Landform Analysis, Vol. 9: 123–128 (2008)

Współczesna morfogeneza północno-zachodniej części Pamiru– próba ujęcia bilansowego

El¿bieta Rojan*

Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, ul. Krakowskie Przedmieście 30,00-927 Warszawa

Wprowadzenie

Zainteresowanie człowieka górami, w tym zmia-nami ich środowiska przyrodniczego, sięga starożyt-ności. Już Platon (427–347 p.n.e.) i Arystoteles(384–322 p.n.e.) twierdzili, że wody opadowe i rzekipowodują niszczenie obszarów górskich, a materiałpowstający w wyniku działania tych czynników zasy-puje obniżenia, m.in. baseny morskie (Klimaszewski1981). Z okresu starożytnego być może pochodząjedne z pierwszych opisów rzeźby górskiej. Można sięw nich doszukać początków podejścia bilansowego(podział na powierzchnie, z których materia jest wy-noszona i na miejsca jej depozycji).

Góry należą do obszarów o wysokim potencjaleenergetycznym. Już w 1876 r. Powell stwierdził, żewraz ze wzrostem wysokości zwiększa się tempo de-nudacji. Intensywna denudacja i jej duży związek zrzeźbą wysokogórską zostały stwierdzone późniejprzez licznych badaczy, m.in.: Schumma, Gibasa,Ohmori (Gerrard 1990).

Ze względu na stosunkowo szybkie zmiany za-chodzące w ukształtowaniu powierzchni gór, zwłasz-cza gór wysokich, na szczególną uwagę zasługuje ichwspółczesna morfogeneza. Zagadnieniem tym au-torka zajmowała się w północno-zachodniej częściPamiru. Uzyskane w powyższym zakresie wyniki wy-korzystała do dokonania próby określenia zmian wrzeźbie obszaru badań w ujęciu bilansowym.

Obszar i metody badań

Północno-zachodnia część Pamiru obejmujeznaczne fragmenty grzbietów: Zaałajskiego, Piotra

Pierwszego i Akademii Nauk z siedmiotysięcznika-mi: Pik Ismaiła Samanidy (Komunizmu, 7495 mn.p.m.) i Korżeniewskiej (7105 m n.p.m.) (ryc. 1).Grzbiety te są poprzecinane głęboko wciętymi doli-nami rzek: Muksu, Kyzyłsu, Surchob i Garmo. Deni-welacja na obszarze badań wynosi prawie 5000 m(Rojan 2007b). Prace badawcze prowadzono pod-czas dwukrotnego pobytu w Pamirze (łącznie 7 tygo-dni w 2 kolejnych latach) na wysokościach od 1500 mdo 6100 m n.p.m. Wyżej, w strefie 6100–7495 mn.p.m., miały miejsce tylko obserwacje terenowe(Rojan 2007a). Wyznaczony w północno-zachodniejczęści masywu obszar badań obejmuje 2757 km2.Jego rozciągłość równoleżnikowa wynosi 81 km, apołudnikowa 52 km.

Publikowane i prezentowane do tej pory przezautorkę wyniki badań z północno-zachodniej częściPamiru stały się podstawą do realizacji postawionegowyżej celu. Wykorzystano więc materiały uzyskane wwyniku realizacji zadań i zastosowania poniższychmetod:– określenie predyspozycji terenu do rozwoju

współczesnych procesów morfogenetycznych,– rozpoznanie czynników i procesów morfogene-

tycznych oraz odpowiadających im form rzeźby,określenie ich zasięgu poziomego i pionowego,

– rejestrowanie częstotliwości zachodzenia proce-sów morfogenetycznych oraz oszacowanie ichwzględnego natężenia,

– wykonanie pomiarów wybranych mikro- i mezo-form,

– kartowanie geomorfologiczne południo-wo-wschodniej części obszaru badań (sąsiedztwoszczytów Ismaiła Samanidy (Komunizmu) i Kor-żeniewskiej),

123

* e-mail: erojan@uw.edu.pl

– obserwacje wybranych elementów środowiskaprzyrodniczego, mających istotny wpływ na mo-delowanie rzeźby terenu badań,

– analiza materiałów kartograficznych i literatury,– wykonanie profili morfologicznych,– wyodrębnienie systemów morfogenetycznych

oraz wyznaczenie ich zasięgu w zależności od wy-sokości bezwzględnych.

