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) Su Yönetimi Genel Müdürlüğü’ne (SYGM), 18 Ekim 2016 tarihinde Ankara’da düzenlenen üst düzey çalıştaya katılan kurumlara ve özellikle sunum yapanlara ve panel konuşmacılarına teşekkürlerini sunmaktadır.

Giriş


14

Bölüm 1

15

1.1. Uzun Süreli ve Engin Deneyim

Türkiye Cumhuriyeti, devlet düzeyinde su kaynaklarının yönetimi için tüm sorumluluğu düzenleyen 1926 Sular Hakkında Kanun’dan (831 sayılı) başlayarak su sektöründe uzun süreli ve geniş bir deneyime sahiptir. 1982 Anayasası, su da dahil olmak üzere tüm doğal kaynakların devlet vesayeti altında olduğunu onaylamıştır. Devlet, bu doğal kaynakları arama ve işletme hakkına sahiptir. Ancak, devlet belirli bir süre için bu hakkı özel kuruluşlara devredebilir. Devlet, ekonomik dönüşüm programının bir parçası olarak liberalleşmeyi başlatırken, su kaynaklarının geliştirilmesini desteklemiştir.

1980’li yıllarda şehirlerde, özellikle İstanbul ve Ankara’da artan nüfus mevcut su kaynaklarının tükenmesine, akabinde su kıtlığı ve ciddi kanalizasyon sorunlarına neden olmuştur. 1981 yılındaki bu krize karşılık olarak Türkiye, hizmet temini için bağımsız bütçeli ve belediyeye bağlı bir kamu kuruluşu olan Su ve Kanalizasyon İdaresi’nin kurulması ile 1981 yılında İstanbul’da denenen yeni bir model ortaya koymuştur. Kısaca “İSKİ Kanunu” olarak adlandırılan kanun yalnızca STS hizmetlerinin bağımsızlığına yol açmamış, aynı zamanda Hazine Garanti Programı kapsamında uluslararası krediler vasıtasıyla geniş çaplı STS yatırımları finanse etmek için İSKİ’yi de teşvik etmiştir.

Büyük kentsel bölgelerde STS ve diğer hizmetlerin temini için akla uygun ölçeğin artık belediyeler değil, metropol alanı olduğu belirginleştikçe, Türkiye 1984 yılında Ankara, İstanbul ve İzmir’i “Büyükşehir Belediyeleri”ne (BB) dönüştürerek belediyeleri güçlendirmiştir. 1986 yılında İSKİ Kanunu’nun tüm BB’lere uygulanmasına karar verilmiştir. 1986 ila 1993 yılları arasında ülkedeki on üç büyük şehir aynı şekilde yeniden yapılandırılmış3 ve il sınırları içerisinde STS hizmetleri sağlamaları için her bir şehirde Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü (SKİ) kurulmuştur. Diğer belediyelerde STS hizmetleri, belediyenin farklı bölümleri tarafından sağlanmaktadır. Belediye sınırları dışındaki bölgelerde ise STS hizmetlerini İl Özel İdareleri sağlamaktadır.

Türkiye 2014 yılında başlıca metropol alanlarını BB’ye dönüştürerek belediyeleri sağlamlaştırmış ve İSKİ Kanunu’nu 30 BB’ye (2014 yılında nüfusun %77’si veya yaklaşık 62 milyon insan) genişletmiştir. “SKİ’er”, il sınırlarına karşılık gelen BB sınırları içerisindeki STS hizmetlerinden sorumludur. Daha küçük belediyelerde STS hizmetlerini her belediyenin ilgili daireleri sağlar. Ek A “Haritalar ve Nüfus Dağılımı”, Türkiye’deki 30 büyükşehir belediyesinin haritasını göstermektedir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin AB’ye katılım süreci STS yasal çerçevesinin gelişmesi üzerinde bir başka önemli etken olmuştur, özellikle de Türkiye mevzuatını tüm Avrupa su türlerini korumayı ve iyileştirmeyi amaçlayan Su Çerçeve Direktifi (SÇD) uyarınca, AB mevzuatına uyumlaştırmaya başladığında. Direktif, ekonomik teşviklerin (maliyet karşılama ve uygun fiyatlama) uygulanmasına ek olarak nehir havza planlaması, tedbir programları, tehlikeli maddelerle kirliliğin giderilmesine yönelik strateji (öncelikli maddeler hakkındaki ilgili direktif içinde), halkın bilgilendirilmesi ve görüşünün alınması vasıtasıyla ekolojik ve entegre (bütüncül) bir yaklaşım ortaya koymaktadır. Hem nitel hem de nicel açılardan SÇD’nin su kaynaklarının korunması ve kontrolüne dair ilkelerine uymak ve Direktifin belirlediği “Entegre su kaynakları yönetimine” ulaşmak için; 25 su havzası ile

Bölüm 1 - Su ve Atıksu HizmetleriYönetiminde Türkiye’nin Deneyimi

3 Adana (1986), Bursa, Gaziantep, Konya (1987), Kayseri (1988), Antalya, Mersin, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, İzmit (2014 yılında “Kocaeli” olarak değişti), Sakarya ve Samsun (1993).


16

“hassas su kütleleri, kentsel hassas alanlar ve nitrata hassas alanlar” tanımlanmış ve bunların koruma eylem planları tamamlanmıştır (Nehir havzalarının haritası için Ek A “Haritalar ve Nüfus Dağılımı”na bakınız).

1.2. Kurumsal Düzenlemelere Genel BakışSu sektörüne ilişkin farklı bakanlıkların sorumluluk ve görevleri 2011 yılında değiştirilmiştir. Bunun sonucu olarak Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) kurulmuştur. Merkezi düzeyde OSİB ve ÇŞB su sektörü yetkilerinin çoğunu paylaşmaktadır.

Suya ilişkin OSİB’nin esas yetkileri; su kaynaklarını korumak ve bunların sürdürülebilir kullanımına dair politikalar geliştirmek ve ulusal su yönetimini koordine etmektir. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM) özellikle; (i) Nehir Havzaları Yönetim Planlamaları’nın hazırlanması, (ii) kentsel hassas alanların ve nitrata duyarlı hassas alanların tanımlanması ve izlenmesi ve (iii) yer üstü ve yer altı sularının kalite ve miktarının korunmasına yönelik hedef, ilke ve alıcı ortam standartlarının ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte belirlenmesi, su kalitesinin izlenmesi veya izletilmesinden sorumludur.

