БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН HУРАЛСАЛАЙ БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ МИНИСТЕРСТВО

ХХ зуун жэлэй эхин yеын буряад уран

зохёол

хрестомати

Улаан-Yдэ Бэлиг 2009

УДК 821.512.31.0 (075.8) Б-919

2

Согсолборилогшо:

Л.Ц.Халхарова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, Буряадай гyрэнэй университедэй ахалагша багша

Рецензентнyyд:

С.Ж. Балданов, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Г.Ц. Бадуева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, доцент

Б- 919 ХХ зуун жэлэй эхин yеын буряад уран зохёол: хрестомати / Согсолб. Л.Ц.Халхарова. – Улаан-Yдэ: «Бэлиг» хэблэл, 2009. – 264 х.

Туд хрестомати соо хоридохи зуун жэлэй эхин yеын (1910-1940-ooд онуудай) тyрyyшын буряад уран зохеолнууд (зyжэгyyд, рассказууд) ороhон байна. Урда сагта хэблэгдээгyй, хамалганда, хорюулда ороhон зохёолшодой уран бyтээлнyyд ном соо шэлэгдэн абтаба.

Хрестомати дунда hургуулиин hурагшадта, оюутадта, багшанарта болон олон тоото уншагшадта зорюулагданхай.

© Л.Ц.Халхарова, согсолб., 2009 © «Бэлиг» хэблэл,2009

Оролто yгэ Литература yзэхэдoo бyхы хyн тyрэлтэнэй тyyхын бодото ушарнуудай хоорондохи холбоондо, проблемэнyyдтэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Урданай сагуудые харуулhан зохёолнуудай удха мyнoo сагай асуудалнуудта дyтэ болоно, тиимэhээ hурагшад буряадайнгаа элитэ уран зохёолнуудтай танилсаха аргатай, тэдэнэй литературын хyгжэлтэдэ ямар hуури эзэлдэг, ямар онсо удха, шанар оруулhые ойлгожо абана. Туд хрестомати болбол ахамад классай hурагшадта hургуулиин программаар дурадхагдаhан ХХ зуун жэлэй эхин yеын тyрyyшын буряад зохёолнуудые шудалхадань туhатай болохо.

3

Хрестомати соо тyрyyшын зyжэгyyд ба рассказууд шэлэгдэжэ абтаhан байна. Cогсолборилогшын урда иимэ гол зорилго табигдаhан байгаа: ХХ зуун жэлэй нэгэдэхи хахадай буряад уран зохёолнуудые шyyлбэрилэн абалга. Энэ yе хадаа буряад литературын бyридэжэ, хyгжэжэ байhан yе саг болоно. ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад нютагуудта зyжэг бэшэхэ, наада табиха шэнэ заншал бии болоhон байгаа. 1908–1914 онуудта тyрyyшын зургаан буряад зyжэгyyд бэшэгдэhэн байна: Д.А. Абашеевай «Yхэл», С.П. Балдаевай «Цырен-малшан», И.В. Барлуковай «Архиин зэмэ», «Хубхай шоно», И.Г Салтыковай «Хоёр можо», Ч.-Лх. Базароной «Хаарташан». Энэ зургаан зyжэгyyдэй хоёр лэ зyжэгэйнь (И.В. Барлуковай «Архиин зэмэ», Ч.-Лх. Базароной «Хаарташан») текст мyнoo олдоhон юм. Тиимэhээ энэ хоёр зyжэг хрестомати соо оруулагдаhан байна. Тэрээнhээ гадна энэ ном соо буряад классигуудай зохёолнуудтай хамта гушаад онуудта хамалганда абтажа, олон жэлдэ хорюултай байhан зохёолшодой (Б.Барадинай, С.Туяагай, Ж.Батоцыреновай г.м.) уран бyтээлнyyд шэлэгдэжэ абтаа. Бултанда мэдээжэ болоhон, оло дахин амяараа ном боложо гараhан зохёолнууд оруулагдаагyй. Туд хрестомати соохи материалнууд хронологи баримталан хэблэгдэбэ. Текст бyхэнэйнь урда тээ зохёолшын намтар тобшохоноор yгтэнхэй.

Иннокентий Васильевич Барлуков (1891–1914) Иннокентий Васильевич Барлуков 1891 ондо Эрхyyгэй областида тyрэhэн юм. Эрхyyгэй багшанарай семинари дyyргэhэн, багшаар ябаhан. И. Барлуков – буряад арадай тyрyyшын зyжэг зохёолой эхи табигшадай нэгэн: «Архиин зэмэ» (1911), «Хубхай шоно» (1912) зyжэгyyдынь арад зониие гэгээрyyлхэ зорилго урдаа табиhан зохёолнууд болоно.

И. Барлуковай «Архиин зэмэ» гэжэ зyжэгэй гар бэшэмэлые 1978 ондо эрдэмтэн Ц.-А. Дугар-Нимаев Монгол орондо олоhон байна. «Архиин зэмэ» гэжэ пьесэ олдожо, нэн тyрyyн уран зохёол шэнжэлэгшэдэй, уншагшадай анхаралда табигдаhан ушар ехэ удха шанартай. Энэ зyжэгэй текст буряад литературын тyyхын yнэтэй тон хоморой бэшэмэл болоно.

Архиин зэмэ Хабаадаха нюурнууд:

Муу Хара – гэрэй эзэн, дyшэ гаран наhaтай хyн. Таньюур – хyгшэниинь, баhа тиимэ наhaтай. Сэсэг – басaганиинь, арбан найматай. Галсан – хyрьгэн хyбyyниинь, залуу хyн. Архинша – айлай yбгэн, дyшэн табатай.

4

Тараал – hамган хyн, архиншын барагта. Yлзэй - yбгэжooл.

(Сценэ)

Нажарай найман ханатай булгааhан. Баруун ханада yхэгтэй. Сyндyyгyyд байха. Хойто хyшэгэтэй орон байха. Зyyн хойто ханадань yyдэн байха. Захалха.

Таньюур. Эндэхи эсэгэ манай яаhан yни болошобоб? Hайн нyхэр оложо уhа сохижо арилшаба гy? Ай даа. Мyнгэ алтанhаа hалагшаа гy? Hуха hанаа yнooн боложо байхаш, харгыда хyдooдэ эльгээгээдхибэл.

Сэсэг. Иибии, би хормойтой дэгэл yмдэхэгyйлби. Таньюур. Ай, тyнэ! Улуутай, ходол улууржа байхаш. Бишыханби

гэжэ hанана гyш? Yмдэнгyй яаха юмши? Одоо мyнoo тиигээд хэлээд байгаабши. Мэнэ удаа yгы хадамайш хyбyyн харайлгажа ерэхэ болоо байха. Тиижэ яажа шангалжа, yнсэгyyшые бэлдэхэ хэрэгтэй юумэл даа.

Сэсэг. Баhа хула мори, хyтэлхэ yнеэ yгэхэ гyбта даа. Таньюур. Али теэ, басагандаа yгoo yгы хадаа яаха юмбибди.

Уряанай зандаа хадаа хадамда ошоhон басагандаа хyреэгээр дyyрэн адаhа, хобтоор дyyрэн хубсаhа yгэжэ байhан юумэ. Мyнoo ондоо болоо ха юм.

Сэсэг. Ямаршье энеэдэтэй байгаа бэ? Хони буруудаа харгыгаар бархирса туужа ябахада… Hии… hии…

Таньюур. Улуу, ходо улууржа байхаш. Бишыханби гэжэ hанана гyш? Мyнoo хори гаража хондолойгоо сайха болоhон хойноо. Ошо, тугал буруугаа уhала! (Сэсэг гаража ябаhаар yyдэндээ Тараалые мухариса дайража унагаахаяа hанаа. Тараал тиихэдэнь ёолоод, ёгшоод гэртэ орохо.)

Тараал. Хара улуу, ай, адха, yтэлhэнyyшые бария даа. Яhа уhаа хуха бала унахаяа байгааб, баряа yгы хадаа, залуу гээшэ иимэ – гyйжэ харайжа, дуун шуун боложо байха!

Таньюур. Тyнэhэн юумэл даа, болгоожо ябахагyйл. Тараал. Юугээ хэн бyтээн hуугаабши? Ямар гар хооhон

hуугшагyйбши? Таньюур. Юу… Ямар юумэ хээ гээбши? Хахархай соорхойгоо

хадхааб гэжэ hуугаал юмби. Тараал. Ямар гутахаяа, эсэхэеэ, элэхэеэ болиhон юумэ

агшабши? Мyнoo yхиншни ехэ болоо гээшэ, дууhаа гээшэ. Юундэшье торохо норохоёо болёо гээшэ бэшэ гy?

Таньюур. Эсээб гэжэ яаха юмши? Ябаа, хyдэлooгyй хадаа зooри хаанаhаа орохо юм?

Тараал. Ай, адха! Ехэ ахайн эзы yнooрooш хэлэнэш! Yхи хyбyyдтээ олоо, зooгooгyй яахаб. Yхиндэ yмсэдэ хэрэгтэй, хyбyyндэ зooри хэрэгтэй ха юм.

Таньюур. Али теэ! Yргэhэн yридoo олоо, зooгooгyй, дараа дабшаа yгы хадаа яахаб? Энэ газар дээрэхи гансахан басагаа

5

хадамда yгэхэм гэжэ hабандажа, сагтаа унажа байнам. Харин тиин гэhээмни эндэхи yбгэн болоhомни уhаа сохижо арилшаба гy, яабаб. Мyнгэ алтанhаа hалагша аа гy? (Тиигэжэ байхадань, газааhаа энэ yедэ Сэсэг гyйжэ орохо.)

Сэсэг. Hогтуу абага, уйгар зайгар yгы hогтуу юумэ ерэбэ, юу, ехээр тугаар сошоо гyт?

Тараал. Боли… Боли… Зyрxэмни амандаа гараhанаа hая hабахаяа болижо байна.

Архинша. Мэндээ! Баян хyнэй хyгшэн бардам. Намайе харахаhаа зyрхэ алдаад байгаа бэзэш даа. Орожо байhан гэрни уужам…

Таньюур. Хэнэй хyнэйдэ орожо ябаад, юрooхые yзэhэн юмши? Хyн гарахадаа юрooгшэ hэн бэзэ.

Архинша. Ээ! Бишни нэгэ бага hамараадхёо ха юмбиб. Таньюур. Архи амаараа гараса уужархёод, урда хойтоёо мэдэхэеэ

болишоод ябахадаа, hамаaрангyй яаха hэмши. Архинша. Юу архи уухамниб гэжэ, толгойгоо залажа нэгэ

хоёртагша барижархёо hэм. Тараал. Шамда ходо нэгэ хоёр тагша байгша даа. Хара нюдэеэ

хахаргаhаар, хамар амаа hэтэргэhээр улаaн тагша бэдэрээд ябаха аад лэ.

Архинша. Теэд тэрэмнай жаргал бэшэ аал? Зай, нэгэ тагша бии юм хада, намдаа, абгадаа, абажа yгэхэ юм гyш.

Таньюур. Энэ сагтаа хэн шамда архи бэлдээ hуухабши. Сэсэг. Hогтуу аб-га, бy уурла. Энэ тyйсын оёорто нэгэ бишыхан

yлэhэн юумэ байха. Архинша. Ай, альбамни. Баабайhаа yлyy баян боложо, иибииhээ

yлyy yнэр боложо байгаарай. Таньюур. Зэ, зэ. Гоёогоо гонойгоогyйгooр уул даа. Тараал. Хаагуур ябаад ерээбши? Архинша. Хаагуурш яагууршье ябааб. Зэ, бари духаряагаа. Таньюур. Ай, хуухарhан. Бэеэрээн баряад уухагyй, хyндэ

hарбайжа hуугааб. Архинша. Хари саанаhаа тиимэ юумэ hэн. Зэ, шимни баридаа. Тараал. Yгы, yгы. Би уухагyйб. Хэн, Сэсэгэй иибии, бишни гол

таhа мартаад hуугаалби. Энэ тугаар шимни дуу шуун болон байна hэмнэйш, yбгэмни архи уужа, юу хyyнhээн hалагша аа гy гэжэ, hанаа yнooн болон байна hэмнэйш. Тэрэшни эрид тудашоо ха юм. Эндэхи yбгэншни архи уужа алмайржа, абаашаhан мyнгэнhoo, абаhан юу хyyнhээ hалашоо гэнэ.

Таньюур. Ай, нохой! Yхэhэн газар ха юм даа. Яажа хэрэгнэй бэлэйб? Юун гэжэ уугааб, yгы? Хэнhээ дуулаабши?

Тараал. Гэргэн хэлэнэ hэн… Таньюур. Ябая лаа, ошоё лаа тэдэнэйдэ. (Тараалтайгаа

гараха.) Сэсэг. Ябаhан газараартнай hонин юун байнаб?

6

Архинша. Hонин юумэ дуулаагyйлби. Гансал эндэхи hайн нyхэрни яагааб, шинии баабай Муу Хара нэгэ бага архи бариhан юм ха. Тиигээд мyнгэ алтаа абташаба гy, яаба гээшэб?

Сэсэг. Хэн шамда хэлээб? Архинша. Шада хэлэнэ hэн. Зэ, бишни гэртээ харижа, муу

hайнуудтаа ошожо унтаhуулби даа. Орожо байhан гэрни уужам боложо, байhан архимни булаг боложо байг.

Сэсэг. Юунхэн болохо юумэ бэлэй даа. Иигээд баабаймни алта мyнгэнhoo hалашоод байна. Иибэл, иибиимни хубсаhа хунаргyй хадамдам эльгээхэ yгыб гэжэ байха ааб даа. Угайдхадаа эндэхи hара нарандал адли hайхан хадамайм хyбyyн ерэхэ болоо гy, yгы гy? Ерээ хадань яагаад байха бэлэйб даа. Иибии баабайhаа hурангyй бодожо ошоо хадам буруу байха ха юм даа? Yнooрoo арлишоо хадам, муулажа, модо мyргэжэ hууха ааб даа. Зосоогоо хараал баряагyй, турагта газар hуулгаагyй, yргэhэн hанааемнай hанаагyй гэхэ ааб даа. Юун хyн болог, ошохомни! Шангалаад эндэхи инаг hайхан Галсамни ерэhэй даа. (Галсан орохо.)

Галсан. Яагаабши? Ямар уруу дуруу hуугаабши? Сэсэг. Мэти басаган hанаа hанаhан юм аабзаб даа. Галсан. Ямар тиимэ басаган hанаа hанажа охоршолообши? Сэсэг. Яаха юм шээ, байгаа бэзэ. Галсан. Али баабайнгаа мyнгэ алтанда hанаашархаа гyш? Сэсэг. Yнooрooшье, амитан тад адли бэшэ юумэл даа. Hайншье

бии, муушье бии. Галсан. Ехэ бy hанаашарха. Hанаагаа бy зобо. Зooри олдохо.

(Тараал Таньюур хоёр орохо.) Таньюур. Ай, хyрьгэн хyбyyмни, хyрooд ерэхэ юумэлши.

Хаанаhaа ябаабши? Галсан. Гэртэhээ ябаhан аад, адаhаа бэдэржэ, адаhанай наашаа

гyйжэ ерэхэдэ, орожо ерээ hэм. Тараал. Hайн, hайн, ходо гараа yгы ороош. Галсан. Мэндээтэй юумэ hэм, гэр тээшээ гэшхyyлхэ юумэлдаа. Таньюур. Hуухагyй яагаабши? Архи зууша yгы байбабди. Тараал. Мyнooнэй залуу хyн архи уухаяа алдаг. Таньюур. Сэсэг, ошожо мориинь абажа yгыш. Тараал. Энэ гy хyрьгэн хyбyyншни? Ямар эрбэгэнэhэн

сэрбэгэнэhэн хyбyyн бэ? Хай-хай, hайгyй юумэн хая гэжэ. Таньюур. Мэдэхэгyй, баагyй юумэ гy гэжэ hанаалби. Hайн

тyрэhэн: хyндэ хэлyyлхэгyй, нохойдо хусуулхагyй юумэ гy гэжэ hананалби. Хyдэлхэ, хэхэдээ зooри алтандаа хэр юумэ байхаб даа. Анхай мэдэхэ юмши, мyнooнэйхи! (Сэсэг газааhаа орохо.)

Сэсэг. Баабаймнай ерэбэ. Таньюур. Баабайгаа барhан. Бараниие yрижэрхёод, мухартаа-

тохиртоо ороод ерээ аалам. (Муу Xара орохо.) Муу Xара. Хэн, Сэсэг, гаража, мориёо буулгажа табижархилаа.

7

Таньюур. Хэр олзотой омогтой ерээбши? Юу хээншни хаанаб? Муу Хара. Юу хээмни тэргэ дээрэ байгаалам. Таньюур. Асaрхагyй яагаабши? Сэсэгтээ асарха гэжэ хэлэхэ hэн

бэзэш. Муу Хара. Э! Юу хээмни тэргэн дээрэ yгы лэ эгээ. Гэргэн хамта

гаража ерэhэн юм аад, абажа орошобо гy, али яабаб эгээ. Таньюур. Yгы, харыт эгээ энээниие, эшэхэгyй. Шарайгаа зyhoo

хубилгангyй худалаар хэлэхыень. Хyн дуулаа yгы хаш. Абаhан юумэеэ ногоондо табижархёод ангайжа hуухаш. Yлэhэн мyнгэншни хаанаб?

Муу Хара. Мyнгэмни халааhандаа байгаа бэзэ. Таньюур. Харыш энээниие. Ямар хэдэргэ болоод hуухыень.

Эшэхэеэ болиhон… Гyлыгooд hуухаш. Угайдхадаа шарайгаа, зyhэеэ хубилгахая яагаабши? Зуун солхооб шамда зумгааhан бэшэ аабза. Хэды олзо зooгooб гэжэ зобоо зохолоо yгыбиб? Хари тэрэниием абаашажа хаяжа yгooд, ангайжа hуухал даа. Ай, муугаа бараhaн! Боохолдой! Yльтиртэрoo шyлэ гарахаяа болиhон, yтэлтэрoo hанаа ой орохоёо болиhон! Архи гэхэдэ анхаташоод, шyлhoo hайруулаад ябаха. Хаанаhаа энэ мyнoo сагтаа мyнгэ алтаа абаха юмши? Мэнэ хабшуургаар хуухыешни дэлбэ сохижорхихоб!

Тараал. Байза байза, олон жэлэй талада олоhон зooриием yдэрэй талада гаргажархёод hууха.

Таньюур. Хэды хара шара хyлhэеэ адхасаа, yглoo эртэ бодожо, yдэшэ орой унтажа байжа, хyдэлжэ-хyyжэ олоhон юмбиб! Yхэмэр! (Архинша орохо.)

Архинша. Yбгэд hайдууд, яа гэжэ дуу шуун болообта? Ямар юумэеэ буляалдаабта?

Тараал. Шамаар дутаhан гэел даа. Муу Хара. Наашаа ерэжэ hуу. Архинша. Аа! Hайн нyхэрни хyрooд ерээ ха юм. Хэр hайхаса

ябаад ерэбэш? Муу Хара. Нyхэрэйшни hайса ябаагyй хада, хэн ябаха юм? Архинша. Э, нyхэр, Муу Хара, шинии ябаагyй хада хэн нээрээшье

ябаха юм? Залуудаа бидэшни хyбyyн-хулхай ябаhан юумэбди даа! Хyнэй хойно байгша yгы hэмди!

Таньюур. Тyбhэн юумэдэ бэеэ hайрхаха дуратай. Талада тарбаганай шэхые таhа татажа hууха.

Архинша. Юу hайрхахамнайб? Зуданиинь тиимэ хyм. Зуданиин хэлэнэм.

Муу Хара. Архи бии юм yy? Бии юм хадаа, нэгэ хоёр тагша хэжэ yгэхэтнэй яаха юм. Yтyхи yбгэн орожо ерээ ха юм.

Архинша. Залуудаа бидэшни унаган дэгэл yмдэжэрхёод, утаhан бyhэ бyhэлжэрхёод ябахада, hайд ябаhан юм аабди даа. Ямаршье мангад ноёндо тyдэн yгы хyyрэ хэлэгшэ hэмди. Ород шара мангадта yтэли мяхаа эдюулэгшэгyй hэмди. Гэрэй мяхан харюудаа гээд байгша hэмди.

8

Тараал. Али, хэншье хара гэртээ хаан, боро гэртээ бурхан байгаа бэзэ.

Муу Хара. Архиин бии юм хада абажа yгэхэдэтнай яаха юм? Таньюур. Атхаhан хоёр архида дуратай. Архи гэхэдэ хаташоод

hуухад. Архиhаа ами жэлээ табихаа hуухад. Архинша. Яагаа гэжэ ехэ yбгэдтэ уурлажа hуухабши, hаншагтай

хyн aад лэ, бyhэтэй хyнэй урдаhаa бэрхээр хyyр хэлэхэ yгы юм. Тэрэш зохидгyй юумэ.

Таньюур. Абяагyй hуу! Тэрэ yгы хада мэти энэ хабшуургаар хара зудайешни хаха сохихоб.

Архинша. Ааляар, ааляар. Ши, Муу Хара нyхэр, ехэ бy hанаашарха. Юу hанаашархаабши? Мyнгэн маниие олодог hэн гy? Бидэ мyнгэ олообди. Дуратайдаа уужархёод, дуратайдаа зугаалжархёод hуунгyй яахаб.

Таньюур. Дуратайетнай гаргаха бэзэб! Уhан тархи хоёр. (Тэрэ сагта Галсан Yлзэй хоёр орохо.)

Yлзэй. Мэндэ! Хоёр hайн нyхэр хаанаhаa нэгэдэбэт? Таньюур. Наашаа ерэжэ hуугыт. Yлзэй. Эдэ aша гушанараа эрьежэ ябаhаар, хара хyрьгэн

хyбyyнтэеэ золголдожо орожо ерэбэб. Аша гушанартаа ороhон хойноо hуунгyй яахабиб. Яба, тиишээ ошожо hуу.

Тараал. Hайн, hайн. Аша гушаяа эрьежэ, буурал сагаaн толгойгоо харуулжа ябанаш.

Галсан. Hая ерээ гyт? Муу Хара. Нэгэ хэды болооб. Таньюур. Гэртээ хyрooд ерээ гyш? Галсан. Yгы. Энэ урда Бардамтай золгоод, дуулаад, таниие

hанаашархажа байна гy гэжэ ерээб. Таньюур. Hанаашархашье, бy hанаашарха мyнoo ерэжэ байгаа

юумэн байгаа бэзэ. Иигээд уляад, сохёод hуугаа бэзэбди. Галсан. Юу уляа сохёобта, юу хээетнай би асарhан юмби. Таньюур. Ай, бурхан заяамни! Муу Хара. Yнooрoo юу? Таньюур. Энэ найсанаймнай yгы болоhон юумые хаанаhаa

олообши? Галсан. Би хадамайнгаа ёоё тааhан юумэб. Тиигээд ябамсаарнь

тэргэдээ талхаа тээгээд, хойнооhонь харайлгаhан юумэб. Тура дээр ороходомни, архи баряад, унтаад хэбтээ hэн. Хажуудань харахаhаа муухай Харпарнууд hуугаад hэн. Тэрэ олон хубхай нюдэд сооhоо унтаhан хyнэй улые хулуухаяа торохогyй, хэбтэhэн хyнэй хэлэ хулуухаяа торохогyй амитан сооhоо халааhандахи мyнгыень абаад, халааhалаад, хажуудахи юу хээень абаад, hугабшалаад ябаhан юумэб.

Муу Хара. Золни, золни!

9

Yлзэй. Yнэхooрooшье золшни болоо, хyрьгэн хyбyyншни иигээд ерэбэ. Yгэхэ бурхан yрхэ дээрэ гээшэмнай, хараха бурхан хараса дээрэ гээшэмни болобо.

Архинша. Ямар юумэеэ хэлэнэш hуугаад? Муу Хара. Архинша, hуул даа. Тараал. Yгы, мyнoo Архинша yбгэн болообшиш? Буян сагаaн

наhaтай, буурал сагаaн толгойтой болоhон хойноо, yбгэн янзаар hуухада яаха юм?

Yлзэй. Зол зунгаан доро юм. Энэ ябадалдашни хyрьгэншни гол сагaан бурханшни болоо.

Муу Хара. Yнooрooшье бурхамни. Архинша. Унаhан юумэ олдоо. Хyхиhэндoo уужархиял! Муу Хара. Yнooрooшье hайн ябадалайхиие ууха байгаа. Таньюур. Шинии ябадал аалам даа. Харана гyт эдэнээ, эрихэ

аргаяа оложо ядахагyйень. Yлзэй. Муу Хара, зooриишни гарhаа гараhан юм аад, гарташни

оробо. Тэрэ yгы хадаa ши юунэй зyhэтэй юумэ hууха hэмши? Юун болобо юм? Ай, дайда! Архи гээшэмнай иигээд ерэхэ ха юм даа. Архиин туhа иимэ. Гэр малhаa, зooри юунhээ hалаха байна. Энэ баран архиин зэмэ ха юм. Уряаниин эсэгэ yбгэмнай архи амандаашье хэгшэгyй агша hэн. Теэд хэнhээшье хyдэлхэ хэхэдээ дутагша yгы агша hэн. Та юумта? Мэнэ залуу аад лэ, улаaн тагшаяа баряад, yтэлхэhoo урда yтэлooд, гутахаhаa урда гутаад, буршыхаhаа урда буршыгаад hуухат! Ээ адха! Мyнoo баран бага ехэгyй ород рюмкэ бариха болошоо. Соохор мориие шэхэдэхэ болошоо! Саг хубилжа, сагаагаар эрьесэ! Хэзээ амитамнай hуража нугаржа, hайн hайхан боложо, амитанаар адли амитан боложо, зоноор адли зон болохо бэлэй даа! Тэрэ саг хэзээ ерэхэ юумэ бэлэй!

Архинша. Зохихогyй юумэ хэлэнэш. Yлзэй. Архинша, дурандаa архяа уу ууhаар хyнэй тооhоо

гарааши. Угайдхадаа архияа уугаад, ааляар, номгоор зугаалаад hуухагyй яаанабши. Yтэхи yбгэн аад лэ, aша гушанартаа yреэлээ yгэжэ.

Тараал. Атхоо, яhанhаа гараhан юумэн яhатаяа хосорхо юм ааб даа.

Архинша. Байгтыл даа, хyлеэгтыл даа. Намдаа заахаш гy даа. Yлзэй. Хари таагаа hэм. Гахай туужа харгыда оруулха yгы.

Архиншада хэлэжэ хyyртээ оруулха yгы ха юм. Архинша. Hуугаад, бy тэнэ, Yлзэй… Yлзэй. Юун нохойн хатар гэжэ, Архиншын хyyр хyyр гэжэ.

Архиншын зугаагаар hуухамнайб. Тараал. Хyреэ нээхэдэ адаhан гараха, хyyр хэлэхэдэ зугаа

гараха гэжэ Архиншатай hууха юм аалам даа. Yлзэй. Зээ, хyрьгэн хyбyyн, хэзээ манаа нахиима наадандаа,

хотоймо хуримдаа зугаалуулха юмши?

10

Тараал. Хэзээшье абажархихадань манай басаган бэлэн. Таньюур. Юун бэлэн гэжэ? Галсан. Болзороо би мэдэжэ ябаа hэм. Муу Хара. Болзор бэлэн. Таньюур. Хайшан гээд? Зун задагай байжа. Тараал. Теэд хара архи хаба дээрээ юм, халюу булган зyhэн

дээрээ юм. Юумые шангалаадхиха юм аалам даа. Таньюур. Мyнoo хайшан гэжэ архи yгы юумэ, намарай тарганда

ошохо юм аалам? Архинша. Мyнoo яахаб? Таршиг байна бшуу. Бyри yyрээр хаанай

хатамал харгыгаар ханхинаса харайлгажа ошоходо hайн юм ааб. Муу Хара. Урид намдаа адуун барюураа бyтээhэн юм ааламши.

Тиибэл, бишни байха yгыб. Таньюур. Дyрбэн тyмэ гартамнай барюулаад, дyрбэн мори

тулгадамнай уяад орхёорой, тиибэл даа аха дyyгээ дахуулаад ошонгyй яаха hэмбибди.

Галсан. Хадам, хадам эхэ хоёр угаа ехые намhаа эреэт. Тиимэ арга хабамни олдоогyй байна.

Yлзэй. Hайн yреэлдэ ямар урда хойто хyyр байха юм? Ши, Муу Хара, тyyхэ дээрэ яахаяа ехээр ама алдаабши? Мyнooнэйхёор хyрьгэ басагаяа гарза гайда унагааха юм ши. Хоёр тyмэ, хоёр мориншье болоо бэзэ. Адуу барюур уhанай гэрэлдэ, уладай гэнэндэ байгаа аалам. Yргэhэн yри алдаhан морин бэшэ ха юм. Юу алта мyнгэн байха юм. Худалдаан байхагyй юм. Хyбyyд басагад дурлалдабал, золоо олобол, баярынь баханиинь тэндэ ха юм.

Архинша. Хyрьгэн хyбyyн шангалаад, мандаа архи уулгыш. Тараал. Уухаш, шинии толгойhоо хойгохо yгы. Сэсэгэй хуримда

уугаа yгы яаха hэмши. Архинша. Зол yреэл боложо байг. Таньюур. Намар болохо ааб даа. Муу Хара. Намар болзортоо ерэхэдээ, хоёр морёо хyтэлooд,

хоёр тyмэеэ халааhалаад ерэхэ гyш даа. Yлзэй. Тиимэ бэзэ даа. Намарай тарганда байг. Архинша. Холо юумэ ха юм даа, теэд зэ, тиимэ хадаа тиимэ байг. Yлзэй. Зэ, hайхан жаргал бyтэбэ. Ябая, манайда ошоё. 1911 он. Ц.-А. Дугар-Нимаев монгол бэшэгhээ мyнooнэй бэшэгэй хэлэндэ

нютаг yгэнyyдыень абалсажа оруулба.

Чойжил–Лхама Базарон (1978 – 1940) Чойжил-Лхама Базарон 1878 ондо Агын аймагай Согто-Хангил хушуунай Дэлгэр hомоной Эбигээлтэ нютагта тyрэhэн юм. 1897 онhоо хойшо олон жэлэй хугасаа соо багшалhан, олониитын ажалда эдэбхитэй хабаадаhан.

11

Ч.-Лх. Базарон «Монгол-Буряадай yгэ. Буряадай yгэ. Буряад hургуулида hураха yзэг. Анха тyрyyшын жэлдэ yзyyлхэ» (1906) гэжэ ном, «Монгол-буряад yзэг» (1917) гэhэн yзэглэл, «Улаан одон» (1924) гэжэ уншаха хоёрдохи дэбтэр, «Улаан одон» (1925) гэжэ уншаха гурбадахи дэбтэр, «Улаан одон» (1926) гэжэ уншаха дyрбэдэхи ном, «Хyдoo ажалай наhа гyйсэгшэдэй yзэглэл» (1926), «Манай ороной ан» (1927), «Халуун ороной амитан тухай» (1927) гэhэн hургуулида yзэхэ номуудые, «Хаарташан» (1912), «Шэнэ гэрэй наадан» (1920), «Таряан» (1921), «Лойбууршан» (1923), «Yнэнэй тyлoo» (1932) гэhэн зyжэгyyдые, «Хонишон» (1924) гэжэ томохон шyлэг зохёожо хэблyyлhэн байна. Ч.-Лх. Базарон СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшyyн байhан. 1935 ондо гyрэнэй тэдхэмжэдэ гараhан Ч.-Лх. Базарон 1937 ондо хардалгаар тушаагдажа, 1940 ондо наhа бараhaн юм.

Хаарташан Зyжэг

Наадаха нюурнууд Доржо, 30 гаран наhанай, хахархай хyхэ дэгэлтэй, бyлэгэр нюдэтэй, аяг зан yгы, гохогор. Хандама, Доржын эхэнэр, хуушан yнгэ дэгэл дээрээ оодон уужа yмдэhэн. Цэрэн, 70 тухай наhанай yбгэн, буурал толгойтой, сагаaн hахалтай, бyхэтэр, тулууртай, дохолон, хамарай тамхинша, yнгэ дэгэлтэй, Доржын эсэгэ.

Цэрэнэй шабганса, 70 тухай наhанай хyгшэн, эрхи бариhан, хyрин дэгэлтэй.

Доржын хyбyyн, 8 тухай наhанай. Тэхэ, 40 тухай наhанай, ехэ гэдэhэтэй, томоотой, баярхуу зантай

хyн; шэнэ бyд дэгэлтэй. Староста, залуушаг, ноёрхуу, ханшыгаа шамаhан хyн. Старостатай ерэлсэhэн хоёр хyн. Ямаан, хаарташаниие байрлуулдаг залуушаг, убайгyй эхэнэр,

тyргэн дуугардаг, орёомол тамхинша. Лодой, 20 гаран наhанай шуран янзын хубараг, шэнэ хyрин

дэгэлтэй, шара оройтой малгайнгаа нэгэ шэгэбшые хойшонь харуулжа yмдэhэн.

Hамган дэгэлтэ, ooртэнь таараагyй оодон хуушан hамган дэгэл yмдэнхэй 30 тухай наhанай, мундуу абаритай эрэ хyн.

Хаарташаниие харагшад, талаан табигшад мэтын 5-6 хyн.

Нэгэдэхи байдал Нэгэдэхи yзэгдэл

Ямаанай байшан гэр дотор хаарташад, хаарта харагшад, талаан табигшад hууна. 2-3 хyн унтажа хэбтэнэ. Бyгэдэ hэгэлдэргэлэн. Ямаан сай, мяха шанажа,

12

мэгдэжэ байна. Доржо Лодойтой хаарталдана. Доржо гурагар. Лодой ехэ хyхюу, нааданиинь «оодон борхожы».

Лодой (дуулана. Тэрэнэй хойноhоо хаарта харагшад дуулалдана.)

Борохон hаарал болонол, хoo, Боролжын туулай бyмбэрбэ. Хорихон hаарал болонол, хoo, Хотын туулай бyмбэрбэ. (Сохино.) Хуушанаймнай тройхые Хажуудам наашань хyргэгты. Анханаймнай тройхые Али наашань удхад yгышэ. (Доржын дабшуури дороhоо саaрhан мyнгэ саб шyyрээд абана.) Ямаан. 50 мyнгэнэй мяхан, yбсyyн бии гy? (Хаартаяа хэды

hагшаад.) Hагша! (Доржын урда хаяна.) Борохон hаарал болонол, хoo…

Доржо (хаартаяа hагшана.) Лодой. Бy… Доржи. Ши ooрoo харин бy… Би хэзээ хом… бииб? Худалаар бy

хэлэ. (Yдьхэлooд абана.) Лодой. (дээшээ yндыгooд, нюдаргаа зангидаад.) Эндэшни yй

сохихоб. Хаарта хаража байгшад. Болигты! Болигты! (Лодойн гарые

татанад.) Наадагты! Наадагты! Лодой (Yбэрhoo хахад шэл архи гаргаад гудамхина.) Хаарта харагшад. Намда! Намда нэгэ залгюула! Лодой (Доржын арада байгшада шэлээ yгэнэ.) Доржын арада байгшад (удаан уугаад, хэды тамшаагаад, нюдoo

аршаад, Лодойдо шэлээ бусаахадаа, миhэд гэнэ.) Нюдэмни хараа оробо. (Дахин хаарталдана.)

Доржын арада байгша (дуулана.) Утахан голой нэрэмжээл Улаатын дабаанай араар. Хyндыхэн голой нэрэмжээр Хyдэрхэн дабаанай араар. Хyндэлэнэй yбэртэ Хyхэ манан татана. Доржо. Шyдхэр! Яаhан хаарта гээшэб! Тьфу! (Хаартадаа

нёлбоно.) Лодой. Таhала! Доржо (хyлoo сохёод, таhална.) Лодой. Хаарта бy бузарла! (Дуулана. Хаарта харагшад Лодойн

хойнооо дуулалсана.) Хада Заганай оройгоор Харанхы манан татана.

13

Ханилhан нyхэрoo hанахадаа Харахан зyрхэмни гажарна. Доржо (дуулана.) Баян сагаан Айралжан Баруун гарымни yргэ. Yргэн сагаaн Айралжан Yрэн гарымни yргэ. Энэ бирахаяа болибо. Хаартамни буруулба. Болёоб! Бурхан yзэг,

болёоб! (Хаартаяа шангаар хаяад, хормойгоо гyбеэд бодоно.) Ямаан. Хyнэй хаарта юундэ хаябаш? Хаарта бy эбдэ. Хаарта

гэмтэй болобо гy? Доржи (Ямаан тээшэ хараад.) Эмээлыемни гарга. Ямаан. Юун эмээл? Табан тyхэриг барюулhан байнаб. Уржа

yдэшэ таби мyнгэнэй мяха эдиhэн байнаш. Yсэгэлдэр далан мyнгэнэй мяха абабаш. Хоёр хоногто сай, хилээмэнэй ная мyнгэн, хоёр тyхэриг мyнгooр абаhан байнаш. Нэгэ тyхэриг yлэнэ гy? Байза баhа юун агша бэлэй. Аа, хахад шэл архиин жара мyнгэн, дyшэ мyнгэн yлэбэ. Баhа энэ yглooгyyр гурбан аяга шyлэ ууhанаа мартаба гyш? Тонило! Юу эреэбши! Тyргэн гара!

Доржо. Ямаан, Ямаан, байза. Бy уурла. Нэгэ хэды тyхэригтэйби. Тэхэрюулжэ yзэхэм. Стар баряад yзэхэм! Талаан туршаад yзэхэм.

Доржын арада байгша. Намтай бари. Доржо. Болоно. Лодой (шэлэй хоолойгоор архяа ууна. Бэшэниинь тэрэнэй

хойноhоо харана.) Доржын арада байгша. Нэгэ залгюулал даа. (Лодойн yгэхэдэ

баhа ууна.)

Хоёрдохи yзэгдэл Тиигэжэ байтар Hамган дэгэлтэ орожо ерэнэ. Бyгэдэ энеэлдэнэ. «Ай,

хyйхэр! Гэлэн бологдобо гээшэ гy?» гэлсэнэд. Hамган дэгэлтэ. Арай yды. Арай yды. Доржын арада байгша. Худагы, дээшээ hуугты! Дээшээ hуугты! Hамган дэгэлтэ (yбэрhoo шэлтэй архи гаргажа уугаад,

таглана.) Эгээлшье тиигyyлжэ байхаар бэшэхэнби. Лодой. Худагы, зугаалхамнай гy? Hамган дэгэлтэ (Лодойн хажууда ошожо hуугаад.) Хэды орой

хэхэмнэйб? Лодой. Юу асууба гээшэбши? Энэмнай hанаатай ла! Шинии

дураар болоё. Hамган дэгэлтэ. Гурба орой хэе. Лодой. Ай, яан, нааданай ая хyсэхэгyй байна. Хаарта харагшадай нэгэн (hамган дэгэлтэ тээшэ хараад).

Энээнhээ юундэ айнабши? Ши, юуншье болог, хyгшэн шоно гээшэлши.

14

Hамган дэгэлтэ (yбэрhoo архи гаргажа уугаад.) Зай, наадая. (Шэрдэг сохино, альгаяа yрэнэ.)

Лодой. Ямаан, нэгэ хулууда асарагты! Hамган дэгэлтэ. Зooлэхэн лэ гартай хубараг лэ агша hэнши. Нэгэ

талаан туршаад yзэхэм. Дэгэлээ зургаан тyхэригтэ барюулаад, энээниие оложо yмдooд ябанаб. Хаартамни гyйгooд байна. Эгээл yсэгэлдэр иигэжэ зyyдэлээб. Ахайн габжында орожо ерэнэ хэбэртэйб. Габжа хаарта дэлгээгээд барижа hууна хэбэртэй. Мyргooд, адиста хyртэхэдэмни, хаартаар адислана хэбэртэй.

Хаарта харагшадай нэгэн. Хаарташни гyйхэеэ hанаба гээшэ. Хаарта харагшадай баhа нэгэн. Ухаантай лэ зyyдэн байна.

Халуусар hyрэгынь туршаад yзэ. Ямаан (Лодойдо хаарта yгэнэ.) Наадахаhаа урид нааданайнгаа

мyнгэ yгэгты. Байза, Доржоhоо зургаан тyхэриг, Эрдэниhээ нэгэ тyхэриг шyyбэ бэзэт, арбан табан тyхэриг болоно.

Лодой. Зуун таби мyнгэ yгэхэ ёhотой байнаб. Баригты. Талаан табиhанай таби мyнгэ.

Ямаан. Эдеэлхэ yгы гyт? Hамган дэгэлтэ. Зай, наадая! Наадая! Лодой. 25 оройhоо доошо наадаха yгыб. (Наадана.) Лодой (дуулана.) Борохон hаарал болонол, хoo.. Hамган дэгэлтэ. Гyyтэбэ. Урдынгаа шархи углаба. Нохой!.. Лодой (дахин хубаана.) Борохон hаарал болонол, хoo.. (Сохихоо

далайха зуураа нэгэ хаартаяа Hамган дэгэлтын малгай дээрэ хаяна. Hамган дэгэлтын урдаhаа саaрhан мyнгэ абажа yбдэг дороо хэнэ. Дахин хубаана.) Борохон hаарал болонол, хoo.. (Хаарта сохихын зуура Hамган дэгэлтын малгай дээрэhээ хаарта абана.)

Hамган дэгэлтэ (барижа байhан хаартаяа yзooд.) Энэшни юун гээшэб. Иимэ нохойбши! (Нэгэ-хоёр шаагаад абана.)

Лодой (бодоод Hамган дэгэлтые шаана). Hамган дэгэлтэ. Хараабтай хаартаар бy наада. Шолдоон! Зон,

харагты! Зон, харагты! Ши хyхэ yлэгшэн. (Ямаан тээшэ заана.) Энэ байна. (Зондо харуулна.) Эндэшни yхэтэр сохихоб. (Лодойтой носолдоно. Зарим хyнyyд Лодойе сохино. Зарим хyнyyд Hамган дэгэлтые сохино. Гэр доторхи юумэн унана.) (Yyдэ нээгээд, нэгэ хyн: «Ерэбэ, ерэбэ! Тулаба».)

Ямаан. Ерэбэ гэнэ. (Ганса доро бyгэдэ хэбтэнэ. Ямаан лампа унтараана. Хурхиралдана.)

Хyшэгэ

Хоёрдохи байдал Нэгэдэхи yзэгдэл

Хандама хyбyyн хоёр. Хандама дэгэл оёжо байна. Хyбyyниинь оронгоо тyшooд hууна.

Хyбyyн. Эжы, аа. Абамнай, ерэхэ болоно гy?

15

Хандама. Мэдэхэгyй. Хyбyyн. Ошоhоор таба хонобо гээшэ. Нэгэ хоноод ерэхэб гээ

hэмнай. Саахар асарха гy? (Шагайгаар наадана.) Хандама. Мэдэнэгyйб. Яаhан зоболонтой хyн гээшэб. Эндэ

ерэhээр арба шахуу жэл болобо. Хэзээшье зобожо тулижа байнабди. Саймнай дууhаба. Yнинэй талха yгы байнабди. Эдихэ юумэн yгы болобо. Баhа хамагаа хаяба гy? Юун гэhэн yйлэ бэ? Яаhан талаaн yгы гээшэбибди. (уйлана.)

Хyбyyн (наадахаяа зогсоод.) Эжы, эжы! Юундэ уйлаабта? (Газааhаа хyн хоолойгоо заhахадань.) Абамни ерэбэ (гээд, бодожо, yyдэн тээшэ ошобо.)

Хоёрдохи yзэгдэл Доржо (орожо ерэбэ.) Хyбyyн. Абамнай ерэбэ. (Угтан, гарhаань хyтэлooд, хоймортоо

хоюулаа hууба.) Аба, аа, саахар асарба гyт? (Yбэрынь уудалхадань, Доржи гарынь саашань болгобо.)

Хандама. Юун саахар асархаб. Хаарталдажа юумэеэ дууhаад ерэбэ гээшэ.

Доржо. Минии яажашье ябабал шинии юун хэрэгтэй гээшэб! Хандама. Бидэниие хайрлахаа яагаабши. Эдихэ юумэмнай

дууhаад, таниие хyлеэн байнабди. Аба эжы хоёр yнинэйл хyлеэнэ. (Доржодо сай аягалжа yгэхэдэнь, хомхойгоор ууна). Юумэ асараа гyт?

Доржо. Yгы. Хандама. Дууhан алдаба гээшэ гyт? Доржо. Дууhан (Аягаа hамган тээшэ хаяна.) Хандама. Абамнай юун гэхэ гээшэб? Доржо (Алшуураа yбэрhoo гаргахадаа, хаартануудаа

унагаагаад суглуулхадань, хyбyyниинь суглуулалсажа yгэнэ.) Хандама. Эсэгын ном суглуулалсажа байна гyш? Боли. Бузар

юумэ гартаа бy бари. Энэ хyбyyгээ хайрлахаа яагаабши. Юушье асaраагyй гyт?

Доржо. Бy дуу гара! Хyниие бy боhо! Хандама. Яаhан хайрлаха сэдьхэл yгы хyн гээшэбта? Yнгэрэгшэ

зундаа хэдэн хyнэй арhа элдэжэ, унтаха нойргyй, эдихэ хоолгyй байжа оролдоhымни hанахаа яагаабши. Наhан соогоо иигэжэ зобожо ябаhанhаа xарин гэртээ ошохом.

Доржо. Шамайе эрхэлyyлжэ байхын тула би асарhан бэшэб. Зooреэр худалдажа абаhан байнаб. Юумэ хэхэгyй аад, юунэй тулада эндэ байнаб гэжэ hананаш. Тонилхоо hанабал, тонило. Шамгyйгooр дутахагyйб.

Хyбyyн. Хyгшэн абында ошоё. (Хyбyyн hууриhаа бодоно.) Доржи. Бай, бай. Хаaна ошохошниб? (Хyбyyн баруун тээгээ

hууна.)

16

Хандама (шyрбэhэ томожо байна.) Минии энжэ хyхэ гунжа Рабданда заажа арбан тyхэриг абахадатнай би юуншье дуугараагyй hэмби. Эдихэ ууха юумэн болон хyбyyндээ дэгэлэй бyд абажа yгэхэ гy гэжэ hанаhан бэлэйб. Мyнoo хyхэ гунжаяа yгэхэгyйб.

Доржо. Бy дуугара. Хyхэ гунжанhаа байтагай, шамайе мэдэнэб. (Газаhаа эсэгынгээ ханяахые соносоод, Доржо бодоод, гаран алдаад, гэдэргээ бусажа hуугаад, орон дороhоо нэгэ шyдэр абажа барилан hууна. Доржын хyбyyн гарана.)

Гурбадахи yзэгдэл

Цэрэн (орожо ерэнэ. Удаан ханяана.) Зай, хyбyyн, яаhан удаан боложо ерээбши. Бидэ шамайе хyлеэжэ ядажа байнабди. Хойноhоошни нэхэхэ болоо гээшэ гy гэжэ hанаад, Бадма yеэлиhээ мори эреэд байнаб. Юундэ удаан болобош?

Доржо. Ябаhaар лэ удаан болооб. Олзо бэдэрхэ hаналтай ябааб. Хандама. Юун олзо бэдэрхэ гэжэ. Цэрэн. Баhа хаарталдажа ябаhанаа ерэбэ гyш? Юумэ асараа

гyш? Доржо. Асарба… yгы… Цэрэн. Ай, яан… Сyм алдаба гyш? Хайран гунжан. Тyрэхэ

дyтэлhэн юумэ hэн. Эдихэ юумэ yгы болоод, Тэхэдэ хашагдахадаа, миин лэ арбан тyхэригooр худалдана бэлэйбди. Иигээд яаха зон гээшэбибди?

Хандама. Хаарталдажа хэhэхэеэ болёо хyн гээшэ ха. Цэрэн. Ай, хyбyyн, хyбyyн. (Уруугаа хараад hууна.) Доржо. Хаарталдахаяа болёоб. Цэрэн. Хэды болёоб, болёоб гэгшэ агшабши. Болиhоншни алин

бэ? Хандама. Юу хэжэ эндэ байхабиб? Иигэжэ зобожо байнхаар

трхэмyyдтээ ошохом. (Тyлхюурээ баряад, Доржын арада байhан ханзада ошоходонь.)

