Wyobraźnia

Jagoda BekerAdriana HeldtWeronika TopolewskaEdyta Witkowska

Gdy przyglądam się sobie i moim metodom rozumowania, dochodzę do wniosku, że fantazja (wyobraźnia) odgrywa w moim życiu większą role niż talent do przyswajania wiedzy obiektywnej.

A. Einstein

Żeby coś wynaleźć, wystarczy odrobina wyobraźni i sterta złomu.

T. Edison

WYOBRAŹNIA (łac. imaginatio, phantasia) –

• jeden ze zmysłów wewnętrznych, receptywno-twórczy,

• swym wpływem obejmuje ludzkie poznanie intelektualne, wolę oraz uczucia,

• odgrywa ważną rolę w osobowym życiu człowieka (poznanie teoretyczne, postępowanie moralne, twórczość artystyczna i techniczna oraz życie religijne).

Czym jest wyobraźnia?

Już Kant pisał o trzech źródłach ludzkiego doświadczenia: zmysły, apercepcja i właśnie wyobraźnia.

Wyobraźnia odgrywa więc znacząca rolę i wiążąca role w procesie ludzkiego poznania.

Wyobraźnia jednoczy konceptualne siły intelektu – intelekt i zmysły pozbawione wyobraźni byłyby martwe.

Czym jest wyobraźnia?

Wyobraźnia a zmysły i intelekt

Wyobraźnia jest niezwykle dwuznaczna władzą poznawczą.

Potęguje ona co prawda ludzkie poznanie, uzupełnia też czysto pojęciowe funkcjonowanie intelektu, jednak różni się ona od zmysłów.

W odróżnieniu od zmysłów wykracza ona poza dane dostarczone przez świat zewnętrzny.

Rózni się ona również od intelektu – wyobraźnie operuje na materiale zmysłowym, a nie czysto konceptualnym.

Siła i słabość wyobraźni

Siła wyobraźni polega na przekraczaniu tego, co dane nam jest tu i teraz.

Jednakże wyobraźnia ma także swoją słabość – charakteryzuje się ona nadmiarem i nadproduktywnością; mianowicie ma ona moc tworzenia tego, czego aktualnie nie ma.

Jak zbadać wyobraźnię?

Istnienie wyobraźni postulował już Kant. Jednak dopiero dzięki pojawieniu się narzędzi pomiarowych, które umożliwiają nam poznanie struktury mózgu, badacze mogli w jakikolwiek sposób zbliżyć się do zbadania, które obszary są odpowiedzialne za tworzenie się obrazów w umyśle

Technika, która wykorzystywana jest do badań to na przykład PET (pozytronowa tomografia emisyjna) lub fMRI (funkcjonalny rezonans magnetyczny.

Dzięki PET dowiedzieliśmy się, że to pole 17 Brodmanna odpowiedzialne jest za kształtowanie się obrazów w umyśle oraz ich przetwarzanie i wykorzystywanie.

Jak zbadać wyobraźnię?

Oprócz badań aktywności mózgu, do badania wyobraźni używa się również innych metod. Badacze opierają się również na rysunkach, gestach oraz komentarzach słownych, które ich zdaniem są pośrednia drogą do poznania wytwarzanych obrazów umysłowych.

Naukowcy obserwują sposób wykonania zadań, które stymulują powstawanie obrazów reprodukcyjnych lub skłaniają do umysłowej manipulacji nimi w celu rozwiązania problemu.

Badania tego typu pozwalają na ustalenie poziomów możliwości operowania obrazami umysłowymi.

Miejsce wyobraźni w programie narzędziowym

przetwarzania informacji

Pole prawdy o

JAŹNIACH

Pole prawdy o

ILUMINACJACH

Pole prawdy o

PROJEKCJACH

Pole prawdy o

INTELIGENCJACH

Pole prawdy o

ROZUMACH

Pole prawdy o

ŚWIADOMOŚCIACH

Pole prawdy o

IDEACH

Pole prawdy o

WYOBRAŹNIACH

Pole prawdy o

PERCEPCJACH

Pole prawdy o UMYSŁACH

Pole prawdy o ZMYSŁACH

Pole prawdy o O

RGAN

IZMACHPo

le p

raw

dy o

MÓ

ZGAC

H

Miejsce wyobraźni w programie narzędziowym

przetwarzania informacji

W modelu tym przedstawione zostało wszystko, co uczestniczy w procesie myślenia.

Pole prawdy o wyobraźniach znajduje się w pionie centralnym, pomiędzy polem zmysłów a polem rozumu.

Z modelu tego wynika, że mamy do czynienia z wyobraźnie transcendentalną, która zakorzeniona jest w strukturach logicznych świata.

Granice pola wyobraźni

ABSTRAKCJE – np. pojęcie trójkątaREALIZACJA – definicja trójkątaREPREZENTACJA – rzecz posiadająca trzy kątyEGZEMPLIFIKACJA – trójkąty różnoramienne, równoboczne,

prostokątne itd..