ÇŞB’nin su yönetimi hususunda, özellikle çevresel koruma ve rehabilitasyon, projelerin ve faaliyetlerin çevresel etkilerini değerlendirme ve izlemeye ilişkin sorumlulukları bulunmaktadır. Bu itibarla, atıksu arıtma tesisleri için arıtma standartları belirlemekten, deşarj izinleri vermekten ve atıksu tesislerinin performansını denetlemekten sorumludur. ÇŞB ayrıca, AB Yatırımları Dairesi vasıtasıyla, mevzuata, AB direktiflerine ve uluslararası anlaşmalara, özellikle AB ile mali anlaşma çerçevelerine, uygun olarak çevre operasyonel programının hazırlanması ve uygulanmasından da sorumludur.

İlbank, Türkiye’nin kalkınma ve yatırım bankasıdır. STS’de büyük bir pay oluşturan belediye yatırımları üzerinde önemli etkisi vardır. Türkiye’deki tüm yerel yönetimlerin kredi itibarlarını ve dolayısıyla kabul edilebilir borç düzeyini belirlemekte, teminat ve kredi (küçük belediyeler ve yerel yönetimler için hibeler) sağlamakta, uluslararası finans kuruluşlarından (IFI – International Financial Institutions) fon yönlendirmekte ve ilgili durum tespitinin tüm yönlerini yürütmektedir.

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Türkiye’deki tüm su ve toprak kaynaklarını geliştirmekten sorumludur. Ayrıca, içme suyu ve sanayi suyunun tedarik edilmesindeki yatırımları ve gerekli olması halinde, belediyelere ait yerleşim alanları için atıksu arıtma tesislerine yatırım yapmayı üstlenmektedir (2007 yılında değiştirilmiş haliyle 1053 sayılı Kanunun 10. maddesi).

Birkaç bakanlık ve kurumun su sektörü yönetiminin farklı alanlarına dahil olmasından dolayı 2012 yılında bir Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. Bu kurulun birincil amacı, içme suyu niteliği ve niceliğini arttırmak ve suyun korunma ve kullanım dengesinin sürdürülebilirliğini sağlamak için ortak strateji çerçevesine uygun olarak tüm bakanlıklar, kurumlar ve kuruluşlar arasında iş birliği ve koordinasyonu geliştirmektir. Merkezi olmayan düzeyde su sektörü yönetimi ve gözetimi il düzeyinde Mahalli Çevre Kurulu ve son dönemlerde oluşturulan Havza Yönetim Heyetleri tarafından yürütülmektedir.

2560 sayılı kanun hükümleri uyarınca STS hizmetlerini yürütmek için her Büyükşehir Belediyesinde, bir Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü “SKİ” kurulur. SKİ’ler, Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı olan kamu kuruluşlarıdır ve özerk bütçeleri bulunmaktadır. 2560 sayılı kanun uyarınca SKİ’ler, hizmet alanları dışında bulunsa dahi su havzalarının korunmasını sağlamaktan ve drenajdan da sorumludur. SKİ’lerin yönetim yapısı Genel Kurul, bir Yönetim Kurulu ve denetçiler’i kapsar. Büyükşehir Belediye Konseyi, SKİ’nin Genel Kurulu olarak hizmet verir. Genel Kurul’un anahtar sorumlulukları şunları kapsar: (i) beş yıllık yatırım planına karar vermek ve (ii) yıllık yatırım programlarını inceleyip karara bağlamak.

Bölüm 2

17

2.1. Türkiye’de STS Hizmetlerine Kısa Bir Genel Bakış 2.2.1. Su Temini, Değişken Performansla, Neredeyse Ülkenin Tümünü Kapsamakta

Su teminine erişim: TÜİK tarafından 2014 yılı için yayımlanan “Su Sektörü Temel Göstergelerine” göre (bkz. Ek B) belediyelerde yaşayan %84 oranındaki nüfusun %97’si şebekeyle su teminine erişmektedir; fakat yalnızca %58’ine içme suyu arıtma tesisi ile hizmet verilmektedir. Belediye sınırları dışındaki kırsal alanlar dahil olmak üzere, tüm nüfus dikkate alındığında, bu oranlar sırasıyla %91 ve %54’e düşmektedir. Müşteri memnuniyet oranının 2012 yılında %79 ve 2009 yılından bu yana %76’nın üzerinde olduğu dikkate alındığında, sağlanan suyun geri kalan bölümünün çoğunlukla yeterince iyi kalitede olduğu ve karmaşık arıtma sistemlerine gerek duymadan basit bir dezenfeksiyon işleminden sonra dağıtılabildiği şeklinde yorumlanmıştır. Tuna Nehri Havası’ndaki AB üye ülkelerinde şebeke ile su teminine erişim oranı %90 seviyesindedir, bu oran Türkiye’de biraz daha fazladır4. Şekil 2.1’de gösterildiği üzere nüfusun 10 milyon arttığı 2001 ila 2014 yılları arasında STS hizmet sağlayıcıları 20 milyon insana su erişimi sağlamıştır.

4 Karşılaştırma amacıyla bu bölümde ifade edilen AB üye ülkelerinden alınmış veriler, şu anda Türkiye ile daha fazla ilgili olduğu düşünüldüğü için Tuna Nehri Havzası’na bağlı ülkeleri ifade etmektedir. (ref: http://documents.worldbank.org/curated/ en/327761467999140967/pdf/96396-REVISED-WP-P146139-PUBLIC-Box391472B-SoS-Report-150610.pdf)

Bölüm 2 - Türkiye’de Su Sektörünün Durumuİyi Kapsama ve Hizmet Seviyeleri Göstermektedir

Şekil 2.1: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Su Teminine Erişim Oranları ve Demografik Büyüme ve Tuna Nehri Havzası’ndaki AB üye ülkeleri ve diğer Ülkeler ile

karşılaştırma.

9597 97

99 98 99 98 98 97

7576 77

78

82 82 8283

91

50

55

60

65

70

75

80

85

90

95

100

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

2001 2002 2003 2004 2006 2008 2010 2012 2014

% E

rişim

Nüf

usM

ilyon

Population WS access - municipal (%) WS access - national (%)

Bosna Hersek-58%Romanya-62%Ukrayna-65%

Hırvatistan-81%

Macaristan – 94%

Nüfus ST erişim – belediye (%) ST erişim – ülke (%)


18

Hizmet temininin niteliği ve güvenilirliği. Türkiye’deki hizmet temininin sürekliliği, güvenilirliği ve niteliği hakkındaki bilgileri toplayan hiçbir merkezi veri toplama sistemi bulunmamaktadır. Ancak, TÜİK yaşam memnuniyeti araştırmaları yürütmektedir, bu araştırmalar insanların aldıkları şebeke suyu hizmetlerinden memnuniyet düzeyini belirlediğinden bir gösterge olarak kullanılabilir. 2004 ile 2012 yılları arasında yürütülen yaşam memnuniyeti araştırmalarının sonuçları tüketicilerin %79’unun 2012 yılında su temin hizmetinden memnun olduklarını ifade ettiklerini göstermektedir. Bu durum, Tuna havzasındaki AB üye ülkelerindeki araştırmalar ile uyumludur; ancak yalnızca Romanya ve Bulgaristan kabaca %70 ve %60 memnuniyet oranlarıyla bu rakamların altındadır ve sadece Slovenya ve Avusturya’da memnuniyet oranı hemen hemen %95’in üzerindedir. Su kalitesine dair hiçbir bilgi yayımlanmadığı için, bu veri sağlanan hizmetin güvenliği ve güvenilirliğinin sistematik olmayan bir kanıtı olarak anlaşılmaktadır (bkz. Ek B, 2006 yılından 2014 yılına kadar Temel Sektör Göstergeleri).