Цэрэн. Ши, бэри, hуу. Хyлеэ! Одоол хэhэбэ бэшэ ха гy? Хyгшэн бидэ хоёрой наhан дyyрэбэ. Би дала гарааб. Энэ тойронхи yбгэд хyгшэд булта мордобо. Таанад yбгэ эсэгынгээ хото хорёогоо хаража, гал гуламтаяа унтараангyй hууха болобо гээшэт. Иигэжэ зобожо яажа ooдэлхэ гээшэбтa. (Ханяана.) Бэри, аа! Сай шаналши даа! (Ханяана.)

Хандама. Саймнай дууhаа hэн. Цэрэн. Яаhан бэрхэ юумэ гээшэб. Урьhаар эрихэ гэхэдэ, хэн

yгэхэб? Дyтынгээ айлнуудhаа тэбхэ сагаанайхяар эрижэ хашараабабди. Мyнooхи Ошорhоо абагша шонын hахи дууhаха болобо гэлсэнэ. Иигээд яаха зон гээшэбибди? Ай, зайлуул даа. Шаараа бусалгажа ууя. (Ханяана.)

Хандама. Би уhанда ошохом. (Доржи тээшэ хараад.) Тyлеэ хахалагты.

17

Цэрэн. Гарa! Тyргэн тyлеэ абаад ерэ! Яаhан зоболонтой хyбyyн гээшэб! Маниие зобоохын тулада тyрэhэн хyн гээшэ гyш? (Доржо гарана. Цэрэн тамхи татана.) Наhандаа хyнэй барлаг боложо ябабаб. Баhа мyнoo иигэжэ зобожо hууха гээшэ яаhан yйлэ бэ. Иимэ саг ерэхэ юумэ гэжэ хэн мэдэбэб. Хyн ехэ болоходоо эхэ эсэгэеэ yргэгшэ бэлэй. Яажашье хyнэй зэргэдэ болохо гээшэб. Yхooд, гурбан жэл болоод ерэжэ хорёогоо хараа hаа, ямар болоод байха гээшэб. (Хандама хоёр хyнэгтэй уhа баряад орожо ерэнэ.)

Хандама. Нэгэ хyн ерэжэ ябана. Цэрэн. Хэн байгааб? Ямар моритойб? Хандама. Сагаaн моритой. Томо хyн хэбэртэй. Цэрэн. Yнooхи Тэхэ ерэбэ aлтай? Ай, зайлуул! Морёо

абаашахаяа ерэбэ гээшэ. Хаарташанай морин хэзээ hайн байгша бэлэй даа. Яаhан бэрхэ юумэн бэ?

Дyрбэдэхи yзэгдэл

Тэхэ уухилhаар орожо ерэнэ. Хойноhоонь Доржи тyлеэ тэбэреэд ерэнэ. Цэрэн бодоно. Тэхэ hууна.

Цэрэн. Мэндэ амар! Тэхэ. Мэндэ. Мэндэ амар! Хандама. Мэндэ амар! (Сай шанана.) Тэхэ. Мэндэ! Цэрэн. Hонин юу байнаб? (Тамхи залана.) Тэхэ. Yгы. (Тамхииень бусаана.) Доржо яаhан удаан болооб.

Хооhороод ерэбэ гy? Тиимэ хэбэртэй болоод байнаш. Морииемни арhан мяхан болгоод унажа ерэбэ гyш?

Цэрэн. Морииетнай удаан лэ унабаб. Хайшан гэжэ харюулха ёhотой гээшэбиб? Хайрлаха болобот!

Тэхэ. Хайрлаха болихо гэхэ юумэ yгы. Манайхиhаа абаашаhаар долоо хонобо бэзэт. Тэрэниие арбан хоногто yбhэ эдюулэнгyй арга yгы гээшэ. Хэды шэнээн yбhэ эдихэ ёhотой гээшэб. Бодоод yзэгты. Нэгэ hара тухай унааhаа гараба гээшэ. Хэр турааб?

Доржо. Бараг. Тэхэ. Юун бараг байлтай бэ. 5-6 хоногто хооhоор уяад, унажа

ерэбэ бэзэш. Цэрэн. Яалтай зон гээшэбибди. Та мэдэхэ болобот. Тэхэ. Дyрбэн тyхэриг доошо бодохогyй байнаб. Цэрэн. Мyнoo yгэхэ гэхэдээ мyнгэ yгы байнабди. Та хyлеэжэ

хайрлагты. Тэхэ. Морёо yхэхэ болоторнь таанадта унуулаад, хyлеэхэ гэжэ

яахаб. Аргагyй yгэгты. Хоёр буруутай бэзэт. Нэгыень yгэгты. Цэрэн. Hаалгажа байhан yнеэнэй буруун байна. Яаhан бэрхэ

юумэб. Бэри, яахамнайб? Хандама. (сай аягална.) Мэдэхэгyй. Энжэ yнеэнэйнгээ бурууень

yгэхэгyйб.

18

Тэхэ. Тиигэбэл нyгooдэ буруугаа yгэгты. Хандама. Хyбyyнээ нэрэтэй буруун hэн. Тэхэ. Хyнэй мори унаха болоходоо хайра yгы, буруугаа yгэхэ

болоходоо хайратай болоно гy? Яаhан hонин юумэ бэ? Цэрэн. Зай, яаhан бэрхэ юумэ бэ? Яаха болооб? Зун yбhэ

сабшажа yгoo hаамнай ямар бэ? Тэхэ. Хэды yдэр сабшажа yгэхэбта? Цэрэн. Табан yдэр сабшажа yгэе. Тэхэ. Зургаан yдэр сабшажа yгэгты. Зyгooр oohэдoo мэдэгты. Цэрэн. Тиигэе даа. Yбhэнэй эхин дээрэ сабшажа дyyргэхэбди. Тэхэ. Бишье мордохом. Yнooхи морииемни асарагты. Цэрэн. Би хyргэжэ yгэхэб. Тэхэ. Хамаагyй. Би ooрoo абаашахаб. Эртэhээ тэнхээхэ хэрэгтэй. Цэрэн. Ши, Доржо, мори асара. Yбhэ эдихэ гy, yгы гy. Гара,

асара. (Доржо гарана.) Энэ Доржо ooдэлyyлхээ болёод байна. Яажа хyнэй зэргэдэ болохо хyн гээшэб даа.

Тэхэ. Hайтар хэhээлгэхэ хэрэгтэй. Хэhээхэдэ болино бэзэ даа. Цэрэн. Зайлуулбашье гээшэ даа. Бэрхэл болоод байна. Бэри, аа.

Yнooхимнай мори асарба гy? (Хандама гарана.) Тэхэ. Хэды тyхэриг алдажа ерэбэ хаб. Цэрэн. Хyн мэдэбэ гy? Хyн мэдэбэ гy? Хооhон ерээ ха. (Хандама

орожо ерэнэ. Нюдэнэйнгoo нёлбоhо аршана.) Цэрэн. Асарба гy? Хандама. Yгы. Тэхэ. Юундэ? Хандама. Алдааб гэнэ. Цэрэн. Юу… алдааби. (Тyгэшэжэ бодохо зуураа арай гал дээрэ

унан aлдана). Ай яан. (Гэдэргээ hуугаад, амаа ангайгаад, Тэхые хаража байна).

Тэхэ. Тyлэжэ yгэгты. Хайран морин. Хоёр моритой адли сэнтэй морин hэн. Доржитой, шyдхэртэйнь hайтар уйлуулхаб. Абажа шадахаб. Тэдэ холтоhонуудые Элhэтын сэлеэнэй хулпаада hайтар эдюулхэб. Хоёр нюдэнэйнь шэргэтэр хаалгахаб. (Доржын хyбyyн орожо ерэнэ).

Доржын хyбyyн. Манайда олон зон ерэбэ. Цэрэн. Юун гэнэш. Доржын хyбyyн. Олон зон ерэбэ гэнэб! (Гарана.) Цэрэн. Хэд ерэбэ гээшэ хаб? Бэри, гаража харалши. (Хандама

гарана.) Тэхэ. Хууляар болохо hаа, хууляар гэлсэе. Эбээрээ бyтээлсэе

гэхэ hаа, юу тyлэжэ yгэхэбта? Энэшье бага хэрэг бэшэ. Цэрэн. Тиимэ, тиимэ. Эбээрээ болоё гэжэ гуйха хyн байнаб. Тэхэ. Тиигээд яажа бyтээхэбибди?

Табадахи yзэгдэл

19

(Староста хоёр нyхэртэй орожо ерэнэ. Хойноhоонь Доржо Хандама ороно. Гэр соо байгшад бодоно. Мэндэшэлдэнэ.)

Староста. Танай хyбyyн Доржо хэзээ ерээб? Цэрэн. (Тyгэшэн бодоно.) Hая ерээд байна. Албанай мyнгэн

байха. Староста. (тэмдэгээ зyyгээд, yбэрhoo cаарhа гаргажа,

хоолойгоо заhаад уншана.) «Асара яаралтай. Зорюутаар. Элhэтын волостиин правлениhээ. Номер …777 апрелиин 17-ой yдэр. 1912 он. Хууяа hалхитын бyлэгэй старостада. Энэ бyлэгэй Нобшо Майданай гэгшэтэй Элhэтын сэлеэнэй Хуса Тогоонойдо хабаатай хээрэ зyhэтэй, дэлhэниинь хоёр тээшээ, hарюу hyyлтэй, туранхай, хyсэтэй – иимэ мориие байгша апрелиин 12-ой hyни хулгайлан абаад, бодхуултаhанииень бусадhаа мэдээ ороhон тула нэрлэгдэгшэ Цэрэнэй ба Майданай гэгшэдые хуулиин хyсooр баряад, наашань шангалан тушаахые захирнаб» гэбэ. Доржо Цэрэнэй yнэн гyт?

Доржо. Би хулуугаагyйб. Староста. Юу? Худалаар бy хэлэ. Тэхэ. Тиихэл хyн. Этигэл yгы лэ хyн гээшэ. Минии мори хаартада

алдаад ерээд байна. Харин зайhан энээниие анжарагты. Староста. Энээниие баригты. (Ерэлсэгшэд бодоод, Доржын yyдэн

тээшэ даб гэхэдэ, носолдон гарыень хyлинэ. Гэр доторхи юумэн унана.)

Цэрэн. Зайhан, зайhан, хайрлагты!

Зургаадахи yзэгдэл Шабганса (орожо ерэhээр.) Ай, Арья Баала! Энэмнай юун боложо

байна гээшэб? Хyyгыемни яажа байнабта? Хайрлагты! (Доржо тээшэ даб гэхэдэнь).

Староста. Хyгшэн, хойшоо боло! Энэ хyбyyншни мори хулгайлаад байна. (Доржые тyлхеэд гаргана.)

Шабганса. Юун боложо байна гээшэб? Хyyгыемни хайрлагты! (Доржын хойноhоо даб гэхэдээ, унана.)

1912 он. Ц.-А. Дугар-Нимаев хуушан монголhоо шэнэ yзэгooр буулгажа

хэблэлдэ бэлэдхэбэ.

Базар Барадин (1878-1937) Базар Барадиевич Барадин 1878 ондо Агын аймагай Ага-Хангил нютагта тyрэhэн юм. Б. Барадин Петербургдэ гимназида, университедтэ hураhaн. Ородой Академиин даабаряар буряад арадай аман зохёол, этнографиин зyйлнyyдые суглуулжа, 1903-1905 онуудта Буряад нютагуудаар ябаhан байна. Мyн лэ Академиин даабаряар 1905-1907

20

онуудта буддын шажан шэнжэлхэеэ Тyбэд ороной Амдо нютаг ябажа ерэhэн, Пржевальскиин нэрэмжэтэ мyнгэн шанда хyртэhэн. Б. Барадин буряадай тyyхын баримтанууд дээрэ yндэhэлжэ, «Шойжит хатан» (1920), «Ехэ удаган абжаа» (1921) гэhэн зyжэгyyдые, Д.-Р. Намжилонтой хамта «Жэгдэн» (1926-1934) гэжэ зyжэг бэшэhэн байна. 1922 ондо тэрэнэй бэшэhэн «Улаан сэсэг» гэжэ хyyгэдэй уншаха ном хэблэгдэhэн юм.

1919 ондо Б. Барадин «Сэнгэ баабай» гэжэ томохон рассказ бэшэhэн байна. Тэрэнь 1927 ондо «Уран yгын шэмэг» гэжэ альманах соо хэблyyлэгдэhэн юм. Б. Барадин 1937 ондо хардалгаар тушаагдажа, наhа бараhaн. Мyнoo нэрэнь сагааруулагданхай.

Урданай юумэ мэдэнгyй мyнooнэй юумэ мэдэхэгyй

Шойжид Тyyхэтэй юумэнэй драма

(Хоёр yйлэтэй, арбан дyрбэн yзэгдэлтэй) Хамаатан:

Дамба – тайшаа Шойжид – Дамбын hамган Галсан – дид тайшаа Дархан – зайhан Мyнхэ – шyyлэнгэ Даша – заhуул Эрдэни – Дамбын бэшээшэ Баян – баян хyн Сындэмэ – Шойжидой нyхэр бэри Жигжэд – Дамба Шойжид хоёрой yргэмэл, 5 наhатай хyбyyн Пyнсэг – ламахай Лодой – эмшэ, гyрэмшэ лама, Пyнсэгэй зyбшэлшэ Жамса – дасанай гэсхы Лубсан – Пyнсэгэй хамаанай залуу лама Жамбал – Пyнсэгэй тогоошон зоной найдалгата, дунда шадалай Холхо – yгытэй ангууша yбгэн Пагма – Холхын hамган Ямаадай – Нашанай hамган Олзобой – Холхын хyбyyн Сэсэг – Нашанай басаган Амгалан – хyдooгэй ородшо хyн Гоншог – хyдooгэй лама

21

Лаба – ород ноён Гэнжэнээр – газар хэмжэгшэ Зорюута – Анаа зургаанhаа зорюута Суглаашан, отог бyриин ноёд, зон (баян голтой, ажалша зониие

тyлooлhэн yсooхэн хyн, yгытэйрнэрhээ yгы). Суглаан заhуул, hyншэн, аягашан. Харуулшан (буутайнууд), бургааhашан Танигдаагyй арбаад хyн, багуудтай. Болоhон газарынь: Хориин буряадай Худанай дасан, Анаа,

Энгидэй нютагууд. Болоhон сагынь: Буряад захиргаанай конторын yе, аба ноёной

Анаа зургаан гэдэг yе, 1802-07 онуудай yедэ Хориин 11 эсэгын зон Энгидэй нютагаа ородой хаан засагай баалгаар ород зooдэлшэндэ алдаhан yе. Yйлэнyyдынь дулаанай сагуудта болоhон.

Урда хэлэхэ yгын орондо. Энэ зyжэг анха 1920 ондо зохёогдожо, мyн энэл ондо Агын

аймагай тyб газарта хэды дахин табигдаhан байна. Баhа 1922 ондо Хориин аймагай тyб газарта нэгэ табигдаhан байна. Табигдахадаа энэ зyжэг болбол техникын талаар нилээд дутагдалтай байжа, мyн авторай зyгhoo критическэ шyyмжэлэгдэн заhагдажа бэшэгдэбэ. Иижэ энэ зyжэг нилээд заhарhан болобошье, баhал дутагдалтай байжа болохо зyйлнyyдынь хаража, мэдэхэ шадаха ухаанай хyн заажа yхэ болбуу гэжэ найдая!

1934 оной, 9.24. Улаан-Yдэ. Автор. Зyжэглэхэдэ шухала хэрэгтэй зyйлнyyд

Хамаатан Дамба, Хориин буряадай ахалагша тайшаа. 70 наhанай yбгэн

хyн. Шиираг бэетэй, хурса залуу шарайтай, дабхаряатай ехэ нюдэтэй, хурса шэрyyн харасатай. Хирбээ хара hахалтай, шанга, hонор, томоотой, тодо yгэтэй, ноён зантай, олон медаль орден зyyhэн, мyнгэн кортигтой, халюун заха, тэбхэр энгэртэй хyхэ торгон дэгэлтэй, тооробшо хара булган малгайтай, шyрэ дэнзэтэй.

(Дамба болбол тyyхын хyн. Хориин арба нэгэн эсэгын 4-дэхи ахалагша тайшаа, галзууд Дамбадугар Рэнсын гэжэ нэрэтэй омогтой, 1768-1804 он хyрэтэр тайшаа ябаhан хyн. Хориин I-дэхи тайшаа Шодо Болтирогой (1729-1732) гээшын аша. Энээнэй yедэ Энгидэйн газар ород нyyдэлшэндэ yгтэхэ болоhон тyyхэтэй. Орондонь Ононой урда бэеын зарим нютагууд агсаанай ёhоор, хожомынь грамотаар баталагдажа, буряад зондо yгтэхэ болоо hэн. Дамба тайшаа гээшэ хориин тайшаанар соо феодалай эрхэ мэдэлтэй боложо шадаhан хyн. Дамбаhаа урагша хойшо Дамбатай адли феодал эрхэтэй боложо шадаhан тайшаа гараагyй гэбэл зохино. Хараха шэнжэдэ Дамба томо yндэр бэе шарайтай, ехэ томо толгойтой, аймшагтай хурса харасатай нюдэтэй хyн hэн гэдэг. Дамба малаар ехэ баян, хониниинь тyмэ хyрoo hэн гэдэг. Албатань Дамбада бэеэрээ алба хэхэдээ, хонииень

22

хайшалжа hэеы гэр хэжэ yгэдэг г.м. юумынь миинтээр, албадуулжа, феодал ёhоор хэжэ yгэдэг hэн гэжэ хэлсэдэг. Дамбын гэр байдал хадаа Анаа нютагта, мyнoo байгаа Анаа дасанай hуурида хото байдалтай, торго, магнал хyшэгэтэй hэеы yргooдэ байдаг hэн ха. Хожом Дамба ород янзын хэдэн олон гое гэрнyyдые барюулаа hэн. Дамба ород ноедые хyндэлхэдээ, мэнэ мэнэ ерэхэгyй гэжэ, тэгшэ газарта уhа адхуулжа, мyльhэ хyргooд, hэеы гэр барюулаад, зосоонь hэеы дэбдеэд, xониной мяха ехээр шануулаад, гэдэhэ доторынь шабааhанhаань hайн сэбэрлyyлэнгyйгээр мyнгэн ехэ табагта хyндэлхэ, архи ехэ баалажа хyндэлхэ зантай hэн гэдэг. Дамбын yеын суглаан болбол: отог бyриин зайhан, шyyлэнгэ, заhуулнууд тайшаанар тyрyyтэй hэеы гэр yргoo соо болодог hэн. Баяшуул Дамбада байтаha гаргажа, асаржа хyндэлдэг зантай hэн. Тэрээгээрынь найрлажа суглаа хэдэг hэн гэдэг yгэтэй.

Хориин буряадай тайшаанар, тyрyyшын тайшаа Болтирогой Шодоhоо эхилhэн, Ринчиндоржо Дэмбэлэй ( -1848) хyрэтэр, илангаяа Дамба тайшаа монгол феодалнуудай эрхэ ямба болохо ябадалда ехэ оролдожо, монгол феодалнуудай эрхэ ямба гyйсэд шадахагyй байhан болбошье буряад соогоо феодал эрхэ ямба оложо арад зониие феодал ёhоор мyлжэдэг байhан тyyхэнь эли тодорхой байна. Хориин буряадай тайшаанар монголой феодалай эрхэ ямбатай адли боложо шадаагyй шалтагааниинь, ородой хаан засаг, худалдаанай капитал зэргын шалтагаанууд болоод, Хориин буряад зоной дунда феодал ёhоной мyлжэлгын урдаhаа эсэргyyсэхэ ангинууд нилээд байжа, феодал байдал буряадай дунда гyйсэд болбосоржо шадаагyй байжа, хориин буряадай тайшаанар, Ринчиндоржо Дэмбэлэйхиhээ (1848) хойшо феодал ёhоор арад зониие мyлжэжэ шадахаа болиhон гэбэл зyйтэй.

Шойжид, Дамбын хойто hамган. 20 гаран наhaтай, нугалзаhан нариихан бэетэй, сэбэр сагаан шарайтай, ялалзаhан хурса hайхан нюдэтэй, нариихан хонгёо hайхан хоолойтой, тодо хурса yгэтэй, удаган болохо хyн аад, бooлэжэ залаалаагyй, гоё зyyдхэлтэй, хубсаhатай, орден медальнуудтай.

(Энэ болбол тyyхын хyн. Шойжид хатан гэжэ алдартай, Дошхон батанай отогой Годохиин Шойжид гээшэ Тyгнын баян хyнэй басаган hэн. Мyнooшье тyрхэмyyдэйнь уг удамай хyнyyд бии гэдэг. Дамбын yбгэрhэн хойнонь, 16-тай байгаад, hамганиинь болоhон юм гэдэг. Дамба, абаали hамгаяа гээгдyyлээд байхадаа, yбгэрooб, hамга абахагyйб гэжэ шиидэhэн байгаа, теэд ноёд hайдынь олоной орой байжа, хатангyй байжа зохихогyй гэжэ, урдынь hамганай тyрэл болохо Шойжидые абхуулhан юм гэдэг. Шойжид хараха шэнжэдэ hобhой сагаан шарайтай, зэнзэгэр yндэр бэетэй, ехэ нэрэлхyy эхэнэр hэн гэдэг. Дамбын yнгэрхэдэ, yргэмэл хyбyyнэйнгээ, хожом 1823-1835 онуудта тайшаа ябаhан, Дамбадугарай Жигжид гэдэгэй ехэ болотор тайшаагай тушаал даажа yргэлжэлyyлхэ гэhэниие Мардайн Галсан

23

гээшэ Шойжидые элдэб аргаар мэхэлжэ, тайшаа болгонгyй, ooрoo тайшаа болоhон гэдэг. Шойжид хаанhаа хайра медаль абаhан тyyхэтэй. Удаган угтай тyрэлхи хурса ухаатай хyн hэн гэлсэдэг. Ород нyyдэлшэндэ Тyгнын газарые гаргажа yхэ болоод байтар, Шойжид элдэб ябадал хэжэ, тyрхэмэйнгээ Тyгнэ нютагые yгyyлэнгyй, орондонь Энгидэй нютаг yгтэхэ болгоhон тyyхэтэй. Энээн дээрэээ Энгидэйн арад зон Шойжидто ехэ гомдолтой hэн гэдэг).

Галсан, дидтайшаа, 40-д наhанай хyн, орден медаль зyyhэн, торгон дэгэлтэй, гоё сэбэр хyн.

(Энэ болбол тyyхын хyн. Хориин буряадай 5-дахи тайшаа 1804-1815 он хyрэтэр ябаhан, галзууд Мардайн Галсан гээшэ мyн нэрэтэй хyн. Анхандаа Галсан yгытэй ангиин хyн байжа, Дамбын тyлхюуршэн байhан гэдэг. Шойжидтай hэшхэлтээд, дидтайшаа болоод, Дамбын yнгэрхэдэ ахалагша тайшаа болоо hэн ха. Болоходоо Шойжидтай эбээ таhараа hэн ха. Ушарынь: Шойжидой 1000 пуд нооhо Тээлмын сангай сэмбын фабригта (солдадай шинелэй сэмбэ хэдэг) ooрынгoo нэрээр оруулжа, ород ноёдто hаймhаржа, тайшаа болохын карьера хэhэн гэдэг. Баhа Шойжидой шулуун дасан yбгэнэйнгээ хойтын мyртэ гэжэ барюулhаниие мyн ooрoo зоной тyлooдэ барюулааб гэжэ баталуулhан гэдэг. Энээниие Шойжид ябадал хэжэ болюулhан гэдэг. Энэ мэтээр Галсан Шойжидые мэхэлжэ, ородой ноёдто болоод, зондо hаймhарhан ябадал хэжэ урдалжа, Шойжидой тайшаа болохо гэхэдэнь, hаад хэжэ, ooрoo тайшаа болоhон гэдэг. Галсанай тайшаа болоhон ябадал дээрэhээ Шодотоной тайшаа угынь yргэлжэлээд, саг зуура таhалдаhан тyyхэтэй.

Галсанай yедэ Энгидэйн газар 105 мянган десятина гэжэ тоологдожо ородой болоhон тyyхэтэй.

Мyнхэ, отогой ахалагша шyyлэнгэ, yбгэншэг, хyйтэн шарайтай, хадхуур шэрyyн hахалтай, дээшээ нидхэтэй, медальтай хyн.

Дархан, отогой ахалагша зайhан, торгон дэгэлтэй, медальтай, мархигар хара yбгэн.

Даша, отогой ахалагша заhуул, yбгэншэг, шиираг бэетэй, дошхон шэрyyн шарайтай, жиитагар уйтан нюдэтэй, шэрхэг хара hахалтай, медальтай.

Эрдэни, тайшаагай бэшээшэ, сэрбэгэр, гоё, дунда наhанай хyн, муу ород хэлэтэй, бэшэгтэй.

Баян, баян хyн, дунда наhанай, ехэ гоё, сагсагар хyн. Борбо, Тyгнын yбгэн, тyбшэн томоотой, дунда шадалтай хyн. Сындэмэ, Шойжидой нyхэр бэри, Шойжидой наhанай сэбэр бэри. Жигжид, 5-тай бишыхан хyбyyн, гоё хубсаhатай, хожомоо Жигжид

Дамбадугарай гэжэ тайшаа ябаhан хyн (1823-1835). Пyнсэг, ламахай, yбгэн наhaтай, ехэ томоотой, шара торгон

дэгэлтэй, улаaн орхимжотой лама. (Энэ болбол тyyхын хyн Ригдэл Пyнсэг Сондоолой гэдэг алдартай. Дамбын эсэгэ Ринса Шондын yедэ

24

болохо, ехэ номшо алдартай, 1796-1804 он хyрэтэр Хориин ахалагша лама ябаhан).

Лодой, эмшэ, гyрэмшэ, дунда наhанай лама. Пyнсэгэй зyбшэлшэ хyн. Тарган, тужагар, гэдэhэтэй, монсогор улаaн шарайтай, жыпагар уйтан гахай нюдэтэй, hоёо hахалтай, шолшогоноhон тyргэн yгэтэй, нюдoo эрбилзyyлэн, ехэ багаар хараhан, монсолзоhон, гулхалзаhан, арга баша болоhон, баян, сэмсэгэр сэбэр хубсаhатай, шара торгон дэгэлтэй.

Лубсан, Пyнсэгэй тyрэлэй, гарайнь хyн, залуу, сэмсэгэр, хирэгyй сэбэр хубсаhатай.

Жамса, дасанай гэсхы, ехэ томо, шаглигар хара улаaн лама. Жамбал, Пyнсэгэй тогоошон, yгытэй ангиин, залуу, дагдагар,

муухай дэгэлтэй. Бадма, зоной найдалгата, дунда наhанай, заргаша, ноёдые

мyргэдэг, оратор, дунда шадалтанай хyн, хахир солгёон yгэтэй, дуутай хyн.

Холхо, хyдooгэй ажалшан, yгытэй, дунда ангиин хyн, ухаансар, сэхэ yнэн, хуушанай зантай, нютаг зондоо хyндэтэй yбгэн, халхасагай орон дэгэлтэй, гyрoohэнэй сэмгэн гааhатай.

Нашан, бoo, хонхигор хyхэ, туранхай, галтай нюдэтэй, ямаан hахалтай yбгэн, эльгэн дэгэлтэй, дунда шадалтай хyн.

Пагма, Холхын hамган, зooлэн абаритай, 50-аад наhанай. Ямаадай, Нашанай hамган, 50-аад наhанай. Олзобой, Холхын хyбyyн, хурса сэбэр шарайтай, зулзага hайхан

бэетэй, эльгэн дэгэлтэй, yнэн, эрид, зоримгой залуухан хyбyyн. Сэсэг, Нашанай басаган, сэбэр хурса сагаан шарайтай, нариихан

бэетэй, шэнэ эльгэн дэгэлтэй, hайхан хоолойтой, тодо yгэтэй, залуухан басаган.

Адууша, хyдooгэй мyнгэтэй баян, тарган, набтархан бэетэй, дунда наhанай хара хилэн дэгэлтэй, ехэ зyрхэгyй.

Амгалан, дунда наhанай, дунда шадалтай таал мал ородшо хyн. Гоншог, хyдooгэй лама, дунда наhанай, улаaн дэгэлтэй. Лаба, ород ноён, I-дyгээр Александрын yеын ноён хубсаhатай,

дунда наhанай, орденуудтай, hахалаa абаhан, хyхэ hужуур болоhон, зубзагар сагаан шарайтай.

Гэнжэнээр, землемер, дунда наhанай, шантагар хамартай, yргэн шанаатай, мохитонги хоолойтой, дошхон шэрyyн хараалгатай, бyдyyлиг шэнжэтэй ород, формын хубсаhатай.

Зорюута, Анаа зургаанай зорюута, бэшээшэ, ноёрхуу, залуубтар, гоёшог хубсаhатай хyн.

Шадабал бyгэдэ yзэгдэлнyyдые табиха хэрэгтэй, ябадал 3, 7, 10 yзэгдэлгyйгooр табижа болоно, тон тобшоор табиха гэбэл, 2-дохи yйлые табижа болоно.

I-дэхи yйлэ

25

Лама ноёдой ябадал I-дэхи yзэгдэл

Лама ноёдой доторой зyбшэлдooн болоно Худанай дасанда. Пyнсэгэй hэеы yргoo соо. Yглooнэй саг. Хамаатан: yзэгдэлэй эхиндэ Лубсан Жамбал хоёр гэр соохи юумэ

сэбэрлэжэ, ooдэнь татажа байха зуураа ярилдаха, удаань Пyнсэг, Жамса, Лодой, Дамба, Дархан, Мyнхэ, Даша долоон орожо ерэнэ.

Лубсан: (Жамбалда) Жамбал, ши эдээндэ бууза, банша хэжэ, энэ yдэр нилээн hунаа гээшэш даа. Тэрэ эрьеын мяхаар бултаарынь хэхэш даа.

Жамбал: Хари, hунаагдаал байна. Хамhабари хэниие хэлэхэ болооб даа. Содбо Содном хоёрые хэлэхэм аа би.

Лубсан: Ooрooл хэжэ туйлаха болоош, тэдэш yмэхи сохюулшаhан, хамаг буузыш хуу эдижэрхихэ.

Жамбал: Заа, тиигээ hаа ши ooрoo хамhалсахаш. Лубсан: Заа, xамhалсуужам. Жамбал: Yгы, энэ тунжагар гэдэhэтэн, харашуул ноёдшье хэды

хэдые эдихэ гэжэ hананаш? Багсаа тухайень олоод орхие. Хэды шэнээн бууза хэхэ хyн гээшэбиб?

Лубсан: Би хyнэй хотын хэмжээ шам шэнги мэдэдэг хyн бэшэб, ooрooл тухайлаад, дутахаар бэшээр хэхэш.

Жамбал: Заа, тиигээ hаа биш ooрoo тухайлаад хэhyy. Эгээ тэрээхэн аба ноён гэдэг тунжагар гэгшэ ноёнойнь гэдэhэн соонь жаран бууза нюруу, удаадахинуудайнь гэдэhэн соо таби табин буузын гэжэ тухайлнаб. Ламахайн гэдэhэн соо хорин буузын, гyрэмбын гэдэhэн дyшэн буузын. Yгы, гyрэмбэдэ арай багадуулха байнаб. Тэрэнэйш гэдэhэн тажагарханшье hаа, адхаhан багтаамгай юм, жаран буузаар багсаалха хэрэгтэй. Заа, бидэ хоёр oohэдэйгoo мартаха хэрэггyйбди, хорин таба табан бууза хyрэхэ байна. Ёо, ёо даа, яажа хэжэ туйлаха бэлэйб! Hайн hунагдаха байна. Лубсан, мyнooхи ягаа улаахан Янжaмаханаа hанаад лэ хубхай сэмсыгээд бy байгаарай, хамhалсаарай.

Лубсан: Юун Янжамаа хэлээбши! Худалаар хy бy харда! Биш шамда ороходоо hахилтай, савартай ёhотой лама хyн гээшэб. Шамтай би yгэ хрэлдэжэш байха хyн бэшэ гээшэб. Ши минии хара тогоошон гээшэш!

Жамбал: Наанал даа! (Энеэжэ). Намай ши юуш мэдэхэгyй хyн гэжэ hанана гyш? Биш хуу мэдэнхэйлби. Тэрэ Янжамые гэртээ hyни бyри асаржа хонуулаад, yглooгyyр хyнэй бодоогyйдэ ябуулжа байдагыешни хуу мэдэдэгби. Нyхэр, ши минии гар соо гээшэлши. Ламахайда хэлээ hаамни, шамай яаха гэжэ hананаш? Hаа, hаа, hаа! Хэмнай хэндээ ooдэрхэмooр юм ааб, мэдэнэгyйб.

Лубсан: Заа, болёоб, болёоб! Ши намда дураa бy гута даа. Хоюулаа hайн нансаг нyхэд зон гээшэ hэн хамнайбди. Ши, юрэдoo, газар дуулаг, гахай шагнаг, миниингээ мyнooхи Янжaмада ябадал

26

тухай шэхэтэ амитанда бy дуулгаарай! (Мyрынь сохино). Тэрээхэн буузыш хэлсээд орхюужам.

Жамбал: Заа, заа, болоо, болоо. Намдаш буузаал хэжэ шадаа hаам, бэшэ юумэ хэрэггyй. Буузым hайса хэлсээрэй.

Лубсан: Заа, заа, хэлсэхэб, хэлсэхэб. Эдэ ноёднай yдэшэ Анааhаа орой ерэжэ хоноод, сайлажа дyyргээд, байшанhаа гаража газаалаад, эндэмнай ерэжэ, хooрэлдэхэнь гээшэ. Ламахай маниие yлдэхэ байха. Тиигээш hаань, мэдэгдэнгyйхэнээр нэгэ бага зогсожо байгаад, yргэ бага зэргэ шагнаад, гаража ошуужабди.

Жамбал: Тиие, тиие. Эдэш юу хэлсэдэг юм ааб. Арай гэжэ хэhэн бууза миин эдюулэнхаар, yгыень бага сагашье hаань шагнаад yзэе. (гэлсэжэ байтарынь, yргooгэй hэеы yyдэн yргэгдooдхибэ. Лубсан Жамбал хоёр дуугай бололдоод, зогсожо байна. Пyнсэг, Жамса, Лодой, Дамба, Галсан, Дархан, Мyнхэ, Дашанууд томоотойнуудаар орожо ерээд, бэлдэhэн гоё hуудалнууд дээрээ hууна).

Пyнсэг: (Лубсан, Жамбал хоёрто). Таанад гарагты, сай юумэ асараарайгты, эдеэ хоолоо эртээнhээ hайн бэлэдхэжэ байгты. (Лубсан Жамбал хоёр гарантараа yгэ шагнаад, зогсоод байна).

Дамба: (Бyгэдын hуужа амжаад байхада). Хаан эзэнэй зарлигаар газар уhыемнай yзэжэ абаха гэжэ ород ноёдой ерэhэн тухай бyгэдooрoo мэдэжэ байнабди. Энэ ехэ суглаа зарлуулаад, Хори 11 эсэгын hайд ноёдые суглуулжа, энэ хэрэг шиидхyyлхэ гэжэ байнаб. Энэ ехэ суглаан дээрэ тэрэ ород ноён байжа, эриhэн эрилгэдээ манай зyгhoo харюу хyлеэхэ байна. Тэрэ ноёной эриhэн эрилгэнь хадаа, буряад зон газар уhаар элбэгта, хаан эзэнэй yнэн албатань бидэ гэжэ хэлээ hаа, хаан гyрэнэйнгээ аша туhада гэжэ ород оронhоо зooжэ ерэхэ зондо газар уhанhаа гаргажа yгэхэ ёhотойт гэхэ байна. Энээнhээ гадна тэрэ зooдэлшэндэ унаха унаа, hааха hаали yгэлсэхэ болонобди. Энээн тухай тэрэ зарлаhан суглаандаа юун гэжэ шиидхэжэ, ород ноёндоо харюу yхэ бэлэйбди. Энээн тухай та, ламахай, манда шоо тyлгэ табижа, yгэ зарлигаа гэжэ хайрлаха болоот. (Дашада). Даша бодожо, ламахайн айладхалайнгаа хадаг бари. (Даша бодожо, эбэрhээ ута хадаг гаргажа дэлгээд, Пyнсэгтэ баряад, hууридаа ошожо hууна).

Пyнсэг: (Хадаг абаад). Заа, Лодой, нааныш! Шоогоо мухарюулха yзэхэм гээшэ гy?

Лодой: Yгы, ламахай, тиигэжэ айлдаха болобо гээшэлта даа. Пyнсэг: (Дамбада). Байза, Дамба, hайн хэлэжэ yгэгтылши,

бyдyyниинь юун гэжэ асууhанай харюуда шоогоо мухарюулха хyнбиб? Дамба: Огто арсаха ёhотой гyбди, али yхэ болохо гyбди? Yгoo

hаа ямар газараа yхэ болоно гээшэбибди? Тyгнэ нютагыемнай эриhэн байна. Тyгнэеэ yгoo hаамнай ямар байнаб? Юрэдoo, манай буряад лама ноёдто болон зондо энэ хэрэг аластаа ямар хойшолонтой гээшэб? Иимэл асуудалнуудта харюу табижа, зарлиг заабаряа хайрлаха болоот.

27

Лодой: (Пyнсэг тээшэ хараад гyбэд гэжэ аалиханаар). Энээхэн yлyy байсан хyнyyдээ гаргамаар бэшэ гy?

Пyнсэг: (Лубсан Жамбал хоёрто). Та хоёр мyнoo болотор юу хэжэ байна гээшэбта? Гарагты саашаа! (Лубсан Жамбал хоёр бyрд тyргэн гарана. Шоогоо табсанайнгаа hугалга сооhоо абаад, ехэ удаан зальбаржа, шоогоо хэдэн дахин мухарюулжа табина). Энэ болбол арсажа тон болохогyй хэрэг байна. Али нэгэн газараа гаргажа yгэхэ хэрэгтэй байнабди. Тyгнэ шэнги газар yзyyрэйнгээ заха гаргажа yгoo болболной болохо байна. Хyдoo зондомнай аласта энэ хэрэгэй хойшолон дэмы hайн бэшэ hаа, бидэ лама ноёдто тон hайн байна. Энэ эрилгынь hайн дyyргэбэл, хаан эзэнhээ хайра, хабтаан буужа болохо байна. Нама бурханай адисаар минии тyлгэ иимэ лэ бууха байна. Заа, зyгooр лэ тэрээхэн зоной дундынь газар гаргажа yгэжэ огто болохогyй гэдэгынь ушар болобол та. Та, ноёд oohэдooшье хара ухаагаараа таажа мэдэжэ болохо байнат.

Дамба: (удаан болод гэhэнэй хойно). Ламахай, та ooрoo тайлбарилжа хайрлаха болоот.

Пyнсэг: (Лодойдо). Гyрэмбэ, ши ухамайгаараа минии тyлoo хэлээд yгэлши.

Лодой: (миhэб гээд, ехэ хyхюутэйгээр). Ламахай, байза та абаралайнгаа хахашы намда даалгажа айлдаба гээшэлтайт. Иимэ ехэ даабаритай болоо хадаа, хэлэжэ yзэхэ болоол даа. (Ехэ мэхэтэйгээр хараад). Байза, тэрээхэн зоной дундын газар гэдэгые ород мангадта алдаа болбол, албата зомной хоорондуураа таhа татуулхадаа, хyсэ шадалынь муудаха болохо, иишэ тиишэ хyлхижэ зобохо, зyдэрхэ байна. Энээн дээрэhээ лама ноёднай манаа аршалба, абарбагyй гэжэ, мандаа этигэл hyзэг заатагyй буураха болохо байна. Бoo удагандаа гyйлдэхэ, харайлдаха болохо. Бoo удагаднай урдалха, бидэ, ламанар хойно гараха болохобди. Албата зондоо эрхэтэй, ямбатай байжа мyнoo эдихэтэй, уухатайхан боложо байhан ламанар бидэндэ ехэ муу боложо болохо байна. Албата зондоо хyндэгй болохо болобол, манай лама ноёдой орондо албата зонииемнай ород ноёд, попууд эзэлжэ, бидэ хойшоо гаража заатагyй тyлхигдэжэ болохобди. Тиигэбэл бэрхэл байха. Ламахайн шоо тyлгэ ехэ мэргэн байба гэжэ би хубидаа hанаха байнаб.

Дархан: Гyрэмбэ ламбагай ехэ зyб айладхажа байна. Мyнхэ Даша хоёр: Зyб, зyб, ехэ зyб айладхажа байна. Дамба: Заа, иихэдээ бидэ ерэгшэд ламахайнгаа yгэ зарлиг

дуулаба байнабди. Тэрэ ород ноёной эриhэн эрилгэдэнь yгэ харюу хэлэхэ хэлэтэй болобобди. Ламахайн зарлиг ехэ зyб байна. Ерэhэн хэрэгнай бyтэбэ. Теэд нэгэ бэрхэтэй хэрэг байна. Шойжид гэжэ нэгэ эри мyргyй хyн байна гээшэ, газар дороhоо гай гаража болохо байна. Тyyхэ тyгэhэйнгээ газар уhа yгyyлхэгyйб гэжэ буhалгаа татажа болохо байна. Тэрэ хатамарни yгээ дуулгаха олон хyтэй байжа болохо, энэ хэрэгтэ тyбэг ушаруулжа болохол байна.

28

Лодой: Юрэдoo, Шойжид хатан болбол эгээлэй эхэнэр бэшэ, буянтан, дээдэ тyрэлтэн гээшэ аа бэзэ. Тиимэш hаа юрэ хэлэхэдэ, эхэнэр хyн гээшэмнай yhэниинь уташье hаа, ухааниинь богони юм гэжэ дээдэ богдонорой зарлигта байдаг байнал. Барагтай юм бэшэ гy даа.

Пyнсэг: Дамба, энэ наhaтай болоhон хойноо иимэ залуу, ooрэ зоримгой зантай, удаган эрдэмтэй эхэнэрые абажа эрхэтэй ямбатай бологожорхиhон дээрэhээ иимэ ушар гаража байна.

Дамба: (Дархан, Мyнхэ, Даша гурбан тээшэ хараад). Эндэ hуугша гурбан хэлэжэ, энэ Шойжидые абхуулhан юм. Олоной орой байжа, hамгатай, хажатай, тайжатай байха хэрэгтэй гэжэ байжа хэлэхэдэнь абаhан байнаб.

Дархан: Аба ноён yбгэ эсэгэ Шоно Больтирогой гэдэг тyрyyшын тайшаа сула ябаhан хyн байна. Тэрэ сагhаa эхилжэ аба ноеншын бидэ хори 11 эсэгын зон угай тайшаа ноётой боложо шадаhан байнабди. Энээнhээ хойшо тайшаа ноён сулатамнай угаа дамжажа, yлмии бата yргэлжэлyyлхэ юм бэзэ. Мyнoo монголой олон аймаг хушуунуушые эзэлжэ байдаг олон ехэ хаад, ноёд болбол тэнгэриhээ заяатай Шингэс богдын уг залгажа, Манжа хаанhаа баталгатай байдаг байна. Бидэшье эзэнэй тyлoo yршooл хайраар монголой хаад, ноёд шэнги буряад зоноо бyрин мэдэжэ угай ноёдшье болохо ааламди, яажа мэдэхэб. Иимэ ушар дээрэhээ, энэ бидэ гурбан аба ноёной тyрyyшэ хатаяа гээгдyyлээд байхада, олоной болоhон танда хатан хэрэгтэй гэжэ, уг залгаха тайжатай болохын yреэлдэ yгэжэ, энэ Шойжид хатаниие тyрyyшэ хатанай тyрхэмyyдэй аха дyyhээ абхуулhан байнабди.

Лодой: Байза, бидэ буряад монголой хаад ноёдтой болоhон байнабди. Бидэ ламанар лэ хойнохон байна гээшэ хабди. Тойн хубарагай ёhо сахиhан зон болохолоороо, уг залгаха yри бэегyй байха болоhоноо хойшо хойнобтор зон болоод байнабди. Теэд Тyбэд саhата ороной шажанай эзэн, эртын богдонорой шажан амитанай туhын тулада зохёожо тогтооhон нэгэ hайхан уран арга – хубилгаан хутагтые заладaг ёhо байна гээшэ даа. Тyбэд саhата оронhоо наaша манай энэ ехэ монгол орондо тэрэ hайхан заншал дэлгэржэ, баншан богдо, далай лама, халха жибзан дамба хутагтанар гэжэ, шажан амитанай туhада заларжа байна гээшэ аабза. Манайл эндэ ара Халхада, иимэ hайхан ёhо буруу номто хаантай байhан дээрэhээ yгы, дутуу дунда байна гээшэ. Юрэдoo, мyнoo иимэ, олон бyгэдын оройн шэмэг болохо лама, ноёд тохёолдожо сугларhанhаа, энэ мэтэ лама ноёдойнгоо хэтын хэрэг тухай hайн хэлсэжэ тараa hаамнай hайн hэн гэжэ би хубидаа hанаха байнаб.

Пyнсэг: Лодой гyрэмбэ зyб лэ хэлэжэ байна гээшэ. Ноёд, энээн тухай айлдалсыт, бyгэдымнай хэрэг байна.Бидэ, лама, ноёд болбол, бэе бэеэ тэдхэжэ шадабал, hанаhан хэрэгнай hаналшалан бyтэхэ hэн байна.

Дамба: (Дархан тээшэ). Заа, шимнай олон юумэ мэдэхэ, уран сэсэн ухаатай хyмнай байнаш. Юун гэжэ бодожо hуунаш, хэлэлши!

29

Дархан: Ахай ноён, миниитнай мэдэхэ юумэн юун байха бэлэй. Намhаа hуража айлдаа хадатнай, хэдэн yгэ хэлэхэ болоо аабзаб. Минии hанахада, бидэ лама ноёд хоорондоо тон эбтэй байжа, шажан тyрынгээ хэрэгтэ оролдохо хэрэгтэйбди. Албата зонойнгоо дундуур газаa тээhээ хариин ород мангаша оруулангyй байха хэрэгтэйбди. Хаанай хуулида хашагдажа, газар уhаяа хари яhатанда алдаха болоо hаа, заха yзyyрэйнгээ газар гэжэ yнгэргэхэ хэрэгтэй байна. Албата зоноо эбтэй эетэй байлгажа, галта сусалаa газаa тээшэнь гаргангyй байха хэрэгтэй. Зон амитанай тархи толгой эрьюулдэг, хэлэ аманда дуратай, Бадма мэтэ, хара заргашанууд байна гээшэ. Эдэниие бэе тээшэ татажа, долёодогоо долёолсуулжа, бага сагын хэргэм даалгуулжа, амынь бyглэхэ хэрэгтэй. Энээнээ гадна, хyдoo зоноо бoo удаганhаань hалгаажа, лама бурханда hyзэгтэй болгожо hургаха хэрэгтэй. Иимэ газаa тээhээ хотондоо шоно оруулангyй, зосоо тээhээ тээрхэ сэр бидьхэгyй байжа шадаа болбол, «эбтэй шаазгай хура баридаг» шэнги, гаднаhаа хэндэш хорлогдохогyй, юундэш илагдахагyй hэмди. Иижэ шадаха байгаа hаа, тайшаа ноёнhоомнай эхилээд, 11 эсэгымнай тyрyyшyyл, заан, гyyнгyyдэй зэргэтэй боложо, хаан эзэндэ баталагдажа, заха yзyyрэй ородой муу hайн ноёдто мэдэгдэхээ болижо болохо hэн байнабди. Баhа зарим ехэ ламанарнайшье хутагтын эрхэ ямбатай боложошье болохо hэн.

Дамба: Мyнхэ, хуули бэшэг мэдэдэгээрээ, hанаhан hаналаа манда гаргажа хэлэхэлши даа.

Мyнхэ: Дархан ахайн хэлэдэгээр hаа, ехэл hайн байна даа. Монголой хубилгаан хутагта, хаан ваангуудые Манжа хаан баталжа yгэдэг гэнэбди. Энэ ябадал болбол мундуу муюу монголоо Манжа хаан тyбэгшээхэ байжа, лама ноёдойнь ама тоhодожо байhан ушартай даа. Тэрээнhэээ гадна, хитад манжын хаалюуд болбол монголой хаан ноёдые улам бyри олон жэжэ болгожо, хyсыень бууруулжа, хажуугаарнь ламанар хубилгаан хутагтаниие олон болгожо, арад зонойнь хyсые бууруулжа, хара ноёдойнь эрхэ ямбынь хубаадуулhан юм гэхэдэ, худал бэшэ yнэн аал yнэн юм даа. Бидэ буряад зон болбол, монгол зон шэнги хyсэтэй байhан зон бэшэбди. Ородой хаан манhаа тyбэгшээхэ бэшэ, бидэниие ехээр аргадахагyй, лама ноёд гэhэн зониимнай дэмы ехээр yргэмжэлжэ yхэгй байха. Монголой лама ноёд шэнги ехэ эрхэ зэргэ олохомнай бэрхэ байна даа. Эгээ мyнoo олоод байрын эрхэ зэргээ алдангyй, шамарланхаар шанга адхаад байбалнай дээрэ байна. Илангаяа манай эндэ ехэ ламанарнай хубилгаан хутагтын эрхэ ямба олохонь ехэ бэрхэ байна. Юундэб гэхэдэ, буруу номто хаан, ноёд, попуудынь, манай ламанарые yргэмжэлхэ бэшэ, хари дэлyyлхэгyй байха.