Wyniki

Współczesne ukształtowanie powierzchni północ-no-zachodniej części Pamiru jest efektem prze-kształcania rzeźby trzeciorzędowej w plejstocenie i ho-locenie. Zachowały się jednak elementy rzeźby ozałożeniach starszych. Ewolucja powierzchni w wyżejwymienionych okresach zachodziła i zachodzi w wyni-ku działania procesów morfogenetycznych. Na obsza-rze badań rozpoznano efekty wietrzenia fizycznegooraz następujące współczesne systemy morfogenetycz-ne: grawitacyjny, glacjalny, fluwialny, eoliczny, niwacyj-ny, kriogeniczny i pluwialny. Do realizacji postawione-go w artykule celu wybrano systemy (3 pierwsze), któremają dominujące znaczenie we współczesnej morfoge-nezie i w znaczący sposób wpływają na wyniki bilansudenudacyjnego badanego obszaru.

Niewielkie tylko fragmenty analizowanej po-wierzchni są zamieszkane przez człowieka. Kilka

małych wiosek położonych jest u zbiegu rzek: Muksui Kyzyłsu, a pojedyncze zabudowania usytuowane sąwzdłuż dolin rzeki Garmo i Surchob. Niewielki jestwięc, w porównaniu z innymi czynnikami, oraz ogra-niczony przestrzennie udział człowieka w prze-kształcaniu rzeźby obszaru badań. Z tego też wzglę-du czynnik antropogeniczny został celowopominięty.

Analiza zebranych materiałów i uzyskanych wyni-ków badań pozwoliła na dokonanie próby wydziele-nia 3 różnych pod względem bilansu denudacyjnegotypów obszarów i oszacowania ich wielkości:

obszary (powierzchnia w %):– o przewadze degradacji – 68%– o przewadze agradacji – 17%– o bilansie zrównoważonym – 15%

Obszary o przewadze degradacji

Ściany i stoki skalne stanowią znaczną część obsza-ru o przewadze degradacji. Pierwsze z nich charakte-ryzują się dużymi nachyleniami (70–90°, do przewie-szenia włącznie, np. odchylony średnio o 15° od pionufragment południowej ściany Piku Korżeniewskiej)(ryc. 2). Nachylenia stoków skalnych są mniejsze niżścian i w Pamirze Zachodnim wynoszą średnio45–60°. Ściany i stoki skalne są w różnym stopniu po-cięte żlebami pełniącymi funkcję zarówno transpor-tową, jak i dostawcy materiału. Modelowanie stoków i

124

El¿bieta Rojan

Ryc. 1. Obszar badań na tle szkicu orograficznego Pamiru

ścian skalnych północno-zachodniej części Pamiruodbywa się głównie w wyniku odpadania i obrywania.Największą wydajność tego typu procesów zaobser-wowano w rejonie szczytów: Korżeniewskiej, Kirowa,Czetyrioch (Rojan 2007b). W przekształcaniu zadaw-nionych, średnio nachylonych stoków niższych partiimasywu biorą udział spływy gruzowo-błotne. Grawi-tacyjne ruchy masowe modelują także zbocza dolin itarasów rzecznych, np. doliny Muksu.

W granicach obszarów o przewadze degradacjiznajdują się formy będące zapisem erozyjnej i prze-obrażającej działalności lodowców w plejstocenie iholocenie. Największymi formami tego typu są doli-ny U-kształtne. Lodowce plejstoceńskie podczasmaksimum rozwoju były do 2,5 razy dłuższe niżwspółcześnie, dlatego znaczne fragmenty dolinrzecznych musiały ulec silnemu przeobrażeniu wżłoby lodowcowe Do takich należą części dolin:Muksu, Garmo i Fortambek. Największym żłobemlodowcowym obszaru badań jest wschodni odcinekobecnej doliny rzeki Muksu, którym w plejstoceniepłynął lodowiec Fedczenki, najdłuższy współcześniegórski lodowiec świata. Do glacjalnych form erozyj-nych zaliczane są także cyrki lodowcowe. Ich frag-menty odsłaniają się na południowych stokachGrzbietu Zaałajskiego, w strefie 4600–5100 m n.p.m.

Duża część form, a zwłaszcza mikroform, erozyj-nych na terenie badań nie została rozpoznana pod-czas prac terenowych ze względu na znaczne rozmia-ry współczesnego zlodowacenia.

W granicach obszarów o przewadze degradacjiznalazły się erozyjne odcinki dolin rzecznych. Rozci-nają one stoki masywu nawet do 1500 m. Największaich gęstość przypada na piętro wysokościowe2700–3500 m n.p.m. Ciągłe ruchy wznoszące PamiruZachodniego przyczyniają się do szybszego tempaerozji wgłębnej rzek.