Gelir Getirmeyen Suyu (GGS) da kapsayan hizmet performansı. GGS’yi kapsayan hizmet performansı, TÜİK araştırmasında ölçülmemektedir. GGS birçok belediye tarafından da ölçülmez. Ek B’de gösterilen ana su sektörü göstergeleri tablosunda “su dağıtımı” terimi tüketiciler tarafından tüketilen su miktarına veya satılan suya karşılık gelmektedir. Bu değer %95 oranında takılı olduğu düşünülen hanelerin su sayaçları ile ölçülmektedir. Ancak, bazı belediyelerin ayrıca bazı toptan tüketicileri vardır veya ölçüm yapılmaksızın askeriyeye götürü usulü su temini sağlanmaktadır. Pompa kullanımı dışında bölgesel ölçüm, depoda ve su kaynağında ölçüm genellikle mevcut değildir.

Belediye içme ve kullanma suyu şebekesi ile su dağıtımının tamamının toplam faturalandırılmış su olduğunu ve belediye içme ve kullanma suyu şebekesi için çekilen suyun geri kalanının faturalandırılmadığını varsayarak GGS değerleri, “çekilen ve dağıtılan su arasındaki farkın” “çekilen suya” oranı olarak hesaplanabilir. Bu şekilde bir hesaplama GGS’nin yıllık kişi başına su kaybını 2004 yılında 43,7 m3 ‘ten (3 milyon m3 ya da %60) 2014 yılında 23,7 m3 (%35) düzeyine düştüğü sonucunu göstermektedir bu da neredeyse yarı yarıya bir düşüşe eşdeğerdir. Bu, keskin bir nüfus artışı ile birleştirildiğinde, fiziksel kayıpları azaltmak için büyük bir çabayı, yasadışı bağlantıların kesilmesini, faturalandırılmamış izinli su tüketiminin azaltıldığını ve tüketici sayaçlarının değiştirildiğini göstermektedir. AB üye ülkeleri ortalamasına kıyasla bu durum daha yüksek kalmaktadır. Tuna Nehri Havzası’ndaki AB üye ülkelerinden alınan veriler istikrarlı bir şekilde daha düşük görünmektedir; %30 seviylerinde veya daha az. Yalnızca Hırvatistan, Romanya (her ikisi de yaklaşık %45) ve Bulgaristan (%60’ın üzerinde) daha yüksek GGS seviyelerine sahiptir. (bkz. Şekil 2.2)

Bununla birlikte Türkiye’deki su kayıpları yıllık yaklaşık 1,84 milyon m3’ü göstermekte, bu da 38 milyon insan için ortalama 133 1/gün su tüketimini temin etmek için gerekli hacme denk gelmektedir. İklim değişikliği etkilerinden dolayı mevcut kaynaklar azalırken, GGS azaltımı gibi verimlilik iyileştirmeleri, yeterli su kaynaklarını garantilemek ve STS hizmet temininin mali sürdürülebilirliğini geliştirmek için büyük önem teşkil etmektedir. Ancak, GGS azaltımı için ideal hedef düzeyi, su kaynaklarının ulaşılabilirliği ve su şebekesi verimliliğini geliştirmenin ve bakımını yapmanın maliyeti yönünden her bir hizmet sağlayıcının özgün durumuna bağlıdır. Bununla birlikte performans geliştirmeye yatırım, Türkiye’deki birçok yerde “öncelikli” bir çözümdür ve talep düzeyi, mevcut su kaynaklarının kapasitesine ulaştığı için optimum çözümün daha düşük GGS olduğu gittikçe anlaşılmaktadır.

OSİB’nin bir iklim değişikliği modelinin en kötü durum senaryosu, Türkiye’deki su kullanılabilirliğinin şu an yıllık 112 milyar m3’ten 2100 yılı5 itibariyle yaklaşık 50 milyar m3’e veya belki de modellere bağlı olarak 40 milyar m3’ün altına düşebileceğini tahmin etmektedir. Bu süre içerisinde kümülatif yurt içi, endüstriyel ve sulama kullanımları için su talebinin 2015 yılında 43 milyar m3’ten 2020 yılında 54 milyar m3’e ve 2100 yılında 62 milyar m3’e yükselmesi beklenmektedir. Bu, toplam talebin bu yüzyılın

5 -Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Su Kaynakları Projesinde İklim Değişikliklerinin Etkisi çerçevesinde Hidrolojik Modelleme ve Değerlendirme hakkında Prof. Dr. İzzet Öztürk’ün sunumu. Sunum, 1 Kasım 2016 tarihinde aşağıdaki linkten indirilmiştir:

http://iklim.ormansu.gov.tr/ckfinder/userfiles/files/2_Hidrolojik%20Modelleme%20ve%20De%C4%9Ferlendirme.pdf

Bölüm 2

19

sonundan önce mevcut suyu aşacağının beklendiği anlamına gelmektedir. Modeller, su mevcudiyeti düşüşünün Türkiye’nin iç kısımdaki şehirlerinde ve güney ve batı sahil kesimlerinde bulunan şehirlerde daha ciddi olmasının beklenildiğini öngörmektedir. Açıkça, su verimliliğine yönelik çaba, yurt içi su temininde olduğu kadar sulama ve endüstriyel su teminini de kapsamalıdır.

Şekil 2.2: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Gelir Getirmeyen Su Seviyesi, Kişi Başına Yıllık Kayıp, Demografik Büyüme ve Tuna Nehri Havzası’ndaki Seçili Ülkelerle

Karşılaştırma.