Лодой: Yгы, энээхэмнай арай хайшаахан юм ааб. Бидэ ламанарай хаан бурхан хоёрто адли тэгшэ зон амитанаа hyзэгтэй байлгажа шадаа hаамнай, ородоймнай хаан ноёд бидэ, ламанарые, yргэн тэдхэнгyй хаaна ошобо гээшэб.

30

Пyнсэг: Тyбэд Монгол оронуудта манай бурхан шажан дэлгэрхэдээ эм гyрэм хоёроор харгы зам гаргуулжа, хубилгаан хутагтанаар хyсэ шадал орожо, дэлгэрhэн тyyхэтэй байна. Бидэ буряадай ламанар болбол иимэ тyyхэ дээрэhээ yльгэр абажа, шажан номоо дэлгээжэ оролдохо хэрэгтэй байнабди.

Лодой: Юрэдooл, энээхэн хyдoo зонойнгоо бoo удагандаа гyйлдэдэг ябадалые болюулха арга тухай баахан хэлсэхэ hэн байнабди. Энэ бoo мyргэл гээшэмнай ехэл тодхортой, зон амитанда хоротой юумэ байна гээшэ.

Пyнсэг: Энэ ехэл зyб байна. Та ноёд, юрэдoo, хуулитай зон байнат, бидэ ламанар гар мухар гээшэбди, тэрээхэн бoo удагануудайнгаа дан ехээр хyхилдэхынь болюулжа амынь татамаар лэ болоод байна.

Дамба: (Мyнхэ Даша хоёрто) Юрэдээш та хоёр Анаагаа бусамсаараа нютаг нютагтаа амар тyргэдэhэн бoo удагад байнаб, тэдэниие шангалжа, дуудажа асаржа суглуулаад, hургаалынь хэгты! Хоролхо барихаhаань айнгyй энэ зарлигым дyyргэгты! Ламахай гyрэмбэ хоёрто айладхажа, харюулга юумыень бyтooлгэжэрхихэдэтнай таанарта юушье болохогyй.

Мyнхэ: (Даша тээшэ хараад). Тиижэ yзэхэ болоо гээшэ гyбди? Даша: Хари тиижэ yзэхэ болоно аабзабди даа. Тэрээхэн Нашан

бoohooл жэрхэдэhэм бага хyрэнэ. Ламахай, гyрэмбэ хоёрой аша абарал, гyрэм харюулгада, ахай ноёнойнгоо алтан hyлдэдэ шyтээд лэ, yйлэдхэ болоо аабзабди даа.

Мyнхэ: Yгы, Нашаншни барагтай, одо hахюуhаар ехэ хyсэтэй бooнь бэшэ байха. Эгээл тэрээхэн Хёлгын суута Ямаадай удаганhаал тyбэгшээнэб. Тэрэш, юрэдoo, олон лама ноёдой тархи толгой эдеэ юм гэжэ юугээ хэлсэгшэб.

Дамба: Заа, хуули бариhан ноёд аад, хэрэгтэ хэрэггyй юумэ бy дуугаралсагты! Эндэhээ ошомсоороо минии зарлигые дyyргэхээ бодооройгты!

Мyнхэ Даша хоёр: Заа, болёобди. Зарлигыетнай дyyргэхэбди. Ламахай гyрэмбэ, та бyгэдэ сахюусандаа дагадхажа, бoo удаганда эдигдэшэхэгyйемнай бодолсожо айлдаарайгты!

Пyнсэг: Тиинэ бэзэбди. Лодой: Би баhа сор морхо тонсожо yзyyжэм даа. Дамба: Заа, бидэ нилээд олон шухала хэрэгтэй зyйлнyyдые

хэлсэбэ гээшэбди. Иигэд гээд сэглэжэ дyyргэмээр болоод байнабди. Минии нэгэ хэдэн yгэ hаналаа хэлэхэм yлээд байна. Тэрэ эзэнэй зарлигаар ерэhэн ноёной эриhэн эрилгые hайн дyyргэжэ, харюуень тэрэ ноёноор дамжуулжа, хаан эзэнэй хайра гуйжа, эрихэ зэргэеэ улам дээшэлyyлжэ yзэхэ ёhотойбди. Тyгнэ мэтэ заха yзyyрэйнгээ газар уhа yгэжэ, дотороо ород мангашы оруулангyй, албата зоноо yрин тарин гyyлэнгй, улам бyри гар дороо болгожо, улам бyри амарханаар албаталжа оролдохобди. Тэрэ ород зooдэлшэн зондо унаха унаа,

31

hааха hаали албата зонhоо татажа, залгуулха хэрэгтэй байнабди. Энэмнай болбол хаан эзэндэ мэдэгдэжэ, нэрэдэмнай нэмэри, тyрэдэмнай тyyхэ заатагyй болохо ёhотой. Наада захань хайра медаль, саaда захань эрхэ зэргэнyyднай дэбжэжэ болохо

Лодой: Байза, ииигээд байхада, тэрэ ород ноёной ерэhэндэ hайд ноёдоймнай эрхэ зэргэ улам бyри дээшэлхэ болохо байна. Теэд энээхэн ашагyй олзотойхон ушаралаа бидэ ламанарай хубаалдалсамаар юумэ гаража болохо байна гy, yгы гy?

Пyнсэг: Хари энээхэниие, Дамба, ойлголсыт! Дамба: Та, ламанараймнай тэрэ суглаанай hyyлээр хyдoo зоноор

ябажа, тэрэ ород ноёной эриhэн эрилгэ тухай зондо ушарынь хэлэжэ ойлгуулжа, эриhэн эрилгынь hайн дyyргyyлхэ тээшэнь болгожо yгoo hаатнай, би тэрэ ноёноор дамжуулжа, хаан эзэнэй hонорто айладхуулжа, тусагаар нэрын тоогоо эзэнэй yршooл хайраяа хyртooлгэжэ оролдохо байнаб.

Пyнсэг: Заа, тиибэл болоно. Та, ноёдни, бидэ ламанартаа олоhон олзоhоо хубаалдажа байха ёhотойт даа. Хубаалдажа байбалтнай, бидэ ламанартнай шадалайнгаа зэргээр баhа энэ, хойто хоёройтнай туhа бодолсожо байна бэзэбди.

Жамса: Юрэдoo, мyнoo лама бoo хоёрой мyрсэжэ байhан yе байна. Хyдoo зомнай олонхидоо бoo удагаяа шyтэжэ байна гээшэ. Манай бурхан шажанай hаял дэлгэржэ ядажа, бидэ ламанарай олон боложо, хyсэтэй боложо ядажа байhан yедэ бoo удагад гээшэмнай бидэ ламанарые али шадаха аргаар хоролжо, хyдoo зондо хyндэгyй бологохо элдэб арга бэдэрдэг байна. Мyнooшье энэ газар уhаа алдахаа байhан зондо газараа алдаад байхадань, лама ноёдой тодхороор иимэ юумэн болобо гэжэ зон амитанда hyбэгшэлжэ yгэжэ, хyдoo зоной гомдол хорые бидэ лама ноёдто тодхожо оролдохо байна. Энээн тухай баhа айлдалсамаар гэжэ hананаб.

Лодой: Энэ гэсхы ламымнай айлдагша нээрээш ехэ бодолсомоор ушар байна. Яажа энээн тухай ярилсангyй байба гээшэбибди. (Ехэ мэхэтэйгээр хараад, бага бодолгото болоhонойнгоо хойно). Байза, юрэдoo, та, лама ноёд бyгэдэ, эгээ энэ хэрэгэй муу хойшолон бyгэдые бoo удаганда тохожорхихо арга тухай хэлсэхэ шухала болоод байна. Минии анахада, ехэ тyбэгтэй газар уhанай хэрэгтэ бидэ, ламанар бэеэ абан татаад байбал, газар уhанай буруу болоодхиходо, бoo удаганда тохожорхиходомнай тон амархан болоод байха. Хара баргын зyгтэ зон амитанай hанал hyзэг хубаалдаhанай гэмээр иимэ болобо гэжэ бидэ, ламанар, зондо ябажа ойлгууулха хэрэгтэйбди.

Пyнсэг: Гyрэмбын иижэ хэлэхэ yгэнь болбол мэхэ гохын ябадалда адляар hанагдаха болобошье, yнэндээ болбол шажан амитанай туh ын тулада энэ мэтын уран арга гэжэ хэрэгтэй боложо болодог юм даа. Та, ноёд, гайхаха хэрэггyй даа.

Дамба: Энэ hyyлэй айлдалсагша yгэнyyд ехэл зyбтэй байна даа. Та, ламанар, иижэл ами нэгэтэ лама ноёд хамтынгаа хэрэгые бyтээжэ

32

оролдогты. Заа, иигээдшье зyбшэлдэхэ юумэ сэгнэмээр болобо байнабди, ябаhан хэрэгээ бyтooхэ хадаа yдэшэндoo иигээд Анаагаа орожо, суглаанайнгаа бэлэдхэл хэжэ байха болообди.

Пyнсэг: (даамаараа дуугаргажа, Лубсан Жамбал хоёрые дуудан. Лубсан Жамбал хоёр орожо ерэнэ). Тэрэ эдеэн хоолтнай бэлэн болоо hаань асарагты!

Лубсан Жамбал хоёр: Бэлэн болоо (гэлдээд гарана, удангyй обоо хyбoo бууза оруулна, табагуудта хэжэ лама ноёдто табихаа тyхеэржэ байна).

(Ноёд: Дамба, Галсан, Дархан, Мyнхэ, Дашанууд hууриhаа бодожо газаална).

Лодой: (миhэд гэжэ хараад). Юрэдoo, ламахай, Галсан дидтайшаамнай ахай ноёной адуушан ябаhан юм гэгшэ гyбди?

Пyнсэг: Анхандаа yгытэй хyнэй yри бэе байжа адуушаниинь ябаад, тyлхюуршэниинь боложо удаан ябаhан байна.

Лодой: (бyри миhэб гэжэ). Yгы, юрэдoo, Шойжид хатантай hэшхэлтэшэээрээ энэ болоо гэдэгнай баhа юун гээшэ агшаб?

Пyнсэг: Энэш хари зyйгyй байха. Дамба yбгэрhэн хойноо дан залуу, хyyгэд хy абажа, ноён хyн удаган хyниие эрдэмтэй гэжэ абадаг заншал дахажа гутаa юм даа.

Лодой: Теэд энэ ноёмнай хyнэй hууhаншан ябаhан болобошье мyнoo харахада, hайн hайхан лэ хyн байнал даа. Ахай ноёной yбгэрхэдэ ахалагша тайшаамнай боложо болохо ноён ябана гээшэлтэй даа. Хyн хyнэй хуби заяан гэжэ жэгтэй байна даа.

Пyнсэг: Тэрэ Шойжид гээшэнь Дамбын уг залгаха yри бэеы гаргажа yгэhэн байгаа болбол болохо юм hэн даа. Теэд болохогyй байгаа юм бэзэ. Тииhэн дээрэhээ нэгэ хyбyy yргэжэ абаад байнагша. Ши, юрэдoo, Дамбада жyдлэн юу хээ yгэдэг байhанш туhалхагyй байгаа гээшэ гy?

Лодой: Хари гамбал шаа юу хээ hайсал yгэhэн байна гээшэб, Али хатанай гэм байан юм гy, яаhан юм, мэдэгдэхэгyй. Мyн ахай ноёной зэргэ наhатанда yхэдэ туhатай байдаг лэ юм hэн бэлэй.

(Ноёд Дамба тyрyyтэй ороод ерэнэ. Лодой амаа баряад, хамараа аршаад, сэг боложо, аниргyй болошоно).

Хyшэгэ 2-дохи yзэгдэл

Хори 11 эсэгын буряадай hайд ноёд зоной суглаан болоно. Хамаатан: Дамба, Галсан, Дархан, Мyнхэ, Даша, Бадма, Баян,

суглааншан зон, аягашан, hyншэн. Анаа зургаанай уужам ехэ yргoo соо. Бурхан шyтooн, хоймороор

тайшаа ноёной hуудал, доошонь дидтайша, тайшаагай бэшээшын hуудал, баруугаар отог бyриин ноёд hайдай hуудал, yргooгэй тэгэндэ галай ехэ хyреэ тулга, тулга дээрэ ехэ тогоон соо сай бусалжа байна, аягашан, hyншэн, суглаан заhуул юумэ тyхеэржэ дyyргээд, ноёд hайдые хyлеэжэ зогсолдожо, шэмээгyй болоод байха; Дархан, Мyнхэ,

33

Даша, Бадма, бэшэг отог бyриин зайhангууд, шyyлингэнэр, заhуулнууд болон суглааншад зон орожо ерэхэ. Суглаан заhуул ноёд hайшы, суглаанай зониие тyрyy тyрyyгээрынь hуулгана. Суглааншан hуури hууридаа hyгэдэхэ. Дамба Эрдэнитэй орожо ерэхэ. Бyгэдэ бодожо hyгэдэхэ. Дамба бyгэдые эрьюулжэ хаража дохино. Суглаан Дамбые хyндэтэйгooр hууридань абаашажа hуулгана. Бyгэдэ сагаан эдеэнэй табаг барижа, сай аягалха. Сайн hyyлээр тooлэйн хyндэ болохо. Архи шарууhа Дамбада оруулагшань Баян.

Заhуул: Баян, тooлэйгoo yргэгты! Баян: (шарууhа, тooлэйн табигдаад байхада, тyрyyшын

духаряа Дамбада бэеэрээ барихадаа) Hyнэшэгyй hyлдэтэй, Зайлашагyй заяатай, Олон тyмэниие оройлhон, Ахалагша тайшаа сулатай, Амитан зондоо хайратай, Ахай ноён Рэнсындэ Hyн сагаан духаряагаа, Хун сагаан тooлэйгoo Халуун гуламтаhаа гаргажа, Даашагyй далгаhааш гуйжа, Дабашагyй хэшэгтэш мyргэжэ, Баян гэжэ нэрэтэй, Баахан уймар албаташ Арюун гараар барижа, Yнэн зyрхэнhoo yргэнэл! Yршooжэ, тогтоожо хайрла! (духаряагаа хадагтайгаар барина). Дамба: Заа, духаряа хyндыш хyлеэхэ болоо аабзаб даа.

(Духаряа абана). Баян: (доро гэгшэ дохёод, зогсоод байна). Дамба: (hyншэндэ). Hайд ноёд бyгэдэндэ духаряагаа ябуулагты!

(hyншэн бyгэдэндэ духаряа ябуулна. Суглааншан аягатай архияа баряад, Дамбые хараад хyлеэнэ. Дамба малгайгаа yмдэнэ. Дамба аягатай архияа хоёр гараараа дээшэнь хэдэн хэдэн yргэжэ, тэнгэри ноёдто зорюулна, галда Баянаар дуhаалгажа yргэнэ. Суглааншан адли зорюулна, тушаa бyреэ газарта дуhаажа, галда yргэнэ. Дамба духаряагаа Баянhаa абахын урда малгайгаа yмдэнэ).

Дамба: (Баянда). Зай, наана, дуула! Yгэ гэхэдэ yгы гэхэгyй, Баян нэрэтэ албатамни унтаршагyй гуламтатай, yгыршэгyй хэшэгтэй ябаарай!

Суглааншан бyгэдэ: Yреэлээр болтогой! Дамба: Yлгэндэ yргэгдэжэ, yндэртэ yршooгдэжэ ябаарай! Суглааншан бyгэдэ: Yреэлээр болтогой! Дамба: Заа, мэндээ! (духаряагаа ууна).

34

Суглааншан: Мэндээ! (ууна). (Баян Дамбада, бyгэдэдэ дохёод, hууридаа ошожо hууна. Hyншэн

баhа нэгэ духаряа ябуулба). Дамба (аягатай архи абаад). Суглаамнай согтоёо байжа,

hанаамнай hанаан соо бyтэхэ болтогой! Суглааншан: Бyтэхэ болтогой! Дамба: Hайд ноёд, арад албатам, булта мэндэ! (ууна). Бyгэдэ: Мэндэ! (ууна). Заhуул: Табагаа мэдyyл! (аягашан табаг мэдyyлнэ. Суглааншан

эдеэлжэ дyyргээд, гар амаа аршана). Дамба: (эдеэлжэ дyyргээд). Баян, наашаа хормойгоо алей! (Баян

бодожо, Дамбые намда ехэ халуун байжа, хэшэгээ халдаажа yгэхэнь гэжэ ехэ баяртай, Дамбын урда ерэжэ хормойгоо yгэнэ).

Дамба: (Баянай хормойдо тоhотой гар, амаа аршана). Заа, иигээд суглаанайнгаа хэрэгтэ орое даa.

Заhуул: (аягашанда) Табагаа хуряа! (Суглаанша бyгэдэ эдеэлжэ дyyргээд, гар амаа аршаад, хоолой

hуудалаа заажа, дуугай болоод байна). Дамба: (hууридаа байжа хоолойгоо заhажа, бyгэдые эрьюулжэ

хаража, суглаае ooр тээшээ хандуулаад). Зай, hайд албата зомни! Хаан эзэнэй зарлигаар орос ноён ерэжэ, газар уhанhаамнай эрижэ байhые бyгэдэ мэдэнэбди. Бидэ буряадые газар уhаар элбэг байнат, таряа талханайнгаа газар нютагhаа орос зooдэлшэндэ yгэгты, hааха hаали, унаха унаа дутамгагyйгooр татажа yгэгты гэhэниинь булта мэдэнэт. Эдэ бyгэдые hайн дyyргэбэлтнай, хаан эзэнhээ yршooл хайра байха, дyyргээгyй болболтнай, хаан эзэнэй хатуу ехэ сааза байха гэжэ тэрэ орос ноёной эриhэн эрилгэдэ байха байна. Энэ бэрхэ эрилгэдэ yгэ харюу yгэхын тухай та бyгэдые суглаанда татуулаа hэн байнаб. Энэ хэрэгые оолёор сабшаангyй, олоороо хэлсэhэн yгэгyй тула олоороо хэлсэхэ шиидхэхэ болообди.

Бадма: Тэрэ ноёноймнай нэрэ сулань хэн юм? Дамба: Тэрэ yндэрые дэбшэглэгшэ действительна статска

советник, yнгэ бyриин орденой кавалер Михайла Осипович Лаба гэжэ сулатай, эзэн хаанай моторой бэшэгтэй ноён ха даа. Заа, таанарай нэгэн ама хахалжа, yгэ хэлэхэ болоо. Нэгэнтнай бодожо хэлэгты!

Бадма: Тэрэ ноёнойнгоо нэрэ сулыень дуулабабди. Газар уhа yгэхэ тээшэнь хэлсэхэ зон гyбди, yгы тээшэнь гy?

Дамба: Хаан эзэнэй саазатай, харюулшагyй ехэ хэрэг гэнэ бэзэб. Огто арсажа болоогyй ха даа. Тэрэ ноёмнай hаяхан морилжо ерээ, суглаанаймнай эсэсые хyлеэжэ байна гээшэ. Суглаангдамнайшье ерэжэ болохо. Би суглаагаа дyyргэмсээрээ ошожо, олонойнгоо yгэ харюуе yгэхэ байнаб.

Бадма: Юрэдoo, али yзyyрымнай хэды шэнээн газар уhанhаа эрижэ байгаа юм. Тайшаа ноён, намшуу хyнэй мэдэжэ болохо юм гy?

35

Дамба: Тyгнэ, Энгидэй зэргын газар нютагымнай уhа, модоор тэгшэ, таряашан зондо таарамжатай гэжэ yзээ байна. 105 мянган десятина газар хэрэгтэй гэхэ байна. Энэ эриhэн газарые yгoo hаамнай, эзэндэ айладхажа, орондонь Ононой урда бэеын Тyyргэ, Бооржо, Yлирэнгэ, Хуандай мэтын малшан зондо таарамжатай тала нютагуудаа гаргуулжа yгэхэ болохо байгаа ха. Энэ гаргажа yгэхэ нютагуудта буряад бидэниие эрхэжyyлхэ болохо байгаа ха. Хаан эзэнэй грамотаар орон нютагтаа эрхэтэй боложо шадабал, манай газар уhые хэншье абажа, булимтаржа шадахагyй юм бэзэ. Гансал Бадма дуугараад байна. Yбгэд, hайд, ноёдhоо хyн бодожо ама хахалжа дуугархаяа яагаа юм!

Мyнхэ: Энэ болбол огто арсажа тон болохогyй хэрэг гэжэ мэдэнэбди. Юрэдooл, суглаагаа унжиилгангyй, yгэхэ тээшэнь хэлсээд, али yзyyрэйнгээ газараа yгэхэеэ хэлсэмээр гэжэ hанаха байнаб.

Даша: Yгэхэ гээ hаа, уhа модонойнгоо, ой тайгынгаа газараа yгэбэл дээрэ гэжэ hананаб. Бидэ буряад зон олонхимнай, ой тайгаhаа гаража, ан гyрooл намнахаа болижо, адууhа мал yдхэжэ, тала газарта табхар сагаан гэрээ табижа, зooжэ ябадаг зон байнабди. Юрэдooл, адууhа малай бэлшээридэ таатай тала газараа алдахагyйгoo бодохо ёhотой байнабди. Тэрэ орос ноёмнайшье хадаа тала газараа yгэхэ болохо гэhэн байна. Тэрэ хэлэhэн yгынь зyбшooгooд лэ хаан эзэнэйнгээ хайра yршooл гуйжа байгаа hаамнай, yгэмнай yнэтэй байxa hэн байна.

Дархан: Би баhа hанаhан hаналаа олондо хэлэхэ байна. Юрэдooл, ой тайгынгаа газар нooжэ, тала тарбаганайнгаа газараа yгэжэ yзэбэл hайн юм hэн даа. Теэд таряашан орос зондо тааража yгэхэгyй, орос ноёмнай абажа yгэхэгyйл байжа байна даа. Даша yyриин хэлэhэн yгэhээ бэшээр болохогyйл хэрэг байна даа. Тэрэ Тyгнэ нютагаал yгэжэ hалахаhаамнай бэшэ арга дyyрээ гэжэл hанаха байнаб.

Бадма: (хамсыгаа шамажа, ехэ зоримгой зан гаргажа). Байза, эсэгэ yбгынгoo газар орониие ород мангадта яагаад гэнэ yгэхэ боложо байна гээшэбибди. Энэ иихэдээ юун боложо байна гээшэб? Эдэ ноёдной яатараа yгэхэ тээшэнь идхана гээшэб? Хайра хабтаанаар манайнгаа газар уhа худалдажа эдихээ байна бэшэ юм гy? (зон тээшэ хараад) Зон нyхэд, нааныт, ойлгыт!

(Зон Бадма уруу хёлойлдожо, дураa гутажа, бyтyy дyрьенэ). Даша: Бадма, та хамар доро хахархай aман байнал гэжэ зориг

зоргоороо ноёд hайдые дайража байха юу болоо хyмта? Иихэ hаа энэ дороо гарагты, суглаа бy hаатуулагты!

Дамба: (Даша уруу) Бадмын хэлэхые бy хори! Hайд ноёд, маниие дайраад юу хохироохонь hэм! Яба маниие дайража хэлэг. Манда, илангаяа залуу ноёдто, hургаал боложо yгэхэ.

Бадма: (Дамбада yмooрэгдэhэн шэнги болоходоо бyри зориг орожо) Ахай-ноён гyyлэдэг хyмнай ноёд соогоо бyри нээрээ шоно

36

ухаатай хyниинь юм байнал. Минии дайраха хэлэхэдэ, хyдэлхэгyй, уужам зосоохитой байбал, энэ Даша мэтэндээ нилээд ондоохон байбал.

Дархан: Ун сэеэ даа, тархи! Урдань минии залууда иимэ юумэ гэжэ yгы агша бэлэй даа. Бэрхэшyyл, сэсэшyyл гэжэ yгы агша бэлэй. Суглаагаа саашань тргэдхэе! Yзэhэн лэ манай Бадма бэзэ. Суглаан бyридэ лэ иимэ агшалгyй гy.

Бадма: Байза, тайшаа ноёнhоо эхилээд, бyгэдээрээ намайе yнэгyй yгэтэй, хyндэгyй хyн болгообди гэхэ hанаатай байналтайт? Байза, тиигээ hаатнай, энэл суглаан дээрээ hайн гэгшээр yгэ хэлэжэ абахам. Тайшаа ноён, та зyбшooхэ байна гyт?

Дамба: Заа, Бадма, хэлээдхи даа сатараа. Гомдохогyйб. Бадлма: (хамсыгаа ехээр шамаад) Буряад бyгэдын эртэ урда

сагhaа эзэлжэ байhан ехэ нютагнай болбол Байгал далайн хоёр талын газар орон бyгэдэ гээшэ hэн байна. Хожомой yедэ манай эхэ нютаг уруу ород мангадай ерyyл боложо, газар уhыемнай булимтаржа, захаhаань залгижа, yзyyрhээнь yмхэдэг болоhон. Манай эхэ нютаг улам бyри ахигдажа хорохо болобо байна. Иигээд хэн юун гээшэнь болохоо байнабибди. Ородоймнай хаан ноёд маниие хайрлана, yршooнэ гэдэг yгэтнай худал гээшэл. Харин ноёд hайдыемнай хайра хабтаанаар хyхеэхэ, арад зон бидэниие мyлжyyлнэ гээшэ, хониндоо шоно оруулна гээшэ. Ородоймнай хаан ноёд болбол манай газар уhа ород мангадта абажа yгэхэдээ, заатагyй дундуурнай таhа татажа, хэтэдээ хэрэгтэй газарыемнай хаанаб гэжэ ябадаг байна. Энэ болбол буряад зониие таhар отор татажа, хyсэгyй болгохын зорилготой гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Энэ бyгэдые энэ байгша ноёдной мэдэжэ hууна. Манайнгаа газар уhа хайра медаляар худалдажа эдихэеэ байна. Тэрэ олон мянган унаха унаа, hааха hаали гээшые энэ зон амитанhаа хашажа хайража, татажа абаад, oohэдынгoo нэрэhээ yргэhэн боложо, хайра медаль абахынь yзэхэт даа, нyхэдyyд! Хэлээгyй hэн гэбэт!

Мyнхэ: (зэмэлжэ ядаад) Бадма, ши яатараа yргэ амаа бyлюудээ хyмши! Энээни, юрэдoo, болюулаеэ, hайд ноёд! Суглаагаа тyргэдхэе!

Дамба: Мyнхэ, дуугай! Энэш сатараа хэлэг! Yгынь гyйсэд дуулая! Заа, Балма, саашань хэлэ!

Бадма: Мyнхэ ноён, та хyнhээ yлyy ехэ хyндyyлхэйтэй гэжэ hанаабта? Хуу булта адлита даа хэн гэшэгyй. Эгээ энэ ахай ноён гэдэг хyйхэрээ абаад yзэел даа. Энэ ноёмнай болбол тyмэн хонинойнгоо нооhо албата зоноороо хайшалуулжа, Тээлмын сэмбын фабригта тушаажа yгэжэ олзо зooри хуряажа, хайра медаль абажа байна гээшэ. Энэнь багадаад, мyнoo арад зонhоо олон мянган тоото унаа мори, yнеэ абажа, ородой зooдэлшэндэ yгэжэ ород ноёдто hаймhарха, албата зонойнгоо гуламтынь худхуулха гэжэ, хаан ноёдhоо хайра хабтаан хyртэхэеэ байна гээшэ. Тэрээнhэээ саашань хэлэхэдэ, азарга ехэ ахай ноёноймнай удаадахи ноёдой алдар ехэ сула, аша ехэ габьяануудынь тоолоходо, иимэ байна: нэгэ зариманиинь yгытэй ядууе

37

yрсэгэшyyлхэ, yншэн хэнзые уйлуулжа, yе наhандань ooдэлyyлэнгyй, ooхэтые эдюулэнгyй байhаараа урдалжа, нэгэ зариманиинь хyнэй нюрга сохижо улаашажа, хyн зониие дарлаhаараа урдалжа, адуун соо азарга, xонин соо шоно боложо шадаhаараа эзэндээ эрхэлyyлэгдэжэ, эрхэ сула абаhанууд байна. Энэ ябадалнуудынь багадаад, мyнoo, манайнгаа газар уhа, адууhа малыемнай ород мангадта yгэжэ, ородой хаан ноёдто hаймhарха гэжэ байна гээшэ. Зон нyхэд, иихэдээ энэ hуугша аха заха ноёднай али зэргэ hайн hайхан, амитан зондоо ашатай туhатай ноёд байна гээшэб? Бодоод yзэгты! Намтаяа нэгэдээ hаатнай, hайн hэн даа. Теэд Бадмые тоонгyй, ноёдтоо hаймhаржа, эдидэгhээнь эдилсэхэбди, долёодогhоонь долёохобди гэжэ hананаха хат. Ехэл долёолсохот! Yзээрэйгты! Yзээрэйгты! Хэлээгyй hэн гэбэт!

Суглаан заhуул: Энэ Бадмын хэлынь hуга татаад, yргынь биса бажууhайб тархи! (бyгэдэ дyрьежэ энеэлдэнэ).

Дамба: Бэшэ хэлэхэ хyн байна гy? (хyлеэнэ) Yгы hаань хэлэхэмни. Иигээд хэрэгэйнгээ шиидэл олохо сагнай болобо. Ород зooдэлшэниие хоорондуураа оруулхагyйн бодолоор Баруун Тyгнэеэ yгoo hаа yгэхэ байнабди. Энгидэйе yгэжэ болохогyй. Yгэбэл, хори 11 эсэгын зон хоорондуураа таhа татагдажа, хоёр анги болошохо байна. Тyгнэ гээшэ хайратай, hайн hайхан нютагнайшье hаа заха yзyyрэймнай газар байна. Энээниие, hайд ноёдни, албата зомни, зyбшooхэ байна гyт, али yгы гy?

Суглаашан: (Бадмаhаа бэшэн) Зyбшooхэ, зyбшooхэ! Бадма: Халамшье халаг! Тархи Тyгнын зонhоо байhан hай! Эдэ

ноёд гээшэмнай яагаа мэхэтэй гээшэб. Энэ суглаанда Тyгнэhээ нэгэш хyниие hуулгахагyй байбал, гэнтэ мэдэхэдэм. Байзагтылша, Годохиин Шойжидто хэлэжэ, нэгэ hайн шууяа татаагyйдэ болёо байнат!

Дамба: Тэрэ yгэхэ гэhэн Тyгнынгoo орондо агсажа абаха газараа оншолжо хэлсэхэ хэрэгтэйбди. Онон хатан эжын урда бэеын газар нютагуудые Монголой хилэ хyрэтэр hэтэ абаха гэжэ оролдохо ёhотойбди. Эн абаха гэhэн газараа эзэн хаанай грамотаар баталуулжа абаха ёhотойбди. Ород ноёндоо иимэшyyл yгэтэй байбалтнай болохо гэжэ hананаб. Зyб гy?

Суглаашан: Зyб ээ! Дамба: Заа, иихэдээ хэрэгнай бyтэбэ байна. Бадма: (нюргаа yргэлээд ябажа ябатараа, газaа хонхотой

тэргэ харана. Шойжид, Сэндэмэ, Лодой, Борбо, Бадма табан орожо ерэнэ. Дамбаhаа бэшэниинь бодожо, Шойжидые хyндэлнэ. Суглаан заhуул Шойжидые хyндэтэйгooр Дамбын удаадахи hуурида абаашажа hуулгана. Лодой, Борбо, Бадма, Сындэмэ дyрбэн Шойжидhоо yлэжэ, Лодой дээгyyр, бэшэниинь доогуур зэргын hуудалда hууна. Шойжидто хyндын табаг табижа, сай аягална. Суглааншан Шойжидой ерэhэндэ ехэ hонирхожо, бэе бэетэеэ шэбэнэлдэнэ).

Шойжид: (бyгэдын шэмээгyй болоhоной удаа Дамбада) Зай, суглаантнай hайн бyтэжэ байна гy? Дyyрэхэ болоо гy?

38

Дамба: Hайн дyyрэбэ гээшэ ха. Дyyрээд тараха боложо байнабди.

Шойжид: Суглаан бyтэбэ гэжэ юугээрынь тиинэш, yбгэн? Тyрхэмэйм Тyгные ородто yгэхэ гэhээрээ суглаан hайн бyтooд байгаа юм aлтай?

Дамба: Ород зooдэлшэниие дундаа оруулангyй, заха yзyyрэйнгээ Тyгные гаргажа yгэхэ гэжэ суглаан шиидээд байна гээшэ ха.

Шойжид: (сад гэжэ абяа гараад, гэнтэ бодоод, суглааншаниие эрьюулжэ хараад, ехэ сухалтайгаар) Би амидыдаа тyрхэмэйнгoo Тyгные ород мангадта яабашье yгyyлхэгyйб. Yтэр энэ дороо суглаанайнгаа шиидэлые урилуул, hайн дээрээ урилуул! Урилуулаагyй hааш, yзэхээл yзэхэб, харахаал харахаб шамайе!

Дамба: Шойжид, болииш даа. Олоной тогтооhон юумые эмдэхэ гэжэ яаха hэмши? Энэ болохогyй юумэ гээшэл!

Шойжид: Бy дуугара. Зyнэг хyхэ шyдхэр! Шамhаа гараа байна. Yтэр энээнээ болюул. (зон тээшэ) Энэ хyхэ зyнэгэй yгээр яажа байгаа суглаан гээшэбта? Орондонь Энгидэйшье гэжэ байна ха юм. Би заяан соогоо тyрхэмэйнгoo Тyгные yгyyлхэгyйб! Yтэр энэ дороо Энгидэйе yгэхэ гэжэ шиидхэгты! (хyлooрoo газар дэбhэнэ, бyгэдые нэгэ нэгээр эрьюулжэ харана). Шамдагты тyргooр!

Дамба: Шойжид, яагаабши даа, болииш даа! Шойжид: Хэлээ хата! Духaа халсарhан, нарбаа сайhан хyхэ

шyдхэр! Yтэр болюул! Лодой: Байза, эгээ энэ яагаа бэрхэтэй юумэ боложо байна

гээшэб. Юрэдoo, Энгидэйе yгэжэрхихэдэ болохогyй юм гy даа? Энгидэй гээшэмнай ород мангадай болохо шэнжэтэй газар байнал!

Бадма: Энэ хоёр нюуртай Лодой лама хаанаhaа гэнтэ гараад, яажа милтагашажа байна гээшэб? Ород мангадта яашашьегyй yнэтэй hайн hайхан Энгидэйгээшье, ямаршье газараа бy yгэел! Хатан, юрэдooл, энэ муу муухай суглаае эмдэжэ yгыт! Ганса тyрхэмэйм Тyгнэ гэжэ бy тиигыт!

Шойжид: Намда хамаагyй, Тyгнэеэл yгyyлхэгyйб! Бэшэ юугээшье yгэжэ байгты! Тархи толгойгоошье yгoo hаа yгэгты!

Дархан: Юрэдooшье, ахай ноён яалтай юм гээшэб? Ooрэшьегй юм бэшэ гy даа?

Шойжид: Заа, yбгэн шамда! Шамhаал гаража байна. Би мyнoo ород ноёнтой уулзаад, ойлголсоод ерээб. Тyгные абахаа болёод байна.

Бадма: Шойжид, шамда энэ Энгидэйе yгэхэ гэжэ хэн хэлээ юм? Тэрэ ород ноёнтой хэнтэй ошожо уулзаабши?

Шойжид: Яахаш бэ, хэнтэйшье ошоhоорни? Туhалха зон нyхэд намдаш юу мундаха hэм.

Дамба: Заа, одоо яахаб даа, хэлсэhэн юумэеэ задалжа, гэдэргээ бусаха болоолди. Яаhан тулюур юумэ гээшэб? Энгидэйгээ yгэхэ болообдил дaa. Энэмнай зyб гy ээ?

39

Суглааншан: (дуратай, дурагyй боложо) Зyб! (Шойжид, Лодой, Борбо, Бадма, Сындэмэнyyд гарахаяа ошоно). Дамба: (Лодой, Борбо хоёрой гарахаа ябатар зогсоолгожо,

hууридань hуулгана. Нyгoo гурбанай гарахада, Лодойдо мэхэтэйгээр энеэбхилэн). Та, гyрэмбэ, юрэдoo, Энгидэйе yгэхэ болголсожо, суглааемнай амар тyргooр бyтooлсэжэ yгэбэ гээшэлтайт хари?

Лодой: (ехэ хyхюу энеэбхилэн) Хари, юрэдoo, тиигэбэ, яаба гээшэбиб даа. Юрэдooл, яба, ябаhаар Энгидэйе yгooл hаа дээрэ шэнги болошоол даа.

Дамба: (гэнтэ ехээр сухалаа хyрэжэ, Лодойе бадашан) Гyрэмбэ, наашаа ерэ минии урда!

(Лодой ехэ сошожо, бэбэгэнэhээр Дамбын урда ерээд хyлтыжэ байна).

Дамба: (Лодойе ехэ аймшагтайгаар, хурсаар хараад бадашан). Гэмээ мэдэжэ байна гyш, тажииhан шyдхэр!

Лодой: Хайрлыт, ахай ноён! Би хyдooэгэй юумэндэ оролсодоггyй хyдooгэйл лама хубараг хyн гээшэлби.

Дамба: Шойжидой yргэн доро орожо, милтаганажа байжа, урда хойнонь гyйжэ байжа, ород ноёндо хyнhээ мэдээгyйгooр оролсожо ябажа гyйлдooд, Тyгнын орондо зоноймнай зyлхэ хайран Энгидэйэ алдуулха гэhэн хyнyyдэй нэгэ ехэ удадхань ши байнаш! Энэ гэмээ мэдэжэ бай! Ябаhан ябадалытнай хуу мэдэжэ байнаб! Yтэр минии урда гэмээ элишэлэ!

Лодой: Хайрлыт, ахай ноён! Юрэдoo, хатанай ород ноёндо оролсо гэхэдэнь, аргагyйдэжэ оролсоhон байналби. Тэрээнhээ бэшэ минии гэм хэhэн юумэ огто байхагyй гээшэл, анхаржа хайрлыт!

Дамба: Борбо, та энэ хадам yбгэн, энэ Лодой гyрэмбэ тушаa мэдэhэн юумэеэ yнэн уруунь хэлэжэ yгэхэ болот. Хэлэгты!

Борбо: Энэ Лодой гyрэмбэ болбол манай Тyгнын зондо ябажа, Тyгнын орондо Энгидэйе yгyyлхын арга тухай Шойжидтой ехэ зyбшэлдэдэг, ород ноёндо Шойжидтой оролсожо, Энгидэйе абхуулха болголсоhон, Тyгнын зон бидэндэ ехэ туhалалсаhан байна гээшэ ха. Хуряахай ноён, Лодой гyрэмбые хайрлажа, хyлисыт!

Дамба: Галсан баhа ябалсаа hэн гy? Борбо: Тиигэжэ туhалалсаhан байна гээшэ ха. Дамба: (Галсан тээшэ нюдoo хёлойлгожо хараад, Лодой уруу

ехэ хурсаар хараад, бадашан). Заа, иимэл hэн ха! Дээрэhээ уруу хуу саадын нyхэрнyyд! Зоной хэрэг бузарлаhан, сyйд хэhэн, yлэгшэнтэй хара нохойнууд даа! Би мyнoo хэдыш yбгэрoo hаа, эгээ Лодой шамда зyб лэ байхаб! Гэмээ мэдэжэ байна гyш?

Лодой: Мэдэнэб! Хайрлыт, хайрлыт ахай ноён! Болёолби! Дамба: Yтэр энэ дороо минии урда гэмээ элишэлэ! Лодой: Болёолдяа, хайрлыт даа, ахай ноён! Борбо ахайн хэлэгшэ

yнэн лэ даа.

40

Дамба: Баhа бэшэ ямар гэмтэй банабши? Yлэгшэнтэй нохойнууд гэhэнэйм удха ойлгожо байна гyш, yгы гy?

Лодой: Хайрлыт, мэдэнэгyй гээшэлби! Дамба: Шойжидтой гyйлдэдэг болоhоноо мэдэнэгyй гyш? Хyгшэн

шонодо мэдэгдэнгyй ябанаб гэжэ яагаа бэрхэ hанаабши? Лама хубараг хyн aад, яажа байгаа гээшэбши?

Лодой: Хайрлыт, ахай ноён! Иимэ ябадал гэжэ хубараг санвартай намда огто байхагyй гээшэл! Энэ худал yгэ гээшэл!

Дамба (бадашажа) Заа, энэш худал юм бы, yнэн худалынь дороо мэдэжэ шадахаб! Тайла дэгэлээ! Нюргаа сохюул! (суглаан заhуул тээшэ) Бургааhа асаруул! Бургааhашануудые энэ дороо ерyyл!

Лодой: Хайрлыт, болёолби (гээд, Дамбын хyлдэ унаад, гуталhаань адис абахаа hанажа байна).

Дамба: Хойшоо бай! Яажа байна гээшэбши! Лама хубараг дyрсэтэй хyн aад, хара хyнэй гуталhаа адис абахаа hанажа байхадаа! Бодо саашаа! (Лодой yндынэ). (Дамба Лодойе нэгэ альгадана). Гара, тонил саашаа, муу хара мэхэшэн даhаа! (Лодой тyгэшэhээр бодоод, зоной нюур харангyй бyгдыhээр тyргэн гарана. Бадма орожо ерээд hууридаа hууна).

Дамба: Заа, энэ yлэгшэнтэй хара нохойнуудай тодхороор Энгидэй нютагаа алдаха болобобди. Ехэл гомдолтой юумэ болобо гээшэ. Дээрэhээ уруу Шойжид, Галсан, Лодойнууд Тyгнын зоноор хосложо, ород ноёнтой нэгэдэжэ, энэ хэрэгые сyйдхэжэ шадаба гээшэ. Энгидэйе абаха боложо байнаб гэжэ, ород ноёмнай эзэнэй hонорто мэдyyлжэрхиhэн байна. Тиимэ байhан дээрэhээнь суглаагаараа зyбшooхэhoo бэшэ аргамнай дyрэhэн байгаал гэнтэ мэдэхэдэм. Заа, суглаамнай дyyрэбэ гээшэ, тарая! (Галсан тээшэ сухалтайгаар хараад). Шамтаяа нэгэ hайн хэлсэхэб! Адагынь дидтайшаhаа гаргуулжа шадаха байхаб! (олониие эрьюулжэ хараад). Дан бy тyргэдэгты! Yглooдэр суглаанайнгаа тогтооhон тогтоолдо гараа табяад, ород ноёндоо yгэхэ байнабди, Энгидэймнай hалаба гээшэ. Энгидэймнай зоной гэнээр гэншэлэнгынь энэ байгша бyгэдэ манай толгой дээрэ бууха гэжэ мэдээрэйгты! (Малгайгаа абажа, yмдэжэ hууриhаа бодоно).

Хyшэгэ

3-дахи yзэгдэл Энгидэйн газар алдагдаба

Анаа зургаанай hэеы гэр соо. Хамаатан: Лаба, Дамба, Галсан, Эрдэни. Yзэгдэлэй эхиндэ Лаба гансаараа, удаань нyгoo гурбан ороно.

Лаба: (Ooдэ уруугаа гэшхэлжэ, папирос татажа ябана). Да, дело оказалось не так просто. Эти буряты не такие дети-дикари, какими я их представлял при выезде из Питера.

41

Хэрэгни дэмы атартангyй байбал. Питерhээ гарахадаа энэ буряад гэдэгyyдынь мэхэлхэдэ бэлэхэн, yхи хyyгэд шэнги уймар зэрлигyyд байха гэжэ hанаа бэлэйб. Арайш тиимэ бэшэ байбал.

А этот старик тайша, как он дороден, умен, хитер и не так сговорчив и падок на награды. Но к счастью моему, неожиданно дело повернулось в пользу мою: этой госпоже Годохиновой надо было сохранить родные ее земли – Тугнуй.

Энэ тайшаа гэдэг yбгэниинь яагаа эрэ доргон шэнжэтэй юм. Теэд мэхэтэй, ухаатай, yгэ алдаад орхихогyй, хайра шагналдашье дэмы хомхой бэшэл. Теэд минии талаaн болоходоо, хэрэгни дороо бyтэшэбэл. Энэ Годохиин гэдэг хатанда тyрхэмэйнь Тyгнэ нютаг хэрэгтэй, хайратай байжа, хэрэгни бyтэхэ байбал.

А какая она энергичная, честолюбивая дама. И представь она не лишена своеобразной прелести. Она сумела склонить на свою сторону значительную часть бурятской родословной знати. И вместо Тугнуя уступают мне всю Ингодинскую долину. Теперь вместо просимой 105 тысяч десятин имею не менее 112 миллиона десятин самой плодородной земли. Не будь ее, не так легко договорился бы с этим хитрым стариком. Теперь все сделано, государю уже доложил по телеграфу. Мне теперь 50 лет. И за эту заслугу государь безусловно пожалует мне чин тайного советника.

Энэш нилээн зоримгой, нэрэ тyрэдэ дуратай, hонихон шарайтай хатан байнал. Энэш тиигээд буряад зонойнгоо олонхи hайд ноёдоо yгэдээ оруулжа шадаха байжа, Тyгнын орондо Энгидэй голой бyхы газар намда yгтэхэ болобо. Мyнoo хадаа анха эриhэн 105 мянган десятинынгаа орондо 112 миллион десятина эрхим hайн таряалангай газартай болобоб. Тэрэ хатанhаа ooрсэ мэхэтэй yбгэнтэй хэршье бэлээр тааралдажа шадаха hэн бэзэб. Мyнoo хэрэгни бyтэжэ дyрээ, эзэндэ утаhаар айладхаhан байнаб. Мyнoo 50-тайб. Энэ габьяаем хаан эзэн hонортоо абажа, заатагyй «тайный советник» зэргэ yршooхэ байха.

Недавно я получил Владимира 3-ей степени, а теперь обязательно получу Станислава 1 степени. А как обрадуется жена, когда я заявлюсь перед ней со звездой на станиславской ленте через плечо! (сморит на часы). Как долго заставляет меня ждать этот тайша со своими людьми?

Hаяшаг 3-дугаар зэргын Владимирые абаhан байнаб. Мyнoo 1-дyгooр Станиславые заатагyй хyртэхэ байхаб, Станислав мyшэ, лентэ мyр дээгyyрoo зyyгээд, бэеэ зэhээд, hамганайнгаа урда бэеэ yзyyлхэдэм яагаа баярлаха ааб. (Часы харана). Энэ тайшаа нyхэдтэеэ яагаа удаан намайе хyлеэлгэнэ гээшэб?

(Дамба, Галсан, Эрдэни гурбан орожо ерэнэ. Эрдэни хэрэгээ hугабшалаад орожо ерэнэ. Гурбуулаа Лабада дохино). Мэндэ амар, ноён!

42

Лаба: Здравствуйте, господин тайша Дамбадугар Иренсеевич! (гэжэ ерэгшyyдээр гараа барилсажа мэндэшэлдэнэ). Прошу садиться. (орогшод hууна). Я вас давно ждал. (папиросоор бyгэдые хyндэлнэ). Надеюсь, принесли мне благоприятный ответ на мою просьбу.

Эрдэни: (оршуулна). Таниие хyлеэжэ байгааб, эриhэн эрилгэдэм зyбшoohэн харюу асараа бэзэт гэжэ найданаб гэнэ.

Дамба: Тэрэ эрхимые дэбшэглэгшэ ноён, хари юрэдoo, арай гэжэ танай yгэ зарлиг дyyргэхээ оролдожо, Энгидэй нютагаа yгэхэ гэжэ шиидэбэ гээшэ хабди. Энэ болбол Тyгнэhээ хэдэн хуби ехэ, эрхим hайн таряалангай газарнай гээшэ hэн. Таряагаар амидаржа hуудаг тэндэхи зомнай тyрэhэн газар нютагаа орхижо гараха болоходоо, ехэл зобохо, зyдэрхэ байха даа. Теэд хаан эзэн yршooл хайраараа орхихогyй бэзэ гэжэ найдажа, тэрэ yнэтэй hайхан газараа yлyy ехээр yгэбэ гээшэбди.