Pole prawdy o

WYOBRAŹNIACH

REALIZACJE

ABSTRAKCJE

REPREZENTACJEEGZEMPLIFIKACJE

Granice pola wyobraźni

Cztery granice pola prawdy o wyobraźniach wykluczają tzw. abstrakcje nie realizowalne.

W podanym przykładzie abstrakcjami nie realizowalnymi mogą być na przykład:

• trójkąty o bokach równoległych,

• trójkąty o ilości boków lub kątów różnej niż 3,

• trójkąty o ilości kątów prostych więcej niż 1.

Wyobraźnia motoryczna

Dominującą teoria wyjaśniającą funkcje wyobraźni motorycznej jest teoria symulacji. Zgodnie z ta teorią wyobraźnia motoryczna jest uwewnętrznioną operacją przebiegająca w korowych ośrodkach motorycznych, symulującą przebieg określonego ruchu ciała bez angażowania systemu szkieletowo-mięśniowego.

Wyobraźnia motoryczna jest formą podprogowej aktywizacji systemu motorycznego.

Wyobraźnia wzrokowa

Jest wiele empirycznych danych wskazujących na to, że procesom wyobraźni wizualnej oraz widzeniu towarzyszy aktywność tych samych pól w mózgu, zwłaszcza aktywność pierwotnej kory wzrokowej.

W badaniach aktywnego mózgu stwierdza się aktywność w polach ruchowych podczas wykonywania niektórych operacji wyobrażeniowych, wymagających na przykład rotacji wizualnych i motorycznych.

Wyobraźnia wg Lwa Wygotskiego

Posługiwanie się wyobrażeniami jest nieodłączną częścią aktywności twórczej.Dzieli on wyobraźnię na:

Reproduktywną powiązaną z odtwarzaniem pamięci lub zachowaniu tego, co już opanowane, ma ona znaczenie przystosowawcze oraz odgrywa rolę w tworzeniu się przyzwyczajeń,

Kombinatoryczną umożliwiającą powstawanie wytworów o cechach nowości dzięki opracowaniu ich w sposób twórczy.

Teoria obrazów umysłowych Jeana Piageta

Prowadzone przez Jeana Piageta badania eksperymentalne zaowocowały przełomową dla wiedzy o wyobraźni teorią obrazów umysłowych.

Obraz umysłowy jest to kopia przypomnieniowa występująca pod nieobecność przedmiotu, jest to uwewnętrznione naśladownictwo, nazywany jest również symbolem czynności, który zachowuje podobieństwo percepcyjne lub ruchowe do rzeczywistego obiektu.

Teoria wyobraźniStephena Kosslyna

Teoria ta jest najbardziej dojrzałą teoretycznie i uzasadnioną empirycznie koncepcją wyobraźni, jaka powstała dotąd na gruncie psychologii.

Powstawała ona początkowo w oparciu o wyniki badań eksperymentalnych prowadzonych na gruncie psychologii poznawczej, a od końca lat 80-tych na podstawie wyników badan neuroobrazowania aktywnego mózgu.

Pierwsze eksperymenty dotyczące wyobraźni Stephen Kosslyn przeprowadzał już w latach 70-tych.

Teoria wyobraźniStephena Kosslyna

Fundamentem teorii wyobraźni Stephena Kosslyna są wyniki eksperymentów, w których stwierdza się aktywność kory wzrokowej podczas zadań wyobrażeniowych.

Kora wzrokowa pełni podstawowa funkcję zarówno podczas procesów percepcyjnych, jak i wyobrażeniowych.

Wizualna percepcja i wizualna wyobraźnia różnią się jednak w istotny sposób.

Teoria wyobraźniStephena Kosslyna

Percepcja wizualna – zachodzi wtedy, gdy receptory wzrokowe rejestrują obecność bodźca wizualnego oraz gdy może on zostać zidentyfikowany (musi temu towarzyszyć co najmniej poczucie znajomości).

Wyobraźnia wzrokowa – proces odpowiedzialny za doświadczenia „widzenia wewnętrznego”, wtedy, gdy system receptorów zmysłowych wcale nie rejestruje obecności bodźca.

Wyobraźnia wzrokowa jest więc procesem umysłowego obrazowania obiektów wizualnych.

Teoria wyobraźniStephena Kosslyna

Elementem integrującym spostrzeganie wzrokowe i wyobraźnię jest tzw. pierwotna hipoteza percepcyjna formułowana najprawdopodobniej w drugorzędowej korze wzrokowej.

Definiuje ona kształt spostrzeganego lun wyobrażanego przedmiotu.

Podczas widzenia jest generowana na podstawie wrażeń z receptorów wzrokowych, natomiast podczas wyobrażania dane pochodzą z tzw. instrukcji wyobrażeniowej.

Teoria wyobraźniStephena Kosslyna

Procesy wyobrażeniowe są integralna częścią cyklu percepcyjnego.

Doświadczenie „wewnętrznego widzenia” jest wynikiem dominującego wpływu procesów odgórnych na formowanie się pierwotnej hipotezy percepcyjnej.