59,87

54,00

47,20 46,0943,24

35,19

43,7439,50

30,40 29,91 28,2223,72 20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

90,00

100,00

62.000.000

64.000.000

66.000.000

68.000.000

70.000.000

72.000.000

74.000.000

76.000.000

78.000.000

80.000.000

2004 2006 2008 2010 2012 2014Years

Population NRW % Volume loss (m3/cap/year)

Romanya-45% GGS

Ukrayna-30% GGS

Hırvatistan-44% GGS

Macaristan-24% GGS

Bosna Hersek-55% GGS

Hacimsel kayıp (m3/kişi/yıl)GGS %Nüfus


20

Madde BirimTürkiye’de

Tuna havzası ülkelerinde

(2012)

2006 2008 2010 2012 2014 AB üye devletTüm

ülkeler

İçme suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfusun, toplam nüfusa oranı

% 82 82 82 83 91 90 83

Belediyelerde kişi başına su çekme l/kişi/gün 245 215 216 216 203 yok yok

Kişi başına su tüketimi l/kişi/gün 113 113 116 123 133 100 - 150 122

Gelir Getirmeyen Su (GGS) % 54 47 46 43 35 < 30 35

Kanalizasyon sistemi ile hizmet verilen nüfusun, toplam nüfusa oranı

% 72 73 73 78 84 90 66

AAT ile hizmet verilen nüfusun, toplam nüfusa oranı % 42 46 52 58 64 67 45

Arıtılmadan deşarj edilen atıksu miktarı (1000 m3) 1,226.4 1,009.9 863.0 815.6 813.1 yok yok

Kaynak: Türkiye’nin göstergeleri için Türkiye İstatistik Kurumu verileri; Tuna havzası ülkeleri için “Tuna Bölgesi’nde Su ve atıksu hizmetleri – Sektörün Durumu, WB ve Danube Partnersip, Mayıs 2015” raporu verileri kullanılarak yazarların hesaplamaları.

Kişi başına su tüketimi. Kişi başına çekilen su 2006 yılından 2014 yılına kadar düşmesine rağmen aynı dönem dağıtım şebekesinden kişi başına su tüketimi 2006 yılında 113 l/kişi/günden 2014 yılında 133 l/kişi/güne (Tablo 2.1) yüzde sekizlik bir artış göstermektedir6. 2006 yılından bu yana sürekli olarak artış görüldüğü için gelecekte de artmaya devam edeceği ve dolayısıyla su kaynakları ve dağıtım sistemleri üzerinde ek baskı oluşturarak gelecekte de artmaya devam edeceği düşünülmektedir. Bu seviyeler uluslararası standartlarla karşılaştırıldığında, Tuna havzasındaki AB üye ülkelerinde mevcut tüketim son yıllarda düşmektedir ve şu anda üye devletlerde tüketim100-150 l/kişi/gün aralığındadır, Slovakya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan ise halihazırda 100 l/kişi/günün altındadır.

2.1.2. Sanitasyon ve Atıksu Arıtımı: Süregelen Bir Çalışma Türkiye belediyelerde ve ulusal seviyede atıksu toplama ve arıtmayı arttırmak için önemli çaba göstermektedir, bu da atıksu göstergelerine esaslı bir ilerleme olarak yansımaktadır.

Artan atıksu hizmetlerine bağlantı oranları. Ek B’deki “Temel Atıksu Sektörü Göstergeleri” tablosunda (Tablo B. 3) “hizmet verilen nüfus” bağlantı oranını belirtir. Bu verinin analizi Türkiye’deki atıksu toplama ve arıtmayı arttırmak için dikkate değer bir çabayı göstermektedir. Gerçekten de, 2006 ila 2014 yılları arasında belediyelerdeki 6 milyonluk bir nüfus artışına rağmen, belediye hizmet alanlarındaki su temini bağlantı oranı aynı kalmıştır. Bu süre içinde belediye hizmet alanlarındaki kanalizasyon şebekesine bağlantı oranı, 2006 yılında %87’den 2014 yılında %90’a yükselmiştir ve atıksu arıtma tesisleri ile hizmet verilen kentsel nüfus 2006 yılında %51’den 2014 yılında %68’e yükselmiştir. Şekil 2.3’te gösterildiği üzere, 2006 ila 2014 yılları arasında Türkiye nüfusu 7 milyon artarken, belediye nüfusu 14 milyon artmıştır. Bu süre içerisinde STS kentsel hizmet sağlayıcıları kanalizasyon erişimini 14 milyon insana ve atıksu arıtımını 20 milyon insana daha ulaştırmayı ve genişletmeyi başarmıştır. Diğer bir deyişle Türk belediyeleri, geçen 8 yıl içinde günlük ortalama 4,800 kişiye kanalizasyon bağlantısı ve ilave 6,850 kişiye atıksu arıtma hizmeti sağlamıştır.

Tablo 2.1: Türkiye’de ve Tuna Havzası Ülkelerinde (AB Üyeleri ve Tümü) Su ve Atıksu Göstergeleri

6 Kişi başına su tüketimi rakamları, belediye içme ve kullanma suyu şebekesince dağıtılan su, içme ve kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusuna bölünerek hesaplanmıştır.

Bölüm 2

21

35 3538

45

5156

6268

6881 83

85 86 8788 88

92 90

20

30

40

50

60

70

80

90

100

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

2001 2002 2003 2004 2006 2008 2010 2012 2014

% E

rişim

Nüf

usM

ilyon

Population Municipal access to WWTP (%)National access to WWTP (%) Municipal access to WW collection (%)National access to WW collection (%)

Romanya-41% AATUkrayna-37% AAT

Hırvatistan-28% AAT

Macaristan – 72% AAT

Nüfus

AAT Erişimi Ülke (%)

AS toplama erişimi ülke (%)

AAT Erişimi belediye (%)

AS toplama erişimi belediye (%)

Şekil 2.3: 2001 yılından 2014 yılına kadar Türkiye’de Demografik Büyüme ile Atıksu Toplama ve Arıtımına Erişim ve Tuna Nehri Havzası’ndaki Seçili Ülkelerle Karşılaştırma