Эрдэни: (оршуулна). Баша пербосходительство, баша желании исполнить надо ингодинска земли оддать баш окончательно решили. Это наша саама лудше земля била, много больше, много лудше шеем тугнуйскэ земля. Там наш нарууд, хлеб сеет, кушает, живет, ошнь худо, плохо будет ему, когда уходить будут, ошень плакать будут. Но ради ханска милости наша саама хорошо, омного раз больше земля бам дали.

(Дамба Эрдэниhээ суглаанайнгаа тогтоол абажа Лабада yгэнэ).

Лаба: (Саарhа Дамбаhаа абажа yзooд, бодожо гурбууланай гар барина). Очень вам благодарен. Другого решения я не ожидал. Кроме Ингодинской земли подходящей земли не было. Вы уступили землю, какую и следовало уступить. Я буду счастлив доложить государю и представлю вас на получение чинов, орденов, кафтанов, кортиков и медалей. Вы только представьте мне всех лиц, которые словом и делом помогли государеву делу.

Эрдэни: (оршуулна). Ехэ баяр хyргэнэб. Энээнhээ ондоо шиидхэбэри танhаa хyлеэгэгyй hэм даа. Зooдэлшэн таряашанда таарамжатай Энгидэй нютагhаа бэшэ газар танда байхагyй байгаа даа. Yхэл газараа yгoo байна. Энэ мэтээр таанарай оролдожо, жyдхэhэн тухай хаан эзэндээ айладхахадаа, ехэ урматай байха байнаб даа. Иигэжэ гyрэнэйнгoo аша туhада жyдхэhэнэйтнай харюуда нэгэ зэргэ, орден, кафтан, кортик, медальнуудые хyртэлгэхэ гэжэ оролдохо байнаб. Оролдоhон хyнyyдэйнгээ нэрэнyyдынь бэшэгдэжэ yгooрэйгты.

Дамба: Заа, hайн болобо, бидэнэй бyтoohэн шиидэл хангалтатай байба байна. Жyдхэhэн ноёд, ламанарайнгаа нэрэнyyдые бэшэглэжэ мордохоhоотнай наaша барихабди.

Эрдэни: (оршуулна). Хорошо, ладна. Наша эршээни баам подходяща полошиилса. А кахы ноён, лама астарался эспискэ будет потом, когда домой ехать будете.

43

Дамба: (баhа нэгэ бэшэг абажа дэлгээгээд). Урда танда айладхажа мэдyyлжэ байhан байнаб. Энгидэйнгээ орондо гyрэнэй газарhаа абаха Онон голой хоёр таладахи нютагуушы нэрлэжэ, нэрлэhэн газарнуудта хэтэдээ эрхэжэхын грамота хаан эзэнhээ гуйха байнабди. Энэ ушарые бэшэг бэшэглэжэ, та ноёноор дамжуулжа байнабди. (гээд Лабада yгэнэ).

Эрдэни: (оршуулна). Баам дамно докладывал. Ингодинска земля баам дали, за это земли араазно земли за Ононом. И это земли ханска грамота нам говрит тайша. Боот наша письмо хану пердайт говрит.

Хyшэгэ

4-дэхи yзэгдэл Шойжид тайшаа болохоо hанана

Шойжидой hэеы гэр соо: гоё hайхан баян буряадай байдал. Хамаатан: Шойжид, Галсан, Лодой, Сындэмэ, Жигжид; тyрyyн

Шойжид, Лодой, Сындэмэ (татаhаа татажа байна), Жигжид дyрбэн hууха; Шойжид Лодой хоёр хойморто зэргэлжэ hууха; Жигжид шагайгаар наадажа байха. Галсан hyyлдэ орохо.

Шойжид: Энэ yбгэн yдэрэй хyлеэлгэнэй хyн болоо. (Сындэмэдэ) Ошоод yзээд ерэлши, яажа байнаб.

Сындэмэ: Заа (гээд гарана). Шойжид: (Лодойдо) Ши аргалжа байhан хадаа мэдэхэ ёhотойш:

yглoo мyнooгyй yхэхээ байна гээшэ гy, yгы гy? Али эдэгэжэ болохо байна гээшэ гy?

Лодой: Hудал юумынь барижа yзэхэдэ, ута аминиинь муудажа байгаа шэнги. Yбгэншни намай тэрэ суглаан дээрэ тулгyй ехээр галхаажа, газар доро оруулhан аад, yбдooд байхадаа намаяал гэхэ байбал даа. Намhаань ондоо дээрэ хyн олдожо yгooгyй ха. Аргалаa боложо байна гээшэб. Намhаа бэшэ эмшэн домшон гэхэ хэн байгша бэлэй!

Шойжид: (Лодойе ехэ илдамаар хараад). Юрэдoo бишни шамдаа hанаhан hаналаа хэлэхэм гээшэ. Газар дуулаг, гахай шагнаг, хyндэ хэлэхэгyй аа бэш?

Лодой: Юундэ хэлэбэ гээшэбиб! Шойжид: Заа, тиибэл хэлэhyy. Бишни энэ yбгэнэй yхэмсooр

тайшаа болохо гэжэ hанал тyрooд байнаб. Yбгэн бидэ хоёр oohэдoo уг yргэжэ абаhан бэзэбди. Теэд yбгэнэй yхэхэдэ, угынь залгажа тайшаа болохо хyн гэхэдэ, энэ хyбyyн наhаа хyсooгй, энэ дороо yбгэнэй yхэмсээр тайшаа боложо, угынь залгаха хyн yгы байхань ехэ бэрхэ болоод байна. Энэ Галсан гээшэ yбгэнэй yхэхынь хyлеэжэ ядажа байhан хyн байна гээшэ. Иижэ байхадань, минии hуужа байха аргамгyй. Yбгэнэй уг дамжаан тайшаа заатагyй байха хэрэгтэй байна. Шодотоной угаа ондоо угта тайшаа сула орожо огто болохогyй гээшэ. Теэд yбгэнэй тайшаа уг залгаха хyн гэжэ намhаа бэшэ хэн байна

44

гээшэб? Хэншье байхагyй! Бил энэ хyбyyнэй наhаа гyйсэжэ тайшаа болохо болотор тайшаа боложо yбгэнэй угай нэрэ солые таhалдуулхагyйн арга заатагyй бэдэрхэ хэрэгтэй байнаб. Ши hанаад yзэ даа! Хори 11 эсэгын зон соо нам шэнги надворно советник зэргэтэй болоhон хайра медаль хyртэжэ, хаан эзэндэ мэдэгдэhэн, намhаа бэшэ хyн хэн байнаб? Эхэнэрhээ байтагай, эрэшье хyн yгы! Нэрлэлши, хэн байнаб?

Лодой (Шойжидой урдаhaа ехэ дуратайгаар хараад, гарынь баряад). Yгы бэд даа, шамhаа бэшэ хэн байба гээшэб.

Шойжид: Губернаторай хатантай бэшэг бэшэлсэдэг байна гээшэб. Hyyлэйнь бэшэг соо шамда тайшаагай тушаал yгyyлжэ оролдохоб, шадаха байхаб гэжэ байна. Yбгэнэйнгээ угай нэрэ солынь эрхэ зэргынь яабашье таhалдуулахагyйб гэжэ hанадаг болоhон дээрэhээ, бишье унтаха yргэhэгй боложо, yдэрэй hанаанда хатажа, hyниин зyyдэндэ баригдажа, зобохын муугаар зободог болоод байнаб. Энээн дээрэhээ миниишье уг гарбал гэжэ намайгаа миин байлгахагyй боложо байна. Шанар хyyлэжэ, залаалжа, уг гарбалаа оруулжа, одо hаюусаа hэргээгээгyйдэм болёо гээшэ ха. Галсан мэтэ дайсануудаа даража, хоротонуудаа хороожо шадаха болохом хэрэгтэй болоод байна. Ши энэ ехэ хэрэгyyдтэм hаналаа гэжэ, тайшаа болохо ябадалдам заатагyй туhалалсаха болоош! Тайшаа боложо шадаха байна гyб, али yгы гy? Би хадаа шадаха гэбэл, шадахаб, yгы гэбэл yгыб гэжэ hананаб.

Лодой: (Шойжидые hайхашааhан шэнгеэр хаража хаража), Хамаг юумэ хэшээл зоригой хyсэн гэhэн юм даа. Хэшээжэ, зоригложо шадабал тайшаа боложо магад шадаха байна даа.

Шойжид: (шанаагаа тулаад). Баhа биш уг гарбалаа залгажа, удаган болоогyйдээ тайшаа боложо, эрхэ хyсэ ехэтэй болохом тон бэрхэ байна. Тyрхэмэйнгээ Тyгные гаргажа абаад, орондонь Энгидэйе yгyyлэhэнэй гэм болбол ганса минии хара толгойдо тудаад байна. Тэрэ Энгидэйн зон амитан хаан эзэнэй хуулида хашагдажа, эхэ нютагаа алдажа, халуун хаяама уhа нюдэн болоhоор ошожо байна. Тэрэ зоной гэнээр гэнхэлэн минии хара толгой дээрэ буугаад байна. Дуулахадам, Энгидэй нютагай зон бoo удагадаа суглуулжа, yдэр hyнигyй хэрэг хyyлэжэ, минии хара толгойе эдюулхэ, залгюулха гэжэ оролдожо байна гэнэ. Yбгэнэйшни энэ yбшэн болоhон ябадал болбол тэрэ бoo удаганай хорлол ехэнхинь байха. Эди ехэтэ удаган боложо, эрхэ ехэтэ тайшаа боложо, Галсан мэтэ хоротон дайсануудаа дараагyйдoo, бишье амар hуухаа болёо гээшэб. Иижэ шадаагyй болбол хоротонуудта хорлогдожо, дайсануудтаа дарагдажа заатагyй хyнтэрхэ болохоб. Ши энэ мэтэ алтан аминайм хэрэгтэ ами бэеэ хайрлангyй оролдолсо, сор мороо хаяжа, дой дордогоо унша!

Лодой: Тyбхын тyрyyндэ энэ Галсан гээшынгээ мyрынь олохо хэрэгтэй байна даа. Хатуу зooлэн хоёр аргын али нэгээр аргалха хэрэг болоод байна даа. (Шойжидой урдаhаа хараад байна).

45

Шойжид: Уран зooлэн аргаар ши бидэ хоёр Галсаниие дороо абажа яабаш шадахагyй гээшэбди. Бишни Галсаниие hайн мэдэхэ гээшэб. Галсанда хатуу хара аргаhаа бэшэ юуншье хэрэггyй. Ши, намайгаал гэжэ hанажа байгаа hаа, энэ хэрэгые заатагyй бyтээлсэ! Yгым дуулаха гyш, али yгы гy? Сэхээ хэлэ! Yгы hааш, шамайе харахааш болихоб (гээд турнайгаадхина). Yтэр сэхээ хэлэ, yгээ yгэ!

Лодой: Юрэдoo, яагаа бэрхэтэй юумэ гээшэб даа. Yгыш дуулахал болоо аабзаб даа. Теэд хатуу арга гээшэмнай дотороо элдэб байжа болохо юумэл даа. Бyдyyниинь хэлэхэдэ, эли далда хоёр арга гэжэ байха юм даа: эритэ мэсын эли – арга, эм, дом мэтээр мэхэлжэ уулгаха хорон-зуран, хараал жадха, сор мор, дой дордог мэтын далда арга гэжэ байха юм. Эдэ аргануудай аляарынь гээшэбибди? Хэлэжэ yгэхэ болоошо!

Шойжид: Тэрэ далдын арга соохи эм шэнгеэр уулгажа болохо хоро-зуран гээшэш ехэ зохид байна. Энэ аргаар лэ тэрэ Галсан шyдхэрые дараха хэрэгтэй байна даа. Ши энээниие заатагyй зохёолсожо yгэ!

Лодой: Заа, болоно. Энээн тухай шэхэтэ амитанда мэдyyлжэ болохогyй байна гээшэ даа.

Сындэмэ: (ороно). Ахай ноён барагтай байна. Мyнooдэрэй бэем ехэ hайн байна гэжэ хэбтэнэ. (hуужа, татажа байhан татаhаа татана).

Лодой: Хари yбгэжooлшни мyнoo дээрээ yхooд ошохогyй байна ха. Yбгэншни нэгэ бага тyдэжэ yгoo hаань шамда дээрэ юм hэн даа.

Шойжид: Заа, ши тэрээхэн «эмээ» бэлдэжэ байхаа мэдээрэй. Yгы, Галсан шамhаа эм уудаг гy даа, yгы гy? Уудаг hаань энэш тон амархан бyтэхэ хэрэг гээшэ.

Лодой: Хаа-яа уудаг лэ даа. Теэд тэрэ шинии уулгаха «эм» гээшэш элдэб байжа болохо юм. Хyндэ мэдэгдэнгyй, хэрэгээ удаан боложо бyтooхэ, нэгэн бол ехэ тyргooр бyтээгээд орхихо «эм» байха юм. Энэ хоёрой алинь гэхэ хyмши?

Шойжид: Тэрээхэн удаан «эмээрынь» хэрэгээ бyтooхэ хэрэгтэй байна. Ши зyрхэлхэгyй байгаа hаа, намда yгooрэй. Би ooрoo аргынь оложо шадахаб.

Лодой: Заа, заа бyрил болоо! Би заажа yзyyжэм. Шойжид: Заа, hайн даа. Яагаа бэрхэбши! (Лодойдо эрхэлжэ, бэеэ

yгэжэ нэнгэлдэнэ). Yлyy хyнэй yгы хада, шамтаяа сyлooдэ уулзаhандаа юу хээ шашахам гээшэ. Биш тэрэ Галсантай нилээд удаан hайн ябаhан хyн байнаб. Теэд hаянай Галсанда туйлгyй дурамгyй болоо юм. Орондонь шамда ехэ дуратай болоо гээшэб. Тyрхэмэйм Тyгнын тyлoo yбгэндэ альгадууланhааш хойшо шамаяа ехэ хайрладаг болошооб. Эхэнэр хyн гээшэ хорин таба хyрэжэ ухаа орохо юм. Hанааниинь ганса эрэдэ байха болохо юм. Эрэ хyн гээшэ yхэн yхэтэрээ олон эмэдэ hаналаа хубаалдаха табисууртай байгаа юм.

Лодой: Ши ехэ зyб хэлэжэ байнаш. Эгээ ши энэ хэлэhэн yгээ ooрoo ухаалдижа хэлэнэ гyш, али шамда хyн хэлэжэ yгoo гy?

46

Шойжид: Намда хэншье хэлэжэ yгooгyй юм, ooрымнил ухаалдижа хэлэhэн yг. Иимэ ушартай эрэ эмэ хоёрой хоёр ондоо тус харша табиланиие мэдэхэ гээшэ ехэ шухала, хэтэ мyрэй хэрэг байгаа юм.

Лодой: Ехэл зyб хэлэжэ байнаш. Эгээ тэрэ yбгэншни намай олоной нюур дээрэ тархил ехээр галхаажа хэлэжэ, альгадаа бэлэй даа. Баhа тэрэ yедэ зyдэрээ бэлэйб даа, газар доро ошохоор бологдоо hэн. Теэд мyнoo хадаа мyнooхил урданай Лодой зандаал ябана гээшэлдяа. Бри тэрэ ахай ноёнтоёо хooрэлдэдэг боложо, yбдэхэдэнь аргалаa боложо байнаб. Энээнhээ гадна ахай ноёнойнгоо Шойжид хатанай зooлэхэн hаншагые эльбэхэдэжэ байдаг хyниинь болошоходоо байна гээшэ хаб. Hаа, hаа, hаа! Алей наашаа таалуулжархил даа намдаа! (Шойжидые татаад, сохынь, хасарынь yндээд абана).

Жигжид: Эжы аа, абадаа ошоод ерэхэмни аа? Шойжид: Заа, тиигэ даа. (Жигжид гyйжэ гарана). Ши тэрэ

галхаагдажа альгадуулхадаа, yхэшоо бэшэш даа, хари улам дээшэлээ гээшэш. Дээшэлхыншни ехэ yды. Yбгэнэй абага лама хэды шэнээн ябахань даа. Yнгэрхэдэнь орондонь hуужа, ахалагша лама болохош. Иижэ шимни ахалагша лама боложо, биш ахалагша тайшаа боложо шадаад байбал, хэндэш илагдахагyй ехэ хyсэтэй болохо hэмди. Хоюулаа шажан тyрэ хоёрые тэгшэ тэдхэжэ, бэе бэедээ биг тyшэг бололсожо, дээрэ оройгyй хоёр болохо hэмди. Энэ hаналнуудаа заатагyй бyтээжэ оролдохо ёhотойбди.

Лодой: Yгы, яагаа hайн hайхан юумэ намдаа хэлэбэ гээшэбши! (Газаа нохойнууд хусалдана).

Шойжид: (Сындэмэдэ) Гаралши, юу харааб? Сындэмэ: (гараад, hooргoo шагаагаад) Галсан ерэбэ (гээд,

морииень абахаяа ошоно). Шойжид: (гансата шэг шарайдаа гараадхина) Яяр шyдхэр

ерэбэ. Yбгэниие yхэхэ болоо аа гy, yгы аа гy гэжэ ерэhэн байха. Лодой: (баруун тээ ошохоо даб гэнэ). Шойжид: Бай, бy хyдэл, hуу! (Гээд арай гэжэ байлгана. Галсан

Сындэмэ хоёр ороно. Галсан бурхандаа мyргooд, Шойжид Лодой хоёртой мэндэшэлсээд, hууна. Сындэмэ Галсанда сай табаг тyхеэрэжэ yгooд, татааhаа татажа байна).

Галсан: (Шойжидhоо) Ахай ноён ямар байнаб? Шойжид: Yдэрoo хyлеэжэ байнал даа. Галсан: Юугээ хэлэнэш? Нээрээ гy? Шойжид: Yбгэн yхэхээ байна гэжэ худалаар хэлэхэ аргамгyй.

Зосоош ороод yзoo hаа, hэм гэжэ, баяртай байhан байхаш даа. Галсан: Юу гэжэ yбэштэй yгэ хэлэнэ гээшэбши? Би юундэ

баяртай байха болоо хyнбиб? Шойжид: Ахалагша тайшаа болохо гээшэш яагааб? Би шинии

ябадалыш хуу мэдэнхэйлби. Yбгэнэй yхэхые хyлеэжэ ядажа байдагыш

47

яhала мэдэнхэйб? Hанаагаа зобоошо боложо, мэнэ мэнэ гyйгooд ерэхэш. Мэхэ гохоо хyдэлгэжэ ябахаш!

Галсан: (сухалаа ехэ хyрэжэ бадашан) Хy бy харда, хара yлэгшэн!

Шойжид: (баhа уураа ехэ хyрэжэ сад гэжэ уйтан хахир хоолойгоор дуугаржа) Ши яахадаа намай хара yлэгшэндэм хyрэхэ болообши! Харатай, мэхэтэй хара шyдхэр даhаа! Шамтай ханилжа ябаа аабзаб. Yбгэнэйм yлбэр yбшэн болоhонhоо хойшо намай элитэ баhадаг доро харадаг болонхойш! Yбгэнэйм орондо hуухаб гэжэ ехээр лэ найдашоо хаш! Шинии орондо энэ Лодойе хажуудаа хэдэг болооб (гээд Лодойе хyзyyдэжэ, Галсаниие баhамжалhан аашатай hууна. Лодой ехэ эшэжэ, аягyйрхэжэ, аяг аргаа оложо ядана).

Галсан: Бузар лэ муухай хара эмэ байна даа! Зантагар хyхэ yбгэнэйш yхэхынь нээрээл хyлеэжэ ядажа байнхайб. Yхэмсээрынь нээрээ тайшаа болохо байхаб. Ши тайшаа боложо шадахагyй байхаш. Yзээрэй!

Шойжид: (ехэ сухалаа хyрэжэ). Нээрээ hанаhан hаналаа сухалаа хyрэhэндoo бooлэжэ тэсэнгyй хэлэбэш! Минии амидыда тайшаа ехэл боложо шадаха хаш! (Бодон харайжа ошоод Галсанай нюурта пиласа нёлбожорхино). Иигээд тайшаа болоорой!

Галсан: (бодон харайгаад, хутагаа hуга татан абаад, Шойжид уруу хашхаран даб гэнэ). Муу хара yлэгшэн! Алажархихада яахабши! (Лодой туйлгyй айжа, нюдэеэ бэлтылгэжэрхёод, ехэ тyргooр мyлхиhээр тэрьелжэ гарашана. Сындэмэ тyргэн гэгшээр hууриhаа бодоод Шойжид Галсан хоёрой хоорондо орожо, Шойжидые бэеэрээ халхалаад, Галсанай урда хутагатай гарынь барижа).

Сындэмэ: Болиит, болиит, яалайт! Галсан ноён хайрлыт! (гэжэ ехэ илдамаар, зooлooр гуйжа, хутагынь арай гэжэ гарhаань табюулжа, газарта унагаана. Галсан Сындэмын илдамда дарагдажа, уураа бага намнаад, хутагаа газарhаа абажа, хуйда хээд hууна).

Галсан: Яяр хара yлэгшэн даhаа! (Шойжид Галсанай хутагаа гаргажа жyдхэхэдэ, урдаhаань баhа

дyтэлжэ, Сындэмэдэ халхалагдажа, хойшоо бага болоод, сад гэмэ aбяа гаргажа, дошхон шэрyyнээр няадаhаржа, загнажа байтараа, нарин hайхан хоолойгоор бooгэй дурдалгаар аянгалжа бooлэнэ: Ндo… o… o… o… г! (эршэгэнэжэ эрьелдээд, гэнтэ зогсоод, бэеэрээ аашалжа, дэмнэжэ байжа)

Хиргаг yгы дайдамни, Хизаар yгы тэнгэримни, Хилам гэжэ харыт! Нара hара гарбални, Налхан эхэ тyшэлгэмни, Наашаа нэгэ харыт! Yбдэгээ тулаа Yбгэн буурал аба гарбал!

48

Hаншагаа тулаа Hамган буурал эжы гарбал! Гангарма дошхон заарингуудни, Ошон тyргэн удагадни! Хара сагаан хоёрые Хахалжа yзyyлхэ Наран алтан толиием хайрлыт! Ойдо хэбтэhэн бэеытнай Хэбэлзyyлэн асарха Хээрын шэнээн хэсыемни хайрлыт! Ойдо хэбтэhэн бэеытнай Оболзуулан Архаали асарха Hайхан оргойгымни yгыт! Даарахадам даха болохо, Харбалдахадам хуяг болохо, Элдэхэдэм эльбэгшэ болохо Арюун hайхан амитайем алеэгыт! Yндэртэ жэбэр болохо, Yлгэндэ унаа болохо, Уhан далайда онгосо болохо Hойлтодо байhан hорьбыем hарбайгыт! Дарагдашагyй дайсанииемни Даража yгыт! Хоюулшагyй харатанииемни Хамхалжа yгыт! Булигдашагyй бороотонииемни Булгалжа yгыт! Халуун улаaн шуhыень Хааяса hорыт! Уушхан зyрхэн хоёрыень Жyлдэлжэ абыт! Утаан улаaн амииень Таhалжа орхиит! А…o… o…oг! (гэжэ утаар татаад, эршэгэнэсэ эрьелдээд,

дэбхэрээд, гэнтэ абяагyй боложо зогсоод, гараараа hарабшалаад, юумэ бэдэржэ хараашалаад, дээшээ хажуу тээшээ зyг бреэ хаража, харбалдаhан шэнгеэр зангаад hуужа байhан Галсан руу даб гэнэ. Галсан Шойжидой няарадхахада, ехэ жэрхэжэ байhанаа, айжа, сошожо, гyйжэ гарашана).

Шойжид: Н… o… o…г! (гэжэ шанга эршэмтэйгээр татаад, эршэгэнэсэ дэбхэрээд, гэдэргэ уруугаа ганхаад, найгаад, таталдаад унашана. Сындэмэ Шойжид уруу мэгдэн даб гэжэ ошоно).

Хyшэгэ

2-дохи yйлэ

49

Арад зоной ябадал Тyрyyшын yйлэhээ хойшо 5 жэл yнгэрhэн хойно (1807 оной yедэ)

Энгидэй нютагта болоhон ябадалнууд. 5-дахи yзэгдэл

Холхындо суглаан болоно. Хамаатан: Холхо, Пагма, Олзобой, Зорюута, Адууша, Амгалан, Нашан, Гончик, зон. Холхын hэеы гэр соо: Yгытэй айлай боро байдал. Yзэгдэлэй эхиндэ Холхо хоймортоо yндэhэн матаар сооhоо сай уужа байна, гyрoohэнэй сэмгэн гааhанhаа тамхи татана; Пагма шyрбэhэ томожо байна; Олзобой баруун тээгээ нэгэ сахюуртые зyyлгэжэ байна. Энэ байдал дээрэ Зорюута орохо, удаань зон ерэжэ, суглаан болохо, тиигээд Нашан орохо, удаань Гончик орохо.

Олзобой: Аба, андаа хэзээ гаранабибди? Холхо: Хоёр гурба хоногоошье гарахадамнай болохо. Мориднай

hайса hойлго абаг! Мyнoo хуурай hогоо алажа болохогyй yе байна. Ангай зулзагалха саг дyтэл. Нэгэшье гура, буга баряа hаа манда хyрoo юм hэн. Пагма, хyбyyн бидэ хоёрой хахархай хангирхайе хадхаарайл!

Пагма: Хадхахал гэжэ энэ хандагайн шандааhа томожо байнаб даа. Та хоёрой хахархай барагдашагyй. Таанарай юумэ оё оёоор хургам хатуу дара. Yбгэжooл, юрэдoo газаадахи дyрбэ табаяа хараад, гэртээ амар hуухаар болоош даа. Ангай мяха эдихэеэ эдеэбди. Шинии зэргын наhатан yни буу шуугаа хуряажа, гэр бараандаа hуужа, эрхи маaни татажа hуугша. Ши миин yбгэрхэ бyреэ улам дортожо, алаха хюдаха юумэндэ дан адатай болоош. Ooрoo муу мyрooр ябахаараа ябахагyй, энэ хyбyy дахуулжа ябажа, муу юумэндэ hургахаш. Юун hайн мyртэ, бурхан буянай мyртэ hурганаб гэжэ hанаабши! Мyнoo шажан сайжа, саг ондоо болоо. Хойто yеын залуу зон тон ондоо hургаалтай, ондоо ёhотой. Хyбyyн шамай даха дахааар хожомоо yетэн зонойнгоо наадан болохоо ябана.

Холхо: Пагма, мyнoo болоhон хойно намай бy hурга! Таба нохойе туухада бэрхэ, таби хyрэhэн хyниие hургаха бэрхэ гэжэ дуулаагyй аалши? Юрэдoo, намда бy ooдэрхэ! Харин энэ хyбyyн хойто yеын хyн боложо ябаа шэнги агша, yе нyхэдэйнгoo занда орожо. Дан ороошьегyй hаань hайн hэн даа. Мyнooнэй хyн ород мангад, хитад митадай эреэн бyдээр гоёхо, урданайнгаа буряадай эльгэ, hарьмай, hоро хэрэглэхээ болинхой. Олоhоо оройдоо хээд, огсор, огсор хатарха, биидэнь бэльдеэд, yгыдэнь мэн хатаад байха болоо. Арай гэжэ ан бариhанаа амандаа эдихэгyй, ород мангадай архи тамхи болгожо залгиха болоо. Урдань hyнэйнгээ архи хатуугаар татуулжа уугаад, hарьмай, hоро yмдooд, хэрмэн маряатай hоймогоо унаад, зурыса гyйлгэжэ ябахадаа, жаргалтайл агша бэлэйбди. Мyнooнэй хyн морёошье заhажа, унажа шадахагyй. Тэрэнь тэжэгэр гэдэhээ даажа ядажа, hyyлээ борбо борбо гyyлээд, хyлooрoo тооhо хyдэлгooд урагшаа ябажа yгэхэгyй. Тэрэ мyртэнь эмээлээ сээжэ дээрэнь тохоод, амилха сээжээрынь атиитар татаад ябаhаниинь, бyдэржэ урагшаа

50

ябахагyй. Ород мангадай хабшал газараар ябахада, урдаhааш ерэhэн ородой дyтэлхэдэ бэеэ арбилаад яг зогсошохо. Иимэ мориндо миин ой ухаанhаа дурамгyй юм. Харин би наhаараа мори заажа унаа агшаб. Минии унаhан морид шурд гэмэ. Мангадай дyтэлooд ерэхэдэ, улай тyргэдooд хажуугаарынь hар гарагша. Шоношье намнахада урматай, hалгаангyй хyсэгшэ. Мyнoo нам шэнги мори заhажа унадаг хyн гэжэ yгы боложо байна шэнги. Энэ мори заhаха заабари болбол анхандаа Шингэс богдын гаргажа yгэhэн юумэн гээшэ. Хyбyyн, дуулажа байна гyш?

Олзобой: Дуулажа байнаб. Холхо: Урда сагта одо богдо Шингэс хаан гээшэ хамаг дэлхэйе

эрэ бэрхээрээ эзэлжэ ябаhан байхадаа: «Хурса хутага, хурдан хyлэг, шууд hанаан, шулуун зyрхэн гээшэ эрэ хyнэй дээдэ эрдэм» гэжэ зарлиг болоhон юм гэгшэ. Энэ hургаалhаа yлyy сэсэн hургаал yгы юм гэжэ hанагшаб.

Пагма: Yбгэрхэдoo олоншье yгэтэй болошоо хyн гээшэ хаш даа, урданайнгаал хара баргынгаа юумэ yгэлжэ hууха. Ан гyрooлдэ гарахаа бодожо байнхаар, сашаа энэ хyбyyгээ дахуулжа, ошожо Худанай дасанда мyргэжэ ерэхэ hэн бэзэш. Ехэл дээдынгээ газар орониие хyбyyндээ yзyyлжэ, лама бурханда мyргyyлжэ, адис аршаан залажа ерэхэ hэн бэзэш даа, мyртэй хyн hаа.

Холхо: Пагма, хара баргадам бy хyрэ! Бурханда hyзэггyйем яажа мэдээбши?

Пагма: Шинии, юрэдoo, энэ хyрэтэр бурханда нэгэ мyргэхыш yзээгyйгшэб, маaни нэгэ мухарюулхыш хараагyйгшэб! Hyзэгтэйдээ иимэ гээшэ аалши?

Холхо: Юрэдoo, мyнooнэй хy hажаажа, шэбэнэжэ, hабинажа ябаха аргамгyй даа. Ooгyй yнэн, ааргyй hайн ябадалтай ябахаhаа бэшэ хyндэ юун хэрэгтэй hэм. Урдань Худанда нэгэ хуралшалаагша hэм. Сондоолой yбгэ ламахай залуушаг байгаа. Хари hайн лама гээшэ гy гэжэ hанаа бэлэйб. Нэгэ hайхан булга урда жэлынь бариhан аад, тэрэнээ yргooгшэ hэм. Тиихэдэм (бурхан тээшэ хараад) энэ бурхан багшые залаa гээшэ hэн ха. Энэ мyнooнэй улаaн таша олон ламанарташ hyзэгни хyрэгшэгyй.

Пагма: Оройгоо нэгэш hyзэггyй хадаш, яагаад hyзэгшни хyрэбэ гээшэб! Хари бoo, удаган гээ hаа, тэрэ уруу hэрд гyйхэ гээбши!

Холхо: Энэ олон улаaн таша ламанарташ яагаад hyзэгшни хyрэбэ гээшэб? Эдэнэйш олон болоhоор саг мууданхай. Эмнэш, гyрэмнэш бии болоhоор yбшэ зоболон дэлгэрэнхэй. Урдань эдэнэйш yгы байхада, yбшэн хyншье гэжэ хомор агша бэлэй. Би мyнoo жара хyрэбэб, нэгэш тон эм ламаhаа уугаагyй агшаб. Уунгyйгooр yхэхэ гэжэ hанагшаб. Мyнoo саг hайжараа бэшэ, муудаа гээшэ. Yнэн hанаатай хyниие сагаан, уймар гэхэ болоо. Yнгэншэ хyн yyдэндээ, худалша хyн хойморто hууха болоо. Хари тэрэ бoo, удаган гээшэш манай буряадай хуушанай мyргэл байна гээшэ. Тэрэ зарим бoo удагадынь hарын

51

сагаанда hайхан гэгшын хоолойгоор эбтэй hайханаар бooлэхэ, дуулахадань hайн hайхан агша. Тэрэ ламанарайш ойлгогдохогyй хэлээр уншаха таншахадань, hyзэгни хyрэгшэгyй. Yнэндoo болобол биш хоёр мyргэлтэй хyн гээшэ гyб, али шдхэр гyб. Нэгэнэйнгээ туhалаагyй hаа, нyгooдэнь туhалха юм гy, али хоюулаа хамhажаш hаа туhалха юм гy гэжэ hанагшаб. Заа, иигээд хyрээ, бидэ хоёр сэсэ буляалдажа, юумэнэй урда орохогyйбди. Тэрэ Олзобой бидэ хоёройнгоо юу хээ тyргээр тyхеэржэ yг! Эндэш мяхан аргагyй hанагдаад байна. Хабарай хатуу боложо, yyсэ зосоомнайш дууhаба. Хyбyyн бидэ хоёройнгоо асaраад байхадa, ши тогоон тулгаа тодхоод лэ, мyнooхи бурхан буянaа мартаад лэ, эшэхэгyй баярлаад лэ, мантаяа эдилсэжэ байха хyн байнабши гyш даа. Зосоом миин яба гээд лэ байна. Нэгэ hайса ябажа ерэхэм. Энэ hyyлшымниш ябадал болуужан, шиниингээ yгэ дуулуужам. (газаа нохой хусана). Олзобой, гарал, нохой юу харааб? (Олзобой гарана. Зорюута Олзобой хоёр ороно. Зорюута бурханда мyргooд, Холхотоноор мэндэшэлдээд hууна).

Холхо: Нютагтанай хаанаб? Зорюута: Анаада. Холхо: Хэзээ гарабат? Зорюута: Гурба хонооб. Yсэгэлдэр танай энэ Энгидэй нютаг

хyрooб. Холхо: Дээдымнай газар ороноор hонин юун байна даа? Зорюута: Hонинш боложо байhан юумэ yгы даа. Анаа зургаанhаа

танай иишэ зорюута эльгээгдэhэн хyм. Удахагyй танай иишэ нэгэ ехэ ород гэнжэнээр ноён газар уhыетнай хэмжэжэ абахаа ерэхэнь. Дуулажал байгаа бэзэт.

Холхо: (сошомгойгоор) Yгы саашаа! Ямар муу муухай юумэ дуулгаба гээшэбта.

Зорюута: Танай энэ Энгидэй нютаг гээшэ эзэн хаанай саазаар хойноhоо ерэхэ ород зooдэлшэндэ yгтэхэ болошоhониинь дуулаагyй аалта?

Холхо: Yгы саашаа. Шэхэ амандааш дуулаагyй гээшэлби. Зорюута: Энэ Энгидэй нютаг хуу ородой боложо yни дyyрээ.

Эндэхи зон булта энэ нютагаа сагтаа урагша хойшоо Ага, Анаа, Хёлго, Yдэ нютагуудта гараха ёhотой болоот. Тэрэ гэнжэнээр ноён эндэтнай ерэжэ газар уhыетнай хэмжэжэ, ород зоной hууха hууринуудые олохоо ерэхэнь. Энэ ушарые танай эндэхи зондо дуулгаха, соносхохо гэжэ, дээдын зургаанhаа ябуулагдаhан хyн гээшэб. Та Холхо гээшэ аа бэт?

Холхо: Тиимэ. Та намайе яагаад таниха болоо хyмта? Би хэндэ мэдэгдэхэ хyн hэнбиб?

Зорюута: Би yсэгэлдэр энэ нютагтатнай хyрэжэ ерээд, зоноортнай уулзахадаа, таниие мэдэхэ болоhон байнаб. Та эндэхитэнэй yбгэн тyрyy хyниинь байнат. Зонтнай танайда мyнoo

52

суглаа зарлаа, сагтаа суглархаа байна. Би тэрэ суглаан дээрэтнай дээдэ зургаанайнгаа захиралтые соносхохо байнаб.

Холхо: Яагаа жэгтэй муу муухай юумэ мyнooдэр дуулаба гээшэбиб. Дан лэ yглooнhoo зyyн шэхэм ханхинаад hаланхайгyй hэн. Юул муу юумэ дуулахам ааб гэжэ гайхажа hуугаа hэм. Иимэ юумэн болошоо юм гэжэ нэгэ иишэн хии уг ухаандашье оруулаагyй байгаалди. Yбгэн ноёной hэрюундэ ехэ ород ноён ерэжэ, газар уhанhаамнай эриhэн юм, yбгэн ноён урдаhаань хэсyyгээр харюу табижа, халидхангyй yнгэргэhэн юм гэжэ манай эндэхинэй шэхэнэй yзyyртэ дуулдаагша бэлэй. Мyнoo яагаад иимэ муу муухай юумэ болобо гээшэб? Yбгэн ноёной yгыхэн, шэнэ ноёной ороhонойхи болобо гy, яаба гээшэб? Юуншье hаа энэ холын, аянай хyн юм байна. Зоной суглартар энэ хyн мори бэеэ амараг. Hамган, сай мяхаа шаныш даа, юутэй hэн бибди. Хyбyyн, гаража мориндонь yбhэ yгэ!

Олзобой: Заа (гээд гарана. Пагма сай аягална, эдеэ забдана. Газаа нохой хусана. Адууша, Амгалан, суглаашан зон, Олзобой ороно. Ерэгшэд Холхотоноор, Зорюутатай мэндэшэлдээд hууна. Зоной hуужа замхаад байхада).

Зорюута: (Эбэрhээ нэгэ бэшэг гаргаад хоолойгоо заhажа, ноёрхуу зангаар) Танай олонхинь yсэгэлдэрhээ хойшо минии ерэhэн хэрэгые мэдэхэ болоhон байнат. Би болбол Анаа зургаанhааа зорюута гараhан дээдэ зургаанай захиралтые соносхохо тусагаар даабаритай ноён хyн байнаб. (зон хоолойгоо заhаад, шагнаархаад байна. Зорюута бэшэгээ уншана). «Хориин 11 эсэгын буряад зон Анааеын зургаанаас. 1807 онуу апрелиин 11-н дэр. Энгидэй нютагта суугаа бyгэдэ буряад зондо соносхохо учар: Тэдэ ехэ дээдын зарлигаар хориин буряад зоной Энгидэй нютаг орос ороноос нyyжэ ерэсэн таряашан зондо yгтэхэ болобо. Иимэ тула Энгидэй нютагтаа суугаа элдэб отогууд буряад зон энэниие соносоhон дэрээс нэгэ сарын болзор дотор Ага, Онон, Yдэ, Хёлго зэргын нютагуудта нyyхэ ёсотой соносхобо. Энэ болзор дотор нyyлгй байсан хyн хуулиин хyндэ хээhэлтэ yзэнэ. Хориин 11 эсэгын ахалагша тайшаа Мардайн Галсан. Бэшээшэ Мyнхын». Иимэ захиралта таанарта соносхобо гээшэлдяа. Ойлгобо гээшэ гyт? (зон дуугай, барылдаад байна).

Холхо: Сонособо, ойлгобобди. Хэсyyл бэрхэ юумэ ман дээрэ бууба байна. Яаха хээхэ бэлэйбди, зон нyхэд! Орон нютагаа орогyй орхижо ошохо болобо гээшэ гyбди? (Зон абяагyй байна. Пагма Зорюутада эдеэ табаг табина).

Зорюута: (эдеэлжэ байхадаа) Соносоо хадаа энэ бэшэг дээрэ гараа табиха болоот, зон (Холходо бэшэгээ yгэнэ).

Холхо: Дуулаа, соносоо хадаа номо hомоо зуранал бэзэбди. Эгээ яагаад тyрэhэн орон нютагаа орхижо, зooжэ шадаха зон гээшэбибди! (захиралта дээрэ номо hомоо зуража гараа табяад, саашань зондо дамжуулна).

53

Зон: Яагаа бэрхэ юм гээшэб! (гэжэ дyргилдэнэ. Зон соо yзэг мэдэхэ хyн yгы тула, бyгэдэ номоо hомоо зуража, гараа табина. Зорюута нэрэнyyдынь номо hомо бyринь хадажа бэшэнэ).

Адууша: Зooнгyй байха аргамнай юм? Захиралтадань, зон, дэмы гараа табиба гээшэ хабди.

Зорюута: (зонhоо бэшэгээ абаад) Хэрэгээ дyyргээ хадаа би мордохом гээшэ ха. Дээдэ зургаанайнгаа захяа зарлигые дyyргэхэ ёhотой болобо гээшэт! Гэнтэ хари хэлэ мэдэхэгyйн эрхээр дyyргэнгyй байжа ноёд hайдтаа ябадал тyбэг гаргажа, гутарбат. Таанарай толгой дээрэ ехэл хyндэ хэрэг болохоб шэбы даа. Мэдээрэйгты! Холхо, та энэ нютагай yбгэн, тyрyy хyн байнат, энэ ушарые зондо ойлгуулжа, эртээнhээ зоноо зooлгyyлжэ оролдохот. Тайшаа ноёндошье танда амаараа захижа айлдана hэн.

Холхо: Тайшаа ноён намай хаанаhаа мэдэхэ hэм. Байhаар энэ ехэ хэрэгтэ даабари абаха гэжэ яаха hэнбиб. Ноён боложо зyyдэлээшьегyй hэм. Энэ байhан зон бyгэдээрээ сонособо, дуулабабди. Болзор соогоо зooжэ шадаа hаа, шадана бэзэбди, yгы hаа буруута болохоо мэдэбэбди. Нэгэниинь лэ болоно бэзэ. Олоншье юумэ хэлээдшье яалайбди. Заха yзyyрэйтнай зон ород мангадта захаhаа залгюулха, yзyyрhээ yмнyyлхэ болоходоо аргаа ядажа байна hэн гэжэ хэлэжэ ошооройгты тэрэ тайшаа ноёндоо.

Зорюута: Yбгэжooл, иимэ эрид сэхээр тайшаа ноёной урдаhаа хэлэжэ болодоггyй гээшэ даа. Аяынь оложо, зохидоор айладхаха хэрэгтэй.

Холхо: Юундэ болохогyй hэм. Тайшаа ноён хадаа хyнhээ гараhан хyн бэд даа. Галзуудай Михаала, Михаалын хyбyyн Мардай, Мардайн хyбyyн Галсан бэд даа. Yбгэн ноёной уг залгаха yригyй yнгэрхэдэ тайшаа болохоо байhан Шойжид хатаниие мэхэлжэ, ooрoo тайшаа болоhон хyн бэд даа. Сэхынь хэлээрэйгты, минии хэлэhэн yгые. Нилуунhаа шулууниинь дээрэ агша.

Зорюута: Олзобой, гаралса! (Олзобойнь гаралсаад, ороно). Холхо: Зай, зон нyхэд, яаха хээхэ бэлэйбди? Ой тайгаар орон

нютаг хэжэ, ан гyрooл намнажа, ами байhан зон бидэ тала тарбаганай газарта ошоод яаха зомбибди? Туража yхэхэ зон бэшэ гyбди? Хаан ноёдто яагаа хайрагyй зон байгаа гээшэбибди? Яагаад гэнтэ манай орон нютаг ород мангадта yгтэхэ болобо гээшэб? Мyнoo жара хyрэбэб иимэ муу муухай юумэ дуулаа yзээгyй бэлэйб. Энээниие бyгэдээрээ хоёр шэхээрээ дуулаба бэзэбди, зyyдэлээ бэшэ бэзэб?

Зон: Бэшээ, шэхээрээ дуулаабди. Пагма: Яагаа зyрхэ yбдэхээр, бy дуулаhайб гэхээр юумэ дуулаба

гээшэбибди. Бидэ хyгшэд yбгэд энээниие дуулангyйгooр эндээ yхooш hэн hайбди.. Энэ хyбyyн яаха гээшэб? (Олзобойе хараад уярна).

Холхо: Пагма, боли даа тиигээд. Эхэнэр хyн эльгэ нимгэтэй хал. Ганса манай хyбyyн бэшэ, зон бyгэдын yри бэе зобохо зyдэрхэ байна. Олзобойшье олоной адаар болохол. Олон бyгэдэдэ hанаагаа зобохо

54

yгы аад, ганса хyбyyндээ hанаагаа зобохош юм! Амитай амин ганса юм. Олоной тyлooдэ yнэн ябаhан ябадал бyтэхэ, ганса хара толгойн тyлooдэ ябаhан ябадал бyтэхэгyй гэhэн юм.

Амгалан: Тэрэ ерэхэ ород ноёниие гуйгаад yзэхэдэмнай яаха юм?

Холхо: Буруу hooргэдoo хэлэ даа саш! Абаха эдихээ ябаhан ород мангадые гуйгаад юу олохо hэмди. Hайд ноёдной манайнгаа газар уhые, нютагые мандаа угтаа дуулгангyй – мэдyyлэнгyйгooр хайра хабтаанаар худалдажа эдижэрхиhэн байгаа гээшэ аабза.

Олзобой: Yгэнгyй байхада яаха юм, аба? Тэрэ ород ноёной ерээ hаань yлдэжэрхихэдэ яаха юм?

Холхо: Залуушуул иихэл даа. Ой модон олон гy, али ород мангад олон гy гэхэдэ, ород мангад олон гэжэ дуулаагyй хyн гээшэ аалши.

Пагма: (уярhан зандаа) Хyбyyн эсэгэеэ hажаажа уймар зоригтой аад, уймарлажа ябахадаа болохо хyн даа. Тиижэ бy хубир даа, юрэ, хyбyyн.

Холхо: Юрэдoo, манда юумэ буугаал ха юм даа. Айгаад hyрдээдшье яахабибди. Гансаараа дуугараад байна хаб. Оолёор сабшаhан ooгyй, олоороо хэлсэhэн зэмэгyй юм. Зон, нyхэд, нэгэ hанал зyблэл гаргажа хэлсэгты, ганса минии yгэ шагнаад миин бy байгты.

Адууша: Юрэдoo, ород ноёд эдилгэдэ дуратай юм гэжэ юугээ хэлсэгшэб. Онгоной аманда ooхэ тyрхеэд yзэхэдэ яаха юм?

Зон: Hэ, hээ, (гэлдэжэ дyрьенэ). Амгалан: Юрэдoo, энэ Адууша баабайн хэлэгшэ yгэ яагаа зyб

шэнгиб даа. Зyб hанаха хyн бии hаа, зyб гэжэ yгыт! Зон: Зyб, зyб! Ехэ зyб! Холхо: Хайшаал юумэ зyб гэлдэнэ аабта. Хаанай саазатай ехэ

ноёд аад, хэр онгон шэнги амандаа тоhо тyрхюулжэ байха юм ааб? Тиимэ ехэ ноёндо зууша hарбайжа байхань бэрхэл шэнги hанагдана. Тиихэдээ зон нyхэд юун гэжэ hанаха юм?

Адууша: Yбгэжooлнай иижэ хэлэхэ юм байна. Теэд юушье оролдонгyй орон нютагаа ород мангадта yгэжэрхихэ гээшэ гyбди? Гомдолоо баража туршаад yзэхэгyй зон гyбди?

Зон: Туршае, туршае! Холхо: Заа, тиибэл туршае даа. Амгалан: Заа, тэрэ зуулгаха зуушамнай юун гээшэ hэм? Адууша: Мyнгэн лэ юм бэд даа. Ород хyн мyнгэнhoo бэшэ манай

боро бодолой юумэ юу хэрэглэхэ hэм. Амгалан: Мyнгэн гээ hаа тэрэнээ хаанаhаа олохобибди? Холхо: Мyнгэтэй баяшуулай эндэ бэеэрээ байгаа хадань эриел!

Олонойнгоо хэрэгтэ yгэхэ юм бэзэ.. Амгалан: Тиигээ hаа энэ Адууша баабайгаа гуйха бэзэбди даа. Зон: Гуйгаа, гуйгаа! Амгалан: Тиигээ hаа, та yyри, нэгэ хоёр гурбан зууе тyрсэгyйгooр

мандаа yгэжэ, бyгэдынгээ хэрэгтэ туhалха болоот.

55

Адууша: Зонойнгоо хэрэгтэ yгэхэдэмш яабаб даа. Тyрсэгyйгooр yгэнэ аабзаб. Зон, тэрэниием бодолсоно аабзат.