Obszary o przewadze agradacji

Obszary o przewadze agradacji stanowią 17% te-renu badań. Formami wchodzącymi w ich skład sąm.in. stoki usypiskowe. Składają się na nie nieregu-larne hałdy i pokrywy piargowe oraz wyraźne stożkiusypiskowe u podstawy ścian i stoków skalnych (ryc.3). Na ich powierzchniach następuje zwykle osypy-wanie i zsuwanie zakumulowanego gruzu, w wynikuczego dochodzi do sortowania materiału (stoki usy-piskowe szczytów: Izwiestji, Korżeniewskiej i Woro-biowa). Efektem intensywnego wietrzenia fizyczne-go i procesów grawitacyjnych zachodzących z dużączęstotliwością są silnie nachylone (42–45°), długie(200–1100 m) stoki usypiskowe (Rojan 2005). Pokaź-nych rozmiarów stożki usypiskowe (m.in. 2 stożki ołącznej szer. ok. 1600 m) powstały u podnóża SEściany Piku Korżeniewskiej w rejonie Polany Mo-skwina. Stożki usypiskowe występują także w dnachdolin rzecznych obszaru badań. W dolinie Muksuosiągają one do 80 m wysokości (ryc. 4). Ich stoki na-chylone są nawet do około 60° (Rojan 2007b).

125

Wspó³czesna morfogeneza pó³nocno-zachodniej czêœci Pamiru – próba ujêcia bilansowego

Ryc. 2. Południowa ściana i stoki Piku Korżeniewskiej (7105 m n.p.m.) modelowana głównie przez grawitacyjne ruchy masowe

126

El¿bieta Rojan

Ryc. 3. Stok usypiskowy u podnóża Piku Worobiowa (5691 m n.p.m.) i morena boczna lodowca Waltera

Ryc. 4. Dolina rzeki Muksu z systemem tarasów i stożków usypiskowych

Północno-zachodnia część Pamiru była w plejsto-cenie i jest współcześnie zlodowacona, czego efek-tem są m.in. wszystkie rodzaje moren. Dolnoczwar-torzędowe utwory morenowe najlepiej zachowały sięw reliktowej dolinie Pra-Muksu (dolina lodowcaFedczenki) na wysokości 3000 m n.p.m. Środkowo-czwartorzędowe utwory zostały zakumulowane prze-de wszystkim podczas maksymalnego stadium dru-giego zlodowacenia. Rozpoznano je m.in. wokolicach miejscowości Liachsz (ujście Muksu doSurchob) (Trofimow 1968). Formy z tego okresu wy-stępują w Pamirze Zachodnim głównie na zboczachdolin. Na obszarze badań rozpoznano również more-ny najmłodsze, łączące się z tarasami dolnoholoce-ńskimi. Do omawianego typu należą m.in.:– moreny boczne ciągnące się wzdłuż jęzorów lo-

dowców dolinnych, takich jak: Fortambek, Trau-be, Moskwina, Waltera (ryc. 3),

– moreny środkowe – wyraźny wał będący efektempołączenia dwóch moren bocznych lodowców:Traube i Waltera,

– morena powierzchniowa – od wysokości ok. 5200m n.p.m. o miąższości nawet do 60 cm. W rejonieszczytu Ismoili Somoni fragmenty lodowców po-kryte tego typu moreną stanowią 14% powierzch-ni zlodowaconej. Końcowy odcinek jęzora lodow-ca Fedczenki ze zwartą pokrywą morenypowierzchniowej mierzy aż 16 km (Rojan 2007a).Z występowaniem lodowców na obszarze badań

wiąże się istnienie pokryw i stożków fluwioglacjal-nych. Płaskie, górne odcinki den żłobów lodowco-wych i dolin wyścielone są osadami fluwioglacjalny-mi naniesionymi przez wody rzek proglacjalnych(dolina Fortambek, Obichingou).

Do omawianych powyżej powierzchni (o przewa-dze agradacji) należą tarasy rzeczne. W Pamirze Za-chodnim występują 3 z 4 rozpoznanych w Tadżykista-nie kompleksów tarasów. Pochodzą one z górnegoczwartorzędu. W dolinach o nieznacznych szeroko-ściach i większych nachyleniach przyjmują onekształt wąskich, poprzerywanych pasów. W dolinachszerokich i o małym nachyleniu stanowią one już bar-dziej zwarte powierzchnie. Wysokości względne po-szczególnych poziomów wahają się od 5 do 100 m(ryc. 4). Rzeki północno-zachodniej części Pamiruniosą bardzo dużo różnoziarnistego materiału, oczym może świadczyć beżowo-brunatna barwa ichwód, np. rzeki Muksu. Grubszy materiał częściowoakumulowany jest w postaci rozłożystych stożkównapływowych u wylotu dolin bocznych do głównych,a częściowo, wraz z materiałem drobnym, transpor-towany jest na przedpole masywu.