Küçük kasabalar ve kırsal alanlar dahil, tüm nüfus göze alındığında, ülkede kanalizasyona bağlantı oranı 2006 yılında %72’den 2014 yılında %24’e çıkmış ve atıksu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun oranı 2006 yılında %42’den 2014 yılında %64’e yükselmiştir.Bu oranlar hem bağlantı hem de arıtma oranları açısından Tuna Nehri Havzası’ndaki AB üye ülkelerinin oranlarıyla karşılaştırılabilir. Kentsel alanlardaki bağlantı oranı, yalnızca Bulgaristan ve Romanya’da %80-90 aralığında olmakla birlikte birçok ülkede %90’ın üzerine ulaşmaktadır. Arıtma hususunda oranlar, Hırvatistan’ta yaklaşık %95, Avusturya’da ortalama %67 olmakla beraber neredeyse %30’un altında değişiklik göstermektedir. Hizmet performansı için bir gösterge olarak kullanılan yaşam memnuniyeti araştırmalarının sonuçları, 2012 yılında tüketicilerin %71,5’inin sanitasyon hizmetlerinden memnun olduklarını göstermektedir.Biyogaz çürütme, çamur kompostlaştırma veya yeniden kullanımı ve arıtılmış atıksuyun yeniden kullanımı sistematik değildir. Türkiye’deki birkaç belediye biyogaz çürütmeyi, Ankara’da yapıldığı gibi çamur kompastlaştırma ve yeniden kullanımı veya Konya’da olduğu gibi arıtılmış atıksuyu yeniden kullanmayı denemiştir. En yaygın uygulama çamurun katı atık depolama alanlarında bertaraf edilmesi veya yakılması olarak görünmektedir ve her ikisi de oldukça pahalı çözümlerdir. Mümkün olmakla birlikte, çamurun tarımda kullanılması birçok AB ülkesinde yaygın olmasına rağmen, Türkiye’de de yaygın bir uygulama değildir. İklim değişikliğinin kaynaklar üzerindeki etkisi ve enerji maliyetleri, arıtılmış atıksuyun yeniden kullanımı ve biyo çürütme lehine politikaları, hem ekonomik hem de çevresel gündemlere hizmet ettiklerinden ekonomik yönden akla uygun gelen her yerde, teşvik etmelidir. AB, arıtılmış atıksuyun yeniden kullanılmasını teşvik etmeyi amaçlayan yeni bir direktif üzerinde çalışmaktadır. Türkiye bu uygulamaların yaygınlaşmasından fayda sağlayacaktır.2.1.3. Tarifeler ve Sektör Yatırımları Hakkında Bazı Veriler Tarifeler. Türkiye’de STS sektör düzenleyicisi bulunmamaktadır. Tükiye’de belediyeler tarafından belirlenen ve ücretlendirilen su ve atıksu tarifeleri verisi, bütün olarak mevcut değildir ve her bir belediye veya hizmet sağlayıcı için ayrı ayrı kontrol edilmesi gerekmektedir. Her SKİ, müşteri gruplarına bağlı olarak farklı su ve atıksu tarifeleri uygulamaktadır. Mesken tarifesi de hizmet bölgesi ve/veya tüketim düzeyine bağlı olarak farklılık gösterebilir. Kanun uyarınca maluliyeti bulunan ve şehit/gazi yakını olan abonelere mesken tarifesi %50’lik bir orana kadar indirimli olarak uygulanır. SKİ’nin yeni hizmet bölgesinde veya eski kırsal alanda bulunan aboneler, STS


22

mesken normal tarifesinin yalnızca %25’i üzerinden ücretlendirilir. 2016 yılı Ekim ayı itibariyle SKİ’ler tarafından uygulanan mesken tarife oranları aşağıdaki Tablo 2.2’de en yüksek ve en düşük mesken tarifleri ile birlikte gösterilmektedir. Mardin SKİ bu hizmeti, listelenen SKİ’ler içerisinde mesken tüketicilerine en düşük indirimli tarifede sunarken aylık 251 m3 tüketim üzerindeki en yüksek blok için en yüksek toplam STS tarifesi Denizli’de uygulanmaktadır. Toplam tarife ile kıyaslandığında su ve atıksu için ücretlendirilen nispi tarife de bir SKİ’den diğerine farklılık göstermektedir. Atıksu hizmetleri uygulanan toplam tarifenin %30’unu yansıtmaktadır; en yüksek oran %50 ile Mardin’dedir.Önemli: Karşılaştırıldığında; AB, üye devletlerinde tarife dağılımının, dengeli (%50/50) bir durumdan atıksu lehine, %30/%70 gibi bir dağılma oranına doğru geliştiğini raporlamaktadır. Bu, KAAD’ye uyum için su tarifesinin bütününde atıksu payının daha yüksek bir oranda olması gerektiğini gösterir. Bu durum, su verimliliğini teşvik edecek tarifeyi kullanmak için SÇD’nin 9. maddesinin hükmüne uygun olarak tarife politikası üzerine bir incelemeyi gerektirmektedir. Yani atıksu, su için ücretlendirilen tüm tarifelerde giderek artan önemde bir pay teşkil etmektedir.

Tablo 2.2: 2016 yılında SKİ’ler Tarafından Su ve Atıksu Hizmetleri için Uygulanan Mesken Tarife Oranları

Belediye SKİMesken Tarifesi (TL/m3) Mesken Tarifesi (Avro/m3)

En yüksek En düşük En yüksek En düşük

Adana ASKİ 3,18 0,95 0,98 0,29Ankara ASKİ 5,10 1,28 1,56 0,39Antalya ASAT 3,17 0,35 0,97 0,11Aydın ASKİ 4,20 0,88 1,29 0,27Balıkesir BASKİ 4,28 1,07 1,31 0,33Bursa BUSKİ 5,95 1,32 1,83 0,40Denizli DESKİ 13,25 0,39 4,06 0,12Diyarbakır DİSKİ 2,56 0,18 0,79 0,05Erzurum ESKİ 1,87 0,75 0,57 0,23Eskişehir ESKİ 2,76 0,69 0,85 0,21Gaziantep GASKİ 11,55 0,41 3,54 0,13Hatay HATSU 4,75 0,50 1,46 0,15İstanbul İSKİ 8,69 1,02 2,67 0,31İzmir İZSU 8,44 0,90 2,59 0,28Kahramanmaraş KASKİ 1,83 0,51 0,56 0,16Kayseri KASKİ 4,38 0,34 1,34 0,10Kocaeli İSU 5,19 0,72 1,59 0,22Konya KOSKİ 3,11 1,24 0,95 0,38Malatya MASKİ 3,09 0,58 0,95 0,18Manisa* MASKİ - - - -Mardin MARSU 2,00 0,02 0,61 0,01Mersin MESKİ 7,65 0,54 2,35 0,17Muğla MUSKİ 4,04 1,01 1,24 0,31Ordu OSKİ 4,09 0,41 1,25 0,13Sakarya SASKİ 3,25 0,95 1,00 0,29Samsun SASKİ 3,13 0,78 0,96 0,24Şanlıurfa ŞUSKİ 4,00 0,88 1,23 0,27Tekirdağ TESKİ 3,00 0,75 0,92 0,23Trabzon TİSKİ 2,65 0,27 0,81 0,08Van VASKİ 2,20 0,55 0,67 0,17

Kaynak: Her SKİ’nin internet sayfası, * Manisa için STS tarifesine ulaşılamamıştır.