Амгалан: Иихэдээ, хэрэгнэй дороо бyтэшэбэ гээшэ. Зон: Бyтoo, бyтoo, hайн, hайн! Холхо: Бай, бай, бай! Юугээш хэлсэнэ гээшэбта? Бyтэхэ хэрэгээ

бyдэргээд, сагаарха хэрэгээ харалуулаад байгуужамди гэнтэ. Юрэдoo, буряад боро зангаараа сэхэ гуйгаад, тайгаад yзээ hаамнай дээрэ бэшэ гy, миин бэрхэлхэн, сэсэрхэнгyй. Хаанай ехэ ноён байха, зууша hарбайжа зутараад байгуужамди гэнтэ.

Амгалан: Юрэдoo, би ородой зан бага бага мэдэхэ гээшэб. Буряад боро ёhоороо гар хооhон ошохогyй гээ hаа, хатандатнай гэжэ нэгэ hайн хурьган дотор баряа hаамнай хэрэг бyтэхэ бэшэ юм гy?

Адууша: Эгээ энэ Амгалан yyриин хэлэгшэ яагаа зyб шэнгиб даа. Зон нyхэд, нааныт! Зyб гээшэ гy?

Зон: Зyб, ехэ зyб! Амгалан: Тиигээ hаа, yглooдэртoo арhа суглуулхаа бодое. Али

Адууша баабайдамнай байжа болохо юм гy? (Зон Адууша тээшэ хараад байна).

Адууша: Yгы, юрэдoo, hамгандамни нэгэ hайн дотор байна ха. Энээн тухай хожомоо hайн бодолсохо байгаа hаатнай, hамгаяа yгэдoo оруулжа шаданa бэзэб.

Амгалан: Энэмнай иихэдээ баhа дороо бyтэшэбэ байна. Юумэмнай яагаа бyтэсэтэй байнаб даа. Хэрэгнай аластаа бyтэмжэтэй байхан гээшэ аабы. Иигээд ошохол хyсэл олохо хэрэгтэй болообди.

Зон: Тиимээ, тиимэ! Холхо: Аша yyриин хэрэг байна, Энэ Адууша, Амгалан бидэ

гурбан ошоё. Адууша: Бишье даа хyнэй тоодо ябалсана аабзаб. (Холходо) Та,

аха yбгэжooл, ябамаараа, ородой хэлэ ама, зангынь мэдэдэгээрээ туйлаха болоот. Танаал урдаа хараад оробо аабзаб. Энэ Амгалан yyри хажуугаартнай дабталсана аабза.

Холхо: Yгы, ядахаш юумэмнай юун байхань hэм. Тэрээхэн зууша гээшэ дээрэhээл юумэн гараал hаа гараха даа. Айгаа, тyбэгшээгээ hаатнай, би тyрyyлээд ябуужам. Та хоёр мyнooхиеэ хойноhоом баряад орооройгты.

Адууша: Юрэдoo, баhа нэгэ юумэн hанаандам ороод байна. Аша yриимнай ехэ хэрэг байна. Заарин бабайда залгуулжа, замаa сагааруулаад ошоо hаамнай дээрэ бэшэ гy? Ямаршье заhалгyйгooр, миин ошохонь яагаа халашагyй шэнгиб даа. Зон, энэ hаналым юун гэхэ байнат?

Зон: Адууша баабайн yгэ ехэ зyб. Амгалан: Энээниие, юрэдoo, энэ хyрэтэр яагаа hанаагyй байгаа

гээшэбибди. Аха yбгэжooл энэ бэеэрээ баабайдаа эьгээел. Холхо: Ошо гээ hаатнай ошоходош болохо.

56

Адууша: Yгы, баhа Гэлэн Ламбагайда хyниие эльгээхэдэмнай яадаг юм, шойжон сахюусанаа зальбаржа байхынь. Нэгэниинь туhалаагyй hаа, нyгooдэнь туhалха байхал.

Зон: Тиимэ, тиимэ! Ехэ зyб! Ламада Амгаламнай ошог! (Нашан ороно, бyгэдэдэ дохино. Суглаашан бyгэдэ бодожо, Нашанда хyндэтэйгээр доро дохино. Нашан бyгэдын дээдэ тээ hууна).

Холхо: (Нашанда) Hайн хyн hанаагаараа гэжэ, yyри, шамhаа удхатай. Шамда би ошохо болоод байhан хyм. Ши ooрoo хyрэжэ ерэбэ байнаш. (Пагма Нашанда сай аягална).

Нашан: Зай, юу hэм? Би муу юумэ халта дуулаhан аад, зyyдэ зyнгынгoo муу байхада, гайхажаруулхадаa, байжа ядаад, таанартаа гyйлгэжэ ерэбэб. Юрэдoo, юун боложо байна гээшэбибди.

Холхо: Ехэл муу муухай юумэ дуулаад, хара бyлхи залгяад, яахаш мyрoo тooреэд байнабди. Дуулаhан, зyгнэhэн юумэш хуул yнэн байхань ха даа. Газар уhамнай мангадай боложо шиидээд, энэ hаядаа нэгэ ород ноён ерэжэ, газар уhыемнай хэмжэжэ ородтоо yгэхэнь ха. Бидэ урагша хойшоо Ага, Онон, Анаа, Хёлгоёо ошохо болоо зон хабди. Гайхахадаа шамдаа хэлэжэ, шанга харюулга хyyлэхэ гэжэ hуунабди. Би yритэйб, шиш yритэйш, булта yритэйбди. Аша yриингээ тyлoo зальбаржал yзэхэ болоошо даа.

Бyгэдэ: Тиигэжэ хайрлагты, заарин баабай! Нашан: Нээрээ юм ха даа. Мyнoo yглooгyyр бодоод, толиёо

харан гэхэдэм, баруун хахашынь харалшоод байгаа. Ooртэм муу ёро тудаa гээшэ гy, али амитанда хара нyyр, тахал тамшаг буухань гээшэ гy гэжэ, гайхажа байhан хyм. Иммэл юумэн болохынь хooрхэдни толидом харуулба байна. Мyнoo саг муудаа. Урданай hайн юумэ ула болоо, мyнooнэй муу юумэ зула болоо. Амитан зон хуушанайхияа орхижо, хуби заяагаа барагдаха болоо. Худал yгэ хэлэхэдэ буян, хурьган хуса алахада нyгэл гэхэ болоо. Юрэдooл, мэргэн хараяа орхижо, мэхэшэ сагаание шyтэдэг болоhон дээрэhээ иимэ юумэ болобо даа. Тэнгэри ноёдто hайн зальбаржа, мyргэжэ, hайниие айдхажа, мууе муудхаха морин сагаан шанар хэхэ хэрэгтэй болобо даа. Зай, хэрэгээ хyyлэхэ гээ hаа, yглooдэр мyргэлтын оройдо гэр баригты. Бултаараа сугларжа, yдэшын улаaн наранаар эхилэе! Ябадалайнь яаралтай, хэрэгэйнь хэмжyyртэй hэн тyлooдэнь юhэн хоногые гурбан хоногоор тобшолжо, хэрэг yйлээ бyтooжэ yзэе даа. Шанарайнгаа модо юумэ hайханаар хадхажа, шэмэг юумынь дутуугyй хyсэтэр тyхеэрхэ хэрэгтэй. Архи, тooлэй элбэгээр зон асараг. Дутуу дундаар асараа hаа, hанаhан hанаа, зориhон зориг бyтэхэгyй.

Холхо: Баhа Гэлэн ламбагайдаа Амгаланиие эльгээжэ, сахюусандаа зальбарыт гэхэ гэжэ байна гээшэ хабди. Зон ядаха шадахадаа, хоёр ёhомнай бурхан тэнгэринэр хамhажашье hаа туhалха, нэгэниинь туhалаагyй hаа, нyгooдэнь туhалха гэжэ hанана хабди даа, зон.

57

Нашан: Байза, юун гэнэ гээшэбши yyри? Мэргэн хара мэдэхэ аад, мэхэшэ сагаан мэхэлхэ аад, хамhаржашье hаа туhалха гэжэ хэн шамда хэлэhэн юм? Хара сагаан хоёр харша гээшэ. Хамаг зоной hанал хара сагаан хоёрто хубаалдажа байжа юун бyтэхэ юм? Бyтэхэ хэрэг бyтэхэгyй, hанаhан хэрэг hандарха! Yзэхэт! Иихэ аад намда хэрэг хyyлэхэмнай гэжэ яагаа бэрхэ hанаабта! Яба, урданайнгаа юумэ ула болгоhоороо байгты! Мэхэшэндээ мэхэлyyлhээр байгты! Зальбарха, дурдахагyйб!

Холхо: Yyри, яалайш! Зонойнгоо хэрэг yйлэ бyтээ! Ши бидэ хоёрой хара сагаанай илгаа тоосолдожо байха саг бэшэ. Бy уур сухал боложо тайдхара, бyтээ зонойнгоо хэрэг!

Нашан: (дуугай боложо тайдхараад) Саг муудаал байна даа. Улаaн дэгэлтэнэй олон болоhоор улад зомнай бyри уруугаа орожо байнхай. Урданайхияа орхидог болоhонhоо иимэ муу юумэ yзэгдэхэ болобо даа. Иимэл саг ерээ ха юм даа. Yyриингээ yгэдэ yсэрээдшье яалайб, зальбаржал yзэхэ болоо аабзаб даа.

Холхо: Yгы тэрэл hэн бэзэ. Арсажа яалайш, аша yриингээ хэрэгтэ. (Гончик орожо ерэнэ).

Зон: Гэлэн ламбагай, дээшээ морилогты! (гэлдэжэ бyгэдынгээ дээдэ тээ, Нашантай зэргyyлэжэ уулгана).

Гончик: Битнай баhал муу hайн юумэ дуулаад, юун боложо байгаа юм ааб гэжэ ерэбэлби.

Холхо: Муухайл юумэ болоод байна. Хари хоёр ехэ аха заханууднай ерэбэ байнат. (Нашан Гончигой орожо ерэхэдэ hууридаа hуужа, зоной Гончигые ехэ хyндэлхэдэ ехэ атаархажа, жyтooрхэжэ, дурагyй, Гончик уруу хёлойжо харана. Гончигые дээдэ тээгээ hуулгахадаа hууряа yгэнгyй, доошоо боложо yгэнгyй, Гончигые тyрин татажа hууна).

Гончик: (Нашанда) Баабай, амгалан hайн байнат? Нашан: (Харюудань мэндын yгэ хэлэнгyй, Гончигые хёлом гэжэ

харана). Гончик: Баабай, иихэдээ яасагаадаhaнтнай хyрэбэ гээшэб?

Харалсаха гээ hаа харалсаагаад yзэе! (Нашанай урдаhаа мэхэтэй хоротойгоор энеэбхилэн хараад, хоюулаа бэе бэеэ гэтэлсээд, элдэбээр харалсажа байна. Гэтэлсэжэ харахадаа, Гончигынь наадалhан шэнжэтэйгээр нэгэ энеэбхилэн, нэгэ хурсаар хёлойжо харана. Нашан нэгэл янзаар ехэ хурсаар алдангyй Гончигой урдаhаа хараад, гэтээд байна).

Холхо: Yгы, иихэдээ эдэмнай дээрээ оройгyй хоёр баабайнарнай яалсажа байна гээшэб, хyлзэлдээн хоёр буханууд шэнги. Буханууд боложо мyргэлдэхээ hанаагyй hаа, хyлзэлдэхээ болиит! (Гончик Нашанай урдаhаа нюуртань бyри дyтэлэн, Нашанай хорынь бусалган энеэбхилнэ. Нашан Гончигой нюурай oрынгoo нюурта дyтэлхэдэ тэсэнгyй гэдэргэжэ гэнтэ хитагад гэжэ Гончигhоо бага холодоод, бooгэй янзаар нёлбоhоороо турьяжа нёлбоод, ехэ дошхон хахир

58

хоолойгоор «эдилдэбэл эдилдэе» гээд, Гончигые бии шадалаараа альгадажархина. Гончигынь Нашанайнгаа гэзэгэдэ аhашоод, Нашаниинь Гончигой шэхэндэ мyн аhашоод, хоюулаа бодоод зууралдажа носолдошоно. Зон бyгэдэ бодожо, гэр соо хooрсэг хooмэй, шууяан болоно. Нашан Гончик хоёрые hалгаха гэжэ ехэ оролдоно).

Хyшэгэ

6-дахи yзэгдэл Нашан хэрэг хэнэ

Hэеы гэр соо yзэгдэлэйнь эхиндэ хамаатан: зон, хоймороор Холхо нэгэ хyгшэнтэй, шанартай ехэ эсэгэ боложо, дээгyyр hууна, хадагаар залаалhанууд; Нашан баруугаар hуужа бooлэхэ гэжэ байна. Гэрэй хойто xанаар гурбан зулатай шэрээнyyд. Зон малгайгyй, Нашан шанарай ехэ гурбанhаа бэшэ.

Нашан: (архяар хyндэлyyлнэ) Шанарайнгаа модо юумэ хyсэд хуу хадхаа гyт, шэмэг юумынь хyсээгээ гyт?

Холхо: Тyхеэргэмнай бэлэн болоод лэ байна. Юумэмнай ехэ урагшатай байгаа, хэрэгнэй бyтэмжэтэй байхань ха гэжэ зон бидэ баяртай байнабди. Yyри, иигээд эхилyyлмээр yе болоод байна гээшэ ха. (хэдэн yбгэдтэй бодожо, Нашанай залаада хадаг уяна).

Нашан: Заа, иигэд гээд шанарайнгаа мyргэл эхилyyлэе даа. Зон, хэрэг зоригоо мэдэнэ бэзэт?

Зон: Мэдэнэ, мэдэнэ! Холхо: Yyри hайса зальбаржа, хэрэг yйлымнай хyсэд бyтooжэ

хайрал! (Нашанда духаряа барина). Нашан: (духаряа абаад уухаяа байхадаа) Хариин харатанда

харюулга, хорын боротондо бусаалга хэхэмнай гээшэ. Газар уhаяа хариин хyйтэн гарта алдаха адхахагyйн арга хэхэмнай гээшэ. Иигээд шанараймнай мyргэл эхилхэнь. Зон бyгэдэ hайса зальбаржа байгты, hанаhамнай hайханаар, зориhомнай зохидоор бyтэхэ болтогой!

Зон: Yреэлээр болтогой! Нашан: Заа, мэндэ! (духаряагаа ууна). Зон: Мэндэ! (баруун гараа yргэжэ дохижо, hyгэдэжэ байна.

Нашан hууриhаа бодоно. Шанарай эхэ эсэгэhээ бэшэд бодоно. Нашан бэеэ арсадажа арюулаад, уhадажа угаагаад, амитай оргойгоо yмдэжэ, бэеэ гэлгээжэ, зэhэжэ заhаад, hорьбоо абаад, хyсэд бooгэйнгoo ехэ ёhоор ёhолжо, гал гуламта нара зyб тойроод, бэлдэhэн зулатай шэрээнyyдэй урда ошоод, баруун хойшоо хаража дохёод, мyргэлoo эхилyyлбэ. Шанарай эхэ бэшэ зон зогсоод, малгайгаа yмдooд байна).

Нашан: Шэрэг, шэшэр, гэрэг! (гэжэ бyгэдые арюулна) С…o…o…г! (зон бyгэдэ hэхэржэ hуугаад, дохино, нам боложо hууна).

I Yндэhэтыем отолжо,

59

Yргэн сагаан шанар хадхажа, Хушуутайем холбуулжа, Зyhэтэйень зyйлyyлжэ, Шэмэг ендэрынь хyсээжэ, Эрьюу улаaн загалмай дэбюулжэ, Эмниг сагаан шанар дэлгэжэ, Огторгойн yyлэн гарбал, Эжы абын угтаа зорюулжа, Харатанииемнай харюулхын тyлoo, Эхэ сагаан шанар зyбшooгыт! Эрилгэдэ байhан гарбалнуудта Хун шубуун эхэтэн, Хуhа модон сэргэтэн, Хори буряад гарбалтан, Бyгэдэ мyргэн зальбарнал! Эхэ сагаан шанарые Эзэн ехэ гарбалда Хyргэлсэхын тyлooдэ Уг ехэ гарбалаа Энэ ехэ тахилда Урин дууданаб! Энэ олон амитанай Yйлэ хэрэгынь бyтээлыт! Эзэн ехэ зэлгэнyyдни, Эрдэмытнай эрижэ, Эхилyyлэн дурдахам! Хаан ехэ гарбалнуудни, Хайрынай гуйжа, Xамтаруулан дурдахам!

(зyг бyреэ хаража дохёод, баруун тээшэ эрьелдэжэ хараад, hорьбоороо газар шангаар тулаад, дуугаа бага шангадхажа, хyнхинэмэ hайхан хоолойгоор) Баруунаймни зyгэйхин

Табин табан тэнгэри! Табантанай тайлгын Табинтанай зальбарахын Баруун хойто зyгтэ hуурилhан, Хяра газар буудалтай, Хяhалан газар болзортой, Амитан бyгэдын hyлдэ, Тooнэтэй зээрдэ моритой, Хяhаан улаaн тэнгэри, Хиндуу улaан хатан эжы! Баруун урда зyги hууриhан, Огторгойдо hуудалтай,

60

Гал улаaн залинтай Огшомhоо дэгдэлгэтэй, Хурдан санхир моритой, Сахилгаан сагаан тэнгэри, Зарлиг хатан эжы! Орой дээрээ hуудалтай, Хамаг амитанай сахюусан, Одон сагаан тэнгэри! Эрьмэг yyлэн дугытай, Yнсэн yyлэн гэшхyyртэй, Шэрдэмэл улаaн хаалгатай, Шэрээмэл болод шyргэтэй, Хyн, малай хэшэг yгэгшэ, Хyхэ Манхан тэнгэри, Хyхылэн хатан эжы! Хайратанайнгаа ехэдэ Хамаг юумые заяанхай, Хаан заяаша тэнгэри, Наана hайхан дуулыт! Энэ байhан буряад зон Эжы абын угта Эмниг сагаан шанар дэлгэжэ, Энэ хэрэг хэнэл! Шанар дээрэ hэлгыт, Шатар дээрэ гэшхыт! Буряад бyгэдын хэрэг хэлсыт, Зон бyгэдын зоригы зохёолсыт!

(Баруун тээшэ дохижо, мyргэжэ дyyргээд, тyргэн гэгшээр зyyн тээшэ эрьелдээд, ехэ хараад, hорьбоороо тулгаад, шанга гангарма дуугаар) Зyyнэймни зyгэйхин,

Дyшэн дyрбэн тэнгэри! Дyрбэнтнай тайлгын, Дyшэнтнай зальбарахын! Хэбтэ байhан модые Хэмхэ нэрьен бууhан, Хэлхы hайхан сахилгаа Сэсэрлэн дэгдэhэн, Хyрин зээрдэ моритой, Эдеэнэй хэшэг yгэнхэй Гyжэр Гyнгэр тэнгэри,. Гyжэр хатан эжы! Хара yдэшэ буудалтай, Хара тyмэр дохилготой, Арбан гурбан боомые

61

Эдэгээдэг андагаартай, Хаан Боомо тэнгэри! Шэнэhэн модон шэрээтэй, Боро улаaн xонин шyyhэтэй, Адуунай хэшэг yгэнхэй, Атаа улаaн тэнгэри, Удаадани хатан эжы! Оройгyй огторгойн yyлэн дугытай, Оёоргyй бyрэн далайн зyлхэ буудалтай, Гунан хyрин буха хyлгэтэй, Гунжан хyригшэн yнеэн hаалитай, Yхэрэй хэшэг yгэнхэй, Хаан годли улаан тэнгэри, Гунша хатан эжы! Буряад бyгэдын мyргэл болобол, Тахил дээрэнь тайдхарыт, Зула дээрэнь зохирыт, Шанар дээрэнь hэлгыт, Шатар дээрэнь гэшхыт! Наян найман шаты гэшхyyлсэжэ, Ерэ юhэн гyлии дамжуулсажа, Эхэ сагаан шанарай Эхэ эсэгэ модонтойнь, Эмниг юhэн хюуратайнь Зyhэтэйгынь зyйлyyлжэ, Зyг бyриин гарбал дамжуулжа, Хушуутайгынь холбуулжа, Холо ойрын гарбалаа дамжуулжа, Эрилгэтэ yyдэндэнь хyргэлсэжэ хайрлыт! (Зyyн тээшэ дохижо, мyргэжэ дyргээд).

4 (Хойшоо хараад hорьбоо тулгажа байжа, шанга дуугаар)

Эрдэмэйнгээ ехэдэ Эрэ хyн бoo болгонхой Эзэн тэнгэри зэлгэнyyдни Хаан тэнгэри гарбалнуудни, Наана hайхан дуулыт! Газаa далайн aрал дээрэ hуурилhан Хаан бooлингyyд тэнгэри! Халзан сагаан мориие Хазааргyйгoo дyyлюунлэнхэй, Хажар мундуу Манжалай! Хайратанайнгаа ехэдэ Хамаг олон амитанда Дарханай эрдэм yгэнхэй,

62

Хаан дархан ноён баабай, Хара Маха тэнгэри, Тахил дээрэ морилыт, Шанар дээрэ hэлгыт, Шатар дээрэ гэшхыт! Yлгэн hайхан дайдынгаа Хоёр зyгээйнь yyдэ баринхай, Гарбал ехэ тэнгэринyyдни, Наана hайхан дуулыт! Баруунай зyгэй Гурбан дабхар yyдэнэй Наада захын yyдэ hахинхай Сахир тэнгэриин хyбyyн, Оройдоо ганса нюдэтэй, Оошодоо ганса шyдэтэй, Оёортоо ганса хyлтэй, Содхо ноён тэнгэри! Дунда yyдые hахинхай Хуаа добын эзэн Хуаандайн хyбyyн, Хуаа Солбон ноён тэнгэри! Саaда захын yyдэ hахинхай Унирма ноён тэнгэри! Зyyни зyгэй yyдэ hахинхай Ганса хyхэ добын эзэн, Хyхэнсэй ноён тэнгэри, Тахил зулада морилыт, Шанар дээрэ hэлгыт, Шатар дээрэ гэшхыт! (дохижо дyyргээд, нэгэ шэрээтэй зулын

урда зогсоод) Эбэрэймни монголой Дyшэн дyрбэн ноёдни, Ойхоноймни уулын Олон мyнхэ ноёдни, Бyгэдээрээ бyтooлсыт, Буряад зоной хэрэгые Хамагаараа харалсыт Хамаг зоной хэрэгые! Буряад бyгэдэ зон Шанар ехые хэнэл! Наран саран гарбалаар, Надхан ехэ тyшэлгээр, Уг ехэ гарбалда Дамжуулжа хyргэлсыт! (дохижо мyргooд)

63

Арымни газарай Арбан гурбан ноёдни, Наана hайхан дуулыт! Хаан хюурын хyбyyн, Хаан одо ноён, Солбон хатан эжы! Бoo ноён Бyхэ ноён Бyмбэй хатан эжы! Хаан Hотой бyргэд шубуун ноён, Шомшоргошо хатан эжы! Ойхон уулын арада Эльгэн хара хабсагай шулуун hууритай Yнэгэнэй хyбyyн, Ажарай ноён баабай! Гал улаан hэлмэ далайhан, Хуаа Солбон дошхо ноён! Бархан yндэр байратай Баргажанай эзэн Хажар сагаан ноён! Амитанай эзэн, Ахы буумал ноён! Ангарай эзэн, Ама сагаан ноён, Hоёо сагаан хатан эжы! Эрхyyгэй эзэн, Хаан заргаша ноён, Заабариша хатан эжы! Нарин зyлхын эзэн, Эмниг сагаан ноён, Эрдэмтэ сагаан хатан эжы! Мундарга уулые hуурилhан Буха ноён баабай! Будан хатан эжы! Хуhа модон сэргэтэй, Хун шубуун эхэтэн, Хоридой мэргэн эсэгэтэй, Буряад бyгэдэ зоной Гуйлга мyргэл болбол, Тахил дээрэ морилыт, Зула дээрэнь заларыт, Хэрэгыень зохёолсыт! (Дохижо мyргooд)

6 (Баруун хойшоо хаража, hорьбоороо тулаад)

64

Налхан ехын yyдэндэ Найман улаан хyбyyе Найгуулжа бooлэнхэй, Найман алтан толиие Тooрэглэжэ бууhан Аляа юhэн басагад! Юурэн эхын yyдэндэ Юhэн улаан хyбyyе Юрьюулжэ бooлэнхэй, Юhэн алтан толиие Зугаа барин бууhан Зэрлиг юhэн басагад! Тyб газар буудалтай Тyхэреэн газар наадатан Аляа юhэн басагад, Абжаанадни, эрьеыт! Эхэ сагаан шанар эрьюулжэ, Эрьюу улаан загалмай дэбюулжэ, Торгон сагаан залаагынь хиидхyyлжэ, Эжы абын угта хyргэлсыт! Наян найман шатые гэшхэлсыт, Эрэ юhэн гyлыень дамжалсыт! Шанар дээрэнь hэлгэжэ Шатар дээрэнь буугыт! (Дохижо мyргooд)

7

(Уг гарбалайнгаа тахил шэрээень тойрожо, урдань ошоод, дохёод hорьбоороо тулаад) Уг гарбалаа дурданаб!

Зургаан хyлтэ тахилдаа Зуун хyлтэ зулада Урин дууданаб! Хун сагаан хонин тахилыетнай табинаб! Тахил дээрэнь тайдхарыт, Зула дээрэ зохирыт! (Хэсэ абаад сохино) Хээрын шэнээн хэсэеэ дэлэднэб, Хэтэ ойрын гарбалаа дурданаб, Yргэн Энгидэйн сэлгеэ, Yндэр Бyтyyбхэйн наадан! Бyтyyбхээнэй эзэн Соболхооб бoo, Бурхата буурал абамни, Энэ хэрэг yйлэ бyтээлсыш, Тахил шарууhанда морилыш! (дохижо мyргooд)

65

8 Уулаяа утараашан, Уhаяа ундалаашан, Урда хойто уулые шэрээлээшэн, Хадын хаалюуд, Хамаг зоной бooлюуд! Бутын бурхашуул, Буряад зоной бooлюуд! Хариин хамнигад, Ooрэйн yбгэд, Энэ yйлые бyтээлсыт, Тyрэ шарууhанда hуулсыт!

(Дохижо мyргэнэ, тооно ooдэ hарабшалан харана. Зон жэхыжэ бэе бэедээ шэбээжэ, дохижо, hyгэджэ байна).

9 (Гэр соогуур эрьелдэжэ хаража)

Уняагаа угсараашан, Ханаяа хагсараашан, Гэрэйм онгод!

(Хана уняагай дээгyyр hарабшалжа харана. Зон айжа, урагшаа болонод) Хадхамал сагаан шанарые

Хаан дээдэ гарбалда дэлгээлсыт! Зуун хyлтэ зула, Зургаан хyлтэ тахил, Хун халзан xонин шарууhан Эдеэн дээрэ уринаб!

(Дохино) 10

(Yyдэ уруу хараад)

Юhэн тайлаг сагаан хyyгэдэй

Торгон сагаан залаa хибэрхэйгyй,

Юhэн сагаан мориной

Туруу доронь тооhогyй!

Эзэн дээдэ гарбалда

Энэ хэрэгые хyргэжэ,

Баруун амаа татажа,

Багларан сугларжа,

66

Эжы абын хотондо

Энхэ мэндэ хyргэлсыт!

Бурхан ехэ гарбалнуудта

Буряад зоной хэрэг хyргэлсыт!

(Дохижо мyргooд)

11

(Зyг бyреэ эрьелдэжэ байжа)

Баруун ехэ тэнгэринэрни,

Богдо ехэ ноёдни,

Бyгэдээрээ морилжо

Буряад зондоо туhалыт!

Эзэн ехэ зэлгэнyyдни,

Уг ехэ зэлгэнyyдни

Олоноороо морилжо,

Улад зоноо yршooгыт!

Yндэр тэнгэри абамни,

Yлгэн дайда эжымни,

Алма сагаан саран абымни,

Амитан олон зонойнгоо

Абар туhань болыт!

Хамагаараа харалсыт,

Хамаг зоной хэрэгые!

Бyгэдээрээ бyтooлсыт

Буряад зоной хэрэгые!

Дуудахым дуулагты,

Иммэ хэрэгээр уриналби! (гэжэ Нашан мyргэл гэртэ дргээд)

67

12

(Зyyн тээшэ эрьелдэжэ хараад, hорьбоороо шанга тулаад, шанга дуугаар)

Хамагайнь hyyлдэ

Харын ехэ зyгэйнхиниие

Хамаг зоной тyлooдэ

Хамhабари эрин дурданаб!

Зyyнэй муугай зyгэйхин,

Зyhэ буруу дайдынхин!

Нарагyй тэнгэриин

Ногоогyй дайдынхин!

Бyрэн хара тэнгэриин

Буртаг бала дайдынхин!

Тад хара тэнгэриин

Тад дайдынхин!

Шуhа улаан тэнгэриин

Шулуун хара дайдынхин!

Галта улаан тэнгэриин

Галзуу улаан дайдынхин!

Шурхирма hалхин,

Шуhан бороо,

Шулуун мyндэр!

Тад-няд дуун,

Тагшын шэнээн мyндэр

Тэр-нир дуун,

Тэбшын шэнээн мyндэр!

68

Аянга ехэ буудал,

Аюул ехэ нэрьеэн!

Гал ехэ сахилгаан,

Газар ехэ доhолгоон!

Улаан шуhан ундатан,

Хyнэй мяхан хyнhэтэн!

Дабирхай хара эдеэтэн,

Даг хара тогоотон!

Тохойн шэнээн бэетэн,

Туулайн шэнээн моритон!

Yрooлэ бэетэн,

Энгэргyй hэлтэн,

Yбсyyгyй хадангир,

Гаргyй тахирнууд,

Хyлгyй могсорнууд,

Нюдэгyй балайнууд,

Шэхэгyй дyлиинyyд!

Бyгэдыетнай уриналби!

Тyглэгэр ехэ

Тyрэ шарууhанда hуулсыт!

Нармай ехэ

Найр нааданда найрлалсыт!

Хэрэгыем хэлсыт,

Зоригыем зохёолсыт! (hорьбоо yргэжэ иишэ тиишээ эрьелдэжэ, hарабшалжа харана)

Буряад олон бyгэдые

69

Борын ехээр бордоошоной

Борбыень булгалыт!

Можыень могсолыт!

Hyyжыень hyнгэлыт!

Хамаг олон баряаша

Харын ехээр харлаашанай

Хyлыень хyндыт!

Гарыень гасыт!

Атаатанииень абалыт,

Аха сулынь мандуулыт!

Мyеэтэнииень мyшхыт,

Мyнхэ сулыень мандуулыт!

Маряалhан hайхан мяхаарынь

Эдеэ хэжэ найрлыт!

Шуhалhан hайхан шуhаарынь

Унда хэжэ жаргыт! (иишэ тиишэ дохижо хyндэлooд)

13

(Эхэ эсэгээ мэндэшэлжэ, гэрhээ гарахадаа урдань ошоод, бooлэнэ. Эжы абадаа мyргэнэ)

Тyлэhэн hайхан гуламтадань зальбаржа,

Халуун hайхан хотонhоонь

Хагдамал сагаан шанар дэгдээжэ,

Хаан дээдэ гарбалай yyдэндэ

Хyргэхэ, тулгаха гэжэ мордонолби!

Энхэ мэндэ бусаха тэхэрихын тyлoo

Yреэл табижа, зальбаржа байгыт!

70

(Нашан иижэ бooлooд, гуламтые нара зyб юhэ тойроод, гэрhээ шанартаа гараба. Хойноhоонь зон бyгэдэ юрьежэ гарана. Газаa хэсэ дyнгинэнэ. Нашанай бooлooн дуулдана).

Хyшэгэ

7-дохи yзэгдэл

Зон гэнжэнээрые гуйжа ошохоо байна

Холхындо Холхо, Пагма, Олзобой, Адууша, Амгалан гэгшэд байна.

Холхо: Ород ноёндоо ошохо сагнай болобо. Тэрэ зуулгаха зууша абаад тyргэлжэ ошоё.

Адууша: Заарин баабайдаа хэрэгээ хyyлэжэ, ябадал мyрoo сагааруулаашье hаа, эгээ yнэн ошохо болоходоо, яагаа зyрхэ алдаад байнабиб даа. Хай, байхам гээшэ ха. Минии ябалсахаар бэшэ, хатуу бэрхэ ябадал гээшэ байна.

Холхо: Зyрхэ алдахаар юун байнаб? Ошолдохош, хyндэ хyн нэмэри. Баян хyн yгытэй ядууда эрэ доргон аад, yнэн сагта зориг зyрхэ yгы хаш.

Адууша: Заа, тиигээ hаа энэ заaрин баабайгаа yбиг тyшэг болгожо абажа ошоо hаамнай яаха юм?

Холхо: Тэрэ yлгэ hалга юумые абаашаад яалайбди. Хэрэг хyyлэhэмнай хyрoo. Тэрэнээ абаашабабди гэжэ ябаhаар, гэнтэ ород мангадай урда онго тэнгэриинь габаруулжа, хубиржа болохобди.

Юрэдooл, олоноймнай одо заяан мэдэхэ даа. Манай харюудаад байха юумэ yгы. Хyн аад хyнhээ айха гэжэ яаха юм! Yзэhэн лэ ород бэзэ. Тэрээхэн ама тоhодолго гээшэ дээрээл яаха зон hэн бэзэбди.

Пагма: Yбгэжooл, юрэдoo, yбгэрhэн хойноо эрэлхэжэ ород ноёной урда ама гарааб гэжэ бy бай гэнтэ! Yбэштэй зоригтой аад, уймарлажа байхадаа болохо хyн гээшэш.

Холхо: Эхэнэр хy сухарюулан хэлэжэ, эрэ хy ябуулан хэлэхэ ёhотой. Ши, Пагма, намай бy сухарюулжа хэлэ. Мyртэй хyн hаа ябуулан хэлэхэ hэн аабаш даа. Эхэнэр хyнэй yhэниинь уташье hаа, ухааниинь богони гэжэ шамhаа удхатай.

Олзобой: Аба, минии ошолдоо hаа болохо гy?

71

Холхо: Хyндэ хyн нэмэри, ошолдоходош болохо. Эрэ хyн юумэ yзэжэ ябахадаш болохо.

Пагма: Ши yбэштэй мyрooрoo ябаха hаа яба! Хyбyy бy дахуул! Хyбyyн, хаaна ошолдохом гээбши? Эсэгээ hажааhан уймар зyрхэтэй аад, ород ноёной урда уймарлажа, мугыдажа байхадаа болохош.

Холхо: Хyбyyн, байха болоо хаш даа, эхынгээ иижэ байхада.

Олзобой: Ород ноёдые yзээгyй аад, yзэhэйб гэжэ hанаалби, эжы.

Пагма: Яатараа ород мангашы yзэхээ hайхашаагаа хyмши даа, эсэгээ дахалсажа ябалсаха болоо бэш даа.

Олзобой: Заа, hайн даа, эжы.

Амгалан: Юрэдoo, бyдyyниинь хэлэхэдэ, тэрэ ород ноёнhоо юун гэжэ гуйха тайха зонбибди?

Холхо: Энэ Энгидэй нютагымнай бy абыт, абаа hаатнай туража yхэхэ болохолди, тyрэhэн нютагаа орхижо шадахагyйлди, ехэ хайратай гээшэл гэжэ хэлэхэ хэрэгтэйл даа. Ши, Амгалан, ород хэлэтэйгээрээ энэ гуйха yгэеэ hайн хэлэжэ yзэхэ гээшэш.

Амгалан: Юрэдoo, эрдэм шадалаа гаргажа yзэхэ аабзаб, бараг бэшэ ха гy.

Холхо: Заа, иигээд ябая. Тэрэ зуушаа бy мартагты! (Холхо, Адууша, Амгалан, Олзобой орёолтотой юумэ абаад, гарахаа hууриhаа бодоно).

Адууша: (гарахадаа) Пагма абгай, hайн байгты! Хойноhоомнай баhа зальбаржа байгаарайгты!

Пагма: Заа, заа. Мэндэ hайнууд хэрэгээ hайн бyтээжэ ерыт даа!

Бyгэдэ: Yреэлээр болтогой!

Хyшэгэ

8-дахи yзэгдэл

Зоной найдалгатан гэнжэнээрые гуйна

Hэеы гэр соо hандалитай шэрээ. Yзэгдэлэй эхиндэ гэнжэнээр гансаараа гэр соогуураа урагша хойшоо ябажа дуугаржа байтарынь Холхо тyрyyтэй дyрбэн орожо ерэхэ.

72

Гэнжэнээр: Энэ yбэштэй зэрлиг буряадууд намда эдилгэ yгooд yзэхэ гээ хаш даа. Эдэш намда юу асаржа yгэхэ ааб. Эмээлтэй hайн мори асaржа болохо. Тиигээ hаань тэрээгээрынь агнуурида гарахаб. Эдэш ангууша зон, булгануудыш асаржа болохо. Тиигээ hаань hамгандаа эльгээхэб. Яагаад баярлаха hэн хаб! Эдэш хyyгэд шэнги гэнэн зон. Иимэ зонhоо эдилгэ абахадаш нyгэл бэшэ даа. Газар уhаяа хэдыдээш бусаажа шадахая болёо. (Эти глупые дикари должно быть хотят дать мне взятки. Интересно, что они принесут мне. Возможно, дадут мне хорошего коня с седлом. Ездил бы на нем на охоту. Они ещё охотники и могут принести мне и соболей. Тогда пошлю их жене. И она была бы рада. Они глупы, как дети. С такого народа и взятку брать не грешно. Почем они зря дадут мне взятки – все равно земли им не вернуть).

(Холхо, Амгалан, Адууша, Олзобой дyрбэн орожо ерэнэ. Амгалан монсогор боолтотой юумэ бариhан. Бyгэдээрээ дохино).

Амгалан: Драастии, паря, господин ноён гэнжэнээр!

Холхо: Та, гэнжэнээр ноён, газар уhымнай хэмжэжэ бy абыт! Абаа hаатнай бидэ буряад зон булта туража yхэхэлди, тyрэhэн нютагаа yгэжэ шадахагyй байналди. Газарымнай бy абыт! (Hooргoo нyхэдтoo гyбэд гэнэ). Гуйжа тайха yемнай болоо.

Олзобойhоо бэшэн: (доро дохино) Хайрлагты, ноён! (гэлдэхын yедэ Холхо боолтотой юумэ Амгаланhаа абаад, арhынь бултайлгаад гэнжэнээр тээшэ барихаа забдажа байна). Энэ эйтэ манай наш зон нарууд танай бааш баба хатунда бэлэг пудаарха бариха пудариид наада хэрэгтэй гэжэ хэлэхэ губарилдаа. Хайрлагты, ноён! Тогтоожо харлагты!

Гэнжэнээр: (Холхын бариhан юумые ехэ обёоржо, тонгойжо, гайхаhан шэнги тyрyyн хараад, хурьганай арhан гэжэ танихадаа гансата урмаа таhаржа, шэгээ хубилгаад, сухалтайгаар бадашажа хэлэнэ). Что это такое! Берите обратно!

(Адууша Амгалан хоёр гэнжэнээрэй бадашахада сошон, гэнтэ гэдэргээ сухарина).

Холхо: (Арhаа гэнжэнээртэ hарбайhан зандаа) Тогтоожо хайрлагты, ноён. (Хойшоо нyхэд тээшэ хараад шyдoo зуужа). Таанад хубхай хойшоо буляалдаашатнай юм! Амгалан, ши наашаа урагшаа ороод, дабталсыш, хэлэтэй аматайгаараа!

Амгалан: (урагшаа ороод) Наш нарууд бааш супруга пудриид нада губриид. Наш бурядсха обииша заншал байха наада.

73

Олзбойhоо бэшэн: Хайрлагты, хайрлагты! Тогтоожо хайрлагты!

Гэнжэнээр: (газар бyри шангаар дэбhэжэ, бадашана). Убирайтесь вон с вашими вещами! Ещё вздумали вернуть свои земли мерлушками!

Бyгэдэ буряадууд: (боолтотойгоо аалихан газарта табяад, гэдэргээ баахан сухарина). Хайрлагты, тогтоожо хайрлагты!

Гэнжэнээр: (газар бyри шангаар дэбhэжэ бадашана). Убирайтесь вон! (Адууша ехэ айжа сошожо, хойшоо yyдэ уруу даб гэнэ).

Холхо: Адууша наашаа боло, юунhээ айгаабши! (Адууша hooргoo ерэжэ нyхэдooрoo ниилэнэ, hалаганажа, шэшэржэ хyл дээрээ арайл тогтожо байна).

Холхо, Амгалан, Адууша: Хайрлагты, тогтоожо хайрлагты! Газар уhымнай бy хэмжыт, бy абыт!

Гэнжэнээр: (Газар дэбhэжэ, гараараа туйлгyyй шангаар шэрээгээ шаагаад, yлэмжэ шангаар хашхарна). Вон! Вон!

(Адууша туйлгyй сошожо айhандаа, гэдэргээ тyргэн сухарин гэхэдээ аягyйгooр унашана).

Холхо: (Адууша тээшэ) Иихэдээ яажа байна гээшэбши? (гээд гэзэгэhээнь нэгэ угзаржа бодхооно. Нyхэдтoo) Hайса дохигты! Шангаар гуйгты!

Олзобойhоо бэшэд: (Гэнжэнээрэй урдаhаа ехэ шанга хоолойгоор) Тогтоожо хайрлагты! Хайрлагты, ноён! (боолтотойгоо газарта табяад гэдэргээ сухариhаар гарана).

Гэнжэнээр: (боолтотой юумые хyлooрoo гаража ябагшадай хойноhоо yдьхэлжэ, газар дэбhэжэ) Убирайтесь вон! Чтоб в глаза вас не видел больше!

Адууша: (гэнжэнээрэй шангаар бадашахада, боолтотойе мухарюулан yдьхэлхэдэ, hайн сошожо, ехэ шангаар «Арат ээ!» гэхэдээ гэдэгэд гэжэ сошоод, нyхэдhoo урид гyйжэ гарана).

Олзобой: (нyхэдhoo бага yлooд, гэнжэнээр тээшэ шyдoo зуужа, нюдаргаа зангидажа занана). Энээниие хара, yзэхэш, нохой! (гээд, гэдэргээ сухарин гарана).

Гэнжэнээр: (Олзобойе хараад) Я тебе дам, шельма! (гэжэ даб гээд нлэшэнэ).

74

Хyшэгэ

9-дэхи yзэгдэл

Олзобой Сэсэг хоёр бэе бэедээ дуратайнууд

Нашанай гэртэ. Yзэгдэлэй эхиндэ Олзобой Сэсэг хоёр баруугаар гараа барилсаад hууна. Олзобой сахюуртые арадаа yргэлhэн. Тиигээд Олзобой гараха.

Сэсэг: Энээхэн hамбаанда ши байд гээд ошо, бy яара. Энээнэйш хойшо уулзахамнайш бэрхэ болоо. Танайхи урагшаа Ага, манайхи Хёлго зooхэ гэжэ байнабди. Удахагyй хахасахамнай гээшэ. Энэ хyрэтэр yелжэ ябаа аабзабди. (нюураа бyтyyлээд уйлана).

Олзобой: Ши бy уйда. Ород мангадhаа тодхортожо зooдэл болохонь гээшэ. Ши бидэ хоёр юунэйш болоо hаань хахасаха ёhогyйбди. Сэсэг ши минии хэтымни нyхэр болохо ёhотойш. Заа гy? Намда yгээ yг? (Сэсэг гарынь адхаад, нюурынь хараад байна).

Сэсэг: Теэд, энэ хоёр тээшэ зooхэ болоод байхадаа яажа нyхэсэжэ шадааха зонбибди? Биш энээн дээрэhээ хара бyлхи залгяад байнаб.

Олзобой: Шамhаа бэшэ нyхэр намда хэрэггyй, ши бидэ хоёрые yхэлhээ бэшэ юумэн хахасуулжа шадахагyй. Сэсэг, сэхээ намда хэлыш, нyхэрни болохо гyш, али yгы гyш?

Сэсэг: (аалиханаар) Болохоб.

Олзобой: (hанаа алдаад, сэдьхэлээ ханажа баярлаад) Заа, ши намдаа энэ yдэр yгэеэ гэбэш даа. Yелжэ ябаанаймнай yреэл хyсэлдэбэ гээшэ. Гансал эжы абануудаймнай yреэл, зyбшooл хэрэгтэй болоо. Удангyй абамни шамай эрижэ ерэхэ. Биш хooрэлдэжэ болохоб.

Сэсэг: Энэ зooхэ болоод байхадаа эжы аба хоёрни яаха гээшэб: зyбшooхэ гy, али yгы гy? Энээндэл ехэ hанаам зобоод байна. Энэ ород мангад гээшэ зooжэ ерэжэ, манай газар уhа абаха яагаа муу, муухай маниие хайралхагyй зон байгаа гээшэб! Yндэhэн тyрэhэн орон нютагаа гаража ошоходо яагаал бэрхэ байха ааб сэдьхэлдэ. Минии абын хэрэг туhалхагyй байгаа гээшэ гy?

Олзобой: Тэрэ ерэхэ ород зон гэмтэй бэшэ. Ород ноён манай ноёд хоёр гэмтэй. Тэрэ манай газар уhа хэмжэжэ абахаа ерэhэн гэнжэнээрые yзэхэ гэжэ тэрэ ошолдожо ерэhэн байнаб. Мангад ноёдой мууе тэндэ yзoo hэм. Буурал болоhон абынгаа тэндэ гуйжа, дохижо байхадань, ехэ хайралаа hэм. Тэрэ мангад ноёдто хором ехэ бусалаа hэн. Бэеэ арай барижа гараа hэм. Орон нютагhаа зooжэ гараха дээрээ

75

тэрэ гэнжэнээрые миин орхихогyйб. Хамаг юумэ харюутай байха ёhотой. Манай газар нютагые миин абаха бэшэ. Энгидэй нютагайнгаа зоной тyлooдэ гэжэ ород ноёндо нэгэ hайн гэгшын мунсахан нюдарга yгooд мордохоб. Байдаг байрынь мэдэжэ абааб. Сэсэг, энээниие хэлэхэшни hэмбы.

Сэсэг: Юун гэнэ гээшэбши? Болохогyй гэмдэ орохолши! Аба эжыгээ хайрлыш, намайгаа хайрлыш!

Олзобой: Зyб лэ даа. Аба эжымни хайратай, yелhэн шимни хайратайш, Энгидэй нютагайм зон намда хайратай, yргэн hайхан Энгидэй нютаг, хyхэрэгшэ тэнгэринь, хада уулань, уhа модониинь, ой тайгань, ан гyрooлынь намда хайратай. Энэ hайхан нютагыемнай тэрэ муу ород ноён миинтээр абаха бэшэ. Хамаг юумэн харюутай, буряад хyбyyнэй hайн нюдарга адагаа нэгэ yзэхэ ёhотой. Гэмдэш ороо hаа оруужам, яба. Ши намай бy хори, зоригым бy хухала! Шамда тархи дэмы хэлээб.

Сэсэг: Шимни ехэл хатуу зориг зорёо байнаш даа. Шамай иимэ зоригтой, иимэ ехэ hанаатайеш hая мэдэжэ байнаб. Ши мyнoo намда ехэ hайханаар hанагдаад байнаш. Ябаhандаш ябалсахаб, зобоhондош зоболсохоб.

Олзобой: Энэ бэеэрээ ошохо байна бэшэб. Зooдэлэй хyдэлхэдэ ошохоб. Сэсэг, ши ошолдохогyйш. Гансаараа ошохоб.

Сэсэг: Би заалhаа шамтай ошолдохоб. Бэе бэедээ нyхэр байхабди. Тэрэ хатуу ябадалда yхoo hааш, хоюулаа yхэхэбди, мэндэ hаа, хоюулаа мэндэбди.

Олзобой: Заа, тэрэ саг дээрээ болуужамди. Эндэhээ ошоод, аба эжы хоёртоо шамай абахам гэжэ хэлэхэм. Шинии аба минии аба хоёр хоюулаа архидадаг, анда нyхэд агша. Аба эжынэрнэй зyбшooхэ байха. Байза, орой болобо. Ябахам. (Сэсэгэй толгой эльбээд, гарахаа hанана).

Сэсэг: (Олзобойн гарынь баряад табингyй байжа) Шинии абатажа yглooдэр ерээ hааш, нyгooдэр уулзуужамди. Yдэ наранда мyнooхи yндэр hooгэй оёорто шамай хyлеэжэ байхаб. Hониноо намда хooрэжэ yгэхэш.