Doznanie wewnętrznego widzenia, czyli wyobraźni jest spowodowane wyhamowaniem oddolnej stymulacji kory wzrokowej przy jednoczesnej silnej odgórnej potrzebie wizualizacji.

Znaczenie wyobraźni w życiu człowieka

Funkcje wyobrażeń w ludzkiej aktywności dotyczą przede wszystkim reprezentowania świata w umyśle, pamięci, myślenia twórczego.

Zauważyć można ogromną rolę wyobraźni w tworzeniu sztuki.

Niezaprzeczalne jest duże znaczenie wyobraźni w wychowaniu.

Możliwości tkwiące w procesach wyobrażeniowych wykorzystywane w różnych formach terapii.

Występowanie wyobrażeńw procesie twórczym

Na związek wyobrażeń z twórczością zwracano uwagę już w starożytności. Zauważono, że w umysłach artystów i poetów powstają nieistniejące wcześniej obrazy, które urzeczywistniane są w ich dziełach.

Dzieła przyczyniają się z kolei do pobudzania wyobraźni u odbiorców sztuki.

Występowanie wyobrażeńw procesie twórczym

Współcześnie, postuluje się, że możliwości bycia twórczym nie przysługują jedynie osobom szczególnie uzdolnionym i wyjątkowym, wręcz przeciwnie – jest to umiejętność możliwa dla wszystkich ludzi.

Abraham Maslow odróżnia „specjalny talent twórczości”, który posiadają artyści od „samoaktualizującej się twórczości”, która przejawia się w codziennych sytuacjach życiowych.

Występowanie wyobrażeńw procesie twórczym

Wszystkie odkrycia naukowe oraz wynalazki zawdzięczamy właśnie wyobraźni, która jest sprawnością dostępną każdemu człowiekowi.

Niestawianie sobie racjonalnych barier w fazie wyobrażania sobie celu przez twórcę, umożliwia mu swobodne grę wyobraźni oraz wzrost liczby oryginalnych pomysłów.

Znaczenie wyobraźni w wychowaniu

John Dewey odrzucił poglądy, które traktowały wyobraźnię dziecięcą jako funkcje psychiki znajdującą swój wyraz w świecie fantazji dzieci. Dostrzegł on jej walory związane z twórczą ekspresją i poszerzaniem doświadczenia dziecka.

Potencjał twórczy, który nierozerwalnie wiąże się z pojęciem wyobraźni, ma ogromne znaczenie dla wychowania i nauczania.

Dla skutecznej edukacji konieczne jest doświadczanie, ekspresja, wyobraźnia, twórcze rozwiązywanie problemów.

Znaczenie wyobraźni w wychowaniu

Istotą wychowania jest uwzględnienie istnienia pierwiastka twórczego w każdym człowieku, rola szkoły polega na wyzwoleniu tego zasobu.

Takie kategorie jak wyobraźnia, ekspresja i twórczość opisują nie tylko wewnętrzny przebieg rozwoju dziecka, ale także jej stosunek do rzeczywistości zewnętrznej.

Wyobraźnia w terapii

Dzięki badaniom psychofizjologicznym zwrócono uwagę na współwystępowanie wraz z procesami wyobrażeniowymi objawów somatycznych w zachowaniu człowieka, jak np. ślady aktywności mięśni czy dynamiki akcji serca, rytmu oddechu.

Reakcje te nasunęły przypuszczenia dotyczące istnienia związku procesów emocjonalnych z wyobraźnią, a tym samym możliwością posługiwania się wyobrażeniami jako narzędziem wspomagania rozwoju człowieka.

Wyobraźnia w terapii

Metody terapeutyczne wykorzystujące istnienie wyobraźni to techniki wizualizacji. Ich podstawą teoretyczną jest przekonanie, że zjawiska psychiczne są forma skupienia energii, która może przekształcać się w inne formy, stąd możliwość działania wyobrażeń na procesy fizjologiczne.

Zwolennicy wizualizacji podkreślają istnienie związków między emocjami, wrażeniami i wyobrażeniami.

Podczas treningu aktywizowane są przeszłe doświadczenia percepcyjne i emocjonalne w formie obrazów umysłowych. Pacjent uczy się wydobywać z nich elementy pozytywne lub „przepracowywać” negatywne, aż do akceptacji przeszłości.

Bibliografia• Piotr Francuz, Obrazy w umyśle. Studia nad percepcją i

wyobraźnią, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007.• Jacob Bronowski, Źródła wiedzy i wyobraźni, Państwowy Instytut

Wydawniczy, Warszawa 1984.• Hasło Wyobraźnia w: Powszechna Encyklopedia Filozoficzna

(wersja internetowa), hasło opracował Piotr Jaroszyński, dostęp: http://www.ptta.pl/pef/, z dnia 14.05.2012.

• Tadeusz Kaczorowski, Produkcje, produkty i kody wyobraźni. Modele formalne, Wydawnictwo Szaniawski, Pruszków 2007.

• Arnold Lazarus, Wyobraźnia w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.

• Jolanta Sajdera, Dziecięce wyobrażenia w kontekście rówieśniczych relacji, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2003.