Bölüm 2

23

Ek C “Su ve Atıksu Harcamaları 2007 – 2013”, Tablo C.1’den gözlemlendiği üzere kamu sektörü işletme ve sermaye yatırımlarının toplam tutarı 35 milyar TL olmuştur. Bu tutarın %79’u (27,8 milyar TL7) belediye işletme ve sermaye yatırımlarının her biri eşit pay alacak şekilde (14 milyar TL) su ve atıksu hizmetlerine gerçekleştirilmiştir. Bu, yukarıda belirtilen gelişmelere yol açan, sektöre verilen yüksek önceliği göstermektedir. Devlet garantisi olmadan ikili yardım veya ticari kredilerle finanse edilen su ve atıksudaki yatırımlara dair çok az bilgi bulunmaktadır. Büyük SKİ’ler bu tür finansman kullanmışsa da, bunun sınırlı olduğu tahmin edilmektedir. Bankacılık sektörünün ilgisizliği, birçok kamu kuruluşunun varsayılan düşük kredi itibar düzeyleri veya bunlara sunulan hüküm ve koşullar ile bağlantılı olarak bu durumun hangi ölçüde olabileceği bilinmemektedir.

2.1.4. Birçok SKİ’nin Mali Durumu Zorlayıcıdır8

Bir belediye kamu hizmet kuruluşunun veya bu durumda SKİ’nin mali durum sağlığının nihai değerlendirmesi toplam borç/toplam bütçe gelirleri, borç ödemeleri/toplam bütçe gelirlerinin ve işletme bütçesi fazlası/açığı göstergelerine dayanmaktadır. Genel uygulamada – Türk kanunlarında belirtilmemesine rağmen – bir belediye kamu hizmet kuruluşu, toplam borçları toplam bütçe gelirlerinin %60’ını aşmıyorsa, toplam borç ödemeleri (belirli bir yıldaki faiz ödemeleri ve borç ödemeleri) toplam bütçe gelirlerinin %15’ini aşmıyorsa ve belediye işletme fazlasına (işletme gelirlerinin işletme maliyetlerini aşması) sahipse finansal olarak sağlıklı kabul edilir.

Bu nedenle SKİ’lerin finansmanları ve kredi itibarlarını değerlendirme amacı, onların iyi yönetilmiş ve finansal olarak makul surette sağlıklı görünüp görünmediğini kontrol etmek ve SKİ’nin başka yatırımları üstlenme kapasitesinin olup olmadığını belirlemek için onların mali durumlarına dair genel bir izlenim elde etmektir.

2.1.4.1. SKİ’lerin Gelirleri ve Giderleri Düzensizdir

Tablo 2.3’te gösterildiği gibi 10 SKİ bütçe açığı verirken, bazılarında %89’a varan seviyelerde olmak üzere toplam 20 SKİ 2015 yılında bütçe fazlası vermiştir. Bütçe açığı veren SKİ’lere daha yakından bir bakış, bunların birçoğunun ilçe belediye kamu hizmet kuruluşlarının tüm borçlarını 2014 yılı bilançolarına dahil ederek üstlenen ve 2015 yılında yeni hizmet alanında mevcut altyapının (çoğunlukla şebeke) rehabilitasyonu için yatırımlara devam eden yeni kurulmuş SKİ’ler olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca bazıları SKİ olarak ilk faaliyet yıllarında faturalandırma ve gelir toplamada çok başarılı olmamış olabilirler. 2014 yılında kurulan SKİ’lerin ikisi, Kahramanmaraş ve Malatya, yıllık faaliyet raporlarını kamu erişimine açmamıştır.

Bütçe harcamalarının yapısı maaşlar, sosyal güvenlik primleri, mal ve hizmet alımı gibi işletme giderlerinin 2014 yılından önce kurulan SKİ’lerde %36 ile %89 arasında, 2015 yılında kurulan SKİ’lerde ise %31 ile %80 arasında değiştiğini göstermektedir. Ancak, SKİ’ler için mevcut mali veriler SKİ’lerin işletme açığı verip vermediğini belirlemeye imkan tanıyacak kadar ayrıntılı değildir. Bazı fiili (de facto) sermaye harcamaları, mal ve hizmet alımları (işletme harcamaları) altında kategorilendirilmiş olabilir. Diğer SKİ’lerde %40 iken yeni kurulmuş SKİ’lerin bütçelerinde sermaye harcamalarının payı düşüktür (ortalama %29).

Mevcut verilerin SKİ’lerdeki tüm iş kollarını birleştirdiği de dikkate alınmalıdır. Bu nedenle hesapların, kentsel su ve atıksu hizmetlerinin temini ile doğrudan bağlantılı olmayan bazı harcamaları ve gelirleri de kapsayıp kapsamadığının ayırt edilmesine imkan tanımamaktadır. BB’lerin bazıları şişelenmiş su üretimi ve satışında faaliyet göstermektedir ve bu tür durumlarda ilgili mali bilgilerin de SKİ hesabına dahil edilip edilmediği açık değildir.

7 Tablo C.1’de 2011 yılı için bir değer verilmemiştir, dolayısıyla bu rakam 2007 – 2010, 2012 ve 2013 yılları içindir.8 En büyük kamu hizmet sağlayıcıları oldukları ve bu analize imkan tanıyan verileri yayımladıkları için aşağıdaki kısımlar özellikle SKİ’leri ele almaktadır.


24

Tablo 2.3: 2015 yılında SKİ’lerin Temel Mali Göstergeleri.

Belediye SKİYıllık Sonuç (MTL)

Maliyet Karşılama Oranı

Kısa vadeli borçlar /Gelirler

Uzun vadeli borçlar /Gelirler

Toplam borç/ Gelirler

Gelir Getirmeyen su (%)