Олзобой: Заа, ерэхэб. Намайгаа таби даа. Аба эжы хоёршни ерэхэ болоо ёhотой. (Сэсэгэй хоёр hаншагынь эльбээд, соходонь хасараа нэгэ няагаад, тyргэн бушуугаар алхалаад гарана. Сэсэг Олзобойн хойноhоо хараад нюураа бyтyyлээд yлэнэ).

Хyшэгэ

76

10-дахи yзэгдэл

Холхынхи Сэсэгые эрихэ гэлсэнэ

Холхындо: Холхынхи гурбуулаа.

Холхо: Ши юун гэнэ гээшэбши, Нашан зааринай Сэсэг басага эрижэ yгэгты гэнэ гээшэ гyш?

Олзобой: Тиимэ. Бэшэ ямаршье хy эреэ hаатнай абахагyйб.

Пагма: Хyбyyн, зангаа хубилаа гээшэ гyш, иихэдээ. Али удаган басаганда абалуулба, шэжэлyyлбэ гээшэ гyш? Амиды сагтаа удаган хyнээр бэриие хэжэ hуухагyйб даа. Эжы абынгаа yгэ дуула. Yбдэг дээрээ yргэжэ шамайе энэ болгоhымнай hана. Иигээд Ага долоон эсэгын нютаг зooхэеэ байнабди. Долоон эсэгэ соо шамда дуранай hамган олдохо. Юрэдoo, удаган hамгатай хyн ooдэлхэгyй юм. Шамhаа боложо олониие оройлhон Дамба тайшаа удаган hамганhаа тодхортожо, энэ манай Энгидэй нютагые ород мангадта yгэжэрхиhэн юм гэдэг. Энэ тодхороорынь энэ мyнoo зooхэ гэжэ байнабди. Юрэдoo, хyбyyн, манайнгаа yгэ дуула. Удаган хy абахам гэжэ бy хэлэ.

Олзобой: Би тэрээнhээ ондоо хy абахагyйб, тайшаагайшье басаган намда хэрэггyй.

Холхо: Олзобой, ши тэрэ басаганай юуень hайхашаагаа хyмши? Дура хyрэшoo гээшэ гyш? Пагма, хyбyyнэйнгээ hэшхэл урмынь бy хухала даа. Энэш нэгэл зориhон юумэ уруугаа унан жyдхэхэ ёhотой хyн. Тэрээниинь эрижэ yгэхэ болоо бэзэбди даа. Нашанайда архидажа ябахадам, нэгэл нариихан yндэр бэетэй, гонзогорхон сагаан шарайтай, нюдэндээ галтайхан басаган аяга барижа байгша бэлэй. Нашанай hанаха ганса yринь, уг гарбалын залгаха удаган болохо хyн юм байха. Байза, тэрэш хэдытэй, ямар жэлтэй басаган хаб даа, Пагма? Хэнэй эзэ агша бэлэй? Хyн гээшэ ехинхинь нагасынгаа уг мyшхэдэг юм.

Пагма: Хэн мэдэбэ. Дуралгyй hуунаб. Эсэгэ хyбyyн хоёр минии yгэ дуулахагй хэрэглэхэгyй hаа, эрибэл гyбта даа.

Холхо: Пагма, хари иигэжэ зyбшээhэнш болоо даа. Хyбyyнэйнгээ зоригые бy хухалая. Хуби заяаниинь мэдэбэ юм бэзэ. Хари удаган хyнhээ хурдан хурса ухаатай yри тyрэдэг гэжэ hанагшаб. Yглooндoo би зааринайда ошохоб. Энэ яаралаар бyтooхэ хэрэг. Зooдэл hуудал гээшэмнай газаa ороо. Тyргooр бэритэйш болохо хэрэгтэй. Нашантан басагаа манайда yхэ байха. Нашан бидэ хоёрой нэгэ нэгэ духаряа андалдажа уухада хэрэг бyтэхэ байха.

77

Пагма: Заа, yглooнhoo ошохо гээ hаа ошо. Нашантай архидахын талаанда ехэнхиниинь ошохоо дугташана хаш даа. Yбгэжooл, тyргooр ерэжэ yзooрэй. Архидажа байха сaг бэшэ.

Холхо: Хэрэгээл бyтээгээ hаа би юу хэжэ hуухабиб. Юун тиимэ элбэг архи мyнoo Нашан бидэ хоёрто байгаа бэзэ гээбши. Хоёр нэгэ залд гyyлэхэ юумэ байгаа hаа байна бэзэ. (шyлhoo залгина).

Олзобой: (энеэжэ) Эжы аа, аба шyлhoo залгина.

Пагма: Мyнooнhoo шyлhoo залгижа байhан хyн юу мyртэй ябажа хэрэгээ бyтooхэ hэм. Хyбyyн, ши ошолдохо болоо хаш, эсэгэтэеэ. Тиигээгyйдэш мyртэй ябадал болохогyй байна.

Олзобой: (баяртайгаар) Yглoo хэды багта ошохобибди?

Холхо: Yглoo эртэхэн мордохобди.

Пагма: Yглooдэртнай хари гараг тэгшэ байха байна. Ябаhандаа яhа зуужа ерээ hаатнай hайн даа. Яалдахаш hэн бэзэт. Мyртэй хадагш yгы хабди, hэнэгшэлжэ абаашаарайгты.

Холхо: Yгы, байза, мyнoo эртэ, yдэшэ болоо yды байна. Yглoo болгохо хэрэгнай юм. Ошохол хадаа энэ бэеэрээ ошоё. Хyбyyн, моридоо эмээллэ. Эндэш байха байдал, hууха hуудал бэшэ болоо. Гарагайнь хэлтэгы тэгшээр юу хэхэмнайб. Yтэр ябая. Миин зосоом яба гээд байна.

Олзобой: Заа (гээд ехэ баяртай бушуухан гарана).

Пагма: Yбгэжooл, архияа hанаад яараба хаш даа.

Холхо: Юун архи гээбши! Яаралаар бyтooхэ хэрэг болоо гээшэл! (ехэ тyргooр барагтайшаг дэгэлээ yмдэнэ). Пагма, бэритэй болохоо байна гээшэлши. Юуш мэдэхэгyй hаабайжа байхаш! (Ехэл яаража дэгэлээ yмдэнэ, бyhэлнэ).

Хyшэгэ

11-дэхи yзэгдэл

Холхо Сэсэгые эрижэ ерэнэ

Нашанай гэртэ: Нашан, Ямаадай, Сэсэг, Холхо, Олзобой. Нашан Холхо хоёр архи уужа байна.

Холхо: Байза, hогтошоогyй дээрээ ерэhэн хэрэгээ хэлэхэм. (Сэсэг гарана). Yгы, бидэ хоёр нэгэ тала yритэй байнабди. Энэ хyрэтэр yелжэ анда тала боложо ябаhамнай ехэ. Энэ yреэл дээрэ

78

yреэл нэмэжэ, энэ Сэсэг басагаа намда бэри хэхым yгыт! Зyбшooхэ байна гyт, yгы гy, та хоёр? Жэл наhаниинь таараха байха ха. Энэ бидэ хоёр иимэ хэрэгээр ерэhэн байнабди. Танай гуламтаhаа гуламта, галhаа гал эрижэ ерээбди. Хyбyyн, бодожо хадагаа барилса даа. (Олзобой бодожо Нашанда хадагаа барина). Yргэн ехэ гал гуламтаhаатнай yреэл хутаг гуйнабди. Зyбшooжэ хайрлагты! Зyбшooгoo hаатнай хожом тyрын ёhоор ерэнэ бэзэбди, yхэ абалсахаа хэлсэнэ бэзэбди.

Нашан: (Ямаадай уруугаа хараад). Зай, нyхэр, гaлайм зyyн тээхи, нааныш, яаха hэнбибди? Эндэхи Сэсэгнай мэдэhэн юумэдэл яагаад гэнтэ гарашаhан байба гээшэб?

Олзобой: (Нашанда хадагаа бариhан зандаа) Зyбшooжэ хайрлыт!

Нашан: Зай, яахамнайб? Ямаадай, шиниил yгэ хэрэгтэй болоод байна.

Ямаадай: Бил хубияа зyбшooхэ байнаб.

Нашан: Юрэд, хайшаа юм ааб? Бодожо мэдэхээр хэрэг байна. (Олзобой тээшэ) Хадагаа тэрэ hахюуhанда таби даа. Бага хooрэлдooд мэдэе. (Олзобой хадагаа урда шэрээ дээрэ табина, hууна). Энэ зooхэ болоод байхада, олон юумэ hанагдаад байна. Басагамнай газарай мухарта Ага уруу ябашаха болоно, бидэ Хёлго ошохо байнабди.

Холхо: Уhа тyлеэнэй ойронь hайн, ураг худын холонь hайн гэдэг урданай yбгэдэй yгэ байна. Зyбшooжэ хайрлагты. (Бодожо гуйна).

Нашан: Yyри, hуу. Hуугаад хэлсэе.

Холхо: (hууна). Холо болохоhоо бy тyбэгшээгты. Бидэ yбгэд хyгшэд хана гэрээ орхижо, хада гэртээ ошохо байжа, oohэдынгээ туhа бодохо хэрэггyйбди, хоёр yринэрэйнгээ хэтэ жаргалайнь yреэлые бодохо хэрэгтэйбди. Теэд энэ минии хyбyyн танай басаганhаа бэшэ ондоо нyхэрые хэхэгyйб гэхэ байна. Зyбшooжэ хайрла. Нашан! Ямаадайш yни зyбшooгooд байна.

Нашан: Yгы, энэ юун боложо банйа гээшэб? Манай Сэсэг танай хyбyyнhээ бэшэ хyндэ баhа ошохогyйб гэхэ болоод байна юм гy? Сэсэгэй гарашахада гайхажал hуугаа hэм. Зай, иихэдэнь, Ямаадай, юун гэхэ болобо гээшэбибди?

Ямаадай: Яагаа зyдэр, зутар юм гээшэб? Байhаар энэ yри бэемнай эхэ эсэгынгээ энхэ мэндэ байhаар байтарынь бэеэ мэдэхэ болобо гээшэ гy? Yри бэенэрнэй hэшхэлтэжэ абалсахаhаа hанаба гээшэ гy? Яагаа муу муухай, нэрэ тyрэдэмнай хоромто юм гээшэб!

79

Юрэдoo, би тyрyyн эльгэ нимгэнтэйгээрээ зyбшooжэрхибэ hаабзаб. Мyнoo тэрээнээ бусажа зyбшooхэеэ болихом гээшэ ха.

Нашан: (Холхо уруу). Тyрэhэн эхынь иижэ байхада, минии хэлэхэ yгэ дyyрэбэ гээшэл. Холхо yyри, Олзобой залуу нyхэр, та хоёр хyлисэхэ болоо бэзэт. Энэ ород мангадhаа тодхортожо, худа урагш бололсохомнай гасаатай болоо байна. Теэд буряад ёhодо эхэ эсэгын yреэлээр ниилэлдэhэн бэшэ, hэшхэлтэжэ абалсаха гээшэ удаан жаргал эдлэхэгyй ёhотой юм даа.

Холхо: Зай хайшан гэхэб даа. (Олзобой уруу). Хоюуланаймнай ябаhан хэрэг бyтэхэгyйгoo hанаба байна даа. Хyбyyн, биш нилээд hогтобо байнаб. Намаяа абаад гэртээ ошохоо бодо.

Олзобой: (бодоод) Абам ушар удха гаргажа мyртэй юумэ хэлэжэ шадахаа болитороо hогтошобо. Би нэгэ yгэ хэлэхэм.

Холхо: Хyбyyн, ши намайе hогтоо гэжэ тоохоо болёод байналтайш. Заа, тиигээ hаа байhуу даа. Шинии ooрэйншни оролдохо хэрэг. Hамга ooрoo оложо шадаа hаа, бэрхэл эрэ гээшэш! (дуулана).

Бадан, Бада, Бада лэ,

Бадан его минии гo!

Наян, Ная, Ная лэ,

Наян, Наваа минии гo!

Олзобой: Аба, байгты даа. Би yгэ хэлэхэ гээб.

Холхо: Заа, болёоб, болёоб! Хэлэ! Эрихэ hамгаа эри!

Олзобой: Баабай, абгай хоёр, Сэсэгээ минии нyхэр болгожо зyбшooгooгyй байнат. Сэсэг бидэ хоёрой талые харахагyй гэжэ яаха hэм та. Баабай, абгай хоёр, зyбшooэ хайрлыт! (дохино).

Нашан: Байза худаг ураг бололсохын ябадалые эхэ эсэгэнь мэдэдэг агша бэлэй. Энхэ байhан эхэ эсэгынгээ бyтooгooгyй юумые бyтooхэм гэжэ яагаа бэрхэ бодообши, залуу нyхэр! Сохын шэнээн залуу хyбyyн аад, яагаа дорюун юм аабши! Басагыем хэлэнэй бэрхээр, мориной хурдаар абахам гэжэ бy hана! Намай гомодхоhон хyн yеын yедэ ooдэлхэгyй юм. (Ууртайгаар тyргэн бодоод, hахюуhанайнгаа шэрээ дээрэhээ Олзобойн табиhан хадаг абажа, Олзобойдо hарбайгаад) Энээнээ аба! (Олзобой хадагаа абажа, эбхэжэ эбэртэлжэ байхадань).

80

Ямаадай: Yбгэжooл, yхи хyyгэдтээ хатуу шэрyyн yгэ бy хэлэ даа. Тиигэд гээд тайдхара.

Холхо: (hогтошоод) Наян, Ная ээ, Ная ээ!

Олзобой: (Хадагаа эбэртэлээд, Холхо уруу ошожо) Аба, бодогты, мордоё. (Холхые дээшэнь yндылгэнэ).

Холхо: (yндыгooд). Минии хyбyyн hамгатай боложо байна гyш, yгы гy?

Олзобой: (Xолхые бодхоожо ядана). Аба, бодогты, ябая.

Холхо: Hамгатай болоогyйлтэйш даа. Тиигээ hаа, ябая даа. (Бодохоо hанажа байтараа, доошоо hуушоод). Алеэ нэгые хэгты, мордохынхёо нэгые залд гyyлэхэм.

Нашан: (духаряагаа шэлээжэ) Hархагнай hаатаба! (гээд нэгые Холходо хэжэ гэнэ).

Холхо: (архитай аягаа баряад). Басагаа бэрии хэхым yгэбэгй гээшэлтайт? Тиихэдээ мэдэгдээгyй даа, ошотороо бэрим болохо байхаш даа. Эльгэндэм байна. Энгидэйм зон маниие yндэр эсэгэ, yлгэн эхэ yргэг!

Нашан: Yреэлээр, yyри!

Холхо: Заа, мэндэ hайн hуугаарайгты! (духаряагаа ехэ хомхойгоор ууна). Заа, иигээд мордоhуу! Басагантнай минии бэри заатагyй болохо байха даа, yзээрэйгты! Дэмы мyнoo арсаат. Заа, яахаб даа. Бyгэдээрээ энхэ мэндэ hуугты! (Олзобойдо yргyyлжэ бодожо, тyгэшэhээр Олзобойдо хyтэлyyлжэ гарана).

Нашан: Ямаадай. (Бодожо шиидхэнэ).

Хyшэгэ

12-дохи yзэгдэл

Олзобой гyрэнэй гэм хэнэ

Yзэгдэлэй эхиндэ hэеы гэр соо гэнжэнээр гансаараа шэрэйнгээ хажууда трубкээ татажа hууна. Шэрээ дээрэнь зурагдажа байhан газарай план, саарhанууд дэлгээтэй. Тиигээд Олзобой ороно.

Гэнжэнээр: Как вы скорее кончите работу и на охоту. Может послезавтра поеду на охоту. Как было бы хорошо! (Олзобой шуумалзаад орожо ерэнэ. Гэнжэнээр сошожо, бодон харайгаад) Караул! (гэжэ hyхирээд, ханада yлгooтэй буу уруугаа даб гэнэ).

81

Олзобой: Яяр нохой дааа, байнабши эндэ! (агшан зуура урдань ороод зyyн гараараа yбсyyень тулажа тогтоогоод, баруун гараараа шэхэ узуураарынь шаажархина).

Гэнжэнээр: Ой! (гэжэ нэгэ муухайгаар соложо, шангяар абяа гараад, оборготон унана).

Олзобой: Энээниие хуу yгы хэжэрхихэм. Хоротой юумэ байжа болохо. (Шэрээ дээрэ байhан саарhануудые хуу таhaра татажа хаяад, хyлooрoo гэшхэнэ. Бэхэ гуурhынь унагаана. Хэбтэжэ байhан гэнжэнээрые тонгойжо yзooд, дээрэhээнь хаража байтараа, тамхияа хэтэрээ сахижа аhаагаад, татажа байна).

Сэсэг: (Гyйжэ ороно).Гарыш yтэр! Юу хэжэ байгаабши!

Олзобой: (Тамхияа татажа дyyргээд, мэгдэнгеэр). Бай, бай! Эндэш хy алажархиhан болобо гyб, яабабиб. Сухал дундаа арай шангадуулжархиба хаб. (Гэнжэнээрэй бэеынь татажа хyдэлгooд yзэнэ).

Гэнжэнээр: Ой, ой! (гэжэ амидыржа байна. Мэдээ орожо Олзобойе харахадаа ехэ айжа ирбайжа харана).

Олзобой: А, энэ нохойш амидырба ха юм, хари. Буряад хyбyyнэй мунсахан нюдарга yзэбэш даа, хари, yе наhандааш мартахагyй бэзэш. Мартангyйнш тyлoo алабагyйб. Ши, хари, yндыжэ ерэхэдээ бидэ хоёрые магад алахаа hанажа байхаш даа. Сэсэг, гарая даа. (гааhаяа эбэртэлнэ).

Сэсэг: Тyргэн гарая! Энэш амидыржа байна. Маниие хоролжо болохо. (Олзобойн гар баряад, шамдан хyтэлжэ гарахаа hанана).

Олзобой: Алеэ, байза, тиигээ hаа, хоролхынь болюулхада бэлэн. (Гараа Сэсэгhээ аалиханаар абажа, нюдаргаа зангидаад, шаaха маяг гаргажа далайхадань, гэнжэнээр ехэ айжа, гэдэргээ бии шадалаар гаргажа мyлхинэ. Олзобой гэнжэнээрэй хамарта нюдаргаа тулгаад, дахажа ябажа айлгаад, хамарынь булга ёборжо гэдэргэнь унагаагаад, аалихан гарахаа hанана. Гэнжэнээр «ой, ой!» гэhээр гэдэргээ унана. Сэсэг Олзобойн гараhанай hyyлдэ дахин ёолоhоор yндыжэ, булгархай шуhата хамартаяа найгаhаар бодоод, тyгэшэhээр, ханадахи буугаа абаад, нюдoo эригэр сагаанаар аймшагтайгаар хараад, шyдoo зуугаад).

Гэнжэнээр: Э… и… и… черти, поганые твари! Убью! (гээд буугаа баряад, газаa тээшээ тyгшэhээр гараад, хоёр буудана. Hooргoo орожо ерээд). Эх, жаль! Успели отойти, не берёт. Ну поймаю же вас, ну и сгною же вас в тюрьме, да на вечную каторгу погонят вас! Ох!

82

(Хамараа, тархяа, шэхээ, хасараа баряад, газарта дороо hуушана. Буугаа хайша хэрэг табижархина, буудаа голхоржо хэды нёлбоно).

Хyшэгэ

13-дохи yзэгдэл

Олзобой Сэсэг хоёр шyyбэрилэгдэнэ

Анаа зургаанай hэеы гэр соо. Yзэгдэлэй эхиндэ шyyбэри болохоо байна. Мyнхэ урдаа бэхэ, саарhатай, галуун гуурhатай; Нашан, Холхо, Ямаадай, Пагма байнад. Гэнжэнээр тархияа бооhон, ехэ сухалтай hууна. Удаань Олзобой Сэсэг хоёрые харуулшануудта туулгаhан ерэхэ, гарнуудынь арадаа хyлеэтэй.

Гэнжэнээр: (Олзобой Сэсэг хоёрой орожо ерэхэдэ, hууриhаа бодоод, нюдаргаа зангидаад, Олзобой уруу шyдoo зуужа, нюдoo yзyyрлээд жyдхэнэ). Эй, чёрт! Растерзал бы я тебя, тварина! (Холхо, Нашан, Ямаадай, Пагма хyyгэд тээшээ дyтэлэлдэжэ, ехэ мэгдэнэ. Харуулшад Олзобой Сэсэг хоёрые бэеэрээ халхалаад байна).

Мyнхэ: Шонообниг ноён, садиться наада – hуугты. Суд – шyyбэри будид – болохоо байна гээшэл. Нелзаа тааг – иижэ болохогyй байна.

Гэнжэнээр: (Олзобой уруу хараад, занажа, хоротойгоор миhэб гээд). Твою жену заберу себе в кухарки! Понимаешь, что говорю тебе, тварина!

Олзобой: (хyльгэтэй гараа абажа ядаад, гэнжэнээр уруу хараад, нюураараа гэнжэнээрые ехэ энеэдэтэйгээр hажаажа, хэлээ гаргажа, yгынь hажаалдана).

Гэнжэнээр: (Ехэ сухалаа хyрэжэ, Олзобой уруу дугташана). Р-растерзаю тебя! Заковать в кандалы да отправить его в Иркутск! Не вам судить его здесь! (Олзобой тээшэ нюдаргаа зангидана). А эту девку-красавицу отдайте мне в кухарки. Я её сам накажу. Поди сюда, моя кухарка! (Сэсэг уруу дyyлинэ).

Мyнхэ: Нелзаа, ноён! (Харуулшадта) Бy табигты! (Харуулшад Олзобой Сэсэг хоёрые халхалжа, буунуудаараа гэнжэнээр уруу шэгyyлyyлнэ. Гэнжэнээр шуудхаржа, hууридаа ошожо hууна. Мyнхэ бадашан татажа, ноёрхуу зангаар) Заа, иигээд шyyбэримнай эхилбэ гээшэ. (Олзобой Сэсэг хоёрто). Таанадые мyшхэхэ гээшэ, уран юумым yнэн уруунь хэлэхэ ёhотойт. Худалаар хэлээ hаатнай, худамнай, баригдаха, сагаарха хэрэгээ харалуулаабди гэжэ мэдэгты. Зай, сагаан Олзобой Холхын гэгшэ, энэ гэнжэнээр ноёниие шааhаншни yнэн гy?

83

Олзобой: Yнэн.

Мyнхэ: Шарайд yхин Сэсэг Нашанай гэгшэ, Олзобой Холхын тэрэ гэмтэ ябадалда ябалсаhаншни yнэн гy?

Сэсэг: Yнэн.

Мyнхэ: (Саaрhан дээрэ асуудалнуудынь абаhанаа тэмдэглэнэ). Олзобой Холхын гээшэ, ши юундэ энэ ород ноение шаагаа hэмши?

Олзобой: Манай Энгидэйн зоной газар уhа ород мангадта алдажа, аюул сyйдтэ дарагдажа байхада, абарха юумэнэй нэгэш yгы байхада хара буугаад, шаагша эм. Манай газар уhыем миинтээр абаха ёhотой бэшэ, юуншье hаа харюутай гэжэ шаагаа hэм.

Мyнхэ: Алаха хyсэлэнтэй hэн гyш, али yгы гy?

Олзобой: Yгы, алаха гээ hаа, эшэгэн тэхэ алахаhаа бэлээр алаха байгаа hэм. Энэниимни энэ мангад мэдэхэ ухаагyй байна. Амидырба гэжэ мэдэхэдээ, шантагар хамарыень нэгэ булга шаагаад гараа hэм. Гараад ябатарнай, хойноhоомнай хоёр дахин алаха гэжэ буудаhан байна. Бидэ буугайн hомоной хyрэхэгyй газар ошожо, холодоhон байжа, алуулаагyй байнабди.

Мyнхэ: Олзобой Холхын гэгшэтэй басаган хyн аад, тэрэ гэмтэ ябадалда юундэ ябалсаhан байнабши?

Сэсэг: Олзобой гээшэ yеым hайн нyхэр юм. Нэгэ нyхэрэйнгoo хатуу харид ябадалда ошоходонь, нyхэр hyyдэрынь боложо ошолдоо hэм.

Мyнхэ: Ши yгэеэ дуулгаха hайн нyхэрынь аад, юундэ нyхэрoo хоримжолоогyй hэмши?

Сэсэг: Yдэhэн тyрэhэн Энгидэй нютагаа алдаха байhандаа адли хара буулсажа, ябаhандань ябалсаха гэжэ ябаа hэм.

Мyнхэ: Энэ хоёр залуу гэмтэдэй эхэ эсэгэ, таанар юу бодожо байнат? Энэ yри бэетнай хэhэн гэмээ oohэдoo гэршэлжэ yгooд, элиржэ тодороод байна. Эдэнээ гэмтэйдэ тоолоно гyт, али yгы гyт? (Холхо уруу харана).

Холхо: (Пагмые заагаад). Энэ бидэ хоёрой гараhаар ганса yримнай юм. Манай уг удамда нэрэ тyрээ алдаhан муу нэрэтэй хyн гэжэ байгаагhй юм. Узуур yндэhээрээ yнэниие сахижа ябаhан айл аймаг зомди. Энэ хyбyyнш хадаа багаhаа хойшо муу юумэ хээгyй, уг удамайнгаа yнэн шударга зангаар ябhан хyбyyн юм. Энэ мангадые шааhаниинь хадаа, зyб буруушье hаа, зон бyгэдын нyлooдэ гэжэ

84

ябаhан хэрэг. Бидэ эхэ эсэгэнyyдынь тиигэжэ заабарилhан бэшэбди. Теэд иимэ ябадал минии хyбyyн хэхэл ёhотойшье хyн hэн даа, хээшье юм байна. Энэ ябадалынь ехээр буруушаанашьегyйб даа. Бидэ Энгидэйн зон бyгэдэ тyрэhэн орон нютагаа алдажа, зooхэ зyдэрхэ гэжэ байхадаа энэ hуугша мангадта орон нютагыемнай хайра хабтаанаар худалдажа эдиhэн ooрэйнгoo ноёд таанарта ехэл гомдолтой байна гээшэбди. Энгидэйн зоной байгаа гомдолые хэнэйш мэдyyлжэ шадахагyй байхада, минии энэ хyбyyн hаналайнгаа hайнда, зоригойнгоо ехэдэ, aйдар залуугайнгаа охиндо бyгэдын тyлoo гэжэ ябаал гээшэ аабза. Алажархёогyйнь лэ хyрoo. Манай Энгидэйн зон бyгэдэ энэ хоёр хyyгэдэйнгээ хойноhоо ехэл шагнаархажа, hанаагаа зобожо байна гээшэбди. Энэ хоёройнгоо хатуу шэрyyнээр шиидхэгдэхэ болоо hаань, гомдол дээрээ улам гомдолтой боложо, энэ хоёр хyyгэдэй хойноhоо ехэл ябадал тyбэг гаргаха баатай болонобди. Та, Мyнхэ шyyлэнгэ, эдэ хyyгэдэймнай шyyбэриинь хyнгэлжэ, зooлэлжэ хайралхат.

Нашан: Шyyлэнгэ ноён, би баhа нэгэ хэдэн yгэ хэлэхэ байнаб

Мyнхэ: Нашан заарин, хэлэгты.

Нашан: Энэ Холхо yyриин хyбyyн эрхим hайн эрын хэхэ юумэ хээ байна. Энэ минии басаган Сэсэг гээшэ энэ ябадалда ябалсаа юм байна. Хэмнайш залуу ябажа yзэhэн байнабди. Yеын амараг нyхэр гээшэ хyндэ хайратай hэн тула тэрэнэйнгээ хойноhоо ябалсаа гээшэ басаган. (Ямаадайе заагаад). Энэ hамган бидэ хоёрой гараhаар ганса yримнай юм. Уг гарбалаа залгуулжа ябаха, удаган болохо хyн юм. Та, шyyлэнгэ ноён, энэ ушарые мэдэжэ, минии басагые ехэ ойлгод гэжэ шyyбэрилмээр байха даа. Хатуугаар шyyбэрилжэ болоо hаатнай, уг гарбални, онго hахюуhамни габаржа танда hайн юумэ болохогyй даа.

Мyнхэ: Зай, энэ хэрэг элиржэ, асууха асуудал дyyрэбэ гээшэ. Хyнэй эхэ эсэгэ гээшэ yри бэеэ хайрладаг, yмooрдэг ёhо даа. Би болбол хэн хэнэй нюур тала сахингyй yнэн хуули дyримэй ёhоор энэ хоёр залуу гэмтэниие шyyбэри хэжэ, шиидхэбэри тогтоохом гээшэ. (Монгол бэшэмэл тогтоолой дэбтэр yзэжэ, шиидхэбэриингээ тогтоол 5 минута тухай бэшэжэ дyyргээд). Заа, бyгэдээрээ соносогты! «1807 оной майн 31-нэй yдэр – шиидхэбэри тогтооhомни иимэ: 23 наhатай сагаан Олзобой Холхын гэгшэ буряад Энгидэйн газар хэмжэжэ абажа байhан гэнжэнээрые шааhаниинь тодорбо. 19 наhатай шарайд yхин Сэсэг Нашанай гэгшые мyн энэ хэрэгтэй хамаадаhаниинь тодорбо. Иимэ тула Олзобой Холхын гэгшые 100 дахин шангалан бургааhадажа хэhээхэ, Сэсэг Нашанай гэгшые 25 дахин бургааhадажа хэhээхэ. Энэ шиихэбэриие урилалтагyйгooр yглooдэр yдэ наранhаа хожомдуулангyйгooр эрхэ бэшэ дyyргэхэ

85

хэрэгтэй. Ахалагша шyyлэнгэ Олбориин Мyнхэ». Заа, таанар ииимэ хэhээлтэ yзэхэтнай гээшэ. Соносоно гээшэб

Пагма Ямаадай хоёр: (шиидхэбэри дуулаhаар) Хyгэдээ сохюулхагyйб yхэгyйб! И,и, и… и! (гэлдэжэ дарьялдаад, ори бархи табилдаад, хyyгэд уруугаа дугташалдана).

(Нашан Холхо хоёр бэе бэедээ дyтэлэдэжэ, нюур нюураа харалсаад, шулуудаад байна. Ехэ гомдоhон, голхорhон хэбэртэй нэгэ Мyнхые, нэгэ хyyгэдээ харана. Олзобой Сэсэг хоёр баhал бэедээ дyтэлэлдэжэ, нюур нюураа харалсаад байна).

Олзобой: Yнэн юумэнэй тyлoo сохюулхам гээшэ. Би иимэ муу муухай хуули шyyбэри гуйхашгyйб. Хyсээрээ диилэхэ hаа нюргым сохигты яба! Иижэ yнэн hайн юумэ хэhэн хyниие сохидог, тамалдаг хуули шyyбэри нэгэ сагта заатагyй хобхо сохижо yгы болгохо ёhотой!

Сэсэг: Аба, эжымни, урдань Эреэхэн удаган гэжэ зоной тyлooдэ ами бэеэ yгэhэн юм гэжэ хэлэдэг hэн. Бишье Энгидэйн тyлooдэ нюргаа сохюулхаа айнагyйб!

Холхо: Юрэдoo, шyyлэнгэ, та эдэ хоёр хyyгэдые yнэн hайн хyyгэд гэжэ элитэ мэдэжэ байна ха юмта даа. Айдар залуу зоной уймарлаhан ябадал гэжэ мэдэжэ hуунат. Хайралха сэдьхэл гэжэ танда яашоо юм? Эдэниие бага сага альгадаад, hайса hургажа хэлээд, табижархихадатнай яадаг юм. Энэ бага хyyгэдэй нюрга hээрынь сохижо, орилуулжа гэгyyлжэ байхадаа юуень hайхашааха hэмта.

Мyнхэ: Хаанай хуули барижа байhан нам шэнги хyн хайралха сэдьхэлгyй юм. Хари хyнэй нюрга сохижо, хyнэй ори бархи табижа байхадань, нюрганhаань шуhа гарахынь хаража байхадаа, сэдьхэлни бyри ханажа, ехэ амтархажа байдаг юм. Энэ хоёр залуушуулай ёолохо, бархирхынь дуулаагyйдoo, мяха шуhынь yзээгyйдээ сэдьхэлни ханахагyй байна.

Холхо: Hаял мэдэбэб. Ноёд гээшэмнай иимэл ха юм даа. Яашаан жэгтэй, хайрагй шиидхэбэри гээшэб! Хулгай худал хэhэн hаань, яба hургаалаа yзэг гэжэ hанаха hэм. Хаан гyрэнэй хуули шyyбэри гээшэ хара сагаан хоёрые хахалдаг, yнэн худалые илгадаг юм гэжэ hанагша бэлэйб. Энэмни тон буруу юм байна даа. Мyнoo ойлгоходом хаанай шyyбэри гээшэмнай yнэн юумэнэй хара дайсаниинь юм байна даа. Жара хyрэhэн хойноо hая мэдэбэб. Эй ян гэжэ даа! Юу бодожо, мэдэжэ ябаhан хyн гээшэбиб!

Мyнхэ: Yбгэжooл, yгэеэ yсooл! Хаанай хули дайража болохогyй!

86

Нашан: Юрэдooл, шyyлэнгэ ноён, ойлгод гэжэ шyyбэри хэгты! Энэ ехэл муу муухай юумэ болохоо байна гээшэ. Хэлээ hаабзаб ушарынь. Хаан гарбалаа оруулхаа байhан бэедэнь yбhээршье хyрэжэ болохогyй даа. Хyрэhэн хyнэй хуби заяан барагдаха!

Мyнхэ: Би эдэнэй нюргыень сохихоол сохихоб, орилхо бархирхыень дуулаагyйдoo, мяха шуhыень yзээгyйдээ болихогyйб! Хуули бариhан намайе хаан гарбалаараа айлганаб гэжэ бy эндyyрэгты! Толгойгомшье залгижа эдихэ юумэ байгаа hаа, эдюулжэ яба! Yглooдэр хэhээлтынь хэжэ дyyргэхэ хэрэгтэй.

Гэнжэнээр: Мало даёте, надо этому чёрту два раза больше дать, чтоб он чуть живым остался. А эту девушку сейчас же отдайте мне в кухарки! Я сам с нею разделаюсь.

Мyнхэ: Больше нелзаа, хорошенько бить будем, крови много будит. Эту девку завтра возьмешь.

Гэнжэнээр: Тогдa Холхоева сейчас надо наказать, я скорее хочу увидеть! Мне некогда ждать да завтра.

Холхо: (Нашан Ямаадай хоёрто) Энэ хоёрнай хатуу yйлэдэ хyртэжэ, нюргаа сохюулхаа байна. Хойтынь энэ басагыетнай тогоошонии хэхэм гэжэ ород ноёной эрижэ байхынь дуулаба гyт? Мyнхын зyбшooжэ байхые дуулана гyт? Та хоёр юу бодожо байнат? Танайда ошожо Сэсэгыентнай эреэ аабзаб. Мyнoo та хоёр гэнжэнээртэ yгэнэ гyт али Олзобойдо гy?

Нашан: Олзобойдо yгэнэбди. Урданайхяа марталсая. Хоёр yринэрэйнгээ энэ ехэ хатуу юумэ yзэхэеэ байха yедэнь, сэдьхэлынь баяруулжа, yреэл зyбшooл yгэе, Ямаадай!

Ямаадай: Yгэе, yгэе! (бархиржа) Басагыем мангад бy абаг лэ!

Холхо: Заа, тиигээ hаа, Нашан, yyри, бэhэ андалдая.

Нашан: Тиие, тиие! (Хоюулаа бэhэ бэhээ тyргэн тайлажа, андалдана).

Холхо: (Олзобой Сэсэг хоёрто). Бидэ эхэ эсэгэнэртнай хоёр нюураараа байжа, та хоёрто yреэлээ yгэбэ гээшэбди. (Олзобой Сэсэг хоёр баяртайнууд бэе бэеэ hайханаар харалсаад, эхэ эсэгэнэртээ доро дохино. Пагма Ямаадай хоёр нёлбоhоо аршалдажа, hугшаралдажа байна).

Мyнхэ: Заа, дyyрэгты! Худа ураг бололсожо байха орон, саг бэшэ эндэтнай! (Бyгэдэдэ). Заа, иигээд шyyбэри дyyрэнэ. Энэ бэеэрээ Олзобой Холхын гээшые газaа гаргажа, хэhээлтынь yзyyлхэ хэрэгтэй

87

болоо. Энэ yхин Сэсэг Нашанай гээшые хорин таба сохюулхын орондо гэнжэнээр ноёной тогоошониинь болгожо тушаажа yхэ ёhотойт! Газаa энээнэй нюрга сохихые сугларhан бyгэдэ зон yзэхэ, хараха ёhотой, таанар, эхэ эсэгэнyyдынь байха ёhотойт! Yри хyyгэдээ муу муухайгаар hургаhанайнгаа хойшолонгые нюдooрoo yзэхэ ёhотойт! Заа, иигээд бyгэдээрээ гарагты! (Мyнхэ hууриhаа бодоно. Бyгэдэ бодожо, гарана. Олзобой Сэсэг хоёрые харуулшад туужа гаргана. Пагма Ямаадай хоёр уйлалдажа, «ии… ии…ии…!» гэлдэээр, тyгэшэлдэhээр гарана).

Хyшэгэ

14-дэхи yзэгдэл

Олзобой Сэсэг хоёр хэhээлтэ yзэхэнь

Газаа: Мyнхэ, гэнжэнээр, зон, Холхо, Нашан, Ямаадай, Пагма гэгшэд байна. Олзобой Сэсэг хоёрые харуулшад туужа асарна. Олзобойн нюрга сохихоо байна. Бургааhашад боолтотой бургааhа асарна.

Мyнхэ: (зон уруу). Хаан эзэнэй хуули ород ноёндо гар хyрэжэ, шааhанайнгаа тyлoo Олзобой Холхын гэгшэ 100 сохюулна. Таанар зон, эхэ эсэгэнyyдынь муу yри бэеынгээ хэhээлтэ yзэхынь харагты, гэм хэhэн хyн хаанай хуулиин ёhоор иимэ муухай юумэ yзэдэг юм гэжэ hайса мэдэгты! (Харуулшан уруу). Тэрэ Олзобой Холхын гэгшын хyлгынь, тайлагты! (Татана). Хоёр бургааhашан хоёр тээнь гарагты! (Гарана). Заа, иигээд таанар таби таби сохихот! Hайса шангаар сохихот! Зон, хаан баабайнгаа hургаал hайса харагты! (Бургааhашан уруу). Заа, далайгты! (Далайна). Эхилэгты гэхэдэм эхилхэт. Энэ Сэсэг Нашанай гээшэ сохюулхын орондо гэнжэнээр ноёной тогоошониинь болохо болобо. Харуулша, энэ басага гэнжэнээр ноёндо тушаажа yг! (Харуулша хльгэтэй Сэсэгые тyлхижэ, гэнжэнээр тээшэ дyтэллнэ. Сэсэг гэдэргээ ехэ буляалдана).

Гэнжэнээр: (ехэ дуратай, энеэбхилэн, Сэсэгэй урдаhаа hарбайжа дyтэлнэ). Теперь ты моя кухарка, от меня не уйдешь, красавица. (Сэсэгэй хyльгэhээ баряад, бэе тээшээ татажа, абаашахаа шэрэнэ).

Нашан Холхо хоёр: (ехэ дураa гутажа шангаар бадашалдан) Яагаа муухай юм гээшэб! Мyнхэ болииш! (Сэсэг гэнжэнээр хоёрой хоорондуур жyдхэлдэнэ. Ямаадай Пагма хоёр бии шадалаараа хашхаралдажа, орилолдожо, Сэсэг уруу жyдхэлэлдэнэ. Гэнтэ танигдаагyй арбаад хyн багуудтай гyйлдэжэ ерээд, Олзобойе барижа, тойрожо байhан хyнyyдые, Сэсэг гэнжэнээртэ тyлхижэ,

88

yгэжэ байhан хyниие, Мyнхэ гэнжэнээр хоёрые мухариса шаагаад, нэгэ хахадынь Олзобой Сэсэг хоёрой хyльгэ таhа отолоод, хоюулайнь гарhаа хyтэлжэ абаашана. Иихэ зуурань нyгoo хахадынь Олзобой Сэсэг хоёрые сохихо гэhэн бургааhануудые газарhаа тyyжэ абаад, «Караул» гэжэ муухайгаар нэгэ hyхирooд, мухариса шаагуулжа тээмэшэлээд, тэрьелжэ ябаhан Мyнхын бyгсэ, нюрга, тархи туруугyй бургааhаар таhар орёолгоод, тyргэн гэгшээр гyйлдэжэ ошоно. Зон хooрсэг хooмэй боложо, ехэ баясажа, шууялдажа, «Барээ!» гэлдэжэ, тyргэн гэгшээр гyйлдэжэ тарана).

Хyшэгэ

Тyгэсэбэ

Сэнгэ баабай

(Хooрooн) 1913 он. Хyхы шубуун дуугаа hая хуряажа байhан зунай эхин hайн саг. Нюдэ алдама уужам, халюурма ногоон талын дунда, зooдэл байдалта, эшэгы гэртэн буряад айлай баян yргэн хотон. Энэ хотоной газаагуур олон хони малай хэбтэри, хог хохир, шэбхэ шээhэнэй yнэртэй. Энээнhээ гадна айлай газаагуур нобшо ноохой ехэ. Эмдэрхэй тэргэ шарга, модо шулуу, yхэhэн малайн яhа уhа, хорхой хyйр суглуулан харша хyреэ, арhа шyрбэhэ эндэ тэндэ элбэг хэбтэнэ. Иимэ хотоной дунда багахан томо хорёо соо нэгэ ехэ табхар сагаан эшэгы гэр. Хажуудань хоёр гурбан тэргэ амбар, нэгэ эдеэнэй муу модон гэр. Эшэгы гэрэйн баруун урда нэгэ ехэ хии морин нарбаса хиидэжэ байна. Энэ хотоной зyyн хойто тээ дyлyyхэн хэдэн эшэгы гэрнyyд, yгытэй айлнууд байна.Yглooнэй hэрюун yнгэрooд, бага yдын халуу шатажа, газаа тойрон yлэдэг тугал буруу, хурьга эшэгэ жэжэ мал эдеэлхээ болёод, юу хээнэй hyyдэр бэдэржэ шэбээлдэг yе болобо. Тэрэ хорёо соохи гэр соо жараад наhанай, бага зэргэ буурал боложо байhан толгойтой, тарганшаг маряатай, хулганаа hyyл боложо ябаhан гэзэгэтэй, эрбэн шэрбэн hахалтай, бэлсэгэр улаан нюдэтэй, бэлхэгэр шара улаан шарайтай, анхандаа бэеэр hайн хyн аад, арбаад жэлэй архида ехэшэг ороhон дээрэhээ hуларуу бэетэй, yбгэрyy шарайтай болоhон хyн хyнжэлhoo hая бодоод, газаалжа ерээд, нюур гараа угаагаад, хуушан хyхэ торгон дэгэлээ нюсэгэн бэедээ нэмэржэ, гэдэhээ эьбэжэ, хоймортоо hууна. Энэ болбол Сэнгэ баабай гэжэ, нютаг зондоо ехэ баян нэрэтэй, урданай гулваа ябаhан, ноён хyн байгаа. Hамганиинь гэжэ, Дулма абгай гyyлэдэг, дyшэ гаратай, монсогор хара улаан залуу шарайтай, хирэ халдаhан хyхэ торгон дэгэлтэй галайнгаа зyyн тээ hууна. Yбгэнэйнгoo бодожо, хоймортоо hуугаад байхада, баахан шэрэм горшоог тулга дээрэ табижа, шанаhан сайhаа хээд, тогоотой hyнhoo нарбагар ехэ зooхэйтэйгooр удхаад, yбгэндoo халаана. Сайн халахада, Сэнгэ ooрынгoo табсан дээрэ

89

уруунь харуулжа табиhан, ooрhooнь бэшэ хyнэй уудаггyй, хуушаншаг болhон аршамал hайхан шара улаан yндэhэн аяга тодожо, hамгандаа сай хyyлэжэ, yглooнэйнгoo сайда орожо эхилбэ. Сэнгэ тyрyyшын хоёр аяга тyргэ тyргooр гудамхин уугаад, гурбадахияа хyyлэжэ, табсан дээрээ табяад байна. Тиигээд, гэдэhээ эльбэнэ, маажана, илангаяа хирэ зууhан хурса харам хюмhаараа yбсyy хyзyyгээ ехэ маажана: олон нарбагар даг хyг болоhон зангяа hахюуhа зyyhэниинь олон бoohэ хюурhа yдэжэ, бэеынь зохолгохо байгаа. Эбэр бэеынгээ зохолоо гаргажа дyyргээд, хyлoo hайн маажажа садаад, Сэнгэ Балжама гэдэг бишыхан басаганда нюргаа ходо маажуулдаг аад, тэрэнээ дуудажа асараад, нюргаа маажуулна. Удаан гэгшэ маажуулжа садаад байхадань, Дулма: – Сайлаараа та юу барихабта, болоhон зooхэйтэй айрhа, хилээмэ табихам гy? – гэнэ yбгэн уруугаа хараад. – Яагаа зосоом шатанаб даа. Эндэнэйхим мyнoo болотор гараа yды гээшэ гy даа. Hугаша, хэрhэнэй юумэ yгы гy, Дулма? – гэхэдэнь, – Дариима, oo, Дариима! – гэжэ Дулма газаа тээшээ хэды ооголно. Тиихэдэнь нэгэ томо бyдyyн бэетэй, даг хyг болоhон, набтархай хyхэ даалин тэрлигтэй, хyл нюсэгэн, дутуу унтаhан нюлсагар улаан нюдэтэй, ехэ халуудаhан, хyлhэ hалhа болоhон нюуртай, юумэндэ ехэ оролдожо байhан хэбэртэй басаган орожо ерэнэ. – Тэрэ тогоон юун боложо байнаб? – гэжэ Дулма hурана. – Hая уурал орожо байна, – гэнэ Дариима. – Тэрэ жаган сооhоо эльгэ, hэмжэ абаад, нэгэ hайн hугаша тyргooр хээд асаралши. Сэбэрхэнээр хээрэй. Бy шатаажархи ехэ галдаа. – Зай, – гээд, Дариима нэгэ хутага таг дээрэhээ абаад гарана. Сэнгэ Дулма руу хараад хэлэнэ: – Дулма, тэрэ тогоонш yнгэршyyжэ юрэ. Хатууханаар татуулаад гаргаарайл даа. Тэрэ нуутагарш yнгэрyyлжэрхижэ болохо. – Юрэдoo, архияа татажа, бэеэ амаруулхаар болоота даа. Нэгэ хэды хоногто архяа забhарлагты, – гэнэ Дулма. – Дулмаа, юундэ намhаа хара уhа харамнаабши даа? Нэгэ байгааш hаань, yхэдэш яадаг юм. Халуун тогоо гаргаад уулгахагyй гэжэ яахашни hэм. Нyгэл хал, – гэнэ. – Ганса мyнoo hэн гy. Yдэр бyри уугшагyйгта. Юрэдoo, мyнoo гэжэ yгэхэгyйб даа залхуутай юрэдoo. Яашоо юм гээшэб, ходол архи гэжэ байха. Уужа дэбтэхэ садаха гээшэнь яагаа юм, – гэнэ Дулма. Удангyй Дариима басаган, халуун hугаша шоротой зандань асаржа, Дулмада yгэнэ. Дулма тэрээниинь абаад, нэгэ модон табаг соо хээд, yбгэнэйнгoo урда табина. Хэншyyhэ гутажа, шyyhэ бушхалжа байhан халуун hугаша Сэнгэ урдаа харахадаа, шyлhoo нэгэ залгяад, аягатай сайгаa абажа нэгэ гудамхяад, табсанайнгаа hугалга татажа донгорогоо абаад, hугашааа отолжо эдинэ. Нэгэ хэды отолжо, амтархажа эдинтэрээ, уудагаа гэнтэ hанаад, эдихэеэ болишобо. Сэнгэ hамгандаа архяа хоригдожо, ехэ урмагyй боложо, дутуу эдиhэн

90

hугашаа табагтайнь Дулма тээшэ тyлхижэрхинэ. Дулма yбгэнэйнгoo эрхэхэдэ hурамхи аад, хэрэглээшэгyй болоод байна. Сэнгынхи гээшэ энэ мэтэ хyлoo жыжэ, хyйhэндoo нёлбожо байдаг байдалаар yдэр саг yнгэргэжэ, буряадай ехэ баяшууд ноёшуулай «жаргалаар» жаргажа hуудаг айлайхи байhан. Сэнгынхи али зэргэ баян hэм гэхэдэ, табан зуугаад бодотой, мянгаад хонитой, ехэ мyнгэтэй гyyлэдэг айлайхи hэн. Дyтэ шадарнь нэгэ баян айл гэжэ yгы, хуу yгытэй ядуу, Сэнгэтэнhээ hааха hаали, унаха унаа залгалжа амидардаг, ажа тyйдэг, oohэдынгoo хубида мал yдхэхэ аргагyй, дандаа Сэнгын мал yдхэжэ yгэдэг yгытэй ядуу зон. Эдэ зон Сэнгэдэ мyлжyyлдэгээ мэдэжэ шадаагyй, Сэнгэ баабайн лэ баян хэшэгтэ хyртэжэ ами залгажа байдаг зомди гэжэ hанадаг байhан. Сэнгын гэртэхин гэхэдэ: Дашасэрэн, эрхэ нэрээрээ Мантаахай гэжэ yргэмэл хyбyyн, хорёод наhатай, гэрээ буулгахаа байhан, томо гоё гэзэгэтэй, шиираг томо бэетэй, загзагар хуа улаан хyбyyн, ехэ гоёмсуу, шэршyy дэгэл, утаhан бэhэ, мyнгэн хэтэ, хутага hаншуурга, сасаг монсог болон, хургандаа томонууд алтан бэhэлигтэй. Дашасэрэнэй ехэнхи ажал хадаа yдэ болотор унтаад, эдеэнэй hайниие эдеэд, мориной hайниие унаад, айл зайжа, yдэр сагаа yнгэргэдэг, hаянай баахан хаартада орожо ябаhан хyбyyн. Yендoo хyрooд байhан хyбyyгээ холын нэгэ тyрэлэйнгoo шадалгyйхэн хyнhoo Сэнгэ yргэжэ абаhан байгаа. Дашасэрэнэй арбаад хyрooд байхадань, Дyyмын бага эхин hургуулида yгэхэ гэжэ Сэнгэ байhанаа, ород hургуули хyyлэхэ хэрэггyй, хожомоо эрхэhээм гаража болохо, малдал бэрхэ, yгooрни, гар дором байха болхи хyн болгохо гэжэ, дасанда жэл хахад арай гэжэ байлгаhан хyбyyн. Тэрэ байхадаа Дашасэрэн ном yзэхэ тон дурагyй, гэрээ hанадаг, хэдэн дахин гэртээ бодожо ерэhэн, ном мyртэй yзэжэ шадаагyй, монгол yзэгтэ орон болин байтараа гэртээ ерэжэ, тэрэ гэhээр ном yзэхoo огтолон болиhон, бэшэг мэдэхэгyй хyн боложо шиидэhэн байгаа. Сэнгын удаадахи yри Hамажаб, эрхэ нэрээрээ Hамажаан гэжэ, мyн yргэмэл, арбан найматай, хойто жэлдэ хадамда ошохоо байhан, ехэ гоё шэмэг зyyдхэлтэй, нюур гараа мылээр угаадаг, ородой yнэр сyршэдэг болоhон, эхэ эсэгэдээ эрхэ, тарган маряатай, бамбагар шара улаан шарайтай басаган. Yгытэй ядуу зондо хэдэн жэлэй yедэ хони хулуужа, миинтээр шахуу yгэдэг, худалдадаг, илангаяа хадамда ошохо боложо, гарынь ехэ элбэг болоо гэлсyyлдэг байгаа. Эхэ эсэгэнь басаганайнгаа энэ зангы тухайлжа мэдэхэ байбаш, баян хyнэй hайн басагадайн зан иимэ агша гэжэ абяа гарадаггyй байгаа. Ойро тойрон айлнуудта Hамажаб ехэ хyндэтэй, хайратай hанагдаха, эхэ эсэгынгээ баян хэшэг зондо хyртэдэг, ехэ hайн хyн гэжэ hанагдаха басаган байгаа. Энэ зангаа Hамажаб ехэ hайнда бодохо, баян хyнэй басаган иижэ байха ёhотой гэжэ hанаха байhан. Сэнгэ анханhаа хойшо ooрhoo yрэгyй аад, хоёр yрые хyнhoo yргэжэ абажа, хyнэй yреэр yрые хэжэ, yгoo дуулгажа hургажа, зooриеэ

91

харуулха зарасанар болгожо, хожомоо бэеэ yргyyлхэ hаналтай хyн байгаа.