Obszary o bilansie zrównoważonym

Do obszarów o bilansie zrównoważonym, czyli ta-kich, gdzie dostawa i ubytek materii jest bliski zerulub zupełnie stabilnych, w północno-zachodniej czę-ści Pamiru zaliczyć można powierzchnie zrównania.Najstarsze z nich powstały na przełomie górnego pa-leozoiku i dolnego mezozoiku. Zostały one, wrazz mezozoiczno-paleogeńską pokrywą osadową, wy-piętrzone pod koniec oligocenu na wysokość4700–5200 m, niektóre nawet wyżej. Do tej grupy za-liczane jest Pamirskie Firnowe Plateau (Wielkie Fir-nowe Plateau, 5700–6000 m n.p.m.). Powierzchnia ta(9 × 2 km) leży poniżej grani głównej Grzbietu Pio-tra Pierwszego. Nad nią wznosi się Pik Ismaiła Sama-

127

Wspó³czesna morfogeneza pó³nocno-zachodniej czêœci Pamiru – próba ujêcia bilansowego

Ryc. 5. Zadarnione płaskie powierzchnie i słabo nachylone stoki Grzbietu Zaałajskiego

nidy (Komunizmu). Powierzchnia zrównania obrywasię około 1600-metrową ścianą w kierunku lodowcaFortambek (Łoskutow1968).

Wyniki badań i obserwacji terenowych pozwoliłyna zaliczenie zadarnionych płaskich powierzchni isłabo nachylonych stoków do obszarów o bilansiezrównoważonym. Zdecydowana ich większość mie-ści się w strefie 2700–3500 m n.p.m. (np. południowepodnóża zachodniego odcinka Grzbietu Zaałajskie-go; dolne, północne partie środkowej części Grzbie-tu Piotra Pierwszego) (ryc. 5).

Podsumowanie

Jedną z ważnych cech charakteryzujących obszarywysokogórskie jest intensywna denudacja. Cecha ta,obok kilku innych, została uwzględniona m.in. przezTrolla, który w 1940 r., po wielu obserwacjach i bada-niach prowadzonych w latach 20. i 30. XX w. w An-dach, Himalajach i górach Afryki, jako jeden z pierw-szych podjął próbę dokładniejszego określeniapojęcia „góry wysokie”. Nie ma wątpliwości co dotego, iż właśnie góry wysokie, wśród nich Pamir, od-znaczają się dominacją obszarów o przewadze degra-dacji nad obszarami o przewadze agradacji. Terenbadań (północno-zachodnia części masywu) charak-teryzuje się 4-krotnie większą powierzchnią (68%)pierwszego typu nad typem drugim (17%). Pozostałe15% przypada na tereny o zrównoważonym bilansiedenudacyjnym. Elementami środowiska przyrodni-czego, które niewątpliwie wywierają duży wpływ nataki rozkład wartości, są warunki klimatyczne i ro-ślinne obszaru badań.

Literatura

Gerrard J. 1990. Mountain environments: An exami-nation of the phisical geography of mountains. Bel-haven Press, London, s. 316.

Klimaszewski M. 1981. Geomorfologia. PWN, War-szawa, s. 1063.

Łoskutow W.W. 1968. Geomorfołogija. [W:] AtłasTadżikskoj SSR. Gławnoje Uprawlienii Gieodezii iKartografii pri Sowietie Ministrow SSSR, Duszan-be–Moskwa, s. 40–41.

Rojan E. 2005. Systemy morfogenetyczne w PamirzeZachodnim. [W:] Materiały VII Zjazdu Geomor-fologów Polskich, Kraków, 19–22.09.2005. IGiGPUJ, Kraków, s. 397–401.

Rojan E. 2007a. Morfotwórcza rola lodowców wpółnocno-zachodniej części Pamiru. Słupskie Pra-ce Geograficzne, 4: 123–133.

Rojan E. 2007b. Procesy i formy grawitacyjne wpółnocno-zachodniej części Pamiru. [W:] Rekon-strukcja dynamiki procesów geomorfologicznych –formy rzeźby i osady. WGiSR UW, s. 349–354.

Trofimow A.K. 1968. Sowriemiennoje oliedienieni-je. [W:] Atłas Tadżikskoj SSR. Gławnoje Upraw-lienie Gieodezii i Kartografii pri SowietieMinistrow SSSR, Duszanbe–Moskwa, s. 29.

Troll C. 1975. Vergleichende Geographie der Hoch-gebirge der Erde in landschaftsökologischer Sicht,Geographische Rundschau, 27, 5: 185–198.

128

El¿bieta Rojan