Sermaye gideri/ Toplam maliyet

Adana ASKİ -30,14 92% 33% 52% 85% 47% 25%

Ankara * ASKİ 463,59 145% 32% 21% 53% 42% 54%

Antalya ASAT 193,63 143% 17% 132% 148% 33% 34%

Aydın ASKİ 1,17 101% 276% 122% 398% 66% 21%

Balıkesir BASKİ -6,90 71% 34% 223% 256% 60% 31%

Bursa BUSKİ 10,44 120% 61% 93% 154% 23% 47%

Denizli DESKİ -103,42 63% 29% 121% 150% 39% 64%

Diyarbakır DİSKİ 55,05 129% 35% 76% 111% 51% 31%

Erzurum * ESKİ -16,52 87% 343% 271% 614% 50% 35%

Eskişehir ESKİ 13,06 110% 33% 53% 86% 35% 51%

Gaziantep GASKİ 45,31 113% 72% 135% 206% 47% 38%

Hatay HATSU -41,04 84% 81% 94% 176% 58% 41%

İstanbul İSKİ 80,42 102% 9% 36% 45% 24% 69%

İzmir İZSU 74,41 108% 35% 33% 68% 34% 38%

Kahramanmaraş KASKİ 40%

Kayseri KASKİ 1,54 101% 34% 70% 104% 34% 41%

Kocaeli İSU 127,15 131% 30% 84% 114% 38% 20%

Konya KOSKİ 46,10 116% 27% 101% 128% 28% 33%

Malatya ** MASKİ 38%

Manisa MASKİ 20,09 111% 25% 61% 87% 41% 26%

Mardin MARSU -9,93 89% 38% 86% 124% 63% 11%

Mersin MESKİ 42,81 113% 23% 117% 130% 39% 32%

Muğla MUSKİ 24,30 113% 40% 489% 529% 29% 15%

Ordu OSKİ 56,28 189% 42% 33% 75% 69% 17%

Sakarya SASKİ 6,24 103% 24% 391% 415% 39% 41%

Samsun SASKİ -39,51 85% 33% 184% 217% 40% 51%

Şanlıurfa ŞUSKİ -327,88 33% 60% 229% 289% 57% 17%

Tekirdağ TESKİ -36,59 83% 44% 27% 71% 17% 52%

Trabzon * TİSKİ 10,52 122% 65% 152% 218% 45% 23%

Van VASKİ -26,25 75% 93% 144% 238% 47% 27%

Kaynak: Veri: 2015 mali yılı için yayımlanan yıllık mali raporlar; : Yazarlar.

* 2015 yılı raporların bulunmadığı için 2014 yılı verileri kullanılmıştır. **Kahramanmaraş ve Malatya için hiçbir veri mevcut değildir.

Tablo 2.3’te gösterilen veriler, mali durum sağlıklarını analiz ederek (çalışma oranı ve borç karşılama oranı), GGS’yi SKİ’nin operasyonel performansını ve giderlerini karşılama düzeyini iyileştirme kapasitesini belirleyici temsili bir gösterge olarak kullanarak SKİ’leri dört ana grupta sınıflandırmaya olanak tanır. Tablo 2.4, bu grupları tanımlamak için kullanılan göstergeleri ve nispi eşik değerleri göstermektedir.

Bölüm 2

25

Tablo 2.4: SKİ’leri Gruplara Ayırmak için Kullanılan Göstergeler ve Eşik Değerler.

Gösterge Yeşil (3 puan) Sarı (2 puan) Kırmızı (1 puan) Koyu Kırmızı (0 puan)

Gelir getirmeyen su ≤ % 40 % 40 - % 50 % 51 - % 60 > % 60

Gelirler/Giderler ≥ % 100 % 75 - % 100 % 55 - % 75 < % 55

Toplam borç/gelirler ≤ % 100 % 100 - % 150 % 150 - % 200 > % 200

Sonuç 2,5 – 3 puan1. Grup

2 – 2,5 puan2. Grup

1,5 – 2 puan3. Grup

0 – 1,5 ppuan4. Grup

Not: IBazı SKİ’lerin faaliyet raporlarında, mali hesaplar tüm hizmet alanını kapsamasına rağmen yeni hizmet alanı için teknik kayıtların derlenme süreci devam ettiği için gelir getirmeyen su (GGS) değerlendirmesi yalnızca 2014 yılından önceki hizmet alanı için verilmiştir. Bununla birlikte GGS, benzer verimliliği tüm hizmet alanında geliştirmek ve/veya uygulamak için SKİ’nin geçerli durumunu yansıtmasından dolayı hizmet temini verimliliği için bir gösterge olarak kullanılmıştır.

Bu doğrultuda 28 SKİ, aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:• 1. Grup – Sağlıklı SKİ’ler (11) Ankara, Antalya, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli,

Konya, Manisa, Mersin ve Tekirdağ. Bu SKİ’ler içerisinde Eskişehir, İstanbul ve İzmir tüm göstergeler için tam puan almıştır. Ayrıca Manisa ve Tekirdağ hariç olmak üzere bu grup içerisindeki tüm SKİ’lerin 2014 yılından önce kurulmuş olması önemlidir.

• 2. Grup – Kısmen sağlıklı SKİ’ler (7) : Adana, Bursa, Denizli, Diyarbakır, Muğla, Ordu ve Sakarya. Bu SKİ’ler arasında Denizli ve Ordu SKİ’leri yeni kurulmuş SKİ’lerdir.

• 3. Grup – Zor durumdaki SKİ’ler (3) : Gaziantep, Samsun ve Trabzon. Bu SKİ’ler arasında Trabzon yeni bir SKİ’dir fakat Gaziantep ve Samsun 2014 yılından önce kurulmuştur.

• 4. Grup – Kritik durumdaki SKİ’ler (7): Aydın, Balıkesir, Erzurum, Hatay, Mardin, Şanlıurfa ve Van. Erzurum hariç olmak üzere tüm SKİ’ler 2014 yılında kurulmuştur.

Halka açık veriler Kahramanmaraş ve Malatya SKİ’yi sınıflandırmak için yeterli değildir.

Önemli: SKİ’lerin üçte ikisi (Grup 1 ve 2) kendilerini ayakta tutmaya yetecek kadar sağlıklı görünmektedir. Kredi itibar düzeylerinin dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi gerekmesine rağmen kendilerinden beklenen ek yatırımların ve İ&B maliyetlerinin bazılarını destekleyebilirler. Geri kalan 10 SKİ (Grup 3 ve 4) zor veya kritik durumdadır, bunların sekizi yeni kurulmuş SKİ’lerdendir. Bu SKİ’ler, ilave yatırımları desteklemelerinden önce mali durumlarının ve maliyetleri karşılama düzeylerinin iyileştirilmesine yardımcı özel bir desteğe ihtiyaç duymaktadır.

2.1.4.2. SKİ’lerin Borçları Birçoğu için Yüksektir SKİ’lerin borçları iki gruba ayrılabilir: uzun vadeli borçlar (yatırım kredileri – çoğunlukla İller Bankası ve/veya finans kuruluşları) ve kısa vadeli borçlar (vergiler, sosyal güvenlik primleri, elektrik faturaları vb.). Tablo 2.3’te gösterildiği gibi borçlara ilişkin veriler 2015 yılında SKİ’lerin çoğunluğunun toplam borçlarının bütçe gelirlerinin %100’ünü aştığını göstermektedir. Bu SKİ’ler, mevcut büyük borçlarının geri ödemesine yeni bir mali yük getireceği için sadece işletme içi yaratılan fonlara dayalı herhangi bir büyük yatırımı destekleyemeyeceklerdir.

Sonuç olarak SKİ’lerin yarısından fazlasının, genellikle 2014 yılında kurulanların, kredi itibarı düşüktür: bütçe açıkları yaygındır, sermaye harcamaları düşüktür ve toplam gelirlerin yüzdesi olarak toplam borç yaygın olarak kabul edilen limitlerden fazladır. Bu nedenle, finansman yönetimlerini iyileştirmedikçe SKİ yatırımlarının mevcut varlıklara ilişkin küçük yenileme yatırımları ve bazı ek işletme harcamaları ile sınırlanması muhtemeldir.