Hууhаншаг барлагуудынь гэхэдэ, арбаад хyбyyд, басагад. Дамдинсyрэн гэжэ хорёодтой, гэзэгэгyй мухар, бага эхин hургуули магтаалтайгаар дyyргэhэн, ород баахан хэлэ, бэшэгтэй, монгол hайн бэшэгтэй, шумууhан, гоёмсуу, хуа улаан хyбyyн. Сэнгындэ табадахи жэлээ боложо байна. Эсэгэнь Сэнгэдэ холуур тyрэл болохо байгаад, анхандаа хyбyyгээ бэшэгтэ hайн болгохо, илангаяа баян аха дyyдээ халдаажа yзэхэ гэжэ байгаа hэн. Гурбан жэл хyлhэгyйгooр, хоол хубсаhаар байгаад, воолостиин бэшэгтэ орохо гэжэ гарахаа hанахадань, Сэнгэ хэрэгээ бyтээлгэдэг, ажабайдалдаа ехэ туhалуулдаг амташалтай болоhон аад, хyбyyгээ байлга гэжэ эсэгэдэнь хэлэжэ, саашань hуулгаhан бэлэй. Дамдинсyрэнэй эсэгэнь Сэнгэдэ ехэшэг оруулгатай аад, Сэнгын хэлэхэдэ, аргагyйдэжэ yриеэ даруулхаар hуулгаhан байна. Эсэгын yри ехэ, тyрэсэ хyндэ байхадаа, Дамдинсyрэн арбан жэлдэ hуубал, эсэгынгээ yри алгажа шадаха байhан.

Дамдинсyрэн Сэнгэдэ мyлжyyлдэгээ зосоогоо хара буужа бододог мэдэдэг байбашье, баян айлай элбэг эдеэ, hайн хубсаhа yмдэhэндoo татагдажа, иимэ байдалhаа гаража, yгытэй гэртээ ошохоо зyрхэлхэгyй байжа, ангиингаа ухаан мэдэрэлые балартууха байhан. Харин Дамдинсyрэн анха Сэнгындэ ерэхэдээ абари зангаар ехэ hайн шударга хyбyyн аад, Сэнгындэ ерэhэнhээ хойшо урданайнь боро, hайн зан дууhаа. Сэнгындэ байхадань хyдoohoo ерэhэн хyн Сэнгэ баабайн бэшээшэ гэжэ Дамдинсyрэндэ доро дохихо, Сэнгын мориной hайнии унаха, эдеэнэй hайниие эдюулхэ, хубсаhанай hайниие yмдэхэ, обоо хуралай yедэ, Сэнгын хyбyyнтэй адли боложо ядан, гоёжо ябаха байhан, Сэнгын хэдэн мянганайнгаа юумэ Дамдинсyрэндэ этигэжэ, yриеэ нэхyyлжэ, зондо ябуулха, мyнгэнэйнгoo орошо гарашы ябадалые сyм найдадаг, даалгадаг болоо. Hyyлдэ Дамдинсyрэнгyйгooр ябуулга хэхэгyй, зyбшэлдэжэ хэдэг болоhон. Зон энээниие мэдээд, Дамдинсyрэндэ бyри ехэ доро унадаг, аргададаг, hyгэдэдэг болоhон байна. Дамдинсyрэн иимэ этигэлтэй ехэ хyн болоhондоо хyдoo зондо ехэрхyy, хyнэй мэндэшэлхэдэ, мyртэй мэндэш гэхэгyй, толгойгоо yлэ мэдэг хyдэлгэжэ мэндэшэлдэг болоо. Ехэ гоёмсуу, омог огсом. Гэртээ эхэ эсэгэдээ хаа-яа ошохо. Ошоходоо удаан болонгyй бусадаг, эхэ эсэгэдээ yгoo мyртэй хэлэжэ yгэхoo болёо.

Дамдинсyрэнhээ бэшэ, Сэнгын hууhаншан барлагууд болбол хуу хоол хубсаhаараа hууhан, шадалгyй yгытэй ядуу айл аймаг, холо ойрын аха дyyгэй барилдалгатан зоной yхид, хyбyyд байгаа. Заримуудынь гэр зуурын ажалда, заримань хони, адуу, бодо малда хубаарилдажа ябадаг зон байгаа. Сэнгын энэ hууhаншан барлагууд эзэндээ хуу адли hанагдаха бэшэ, илгаатайгаар hанагдана. Зариман: тулюур залхуу, зариман оролдосотой шадамгай гэжэ тоологдоно. Нэгэ

92

заримань нооhо дээhэ, арhа шyрбэhэ гэртэхиндээ хулуужа yгэдэг yлyy гартай гyyлэдэг байгаа. Эдэ бyгэдэ хамтынгаа хэрэг туhа мэдээгyй, ангиингаа мэдэрэлтэй болоогyй байhан. Харин хоорондоо эбгyй, бэе бэеэ эзэндээ хоблолсохо, амаралсаха. Мэхэтэй нэгэниинь бэеэ арбилаад миин байха. Шэнэ ороhон зарим гэнэн шударга хyн бэеэ шобто ябаад, хамаг юумэндэ диилдээд, бэень гардижа муудаад, эсэхэ, yбдэхэ. Тиихэдэнь эзэн муу бэетэй, ooдэгyй байба гээд, харюулжархидаг байhан. Бэеэ арбилдаг, хобууша, нюдэн дээрэ оролдоошо болодог, налтаадаг мэхэтэйнь эзэндээ магтаалтай, удаан ябадаг байhан. Энэ эбгyй байдалынь илангаяа зунай обоо хуралай yедэ ехэ элиржэ гарадаг hэн. Хyдэлмэриингээ ээлжээ, унаха мори, эмээл хазаар дээрэ буляасалдан хяараалдан байhан. Сэнгэтэн oohэдынгoo энэ мэтэ hууhаншананайнгаа байдалые hайн мэдэхэгyй, тэдэнээ тэнсyyлжэ зарахашгyй, шударга гэнэгyyдыень таhа зараад лэ байдаг hэн.

Hууhаншан барлагуудhаа гадна, Сэнгынхи дyрбэ табан зуудаг нохойтой. Боро хирын хyн энэ нохойнуудhаа тyбэгшyyжэ, Сэнгындэ хyрэдэггyй hэн. Тон шухала хэрэгтэй hаа, арай гэжэ хормой хотоо тата татуулан барин ерэдэг. Сэнгэтэн баяшуулай зангаар нохойгоо юрэ хоридоггyй зантай hэн. Харин уур муута нэгэнэй модо, шулуугаар нохойень ехээр сохёо hаань, Сэнгэ Дулма хоёр нохойгоо yмooржэ хэлэжэ байдаг hэн. Гоё дорюун хyнэй ерэхэдэ, нохойнуудаа хорёо боложо, hууhаншануудта хэлэдэг hэн. Сэнгындэ ерэhэн хyн газаа гараха гэхэдээ хабшаганажа ябаха, ядаха зобохо байhан. Сэнгын энэ хэдэн нохойнуудынь мyн эзэндээ hайтай, муутай, эрхэ, шоодбориин илгаатай. Барда гэжэ зуудаг шара халтар нохой Сэнгэдэ ехэ эрхэ, бэшэ нохойнуудhаа дотор hанагдаха байhан. Сэнгэ эдеэлхэдээ мyлжэhэн яhаа Бардада хаяжа yгэдэг зантай hэн.

Сэнгэтэнэй энэ мэтэ байдалые мэдэхэ зон, баян ноён айлай байдал иимэ ёhотой мэтээр hанаад, иимэ тиимэш гэжэ юрэ хэлсэдэггyй байhан.

Тэрэ нэгэ yдэр Сэнгэ hугаша хyyлэжэ эдижэ, эхэнэртээ эрхэсэгээжэ байhанаа хойшо арбаад хоноод байхада, нэгэ ехэ халуун щдэр болобо. Yдэ yнгэржэ байхын щедэ Сэнгэ газаалжа ябатараа, гэнтэ амяа хooрooд, бэень дагжа хyрэжэ,хyйтэн хyлhэ адхажа, нюдoo ехээр эрээлжэжэ, толгойгоо эрьежэ, газар дээрэ доро болоходол гэнэ. Тэрээн дээрэhээ хyлынь ээдэлдэжэ, yегyй мэтэ боложо, ехэ айжа, нюдээ ехээр хаража, гараа арбалзуулhаар унаба. «Абыт!» гэжэ hyхирхэ гэхэдээ, амань зууралдаад, муухайгаар абяа гаража, мэдээгyй боложо, ара гэдэргээ алдалжа унана.

Газаа ябаhан нэгэ hууhаншань Сэнгын унахые хараад, баабаймнай яаба гээшэб гэжэ, гэртэ гyйжэ орожо хэлэхэдэнь, гэртэхинь бyгэдэ гyйлдэжэ гаража, Сэнгэдэ ерэхэдэнь, Сэнгэ амигyй алдажа унаhан байба. Ерэhэн зон ухаа алдажа тэбээхэйтэшоод, ууг-ааг гэлдэжэ, нэгэн гэр руу гщйжэ орожо, хyнэгтэй уhа yргooд гyйжэ

93

ерэнэ. Нэгэн Сэнгые дугтаржа байhанаа болёод, хyнэгтэй уhанhаа шанагаар тyргэн удхажа абаад, амандаа балгаад, Сэнгын yбсyy, нюур руунь тyргэ тyргooр хэдэ дахин турьяна. Тиихэдэнь Сэнгэ гэнтэ амяа зосоошонь шангаар нэгэ татажа амилаад, нюдoo эрюулжэ ехэ хурса муухайгаар хаража, «тэты, яатараа хyнэй бэедэ хара уhа сасаа зомта» гэжэ аалиханаар арайхан дуугарна.Тиихэдэнь тойрожо байhан зон ехэ баяртай боложо, Сэнгые хоёр гарhаань татажа yндылгэжэ, эндэ тэндэhээнь барижа тэлэжэ, гэртэнь оруулжа, орон дээрэнь хэбтyyлнэ.

Иигэжэ бyгэдын нэгэ бага хyлoo олоод байхада, дулма Дамдинсyрэниие ламада ошохо гэжэ ябуулба. Тиигээд Дулма hyмoo уудалжа торгон жаншатай «Жадамба» гаргажа, хэбтэжэ байан yбгэнэйнгoo сохо дээрэнь судараа табижа, хэдэ дахин адислана, нангин адис, yрил, hахюуhа, жаали шагса бурхануудые абажа адислана. Сэнгэ наманшалжа ехэ hyзэглэнэ. Баhа Дулма бойпуур дотор сог хyyлээд, адис бааюулжа, yбгэнoo тойруулжа утана. Энээнэй hyyлдэ Дулма аягада унда хyyлээд, yбгэнэйнгoo толгойе нэгэ гараараа дyмэжэ аягаhаа унда уулгана.

Нангин бурхан шyтээн, адис уталгаар адислуулжа, сэдьхэлээ ханаад, унда хоёр нэгэ залгижа зэлд гyyлээд байхадаа, Сэнгэ нэгэ бага эгээ орожо хэлэнэ:

– Намдатнай ехэл ада yбшэн хyрooд байна, yхэхэ, эдэгэхэм мэдэгдэшэгyй болоод байна. Ямаршье саг боложо магад, эгээтэй мэдээтэй дээрээ пэлдэнээ хyртэхэм. Дулмаа, пэлдэниим абажа намда хyртyyл, – гэнэ.

Тиихэдэнь Дулма hyмэ доторhоо торгоор оройhон нэгэ ехэшэг боолтотой юумэ гаргажа ерэнэ. Олон боолтотой yрилнyyдэйнь доторhоо тyбэд гаршагтай, саарhанда оройлтотой, дээрэhээнь шара торгон зангяагаар тоорюулжа орёоhон yрил олоод, «энэ бэшэ гy», – гэжэ yбгэнэйнгoo нюурта абаашажа yзyyлнэ.

– Энэш мyн даа. Гар хyлшни сэбэр гy? Абажа намда хyртyyл! Бишни юу бoohэ бодохоор болоод байнаб, – гэхэдэнь, Дулма:

– Гарни сэбэр, угаагаа hэм, – гээд, пэлдэниие ехэ сyмyyхэнooр нарилжа абаад, yбгэндoo хyртyyлбэ. Сэнгэ наманшалжа ехэ hyзэгтэйгooр хyртэнэ. Хyртэхэдээ:

– Арьяа баала, лама гурбан эрдэнимни, пэлдэнээ хyртэбэб даа. Yхэлэй хyрэхэ юумэ hаань, иигээд yхэхэдэм ooрэгyй. Намhааш болохо вангуудш yхэгши даа, – гэнэ.

Сэнгэ yбшэндoo мэгдэхээ болёод, сэдьхэлэйнгээ сyлoo ороод байхада, бэеынгээ ямар байhаниие ажаглан yзэхэдэнь, бэень тон hал унанги, толгойнь ехэ хyндэ, ухаан, сээжэнь барагтай уужам, hонор мэтэ, yбдэхэ юумэ hайн мэдэгдэхэгyй, гансал зyрхэн сохилжо, эльгэ мэнэржэ yбдэхэ байба. Иимэ байхадаа Сэнгэ дотороо ехэ олон юумэ hанажа хэбтэнэ:

– Байза, мyн жара нэгэнэйм жэл орохонь байна. Гарагай хоёрто эрлиг гарагтаа yбдэбэ байнаб, гэнтэ мэдэхэдээ. Юрэдooл, yхэхэ гэжэ

94

yбдoo байнаб. Энэ hаянай зooрим дан ехээр наашалдаг болоо hэн. Зyyдэ зyyмниш муу болонхой. Байза, уржа hyни гээшэ гy даа, хyхэ торгон дэгэлээ yмдooд, жороо хээрээ унаад, зyyн хойшоо ошоноб гэжэ нэгэ муу зyyдэ зyyдэлhэн байнаб. Магад лэ энэ yбшэндэ дайрагдажа, yхэхын ёро yзэгдoo байна. Би магад лэ yхэхэ гэжэ yбдoo байнаб даа. Байза юун агша бэлэй? Арбаад наhатайдаа дасанда байжа монгол, тyбэд yзэгтэ бага hураhан байнаб. Арбан зургаатайдам эсэгэм наhа бараа hэн. Хойто жэлынь эхэм намhаа хоёр эгэшэ hамга намда абажа yгэhэн байна. Тэрэ yедэ шадал багатай, аминдаханаал байгдаа hэн. Мyн энэ байгаа зooри бyгдooрoo минии олоhон зooри. Хоритойдоо зайhан болоо hэм. Долоон жэлдэ зайhан ябажа, тyйлгyй зобоо hэм. Албата зон yхэхэгyй, ноёд гулваанар шамай хашаха хайраха, баhа бэрхэ агша бэлэй. Хyнэй нюрга hээр улаашажа, хyниие айлгажа ябахадаа, ехэ ноён мэтэ ябаhан байнаб. Тиигээд ноёд гулваанарай зараса, хyнэй муу барлаг hэм. Харанхы татабари гэжэ бии агша бэлэй. Ши арай гэжэ зонроо татажа yгэхэш, тэрээнииш шамhаа дээшэ ноёд бyгэдые хубаажа абашадаг байhан. Шамда юуш yгэхэгyй. Баhа атаархамаар агша бэлэй. Тэрэ зайhан ябаха зуураа арбаад хyнэй нюрга сохиhон байнаб. Тэрэ yйлэ минии хэhэн бэшэ, хаанай хуулиин хэhэн yйлэ мyн тула, намда нyгэлынь хyрэхэ ёhогyй. Эндyyржэ сохиhон байбални нyгэлынь нам дээрэ бууха ёhотой. Тэрэ Жалабшиин Жаргал гэдэгые минии урдаhаа ама гарабаш гэжэ бэшэ ямарш гэмгyй хyниие элитэ буруу сохиhон байнаб. Энэ хэhэн нyгэлoo ooрoo амасаха хэрэгтэй байнаб. «Лама бурхамни, нyгэлoo наманшалнаб», – гэжэ наманшална.

«Тэрэ зайhан ябаха зуураа зонhоо абажа ядаhан албанай yлэгдэлые гулваада хашагдахадаа ooрoo тyлэжэ yнгэргэхэ саг али олон болодог hэн. Энээн дээрэhээ хогшол зooрим ехэ hаар болоо hэн. Албаа удааруулhан хyндэ ехэ хоротой, энээнhээл тодхортожо хохидобоб гэжэ нюргыень сохидог hэм.

Долоон жэл зайhан ябажа туйлаад, арайхан гэжэ тушаалhаа гараhан байнаб. Гараад, доро байhан байдалаа hэлгэжэ, гушаадтай болоод байтарни, намайе гулваа болгобо. Энэ тушаалда арбан хоёр жэл ябажа, долёогдогhоонь долёолсожо эдеэшэhээнь эдилсэhэн байнаб. Тэрэ эдиhэн ууhанаа улам дээшэнь yдхэхэ гэжэ мyнгэнhoo мyнгэ тyрyyлжэ тyрсэлдэг болоhомби. Баhа алба hангайн hайн ороод байхада саашань дутуу тушаажа, удаарhанда (доёмходо) тоолуулаад, yлдээжэ абаhан мyнгые тyрсэлжэ, олзо хэдэг байhамби. Намhаа тyрэсын мyнгэ абагшад урьhаар абаабди гэжэ худал yгэбэритэй уялга бэшyyлжэ, зайhанда гэршэлyyлжэ, намда yгэдэг байhан. Зайhангууд минии гар соохи хyнyyд байхадаа, мyнгыем болзор доторнь yгyyлжэ байдаг hэн. Yгooгyй хyниие нюргыень сохихоороо айлгажа, хашажа абажа yгэдэг hэн. Мyнгэ тyрсэлхэдoo хорхой хyйртэ эдюулhэн арhа шyрбэhэн мэтэ хэрэгтэ хэрэггyй юумэнyyдые хабшажа yгэлсэдэг

95

байhанби. Yгэхэдэмни аргагyйдэжэ хашагдажа, yгэ дуугyй абаад, хотонhоо газаа тээшэ абаашаад, орхёод ябашадаг hэн.

Иигэжэ арбаад жэлдэ адуун соо азарга, хонин соо шоно боложо, hyрэгые мooрyyлжэ, hохорые уйлуулжа, эд зooри суглуулхадаа hэнэггyй баяжаа hэм. Тиижэ байтарни, тyрyyшын hамган yхэжэ талиигаа hэн. Барhамни hайн сэдьхэлтэй хyн hэн ши даа. Эд зooрим yдхэлсэжэ энэ болголсоhон хyн hэнши даа. yрил тyрooгyй гэмтэй hэн. Тиигээд энэ Дулмые абаа hэм бэзэб. Залуу, hайн, hайхандаш орожо абаhан бэзэб.Hайнш хyнш даа. Тиигээд баhал yрые тyрooгyй, тyрэхooш болёо бэзэш даа. Хyнэй yреэр yрые хэжэ байнабди.

Эд зooрингoo элбэгшэхэдэ хойтынгоо мyртэ зорюулжа жэл бyри табан зуун тyхэриг дасанда, олон хуварагта yгэжэ, хурал мyнхэлэн байнаб. Тииhээр арбаад жэл болооб. Энэ ехэ yргэлни магад буян болохо ёhотой. Хойтынгоо мyртэ найдаха найдабаритай байнаб. Хубарагта yргэл yргэхэдэ yгырдэггyй, Харин баяжадаг гэжэ ламанарай айлдалсадагынь нээрээ yнэн байна. Хурал мyнхэлэнhoo хойшо эд зooрим элитэ yдэhэн байна. Тиигээд yдэншьегй яахань даа. Тэрэ ехэ yргэл жэл бyри хэхэдээ тэрэнээ тэхэрюулхэ гэжэ бyри ехээр тyрсэлхэ, хабшабари оролсуулхам ехэдэhэн, элдэб hэлгyyлгэ, худалдаа аралжаа хэлсэдэг болоhон байнаб. Зарим yритэнэй yриеэ тyлэхэдээ уялгаяа (подпискоо) бусаажа абахаа мэдэхэгyй гэнэн гэдэргэ хyнhoo yрииень дахин дабхар нэхэжэ абаhанш байнаб. Yргэл хэдэггyй болбол, эд зooридэ тиитэрээ оролдохогyй hэм. Эдихэ зooритэй болоhон хадаа, архяа уугаад, арьбан далангаа хyхooд, амархан hууха hэм даа. Оролдоhон хэрэгни хадаа, улам ехэ зooритэй болоод, улам ехээр yргэхэб гэhэн байнаб. Байза, мyн мyнгэн зooрим бэе дээрэм хоёр тyмэ, зон дээрэ дyрбэн тyмэ. Адуун hyрэгни мyнoo-тyлoo абаад байхадаа, зургаан зуу хyрээ байха. yхэр хоёр зуу, хонин мянга алхаhан байха. Тэмээн табяад. Иимэ байхадаа нилээд эдихэ зooритэй байнаб даа.

Тиигээд нэгэ наhандаа ябажа арай гэжэ олоhон энэ ехэ зooриеэ погооронь (бyхэли) орхёод yхэхэ болоо hаа, яагаа бэрхэ гээшэб. Тэрэ олон yритэмни хайран зooриием эзэрхэхэ болохонь гээшэ гy? Яагаа хайратай гээшэб. Байза, энэ бyхэли наhандаа олоhон энэ байгаа зooриием минии yхoo hаа, yлдэгшэ гурбан хэр эдлэжэ шадаха байнаб? Энэ hамган залуу хyнээр hэшхэлтэжэ, муу hайнда зooриием алдажа болохо. Энэ yхин харида ошохоо байна. Хyyгэм, жаргажа ябаарай даа. Заа, энэ хyбyyн гэдэг мyн ямарханш зантай хyн боложо ябаhаниинь hайн мэдэгдэнхэйгyй. Хаарташан боложо ябаhанш дуулданхай. Хyдooгooр адууhа мал таhалжа худалдадаг болоhонш мэдэгдэнхэй. Минии yхэхэдэ энэ занш улам бyри муудажа, байгаа зooриием ойрохон зуура yрижэрхихэ болохо байнаш. Иижэ минии зooри yхoo hаам, намтаяа адли yгы бололсохонь магад байна. Хайран зooрим! Али би нэгэ хэды ябажа болохо байнагби? Yгы даа, yхэхэл байналдяа. Нээрээ мyн би удангyй yхэхэм гээшэ гy? – гэжэ hанаад, ехэ айжа

96

сошожо, бэеэhээнь хyйтэн хyлhэ гаража, нюдoo хаража аминь дээрэ боложо хooрэбэ.Тиихэдэнь Дулма баhа яаба гээшэб гэжэ hанаад, ехэ айжа yбгэндoo хэлэнэ:

– Танай дотор hайн гy? Унда уухагyйгта? – гэхэдэнь, Сэнгэ хажуудаа хyнэй дуугархые дуулахадаа, аймхай сэдьхэлынь алгасажа намдаад:

– Зосоом уужам hайн. Юумэ уухагyйб, - гэнэ. Тиигээд бодожо байhан юумээ дахин залгуулжа hанана: «Би юрэ яажа байбабиб? Yхэхэеэ байжа зooридoo хурьсажа

байба гээшэ байнаб. Бурхан гурба эрдэним, yршooжэ, айлад! Энэ ехэ зooриеэ нюргандаа yргэлжэ ошохо бэшэб. Яажа байба гээшэбиб? Заян зайлуул ехэ», – гэжэ hанажа байтарнь, ламада ошоhон Дамдинсyрэн орожо ерэбэ. Сэнгэ нюураа хyдэлгэжэ, Дамдинсyрэн тээшэ харана. Юумэ hураха ехэ хyсэлэнтэй болобош, шадалгyй, зyгээр хаража байна.

Дулма Дамдинсyрэнhoo hурана: – Лама yргooндoo байба гy? – Байба. Эм залажа ерэбэб, – гэнэ Дамдинсyрэн. – Лама юундэ морилбогyйб, - гэнэ Дулма. – Мyн сyлooгyйб, yглoo ерэхэб гэжэ айладаа, – гэхэдэнь, Дулма

дуугаа аалидуулад: – Лама юрэ юун гэжэ айладанаб? Яагаа гээшэ гэнэб? Ута

аминиинь ямар гэнэб? – гэхэдэнь, Дамдинсyрэн Дулмада дyтэлooд, доошоо газар хараад, аалиханаар хэлэнэ:

– Лама удаан тyлгoo табижа yзээ. Уншалга олые буулгаа, – гэжэ yбэрhoo нэгэ бэшэг гаргажа yгэнэ. Лама юрэ хатуу гэхэшэг байна. Олондо yргэл ехээр хэхэ, илангаяа ooрын хайратай hайн, hайхан эдлэлээ хайралангyй дары yргэхэ хэрэгтэй гэжэ айладана. Севаан наhанай тоогоор, Отошо олониие тоолохо г.м. сагаан уншалганууд, хатуу ехэ гyрэмyyдые лама буулгаhан байна. Абаралай бэшэг дотор бyгэдэ байха, – гээд, yбэрhoo гаргажа Дулмада yгэхэдoo; – Yдэрэй зургаагаар hэлгэжэ хyртэхэ, шобогорыень бусалгажа, хабтагарыень булагай хyйтэн уhаар даруулжа хyртэхэ гэhэн байна. Энэ бyгэдые тон яаралаар бyтээлгэхэ, удааржа болохогyй гэжэ айлдаа hэн. Энэ эм хyртэhooр байгты, yглoo эртэлжэ ерэхэб гэжэ айлдаа hэн. Баабай ямар байнаб? – гэжэ Дамдинсyрэнэй hурахада, Дулма хэлэнэ:

– Hайн мэдэгдэнэгyй, нэгэл зан байна. Ламагyйгooр yглoo яажа болохо бэлэйбди, – гээд, Дулма нэгэ ехээр hанаа алдаад, yбгэнэйгoo дэргэдэ ошоно.

Сэнгэ толгойгоо бага хyдэлгэжэ hамган тээшээ ехээр хараад байна. Дулма хэлэнэ:

– Би дуулажа байнаб. Лама юу айлдаа хаб? Дулма, нюунгyй хэлэ, намайе yхэхэ гээха гy, али гы гy? – гэхэдэнь Дулма:

97

– Yргэл олондо ехээр хэгты, бурханда hайн зальбаржа байха хэрэгтэй, буулгаhан абаралнуудыем дары тyргooр бyтээхэ хэрэгтэй гэжэ лама айлдаа, – гэхэдэнь, Сэнгэ:

– Заа, дуулабаб, ойлгобоб, – гэнэ. Дулма иигэжэ ярилдаhанай hyyлээр yбгэндoo эм хyртyyлжэ тэрэ

yдэрoo yнгэргэбэ. Yглooдэрын болобо. Бага yдэ болоод байхада, Сэнгэтэнэй хyлеэн ядажа байhан ламань Сэнгындэ ерэбэ. Гоё hайхан дэгэлтэй, хажуудаа нэгэ шабитай, шара обоодойтой, хуушабтар улаан торгон дэгэлтэй, шара торгон шэнэ хyрмэтэй, хyзyyндээ мyнгэн hайхан гуутай бурхан зyyhэн, маряатай томо бэетэй, жараад наhанай, yргэ hужуугаараа жатагар хара hахалтай, залуу шарайтай, хурса нюдэтэй лама ерэжэ тэргэhээ бууба. Сэнгын гэртэхин бyгэдэ ламые хyндэтэйгooр угтажа, yyдэ yргэжэ гэртэ оруулба.

Энэ болбол Сэнгэтэнэй шyтэдэг ламань, дасанда ехэ байдаггyй, хyдoo байдалтай, нютаг зондо гyрэмбэ ламбагай алдартай, дyсэр нютагуудта hойвоон гyрэмбэ гyyлэдэг хyдoo зондо бэеэ ехэ абхуулhан, гyрэмшэ, абаралша, эмшэ лама. Энэ лама хyдoo зондо абарал буулгахадаа, дасанда олондо yргэл yргэхэ хэрэгтэй гэдэг зантай, дасан хиидэй ламанарта ехэ хyндэтэй, хурал номдо ехэ ашатай, туhатай хyн гэжэ hануулдаг хyн hэн. Ooрhoo бусадта буян олгуулнаб, шажан номдо аша туhа yзyyлжэ буян олоноб гэжэ hанадаг хyн hэн.

Лама гэртэ орожо, бэлдэhэн hуудал дээрэ гаража, бурханда гурба мyргooд hууба, Сэнгын гэртэхин ламада мyргэжэ адис абаад hууба. Сэнгэ лама тээшэ хараад yндэгэлзэнэ. Лама шабия бодхоожо, гуутай бурханаараа Сэнгые магнай дээрэнь адислуулаад, дуугаа шангадхажа:

– Зай, гулваа, ямар байнат? – гэхэдэнь, Сэнгэ наманшалаад, нюдэнhoo нёлбоо гарган уяржа, хоолойгоо шэшэрyyлэн, ехэ хyсэлжэ хэлэнэ:

– Ламамни, битнай иимэл болошоод байналдяа, – гэнэ. Галайн зyyгээр Дулма болон Сэнгын бэшэ гэртэхин хyл дээрээ

хyдэлжэ, сай табаг тyхеэрэн, ехэ hабандажа байна. Лама Дулма тээшэ хараад аалихан дуугаар хэлэнэ:

– Гулваа юрэ ямар байна гээшэб? – гэхэдэнь, Дулма: – Зан тойронгоол гээшэ ха. Урда yдэр унаhанайнгаа хойшо бэень

ехэ хyндэ байна, – гэнэ. Тиихэдэнь лама Сэнгэ тээшэ хараад: – Гулваа, танай юрэ хаанатнай yбдэнэб? – гэхэдэнь, Сэнгэ бэеэ

бага хyдэлгooд, ядажа аалихан хэлэнэ: – Хамаг бэем унтарна, мэдээгyй шэнги хyндэ мэнэрэнги. Сээжэ

зyрхэм, эльгэн тушам yбдэнэ, иимэл байнаб. Бэшэ yбдэхэ газараа мэдэнэгyйб. Яахаа байна гээшэбиб? Yхэхэл болошоо хyн гээшэгби? Нэгэ бага наhалха хубитай hаамни, лама бурхамни намайе yршooжэ абаржа хайрлагты, – гэнэ. Харюудань лама: – Бурханhаа бэшэ абарха абарал yгы. Бурханда hyзэглэжэ, олон хубарагта yргэл хyндэлэл ехые хэхэ хэрэгтэй болобо. Олондо yргэл

98

хэхэ гэhыемни та юун гэжэ hананабта? – гэжэ Сэнгэ Дулма хоёр тээшэ хаража хэлэнэ. Дулма yбгэн тээшээ харана. Сэнгэ хэлэнэ:

– Лама, танай морилхые хyлеэжэ байгааб. Yргэхэмни yргэхэ, – гэхэдэнь, лама: – Гулваа, та ехээр yбдoo гээшэт. Ами наhандатнай ехэ хатуу байна. Тон яаралаар буянай yйлэ бyтээлгээгyй hаа, найдаха найдабаригyй болоод байна гээшэ хат. Энэ байhан зooри хайрлангyй олон хубарагта yргэл yргэхэ саг магад хyрээд байна гээшэ. Энээнhээ гадна ooртoo yлэмжэ хайратай хубсаhа, нарин эдлэлhээ гамгyй yргэхэ хэрэгтэй. Мyн эд зooридoo хурьсажа, татагасаха саг дyyрэhэн байна. Yхэхэ сагай хyрэhэн байбал, энэ байhан зooри зyyнэйш хухархайе абаашахагyй байнат. Мyн танда ганса буян лэ хэхэ хэрэгтэй болоод байна. Yхэхэш сагай болбол, хойтодотнай хэрэгтэй байха. Та, гулваа, хэлээн yгым дуулажа байнагта? – гэхэдэнь, Сэнгэ:

– Зарлигайтнай бyгэдые дуулажа байнаб, – гэнэ. – Заа, yргэл хэхэ гэжэ шиидэжэ hанабагта? – гэнэ лама. – Шиидээд, hанаад байнаб, – гэнэ Сэнгэ. – Шиидэжэ hанабал, буян амалагты! – Амалнаб, – гэнэ Сэнгэ. – Та, гулваа hайн дуулагты! – Заа! – гэнэ Сэнгэ. Лама хэлэнэ: – Энэ наhандаа хэhэн хамаг гэм нyгэл наманшалжа, бэе дээрээ

бууhан yбшэ зоболон, yйлэ баршадаа арилгажа, эсэс хойтодоо тугуулан бурханай боди хутагые тэнгэри, хyнэй бэеэр дамжажа олохоор болтогойб гэжэ, харамнаха сэдьхэлые огтолон тэбшэжэ, yнэхээр арюун hайхан сэдьхэлээр олон тyмэн хуварагта зорюулжа yргэл yргэнэб гэгты! – гэхэдэнь Сэнгэ:

– Yргэнэб, - гэхэдэнь лама: – Yргэхэ yргэлэйнгoo тоо амалагты! Хамаг зooриингoo дээжэ

дээжэhээнь амалжа нэрэлэгты! Заа, мyнгooр хэдые амалнабта? – Гурба мянгые амалнаб, - гэнэ. – Бодо мал хэдые амалнат? – Хорин бодо амалнаб, - гэнэ. – Жэжэ мал хэдые амалнат? – Табин хони ямаа амалнаб, – гэнэ. – Заа, баhа ooрын yмдэжэ ябаhан hайн hайхан хубсаhанай юу

амалнат? – гэнэ лама. – Саг сагай гоёолой дyрбэн дэгэл амалнаб, – гэнэ. – Нарин yнэтэй эдлэлээ юу амалнат? – Гулваа ябахадаа хyртэhэн хyзyyнэй мyнгэн медаль, мyнгэн хэтэ

хутага, hанжуургатайнь амалнаб, – гэнэ Сэнгэ. – Баhа юу амалнат? – Hанаандам бэшэ юумэ ороногyйл даа, – гэнэ Сэнгэ. Лама

хэлэнэ: – Нэмээжэ амалха юу байнаб?

99

– Иигээд хyрээ hаань яахаб даа, ламамни? Yлэхэ зондомни баа эдихэ эдлэхэ зooри хэрэгтэй байнал, – гэхэдэнь, лама:

– Байза таа, гулвааа буряад зоной тyрэтэй, тyрyy баян ноён хyн байнат. Нэрээ хараха ёhотойт. Хамаг нyгэл хилэнсэгээ олон хуварагта даалгаха гээшэтнай дэмы амархан хэрэг бэшэ даа. Эд зooриингoo арбанай нэгыш yгooгyй байжа, хамаг yйлэ тодхороо гэтэлжэ, алтан амияа аюулта yхэлэй эзэнэй гарhаа гаргажа абанаб гэдэг тиимэ амархан хэрэг бэшэ даа. Та, гулваа, бодоод yзэгты даа. Аминдаа хайратай hаа, нэмэжэ амалха хэрэгтэй байнат. Би ooрынгoo тyлoo хэлэнэ бэшэб. Танайл ами наhанай тyлoo хэлэнэб. Yргэл буян хэхэдээ нэрэдээ хyрэмooр хэхэ hэн гэжэ hанаhандаа хэлэнэб. Алтан аминайнгаа хутагын эрэ дээрэ гараад байха сагта yри садандаа зобохо юумэнтнай yгы байна даа. Тэдэтнай танайнгаа yргэл ехые yргoo hаань, бyри hайн байжа hууха, yргэл хэhэн хyн yгырдэггyй юм, - гэжэ ламын хэлэхэдэ, Сэнгэ дотороо бага бодоод хэлэнэ:

– Лама багшын yгэ зарлиг харюулжа болодоггyй тyлooдэ, тэрэ амалhан мал, мyнгэнэйнгoo хахад хуби дээшэнь болгожо амалнаб, – гэхэдэнь, лама:

– Заа, hайн боложо байна. Амалха баhа нэгэ юумэ yлдээд байна. Олондо yргэл yргэжэ, yйлэ баршадаа арилжа, саашань наhан наhалжа ябабал миин байха бэшэ, гурбан этигэл ябуулжа, мааани уншаха хэрэгтэй, хэн хэтэр тэды маани уншахаб гэжэ амалбал, ехэ hайн байна, – гэхэдэнь, Сэнгэ:

– Хэдыш хyрэхэ hэн бэзэб, нэгэ жибаа маани амалбални ямар байна? – гэхэдэнь:

– Заа, болоо даа, - гээд, лама Сэнгын бyлэнэр тээшэ хараад хэлэнэ:

– Гулваа yйлэ баршадаа арилхын тyлoo буян амалба. Таанар гулваагай yри садан болохо тyлooгoo, тэрэ амалhан yргэл буяндань даган баясалсажа, олон хуварагта ooр ooрынгoo зэгэй зэргээр yргэлсэхэ ёhотой байнат, – гэхэдэнь, Дулма хоёр yринэртэеэ гyбэр шэбэр гэлсээд, ламада хэлэнэ:

– Гурбуулаа хамтаржа гушан хони ямаа yргэбэлнай ямар бэ? – гэхэдэнь лама:

– Заа, болоо. Садан тyрэлэйнь хyнэй yргэхэдэ yлэмжэ буянтай гэhэн юум даа, – гэнэ.

Лама иигэжэ Сэнгэтэндэ yргэл, мyргэл хyyлэжэ, олондо уншуулха зyйлые заажа гэжэ, гэр дээрэ уншуулха зyйлынь ooрoo уншажа гэжэ, Сэнгэдэ эм домын хyртyyлжэ, байдалынь заhабарилжа, Сэнгые долоо найман хоногто hахижа байгаад ошобо.

Энэ хyрэтэр Сэнгын yбшэн хyдэлooгyй байжа, бэень бага дээшэлэhэн мэтэ болобо. Сэнгэ забhаргyй yхэхэеэ бодожо байдаг аад, yхэхэеэ болибо гээшэ гyб гэжэ hанаха, hэнгэхэ боложо, гэртэхинтэеэ гэр байдалайнь юумэ ярилсадаг болобо. Сэнгэ нэгэ yдэр урданайхиhааш yлэмжэ hэргэлэн байхадаа, дотороо hанана: «Хooрхы

100

даа, лама бурханай аша абаралаар иин тиин hайжаржа магад гээшэгби. Иимэ сагай болоходо зooритэй байhамни ехэл ашатай болобо. Хамаг юумэ зooриин хyсooр гэдэг, нээрээл yнэн байнал. Иимэ ехээр yргэл хэхэ зooригyй hаа, магад лэ yхэжэ дyyрэхэ байгааб», – гэжэ hанана.

Ламын ошоhоной хойно Сэнгэ нэгэ хэдэн хоногто улам hайн мэтэ боложо, эдеэндэ дуршалтай, шадалтай болобо. Сэнгын аха дyy, айл аймаг зон Сэнгэ баабаймнай наашаа хараба, мyргэл, буян заал уншалга ехээр бyтээлгэhэнэй ашаар гаралсаба, эдэгэбэ байна гэлсэбэ. Сэнгын шадар тyрэлэйнь yбгэд зон Сэнгындэ ерэжэ хooрэлдэхэдoo: «Hайн даа, хари эдэгэхэтнай байна, яана хээнэб гэжэ hанаалди», – гэжэ hанаагаа зоболсожо байhанай тэмдэг мэдyyлээд ошодог байhан. Сэнгын гэртэхинэй сэдьхэл ехэ тэнигэр, Сэнгые лабтай эдэгэбэ гэжэ hанаад байдаг болобо.