2.1.4.3. Maliyetleri Karşılayan Tarifeler ve Karşılayabilirlik Maliyetlerin karşılanması ilkesi (tam maliyet esaslılık), belediye hizmetlerini kullananların hizmet temininin tüm maliyetini ödemesi gerektiğini savunmaktadır. Dolayısıyla maliyetleri karşılayan tarife (tam maliyet esaslı tarife) kamu hizmet kuruluşunun; işletme ve bakım, borç geri ödemeleri ve sermaye yatırımlarının amortismanı dahil olmak üzere hizmet dağıtımı ile ilgili tüm maliyetleri kapsayacak satışlar yoluyla yeterli gelirler oluşturmasına olanak tanımalıdır. Teoride hizmet


26

sağlayıcı işletmelerin (idarelerin) sermaye yatırımları, sabit varlıklarının amortismanlarından ve kullanılan sermayenin getirisini yansıtan kardan finanse edilir. Ancak uygulamada amortisman ve kardan oluşturulan fonlar genellikle belediye/belediye kuruluşunun büyük yatırım ihtiyaçlarını finanse etmek için yetersizdir ve dış finans kaynakları genellikle büyük yatırım programlarını üstlenirler. Bir belediye/belediye kuruluşu sermaye yatırımlarını finanse etmek için bir kredi aldığında tam maliyet esaslı tarife, hem anapara hem de faiz ödemesini içermek üzere, borç ödemelerini karşılamalıdır. Ek olarak, ödeme kapasitesini sağlamak için tarife düzeyi, abonelerin karşılayabilirliği dikkate alınarak belirlenir. Türkiye’de metreküp başına karşılanabilir tarife hesaplaması için kullanılan eşik, SKİ hizmet bölgesindeki en düşük gelirli beşte birlik kesiminin hane halkı (HH) gelirinin %2.5’idir. (bkz. Tablo 2.5) Her ne kadar sosyal kaygıların yönlendirdiği karşılanabilir fiyatlı tarifeler övülmeye değer olsa da tüketim ve gelir düzeylerini hesaba katmadan tüm mesken abonelerinin bu tarife üzerinden ücretlendirilmesi halinde bu tür bir tarife fazlasıyla yaygın bir teşvik uygulamasını hayata geçirmiş olur. Bir yandan uygun talep yönetimi teşviklerini ve maliyet kurtarma kapasitesini sürdürürken en düşük beşte birlik kesim için uygun karşılayabilirliği garanti edecek tarifelerin ve mekanizmaların sayısız uluslararası uygulama örneği bulunmaktadır. Dünya Bankası da dahil birçok uluslararası kuruluş hanehalkı gelirinin %4 veya %5’lik kısmını eşik değer olarak önermektedir.

Tablo 2.5: 2016 yılında Su ve Atıksu Hizmetleri için SKİ’ler Tarafından Uygulanan Tarife Oranlarına Karşı Karşılanabilir Mesken Tarife Oranları

Belediye SKİKarşılanabilir mesken tarifesi (TL/m3)

Şehir merkezinde SKİ tarafından uygulanan mesken tarifesi (TL/m3)

Karşılanabilir mesken tarifesi (EUR/m3)

Şehir merkezinde SKİ tarafından uygulanan mesken tarifesi (EUR/m3)

Adana ASKİ 2,35 3,18 0,72 0,98Ankara ASKİ 3,88 5,10 1,19 1,56Antalya ASAT 2,95 3,17 0,91 0,97Aydın ASKİ 3,37 2,45 1,03 0,75Balıkesir BASKİ 2,48 4,28 0,76 1,31Bursa BUSKİ 3,49 5,95 1,07 1,83Denizli DESKİ 3,37 5,55 1,03 1,70Diyarbakır DİSKİ 1,28 2,56 0,39 0,79Erzurum ESKİ 2,47 1,87 0,76 0,57Eskişehir ESKİ 3,49 2,76 1,07 0,85Gaziantep GASKİ 2,28 6,58 0,70 2,02Hatay HATSU 2,01 2,75 0,62 0,84İstanbul İSKİ 3,72 5,96 1,14 1,83İzmir İZSU 3,30 3,60 1,01 1,10Kahramanmaraş KASKİ 2,01 1,83 0,62 0,56Kayseri KASKİ 2,76 4,38 0,85 1,34Kocaeli İSU 3,71 5,19 1,14 1,59Konya KOSKİ 2,91 3,11 0,89 0,95Malatya MASKİ 2,26 2,65 0,69 0,81Manisa MASKİ 3,15 NA 0,97 NAMardin MARSU 1,60 2,00 0,49 0,61Mersin MESKİ 2,35 4,08 0,72 1,25Muğla MUSKİ 3,37 4,04 1,03 1,24Ordu OSKİ 2,95 4,09 0,90 1,25Sakarya SASKİ 3,71 3,25 1,14 1,00Samsun SASKİ 2,52 3,13 0,77 0,96Şanlıurfa ŞUSKİ 1,28 1,63 0,39 0,50Tekirdağ TESKİ 3,58 3,00 1,10 0,92Trabzon TİSKİ 2,95 2,65 0,90 0,81Van VASKİ 1,75 2,20 0,54 0,67

Kaynak: : Her SKİ’nin internet sayfası ve TÜİK verileri: Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, yıllık eşdeğer hane halkı kullanılabilir gelirine göre sıralanmış beşte birlik eşdeğer hane halkı kullanılabilir geliri dağılımı – Türkiye, SR, 2. Düzey, 2014 – 2015; Hesaplamalar: Yazarlar

* Manisa SKİ için STS tarifleri mevcut değildi.**Karşılanabilir tarife hesaplaması için hane halkı sayısı 4 olarak alınmıştır ve günlük su tüketimi kişi başına 133 lt/gündür.***SKİ tarafından uygulanan tarife, ilgili SKİ’nin şehir merkezinde bulunan abonelerine uyguladığı blok tarifedir.

Bölüm 2

27

Tablo 2.5, yalnızca yedi SKİ’nin karşılanabilir STS tarifesinin altında bir tarife uyguladığını ve yeni yatırım gerekliliklerini finanse etmek üzere bir tarife artışı için marja sahip olacağını; diğer yandan geri kalan SKİ’lerin ek yatırımları finanse edebilmek için işletme verimliliğini arttırmak ve en yoksul beşte birlik hane halkını desteklemek için geliştirilmiş bir tarife şeması uygulamak zorunda kalacağını göstermektedir.

Önem

world bank document › curated › en › ...5.4. sanitasyon teknik Çözümlerine dair sorular...

Documents