Иимэ байхын зуура нэгэ yдэр yдын халуун боложо эхилбэ. Сэнгэ орон дээрээ хэбтэжэ байтараа, гэнтэ сугажа, yбшэн дахин хyдэлжэ, нилээд удаан мэгдээд, намдажа барагтай болобо.Дамдинсурэн ламада ошохо болобо. Сэнгэ тамирдаhан, шал унаhан байжа, бага эгээ ороод, хоолойгоо шэшэргyyлэн, аалихан дуугаар гэртэхиндээ хэлэнэ:

– Битнай магад лэ yхэхэ хyн болоод байнаб, найдаха найдабари, энгэхэ энгэбэри yгы боложо дyyрээ, - гэхэдэнь, Дулма: – Али ород эмшэнэй арга бэдэрхэ хэрэгтэй болобо гээшэ гy? Ород эмшэн зарим yбшэндэ ехэ туhатай юм гэжэ юугээ хэлсэгшэб, - гэхэдэнь Сэнгэ: – Мyнoo намда ямарш арга хэрэггyй, – гэжэ ууртайгаар хэлээд, дуугархаа болишоно. Ламада ошохо гэжэ газаа мори эмээллэжэ байhан Дамдинсyрэндэ Дулма гаража, ламаhаа докторой нюур hураарай, – гэнэ. Тиижэ тэрэ yдэр yнгэржэ, yдэшын боро хараан боложо, ламада ошоhон Дамдинсyрэн ерэжэ, тэрэнэй буугаашьегyй байхада, Дулма hурана.: – Лама юундэ морилбогyйб? Дамдинсyрэн хэлэнэ: – Лама морилхогyй байна, ошоhонойм yлyy юумэ yгы. Эмээ hайн хyртээд, бурханда hайн зальбараад байха хэрэгтэй. Арга заhал хyyлэжэ байна гээшэт. Эдэгэхэ хубитай hаа эдэгэхэт, – гэжэ лама айлдана. Иижэ хэлэхэдэнь, Дулма Дамдинсyрэнhээ hэмээхэнээр урана: – Докторой нюур ямар гэнэб лама? – Туhалха болохо нюуртай, нэгэ заhал хyyлээд ошохо хэрэгтэй, заhалгyйгooр туhа болохогyй гэжэ айлдаа. Дулма хэлэнэ: – Доктороор талаан туршахаhаа бэшэ арга дyyрээ. Тиигээд yбгэн хото ошожо шадахагyй байхадаа, докторые гэртээ асарха хэрэгтэй болоо байнабди. Дамдинсyрэн ши хото энэ дороо ошохо болоошо даа, - гэнэ. Дамдинсyрэн Дулмаhаа hурана.:

101

– Энээн тухай баабайдаа хэлээ гyт, зyбшooхэ байна гy? Зyбшooгooгyй hаань дэмы ябадал болохо, – гэхэдэнь, Дулма: – Хэлээгyйб. Yбшэн хyнэй yгooр байха гэжэ яажа болохоб. Нохойш долеожо эдэгээхэнь хэрэгтэй. Ши энэ дороо тyргooр ябахаа бодо, – гэхэдэнь Дамдинсyрэн зyбшooжэ ябаха болобо. Иижэ байхын yедэ газаа нохой хусалдана. Hамажаб газааhаа ороод, хэлэнэ: – Урдаhаамнай тэргэтэй нэгэ лама ерэжэ ябана. Дулма: – Манай ламбагай бэшэ гy? – Бэшэ, мори тэргэнь ондоо, – гэнэ Hамажаб. Тииhээр байтар газаа тэргэ тyршэгэнээд ерэжэ зогсобо, нохой ехэ боhолдоно. Дулма Hамажабта хэлэнэ: – Урдаhаань гар, ямар ламанар ерэбэб, – гэхэдэнь, Hамажаб тyргэн гарана. Дулма олбог шэрдэгээ бага заhаад, мyн гарана. Удангй гэртэ шара торгон дэгэлтэй, табяад наhанай, томоотой янзын, танигдаагyй лама, хажуудаа нэгэ шабиие дахуулан орожо ерэнэ. Шабинь нэгэ боолтотой юумэ баряад ороhоноо, бурханай урда табина. Ламын бурханда мyргooд hуухадань, Сэнгэтэн ламаhаа адис абаад, ламые амаршална. Лама Сэнгын гэртэхинээр мэндэшэлээд, Дулма тээшэ хараад, хэлэнэ: – Гулваа ямар байнаб? – гэхэдэнь, Дулма унтажа байhан yбгэн тээшээ хараад: – Ямар гэхэб даа. Иимэл байнал даа. Анха yбдэhэн хойшоо нэгэ hайн, нэгэ муу боложо, яаханш мэдэгдэшэгyй болоод байна. Аргаа тooреэд байнабди. Гайхахадаа ород доктор нюуртай гyyлэхэдээ докторые асарха гэжэ хото ябуулаад байнабди, – гэнэ. Ламын сайлажа байхада Сэнгэ hэреэд, ламые гэнтэ хараад yндэгэлзэнэ. Лама хэлэнэ: – Гулваа, hyy, хэбтэгты, бy хyдэлэгты, – гэхэдэнь, Сэнгэ хлэлх зогсоод, ламада хэбтэри дээрэhээ аалиханаар: – Лама амгалан та? – Hайн, hайн! Гулваа танай бэе ямар байнаб? – гэхэдэнь Сэнгэ хэлэнэ: – Муул байнал даа. Yдэрoo хyлеэжэ байнаб, – гэхэдэнь, лама: – Арайш тиимэ бэшэ байнат. Мяха маряантнай hайн, шэг шарайтнай гэрэлтэй, yхээдхимээр бэшэ байнат, – гэнэ. Сэнгэ хэлэнэ: – Yгы даа, yхэхэл аад дyyрээб, – гэхэдэнь, лама шаби тээшээ нюдээрээ зангажа, бурханай урда боолтотой юумэ абхуулаад, эбэр дээрээ задалаад, хоер алдын хадаг дэлгээд, хэбтэжэ байhан Сэнгэдэ шабяараа барюулна. Шабиингаа Сэнгын урда хадаг баряад байхада, лама хоолойгоо заhажа, томоотой янза yзyyлжэ хэлэнэ: – Гулваа, би дасанhаа олоной yмнooс зорюута танда ерэбэб. Yбшэн зоболоноо гэтэлжэ, шажан амитанайнгаа тyлoo yни удаан наhалжа ябагты гэжэ олон хувараг yреэл табижа, энэ хадаг барюулhан байна, – гэхэдэнь, шаби Сэнгэ тээшэ хадагаа hарбайжа барина. Сэнгэ хадагынь hарбайжа абаад, магнай дээрээ табижа зальбараад,

102

Дулмада hарбайжа yгэнэ. Тэрэнэй хойно лама нэгэ торгон набшатай бумба гаргаад, толгой дээрээ нэгэ табяад, урдаа хyндэтэйгooр баряад баhа хэлэнэ: – Энэ болбол мyнoo олон бyгэдын зyгhoo наhанай аршаан, энээгээр та hайтар зальбаржа аршаандагты, – гээд, зогсожо байhан шабидаа бумбатай аршаанаа yгэнэ. Шаби бумбыень абаад, наманшалаад байhан Сэнгын магнай дээрэ бумбаараа адислаад, Сэнгын альган дээрэ аршаанаа дуhаагаад, бурханай урда табина. Тиигээд лама баhа олоной зyгhoo гэжэ наhанай yрил, адис, зангяа гаргажа шабяараа дамжуулжа Сэнгэдэ yгэнэ. Тэрэнэй удаа лама нэгэ саарhанда оройлтотой юумэ абаад хэлэнэ: – Баhа олоной зyгhoo эм. Дасанай олон мэргэд, эмшэнэр зyблэлдэжэ танай yбшэнэй юрэндэгтэ тусгаар найруулhан эм гэжэ намтай эльгээhэн байна. Энэ ехэ хомор шухаг эм юм даа. Yдэрэй гурбаар хатуу hайхан хара архида даруулжа хyртэхэ заабаритай байна. Энэ эм наряар hyзэглэжэ хyртэбэл, хубитайл hаа, магад танай yбшэн амаржаха еhотой гэжэ дасанай ехэд, эмшэд айлдалсажа байна бэлэй. Гэхэдэнь Сэнгэ ехэ hyзэгээ хyрэжэ наманшална, илангаяа тэрэ архида хyртэхэ гэhэндэ дотороо ехэ дуратай энгэбэритэй болоно. Лама Сэнгэтэндэ хyндэлyyлээд, аягаа аршажа эбэртэлээд хэлэнэ: – Гулваа, та yбшэнhoo амаржажа болохот даа. Лама бурханай аша абарал гэжэ бии даа. Танай yргэл, буян олон тyмэн хуварагта hайхан хyлеэгдэжэ, буян yйлэтнай hайхан бyтээн байха. Заа, би иигээд хэрэгээ бyтээгээ хадаа мордоhуу даа. Гулваа, та, бyтээhэн буян yйлын ашаар, олон тyмэн хуварагай yрooл зорюулгын хyсээр yбшэн зоболоноо гэтэлжэ, шажан амитанай туhада yни удаан наhалха болтогойт гэжэ yреэл табяад, мордохоо забдана. Сэнгэ наманшална. Дулма бодожо ламада хэлэнэ: – Лама, та нойрсожо yлыт, – гэхэдэнь: – Хэрэгээ бyтээгээ хадаа ябажа yзэhyy даа. Хойшоо хурал номой саг тула яараха хэрэгтэй байнаб. Гулваа байдалаа алдангyй байбал магад эдэгэхэ байха даа, - гэхэдэнь, Дулма хонохогyй гэжэ мэдэхэдээ, абдарhаа хадаг абажа ламада барина. Лама хадагыень абаад, hууриhаа бодожо гараба. Бyгэдэ гэр соохин гаралсажа, ламые мордуулба. Сэнгэ архяар хyртэхэ эм тухай yргэлжэ hанажа байhанаа, ламые мордохуулhан Дулмын орожо ерэхэдэ, хэлэнэ: – Дулмаа, ламын залаhан эм хyртooл даа! Тэрэ эм хyртээ hаа, одоол эдэгэжэ болохо hэн байнаб, – гэнэ. Дулма хэлэнэ: – Олон юумэ худхахадантнай юрэ ямарш байха hэн бэ, – гэхэдэнь, Сэнгэ:

103

– Олон отошонорой зyблэлдэжэ найруулhан эм заатагyй туhалха байха. Тyргэн хyртyyл! Хyртyyлээгyй болоболшни, шамайел алаба гэжэ гомдожо yхэхэб, – гэнэ. Дулма yбгэнэйнгoo yгooр боложо, тэрэ залаhан эмэйнь нэгэ тон нэгэ хундага хара архида холижо, yбгэндoo хyртyyлхээ hанана. Сэнгэ хэлэнэ: – Нэгэ хундагада хyртэхэ гэжэ шамда хэлэhэн юм? Тэрэнээ дyyрэн аяга болгоод хyртyyл! Yгы hааш, хyртэхэгyйб. Минии yхээ болбол, шил yхyyлhэн болохош. Тэрэниие мэдэ, – гэхэдэнь, Дулма: – Хэн танhаа хара архи харамнаха hэм. Хундага хундагаар ууха, ехэдyyлжэ болохогyй гэжэ лама айлдаhан байна. Доро ороhон бэеэ архяар нэрбэхэдэ юун болохоб. Та архиин лэ урманда орожо хyртэхэээ hананат. Мэдэжэ байнаб, – гэхэдэнь Сэнгэ уураа хyрэжэ хэлэнэ: – Хара уhа намhаа хайралхагyй hаа, yгэ дуугyй yтэр тэрэнээ аяга болгожо хyртyyл! Яб yхэбэл yхyyжэм. Тиихэдэнь Дулма аргагyйдэжэ дyyрэн аяга архида эмынь хyртээнэ. Сэнгэ баярлажа, бага yндыгooд, архитай эмээ ехэ шуналтайгаар гудамжархина. Сэнгэ удангyй hогтошобо. Сэнгэ yдэр бyри архитай эм уухадаа hогтожо, дахин архи эрихэ, хоол унда хэрэглэхэгyй, hамгандаа уурлаха, шалшаха, ехэ хашаргаантай болобо. Сэнгын бэе дээшээ, доошоо боложо байhань hайн мэдэгдэхэгyй. Хото ошоhон Дамдинсyрэнhээ, нэгэ докторые абаад гарахаа байнаб гэжэ утаhан мэдээ ерэнэ. Энэ мэдээ абаhаар Сэнгэтэн тусгаар эшэгы гэр барижа, байра тyхеэрнэ. Иимэ ябадал болоходо Сэнгэ ажаглажа, дотороо элдэб юумэ бодожо hэжэглэнэ, архитай эмээ уужа мэнэрээд байхадаа, Дулмадаа сухалтайгаар хэлэнэ: – Юундэ таанар намhаа нюужа, газаа гэр юумэ тyхеэрнэбта? Намай yхэхэнь гэжэ эртэнhээ минии хyyртэ гэр бэлэдхэнэлтат. Тиинэ гy? Yтэр хэл, – гэхэдэнь, Дулма: – Танай hайжархагyй хада, ламбагайн нюуртай гэхэдэ, нэгэ докторые ерyyлжэ боложо, гэр байра бэлэдхэнэбди, – гэхэдэнь, Сэнгэ hанаагаа бага амараад байд гэжэ хэлэнэ: – Докторые асаржа намайе аргалуулха юм hаа, намhаа юундэ нюугаабта? Тэрэ ерэхэ доктортотной яабаш аргалуулхагyйб даа. Ooрынгoo yхэлээр yхэхэб. Энэ архитай эмhээ бэшэ арга намда хэрэггyй. Ород доктор гээшэтнай нюдэндэ харагдаха яра шарха мэтые аршаха угааха, отолхо хэршэхэ юумэндэ дуратай, гар хyлoo зохолжо байхаhаа бэшэ юумэ шадахагyй юм гэжэ манай эмшэн домшон хэлсэдэг байна. Минии дотор байhан, нюдэндэ харагдахагyй yбшэнгые доктор яагаад аргалжа шадахаб? Тэрэтнай бэедэм эритэ мyсooр орохоо hанаха байха. – Үбгэн, та дэмы үгэ хэлэжэ байнат. Ламбагайн ехэ нюуртай hайн байна гэхэдэ, докторые асаруулха гээлди. Таниие хэн алуулхаа hанаа

104

юм. Яажаш hаа эдэгэhэй гэхэдээ иигээлди, – гээд Дулма үбгэндөө гомдожо, нюдэнhээ нёлбоhо гаргажа аршана. Сэнгэ үгэ забhарлажа хэлэнэ: – Тиигээд, тэрэ доктортнай хэзээ ерэхэнь бэ? – Нүгөөдэрһөө ерэхэ байха, – гэнэ Дулма. Докторые ламын нюуртай гэhэн тухай Сэнгэ hанаад дотороо бодото: – Али туhалжа болохо юум гү даа. Арга хүүлэжэ үзэхэдэш яаба даа. Юрэ бэедээ эртэ мэсэ бүүл хүргүүжэм. Бэедэм хүсээрээ орохо гэжэ яаха hэм – гэжэ Сэнгэ шиидэжэ hанана. Энээнэй хойто гурба хоноод, үдэ наран болоод байхада, Дамдинсүрэн нэгэ докторые волосын бэшээшэ хэлмэришэнтэй асарба. Доктор харахада набтархан бэетэй, тужагархан гэдэhэтэй, мүнсэгэрхэн халзан толгойтой, hахалаа абаhан шаб шарахан шарайтай, нюдэндээ шэлтэй, дунда зэргын наhанай, монсолзоhон, энеэбхилhэн ород. Докторой орожо ерэхэдэ, Һамажаб арайл энеэжэрхин алдаад бэеэ барижа байба. Доктор гэртэ орожо «мэндэ» гэжэ Сэнгэтэнээр мэндэшэлжэ, баруун тээнь hандалжа hууба. Доктор «мэндэ» гэхэhээ бэшэ буряад хэлэ мэдэхэгүй хүн байан. Доктор тэргэhээ чемодантай юумэ оруулгажа, аршуул мылэ абажа, газаа гаража, хүндэ гар дээрээ шанагаар уhа хүүлэжэ, нюур гараа угаажа сайлана. Дулма нэгэ ута хадаг докторто барижа, үбгэнииемни аргалжа хайралыт гэжэ, хэлэмэршэнээр дамжуулжа хэлэнэ. Доктор хадагынь абажа, оролдохоб гэнэ. Доктор сайлажа дүүргээд, Сэнгын үбшэн тухай хэлэмэшүүлжэ, үбшэнэй шэнжэ байдал, наhандаа яажа үбдэhэн, архи уудаг, уудаггүй тухай, ламын арга хүүлэжэ байhан бүгэдые hуража мэдээд, шагнаха шагнуураа абажа, Сэнгын бэеые үзэхээ анана. Сэнгэ сошон айжа, докторой шагнуурые отолхо багажа бэшэ гэжэ мэдэхэдээ сэдьхэлээ амаржа, докторто бэеээ шагнуулна. Шэнжэлхэдэнь Сэнгын гэртэхин ехэ ажаглан гайхалдажа харана. Доктор Сэнгые үзэжэ дүүргээд газаа гаража, гараа угаагаад гэртэ ороно. Ороод хэлэмэршэнээр хэлүүлнэ: – Танай эльгэ зүрхэн хоёр ехэ муудажа үбдэhэн байна. Би танда нэгэ эм үгэнэ. Энээгээр гүйсэд hайн болохогүйт. Ламынгаа арга орхижо, ёhотой арга энэ дороо хүүлэжэ, нэгэ хэды амиды ябаха гэбэл, хото үглөө намтай ошожо аргалуулха хэрэгтэй байна. Тиигээгүй болбол удангүй үхэхэ байнат. Би аргалжа оролдохо байнаб, – гэхэдэнь, Дулма үбгэнhөө hурана: – Та, хото ошожо үгэхэ гээшэгтэ? Докторто юун гэжэ хэлэхэмнэйб? Сэнгэ хэлэнэ: – Хото ошохо гэхэдээ бэем туйлахагүй байна. Ошоо болбол, ород мангадтай газарта үхэжэ болохоб. Гэртээ байжа лама бурханайнгаа хажууда үхэхэдэм дээрэ байна. Докторто хари иигэжэ хэлэжэ болохогүй даа. Бэем мүнөө замда туйлахагүй байна. Эмыетнай уужа бага өөдөө болоод, сагтаа хойноhоотнай ошохоб. Танай морилжо

105

ерэhэндэтнай ехэ баясана гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй гэнэ. Сэнгын үгые хэлэмэршэнhээ дуулаад, доктор толгойгоо баhа hэжэрээд, Сэнгые хото ошохо дурагүй гэжэ мэдэбэ. Докторой hуужа байхада Дулма гэнтэ hанаа абажа, докторhоо хэлэмэршэнээр дамжуулжа hурана: – Үбгэнэйм үбшэнэй нэрые бэшэгтэ тэмдэглэжэ үгэжэ хайрлыт, – гэхэдэнь, доктор саарhан дээрэ тэмдэглээд, Дулмада үгэхэдөө hурана: – Та өөрөө мэдэхээ hанабагта? – гэхэдэнь, Дулма: – Манай нэгэ ехэ лама hураарай гэhэн юм, – гэжэ хэлэмэршэнээр Дулмын хэлүүлхэдэ, доктор толгойгоо хүдэлгэжэ хэлэнэ: – Үбшэнэй нэрые танай ламын мэдэhэнэй хэрэг юрэ байхагүй, Харин хорон боложо болохо, – гээд, Дулма тээшэ гараа hарбайна. Дулма ехэ мэгдэжэ, доктор тээшэ хараад, ехэ дохино. Доктор толгойгоо баhа hэжэрээд, гараа hарбайхаа болино. Дулма саарhаа абажа дэгтэнгэдээ хэхэдээ, аман соогоо гүбэд гэжэ хэлэнэ: «Ёо-е даа, ламбагайнгаа захяа бүтээбэб. Яагаа үбэштэйгөөр hурана гээшэбиб». Энээнэй hүүлдэ доктор эмэйнгээ бишыхан абдарhаа нэгэ шэлтэй шэнгэн эм абажа, арбан табан дуhал үдэрэй гурба дахин хүртэхэ хэрэгтэй гэжэ Дулмада үгэбэ. Үгэхэдөө ламын эм огто уужа болохогүй, архи уугаа hаа удангүй үхэхэ гэнэ. Иижэ доктор Сэнгэдэ арга заабари хэжэ үгөөд, Сэнгэтэндэ буряад ёhоор архи мяхаар хүндэлүүлнэ. Хүндэлүүлээд, бэлдэhэн гэртэ амархаа ошобо. Бэлдээн зөөлэхэн хэбтэри дээрэ доктор тамхяа татан хэбтэжэ, дотороо бодоходоо: «Магад энэ архида ороhонhоо гэмэлтэжэ зүрхэнэй hуларhан, эльгэнэй боролон хэтэрхэй бэрхэ хоёр үбшэн мүнөө байна. Мэхэшэн ламанартаа хорлуулжа, эдэгэхэгүй хүн болоhон байна. Ламанарайнгаа гарhаа холодожо хото ошожо аргалуулбал, бага заhал абажа нэгэ хэды амиды ябажа болохо hэн байна. Энэ буряад зон болбол элдэб олон үбшэнтэй, олон мэхэшэн ламанартай өөhэдынгөө дотор эмнэлэй оронгүй өөhэдын докторгүй байхадаа, үдэхэеэ болижо, үсөөржэ ябаhан зон, удангүй үгы боложо дууhахаяа байна. Даа. Үгы тэрэ ламань яаhан мэхэтэй гээшэб. Үбшэнииень намаар танюулаад, аргалаад туршахань гээшэ байна», - гэжэ дотороо бодожо байтараа, доктор замдаа эсэжэ зүдэрhэн байгаад, зохистой зөөлэхэн хэбтэри дээрэ, хаяабшагүй, hэбшээлгэжэ байhан hэрюухэн эшэгы гэртэ хэбтэжэ байhаар, эдеэсэтэй hайн хоол ехээр эдиhэнhээ диилдэжэ, нойрынь ехэ хүртэжэ унташаба. Үглөөнь болобо. Доктор Сэнгэдэ эм сасади хэжэ үгөөд, залаhан эмээ хүртэхэ, байха байдал, эдеэ унданай заабари хэлэжэ үгөөд, мүнгэн бариса, хадаг бэлэг хүлеэжэ абаад, Сэнгэтэнээр мэндэшэлэлдэжэ, Сэнгые юрөөжэ, хото сагтаа ошожо аргалуулха хэрэгтэй гээд, бусажа мордобо. Сэнгэ докторой арга хүүлэhэнээ хойшо бүри hайн мэтэ боложо, ехэ урматай энгэбэритэй болобо. Ламын эм ухаа болижо, докторой эмдэ ехэ hүзэгтэй хүртэдэг болобо. Иимэ hайн сэнгэлэн байхадаа, Сэнгэ hанана: «Хөөрхы даа, бурхан амитанда

106

туhалхадаа докторой дүрээр намайе туhалжа болоно. Минии хэhэн үргэл буянай аша абарал мүн энэ докторой арга туhа боложо намда үзэгдэжэ магад. Яажа мэдэхэб», - гэжэ hанаад Сэнгэ наманшална. Сэнгын гэртэхин Сэнгын hайн мэтэ байхада ехэ баяртай. Сэнгэ зарим үритэнэйнгөө ерэхэдэ: «Битнай бэлэхэн үхэжэ үхэхэгүй тоймог болоод байнаб» – гэжэ хошонножо хэлэдэг байба. Сэнгэ архяа hанадаг байбаш, докторой арга заабарида hүзэгтэй, заабаряарань байжа оролдоно. Дулма нэгэ үдэр үбгэндөө хэлэнэ: – Үбгэжөөл, та докторой аргада элитэ туhалагдажа байнат. Һайн дээрээ улам hайжархын түлөө докторой хэлэhээр хото ошожо үзэбэл яаха байна, – гэхэдэнь Сэнгэ: – Хото ошохо саанаhаа дурамгүй. Эдэгээхэ хубитайл hаа иигээд эдэгэнэ бэзэб, – гэнэ. Иимэ байдалаар байжа, докторой ошоhонhоо хойшо долоо зургаа хоноод байхада, Сэнгын үбшэн дахин хүдэлжэ, Сэнгэ урдынхиhаа үлэмжэ ехээр амисхалаа хаагдажа унаба. Сэнгэтэн баhал мэгдэжэ, хүл алдажа, лама шарада гүйлдэнэ, доктор лама хоёройнь эмүүдые холин худхан, дээрэ дээрэээнь дабхаруулжа Сэнгэдэ уулгана. Сэнгэ ами орожо дотороо уужам болоод байхадаа: «Доктор гэдэг лаб дээрэ hайн мэтэ болгохоhоо бэшэ, үбшэниие үндэhээрнь таhалжа шадахагүй гэжэ манай эмшэд ламанарай айлдалсадаг магад үнэн байна» гэжэ hанажа, Сэнгэ докторто этигэхээ болибо. Сэнгын үбшэн мүнөө урданайнхиhаа үлэмжэ хүсэтэйгөөр хүдэлжэ, бэеын шадал тамир үлэмжэ ехээр буураба, Сэнгэ бэеэ хүдэлгэжэ шадахагүй болоо. Сэнгые hахижа байhан лама элдэб зүйлэй хатуу эмүүдые туршажа, дабхаруулан үгэхэ, Сэнгын бэе улам нэрбэгдэхэ, муудаха байба. Сэнгэ иимэ болоходоо, би одоол үхэхэм байна гэжэ hанажа, энгэхэ найдахаа огтолон болибо. «Энэ үхэхэ болоhоноо хэндэш гомдохо юумэгүй, ганса өөрынгөө үйлэдэ гомдохоhоо бэшэ юумэгүй, юугээрш харюулшагүй үхэлэй замай ёhо ерэбэ байна, ямарш бурхан намда туhалхаа болёо» гэжэ Сэнгэ шиидэжэ hанана. Сэнгэ эм ууха дурагүй, үгэхэдэ уужа үгэхэгүй болобо. Үдэр бүри Сэнгэ унда эдеэнhээ гаража улам муудажа, дуунь дуулдахаяа болибо. Сэнгын гэртэхин сүхэржэ, магад үхэхэ болобо гэжэ үбшэндэнь таларай болобо. Нэгэ үдэр Сэнгын ухаан мэдэрэл урданайхиhаа үлэмжэ hонор мэтэ боложо удангүй үхэхөө байнаб гэжэ элихэн мэдэжэ, гэртэхиндээ hүүлэй үгэеэ-гэрээдээ хэлэхэ гэхэдээ хэлэжэ шаданагүй. Сэнгэ hүүлэйнгээ шадал шэнээгээ гаргажа, хоёр үринэртөө «эхэеэ hайн үргөөрэйгты, hайн байгты» гэжэ захижа үреэнэ. Сэнгын тиихэдэ гэртэхинь Сэнгые наhа дүрэхээ байна гэжэ мэдэжэ, бурханда зула хэжэ үргэнэ, эрхи барижа маани шэбэнэлдэн уншажа, үнгэрхынь лэ хүлеэгээд hууна.

107

Сэнгые hахижа байhан ламань баруун тээнь hуужа, хюлгэд ном уншажа дары-дары бодон, Сэнгын магнай дээрэ ном табижа адислана; адисаар утаха, аршаанаар шэхэ, нюдэ, хамар, амыень түрхижэ аршаандана; бурханай дүрэ Сэнгын нюур дээрэ абаашажа харуулжа, Сэнгэдэ бурхан буянгые hануулжа, хойтын мүрэйнь ябадалые номножо үгэнэ. Сэнгын шэхэ, нюдэ, ухаан hонор байжа, бүгэдые сүмэ мэдэжэ байна. Мэдэжэ hүзэглэжэ байhанаа мэдүүлжэ наманшалха гэхэдээ, Сэнгэ тон шадахагүй, гарынь тусгаар, үгы шэнги, hанаагаар хүдэлжэ үгэхэгүй байба. Оршон тойрон hуугшадайнь харахада Сэнгэ нюдөөрөө ехэ ухаантайгаар сабшалан уяран хаража, толгойгоо бага хүдэлгэн хэбтэнэ. Сэнгэ мэнэ үхэхэеэ байhанаа мэдэжэ, үхэхэhөө урид hанаха юумые hанажа, бодохо юумые бодожо оролдоходоо: «Би үе наhандаа нэрэ зөөриин хойноhоо ябажа, ехэнхидээ нүгэл хэhэн байнаб. Энэ үйлээрээ үхээд hайн түрэл олохом маша бэрхэ. Гэбэш ламын зарлигай ёhоор үхэхэ саг дээрээ бурхан буяниие hайтар hанажа шадабал, hайн түрэлдэ түрэжэ болохоб. Баhа бурханай шарилhаа элитэ гараhан пэлдэн үрил хүртэhэнээрээ магад гурба муу заяанда унагаахагүй байха» гэжэ hанана. Уламжалан Сэнгын урдын шунал абъяас hэрижэ, эд зөөри тухай hаналаа табижа бодоно. «Нэгэ наhандаа суглуулhан энэ бүхы зөөриием энэ үлэгшэ гурбан эдлэхэ байна. Энэ хүбүүн нэрыем нэрлүүлжэ шадахагүй, зөөриием удангүй үрижэ, үгы болгохо байна. Мүнгэн зөөрим хахадынь зон дээрэ, бүгэдээрээ үхэбэ гээшэ. Ай хайран зөөрим! Ай хайран!» гэжэ hанажа байтараа, Сэнгын нюдэ эреэлжэ, гэр бараан, газар хэлбэлзэлхэ мэтэ боложо, шэхэн шууяжа дүлииржэ, ухаан балайратан, амин игсуудажа ошохын үе болобо. Энэ зуураа Сэнгэ үхэбэ гээшэ гүб гэжэ агшан зуура мэдэрэл түрэбэ. Сэнгэ тэрээнhээ ехэ айжа сошожо, бурхан абарыш гэжэ hүхиржэ, аймшагтай харанхы юумэ уруу унабаб гэжэ айн сошохо зуураа, гараараа юумэнhээ бариха гэхэдээ, барихагүй юумэгүй боложо, ухаа мэдээ алдажа ошоhоор, энэ заяанай мэдэрэлэй утаhа таhаржа, үхэлэй үзэгдэлэй захада гэшхэбэ. Сэнгын иижэ байхые гэртэ hуугшад ажаглажа hайн мэдэхэгүй байба. Ганса лама Дулма хоёройнь ажаглахада Сэнгэ нюдээ ехээр нэгэ хараад, амаа ангад гэжэ, гараа нэгэ хүдэлгөөд абаhан байба. Дулма, үбгэм үнгэржэ байна гэжэ мэдээд, «Арьяа бала, ум маани бадмэ хум» гэжэ үгэлжэ наманшална. Иижэ байхада гэртэ юумэ хэжэ байhан зарса үхид ехэ ушарта юумэнэй боложо байhые мэдэхэгүй, hаба hуулга, тогоо тулгын ажалда хүдэлhөөр байна. Гансал Сэнгын хоёр үринэр ушарые бага мэдэжэ, үхэжэ байhан эсэгэ, наманшалжа байhан эхээ харасагаалдажа гайхалдан hууна. Сэнгын үхэхын эхин боложо байhаниие лама мэдээд, гэртэ хүдэлэгшэдые «шэмээгүй байгты» гэжэ шанга нэгэ хэлээд, үреэл татажа уншаба. Тэрэ дары булта шэмээгүй хог таг боложо, доро дороо hуужа, маани

108

шэбэнэлдэжэ, Сэнгые шэртэн хараад hууна. Тиижэ байтар удангүй Сэнгэ хүсэлжэ, хорд гэтэр амяа зосоошонь нэгэ татажа, hүүлшын хахад амяа газаашань гаргажа, ами татаба. Лама дуугаа бага аалихан болгоод уншаhаар лэ hууна. Гэртэ hуугша бэшэндынь Сэнгын үхэхые харахадаа, маани уншахаа болёод, хог таг дуугай шэмээгүй болоод байна. Лама шабияа бодхоожо, Сэнгын нюурые сагаан хадагаар хушуулба. Тиимсээр Дулма хоёр үринэртэеэ Сэнгын үхэhэниие мэдэhэн шэнги боложо, hугшаралдан уйлалдана. Лама номноно: «Оршолон гээшэ иимэ номтой юм даа. Түрөөд үхэхэ, үхөөд түрэхэ юм даа. Ганса таниха бэшэ оршолоной хамаг амитан үхэжэ түрэжэ байгаа юм. Алдаа адхаагүүй, үбэдхөө үхүүлээгүй айл гэжэ энэ юртэмсэ дээрэ олдохогүй. Ганса танайхи үхүүлээд, бэшэ амитан бүгэдэ энхэ мэндэ байдаг hаа гомдохоор голхорхоор hэн. Тиимэ бэшэ, оршолонгой хамаг амитан үхэхэ түрэхөөрөө ганса байна. Оршолоной иимэ гасаланта байдал тухай уйдаха гасалхагүй, уйлаха дуулахагүй, адагтаа хүршэлжэ hууhан хүнэйнгөө үхэхэдэ уйлахагүй аад, өөр дээрээ үйлын гэнтэ хүрэхэдэ гэнтэ hэриhэн мэтэ уй хай болсогоолдодог ябадал болбол ушар удхагүй, мунхагай ябадал мүн. Уйлалдахаа зогсогты! Түрэлхидэйнь уйлалдаан нёлбоhо, үхэгшын түрэлөө олоогүй зуурада ябахада, айхабтар ехэ шэрүүн бороо мүндэр мэтэ үзэгдэжэ зобоодог гэhэн номтой юм. Нёлбоhоороо hүнэhыень бузарлангүй, хойтынь мүрые арюудхажа зальбархааа бэшэ арга үгы» гэжэ ламын номножо үгэхэдэ уйлажа байгшад уйлалдахаа болижо намдаба. Сэнгын үхэhэнэй хойно гурба хоноод байхада, Сэнгын гэртэхин шадар түрэлхид сугларжа зүбшэлдэн, олон ламанарые залажа, үреэл буянгын ехээр хэжэ, олон бүhэтэн зон Сэнгын бэеые хүдөөлүүлбэ. Эхэнэр зон заншалай ёhоор хүдөөлүүлэлсэбэгүй. Тэрэнэй удаа дасанда манжа шанажа, мал мүнгөөр үргэл ехые хэбэ. Сэнгын үхэhэнhөө хойшо дүшэ юhэн хоногто Юм ном хуруулжа тараалынь хүүлэхэ хэрэгтэй байхада дасанhаа нэгэ ламые залаба. Баhа Сэнгын гэртэхин ламанарай заабаряар этигэлтэй таниха ябадалшан ламанараар захижа, Халха богдо, банчан богдо, Далай ламада Сэнгын түрэл айладхуулжа, үргэл, бариса, айладхалай бэшэгтэйгээр барюулба. Энэ мэтэ хүнэй үбдэхэ, үхэхыеш олзо хонжоо болгожо, мүлжэхын хэрэгтэ ламанарай байгуулhан шажан мүргэлэй туйлай олон заншалнуудые гүйсэдхэжэ, туйлай ехэ зөөриин гаргаша гаргажа, Сэнгын гэртэхин арайхан гэжэ дүүргэжэ үнгэргэбэ. Сэнгэтэнэй шадар hуудаг үгытэй ядуушуул өөhэдтөө мал үдхэхэ шадалгүй, Сэнгэhээ hааха hаали, унаха унаа гуйжа хэрэглэжэ наhандаа Сэнгын мал үдхэжэ үгэжэ, туйлай ехээр мүлжүүлдэгээ мэдэхэгүй, анхандаа мэдэрэл ороогүй, Сэнгэ баабайhаал ами зуужа байдаг hэмди гэлдэжэ, Сэнгые харин шаналжа ханаха байба. Холохон нютагайнь зон Сэнгэ гулваа гээгдээ гэжэ hонирхолдон хөөрэлдэхэ байба. Сэнгэдэ үритэн зээлитэнэй олонхинь Сэнгын үхэhэндэ дотороо эм гэжэ дуратай байбаш, «Сэнгэ баабаймнай нэгэ бага ябамаар үбгэн

109

аад, яагаад гэнтэ үхэшэбэ гээшэб» гэлдэжэ, гайхалдааша болоно. Дасанай ехэ ламанар: «Сэнгэ гулваа болбол хурал мүнхэлэн үргэл ехээр хэдэг, дасанаймнай үгэлигын ехэ hэн. Нэгэ хэды ябамаар үбгэн аад, тархи дэмы үхэбэ. Үлэгшэдэнь үбгэнэй хэдэг үргэл буяниие үргэлжэллхэ hаань hайн бэлэй. Яахаш зон бэл даа. Тэрэ Чойванмнай заажа үгэхэ байха даа» гэлдэхэ байба. Дасанай олон багашуул хуварагууд: «Сэнгэ гулваа тангайгаа, бариса хубаари ехэ гарахань. Үзэм, саaхар абажа садатараа эдихэбди» гэлдэнэ. Сэнгын нютагhаа түhэр нютагтай, Сэнгэдэ илангаяа ехээр нэрбүүлhэн үншэн хэнзэ, үгытэй ядуу нэгэ айлай хүгшэн шабганса Сэнгые үхэбэ гэжэ дуулахадаа, эрхиеэ татажа hүухадаа хэлэнэ: «Үгытэй ядууе үрсэгэнүүлжэ, өөхэтые эдюулээгүй бэлэйш. Һорогые мөөрүүлжэ, hохорые уйлуулхадаа бахархажа байха бахатай бэлэйш. Һайн заяанда түрэхэшгүй бэзэш, үлэhэн үри бэеш өөдэлхэшгүй бэзэ» – гэжэ гараа hалгануулжа, эрхиеэ түргэ түргэн татална. Тиихэдэнь галай зүүн тээ hуужа байhан бэринь хэлэнэ: – Эжы, эрхи маани татажа, бурхан буян hанажа байhан хүн аад, яажа байна гээшэбта? – гэхэдэнь, шабганса ганса гараараа наманшалаад: – Нээрээш даа, яажа байба гээшэбиб? Гэжэ бай ехэ! Хорото сэдьхэл hанажа, нүгэл абажа байба хаб гээд, наманшалаад абана. Тиигээд хэлэнэ: – Биш даа юун удаан ябаха hэмбиб. Жаргал үзэхэеэ болёо гээшэ аабзаб. Та хоёрнил хүндэ эдигдэжэ дарагдахагyй боложо, жаргалай заха үзөө hаатнай hайн байгаа hэн даа. – Эжы, үзэхэ байхабди. Таш үзэжэ болохот, – гэжэ бэри хэлэнэ. Сэнгын үхэhэнhөө хойшо таба-зургаа хоноод байхада, Сэнгэ тушаа хүн хөөрэлдэхөө огто болибо.

1919 он.

Ц. Дон (Цыденжаб Дондубон) (1905-1938) Цыденжап Дондупович Дондубон 1905 ондо Бэшyyрэй аймагай Аяга нютагта тyрэhэн юм. 1925 онhоо Ц. Дон «Буряад-Монголой yнэн», «Залуу малшан» сонинуудта элдэб мэдээсэл, статьянуудые бэшэжэ эхилhэн байна. Ц. Дон олониитын ажалда эдэбхитэй хабаадаха зуураа уран зохёол бэшэлгые yргэлжэлyyлhэн. 1930 ондо «Тэмсэлэй шэмэг» журналда «Шуhата хюдалга» гэжэ Ц. Доной тyрyyшын рассказ хэблэгдэhэн байна. Энээн соогоо зохёолшо граждан дайнай yеын эрид хатуу тэмсэл харуулhан байна. 1931 ондо Ц. Дон «Хэрэг бyтэбэ» гэhэн рассказ соогоо хyдoo нютагта коммунын байгуулга тухай бэшэhэн байна. 1932 ондо «Хиртээн hара» гэжэ авторай томо зохёол – тyрyyшын буряад туужа хамтын ажалай анхан бии боложо байhан yе харуулhан байна. Ц. Дон

110

1935 ондо «Брынзын санха» гэжэ туужа, 1937 ондо «Лодыриин зyyдэн» гэhэн рассказ хэблyyлээ. Ц. Дон 1937 ондо хардагдан тушаагдаад, 1938 ондо наhа бараhaн юм.

Рассказ

Шуhата хюдалга Үндэр хадын үбэртэ, үргэн талын дунда, үни сагhаа хойшо үсөөншье, олоншье болоогүй, амгалан тайбан байдаг Хонхор Булаг нютагай айлнуудай баруун тээ болоhон хэрэг. Үмхирhэн сагаан хагдаар хушагдаhан уужам талын дундуур, Хойто Байсата хангилай бооридо байhан хазагай шэнэhэнhээ эхилэн, Урда Бумханта толгойн баруун хотогорой айлнууд хүрэтэр найма-юhэн модоной хирэ газарта харганаа, дэрhэнэй забhараар, эндэ тэндэ сэрэгэй нууга нүхэнэй дошо шоройнууд обон-собон харагдана, яаралаар түргэбшэлэн хэhэн, шүбгэтэ түмэр армаг хашаа зэрэлгээтэн, эржэгэнэн үзэгдэнэ, хабарай үдэшын hэрюун hэбшээндэ дариин үнэр агаартай холисолдон анхилна. Үдэшын улаан толон аалихан унтаржа, огторгойдо одо мүшэд аниб-ониб ялбалзан олошоржо, харанхы болохотой хамта байлдаан эхилбэ. Эндэ тэндэ зурагад гэжэ гал сахилжа, пулемёт буунуудай абяан үргэлжэ ташаганан сууряатажа, үе үедэ үхэр буугай хүнхинэмэ ехэ шэмээ газар дэлхэйе доhолуулан нарьяжа, томо томо hомонуудынь огторгойн агаарые хаха эсхэн шууяжа ерээд, тэhэрхэдээ, улаан дүлэ сасаран, баглагар хара утаан мушхаран дэгдэжэ, шорой тооhон бooн бooнooр бурьялан манаржа, сорьёло гашуун yнэртэ дариин утаагаар уняар татан, газар тэнгэриин ниилэн мүргэлдэhэндэл адли, жэгшүүритэ ехэ зэрлиг хүнхинөөтэ шэмээ дайдые зэдэлүүлэн байба. Тиихын забhарта энэ тэрэ бүглүү газарнууд болон нууга нүхэнүүдhээ сэрэгүүд нэгэ хоёроороо гү, али бүлэг бүлэгөөрoo шобогод гэлдэн бодосогоожо, дэрэ, дошонуудта далдалан, бэеэ нюужа, заримдаа hубарин, зэлэ татан гүйлдэжэ, дабхихань hүниин харанхыда үзэгдэхэдөө, hyүдэр мэтэ, гозогор хара юумэнүүдэй бүрэгэд гэлдэжэ, нэгэ бии болон түглыжэ, нэгэ үгы болон хосоржо байhан шэнги, юрэ бусын байдалтай бэлэй. Хабарай hүниин харанхынь хоёр нюдэ хадхама балай байхын забhарта, хүсэнэй диилэнхинь сагаантанай талада шэнги боложо, тэдэнэй сэрэгүyд бэеэ аятайхан нюужа, зэлэ татан дабхижа, улам улам ойртоhон хэбэртэй болоно. Янза бүриин буунуудай нарьяха шэмээнь нэгэ бүжэгэнэн түргэдэжэ, нэгэ удааран намдажа байха зуураа, сагаантанай зүгhөө илангаяа хүсэтэйгөөр улаантанай зүүн гар таладахи сэрэгүүдые буудаба. Тэрэ талые барижа, байлдан тулажа байhан нэгэ hомон сэрэгэй дарга болохо нүхэр Бэлигтын гэгшэ бүхы хүсэ шадалаа тэрээнэй зүгтэ хандуулан дабхижа, ерэhэн хархис сагаантанай тэсэшэгүй буудалдаанай аадар, мүндэр шэнги буужа

111

байhан hомонуудай гал дунда байбашье, дааhан сэрэгүүдээ эрэлхэг зоримгой жолоодожо ябаhан байгаа. Үргэлжэ хүршэгэнэн байhан буунуудай абяанай забhараар: – Хүбүүд-аа! Зоримгой тулагты! – гэжэ нyхэр Бэлигтын гэгшын хашхарха шэмээ соностохотой хамта: – Нүхэр дарга-а! Минии hомон дууhашаба! – гэжэ нэгэ абяан гараба. Бэлигтын гэгшэ: – Баруун таламнай илажа байна, нүхэд, бү айгты! Бидэ нэгэш алхам сухариха ёhогүйбди! – гэжэ шангаар хашхарна. – Дарга-а! Һомомнай дууhажа, тулажа шадахаяа болёобди, нэгэ арга бодоболшни ямар бэ? – гэхэ зэргын абяанууд эндэ тэндэhээ соностоходонь, Бэлигтын гэгшэ улам шанга бардамаар: – Тулая, нүхэд! Үхэлhөө айха юумэ үгы! – гэжэ ханхинаса хашхарба. – Оо… ёо-ёо! Эдэ үхэдэлнүүд намайе алаба. Алаба, оо-ёо-ёо… – гэжэ Бэлигтын гэгшын хажууда зэргэлжэ байhан сэрэгшэ Дамба шангаар сад гэжэ бахардан хашхараад, барижа байhан буугаа алдажа, дороо унаба. Хара туулган hомон Дамбын хайрата амиие дары таhалдуулжархиба. Бэлигтын aман дотороо: «Ай, хайрата нүхэр hалаба», – гэжэ дуугараад, hанаа hалдажа, нэгэ шуухирhанайнгаа удаа: – Хубсаhыень бушуу тайлагты! Шархыень түргөөр уягты! – гэжэ захирба. – Нүхэр дарга-а, Дамбамнай ами табижархиба, – Макаров гэдэг нэгэ ород сэрэгшэ уйдхартайгаар харюу хэлэhэнэйнгээ удаа гашуудалтайгаар хоолойгоо татажа шуухираад, hууридаа хэбтэжэ, хооhон буугайнгаа замагые тас-няс гүүлэжэ байба. Сагаантанай буудахань улам түргэдэжэ, дары дары ойртохо бүринь зэбсэг муутай, hомо үсөөнтэй улаан партизануудай зүгhөө буудахань hуладажа, эндэ тэндэ унаха, ёолохонь олошорбо. – Нүхэр дарга-а! Һомомнай дууhашаба. Буудажа тулаха аргамнай дүүрэбэ, -гжэ эндэ тэндэhээ хэдэн олон абяануудай зэргэ гарахада, Бэлигтын гэгшын доторнь бүглэрэн харлабашье, шулуун зүрхэ, шанга зориг барижа, шүдөө зуужа, юушье абяа шэмээ гаргангүй хэбтэжэ, hүүлшын хэдэн hомые буудаба. – Нүхэр дарга-а! Нүхэр Бэлигтын! Тойрожо ябана. Бидэ яахабибди? Тэрэ… тэрэ бүhэлжэ ябана, – гэжэ шанга шанга дуунууд гарахань түргэдэжэ, орой уруу хүйтэ даамаар жэгшүүритэй үе боложо, бүри хажуудань тулажа, гэнтэ хойно урда, эндэ тэндэнь hүүдэр мэтэ хара дүрсэнүүд бии болобо, аягүй муухай хүйтэн абяанууд гаража, нэгэ мэдэхэдэнь, сагаантанай сэрэгүүд дабхин ерэжэ, дээрэнь бууhан байба. Улаан партизанууд улаан гараараа үлдөөшье hаа, нэгэшье алхам сухарибагүй, hомониинь сүм буудагдаhан, зүүн гар талые барижа тулаhан hомон сэрэгэй хахадынь шахуу алуулhан, үлдэгшэдэйнь

112

зариман шархатаhан, заримыень амидыгаар барижа абаhан байна. Баруун гар талые барижа тулаhан партизан сэрэгүүд хүсөөрөө тэнсэжэ ядаад, сухариhан хэбэртэй болобо. Байлдааншье замхаба. Хархис сагаантанай зэрлиг офицернүүдэй шуhата хара hабарта амидыгаар ороhон дүшэн хоёр нүхэдэй дунда hомон дарга Бэлигтын, hалаан дарганар Иванов, Манжын гэгшэд болон бэшэнь сүм эгээлэй сэрэгшэд, нютагай үгытэй, дунда шадалтад ба нэгэ хэдэн хотоhоо ерэhэн нүхэд бэлэй. Эдэ баригдагшадай олонхинь партизан сэрэгые анхан байгуулагшад болоод, үнэн зүрхэнhөө туйлай шударгуу ябалсажа байгаа баатар зоригтон бэлэй. Хара алууршад эдэ баригдаhан улаан партизануудые хайра найргyйгөөр хамаг гар хүлнүүдыень улhан аргамжаар, заримыень шабын түмэрөөр хүлижэ, жэгшүүритэйгээр алхиха зодохо, хадхаха, ташуурдаха зэргээр доромжолон туужа, бүгэдые Хонхор Булагай айлда үүр сайхын урда, үнэгэнэй харанхы үедэ, абажа ерэhэн байна.

***

Наранай гараха үедэ Хонхор Булагай айлнуудай дунда байhан мангажы доторhоо гарнуудынь арадань хүлиhэн дүшэн хоёр хүнүүдые нэгэ нэгээр hубарюулан гаргажа, гартаa hэлмэ, нагаан бэлэн бариhан сагаантанай хасагууд хойно урда ба хоёр талаhаань хасардан туужа, сагаантанай штабай байhан Дугар ноёной газаа абажа ерэбэ. Бүгэдые зэргэлүүлэн зогсооhоной hүүлээр, нэгэ хитагар хара hахалтай, хилар далюу нюдэтэй, баруун гартаа ута сагаан ташуур бариhан офицер гаража ерээд: – Эдэ болбол муу муухай нохос гээшэ, тиимэ хадань эдэниие муу муухайгаар алаха ёhотой. Эдэ бузарнуудые саaрhан дээрэ нэрэгүй, саhан дээрэ мүргүй болгохын тула амидыгаар галда шатаажа алаха хэрэгтэй, – гэжэ шанга шангаар бадашан ябажа, дүтэ хүрэhэнөө ташуураараа гам хайрагүй орёолгобо. Зэргэлэн зогсожо байhан хүлеэтэй партизануудай yмэнэ бардам дээрэлхы зан гаргажа, болошогүй зэрлигээр доромжолон, элдэб муухай бүдүүлиг хараалаар хараажа ябаhан hогтуу офицерые харахада, хоёр нюдэниинь уб улаан, аманhаа шүлhэ hайруулhан, галзуу нохойн түхэлтэй үзэгдэнэ. – Большевигүүд байбал, урагшаа гурбан алха гарагты! – гэжэ тэрэ хилар офицерэй бадашахада: – Бидэ урагшааш, хойшоош гарахагүйбди. Алабал, доромнай ала! – гэжэ хэдэн хүн зэргэ хашхаралдаба. – Эдэ муухай нохосой уусын арhые табаар гүрэhэн ташуураар таhа зодожо, тахинагтань hанжуулбал мэдэхэ. Тиигээд мүшхэхэдэ, түргэн хэлэхэ болохот! – гэжэ занаад, тэндэ байhан хасагууд тээшэ эрьежэ харахадань, тэдэ хасагуудынь гудас гэлдэн, гараа малгайдаа абаашажа:

113

– Ноён прапорщик, бэлэн байнам! – гэжэ тус бүреэ хамар дороо гүбэд гэлдэн зогсобо. Хилар офицер даажа ябаhан хасагуудаа захаhаань дуудан захирсагаажа, баригдаhан хөөрхы улаан партизануудые жэгшүүритэйгээр ташуурдажа эхилбэ. Тэндэнь тойрон хаража байhан Хонхор Булагай ажалшан арад – эрэгтэй, эмэгтэй, багашуул хүүгэд бүгэдэ – нюдэ халтиран, шарайнуудынь хүхэ сагаан боложо, урал амануудынь шэшэрэлдэн, иишэ тиишээ бушуухан зайласагааба. Тиибэшье нэгэ сагаан буурал толгойтой, муушаг хубсаhатай, үндэр үбгэн гээгдэжэ, офицерэй зүг тээшэ дохисогоожо: – Ноён-а! Эдэнэй хэhээлтые багахан хyнгэлжэ болохогүй гээшэ гү? – гэбэ. – Ай, тэрэ үбгэниие наашань абаад ерэгты! Хүбүүниинь большевик байгаа ёhотой. Шэхыень hайн мушхахада хэлэхэ! – гэжэ үнөөхи офицер хашхарба. Үбгэн тиихэдэнь ехэ айжа, бахардаhан хоолойгоор түргэн: – Үгы… Ноён офицер, хайраараа бү орхиит! Минии хүбүүн большевик бэшэ юумэл, би болбол эдэ залуушуулые хайрлаhандаа тиигэжэ хэлэhэн байгаа гээшэлби, – гэжэ дохин дохин гуйба. – Дуугай! Хэлээ таhа залги! Тэрэ эсэгэеэ аламарые наашань үтэр абажа ерэгты! Тиигээд нэгэ хорин табые эдюулхэ хэрэгтэй, – гэхэдэнь, хэдэн залуу хасагууд даб гэлдэжэ, тэрэ үбгэниие үрсэгэшүүлэн түлхижэ, дундаа оруулаад, хубсаhынь хаха уда татан тайлажа байхадань, үбгэнэй бүхы бэень hалганан шэшэржэ, жаахан хүүгэд мэтэ сурхирса орилбо. – Хэбтэ, хэбтэ, – гэжэ шанга шанга абяанай гарахын забhараар, дала шахуу наhатай, модо тулаhан бүхэтэр хүгшэн: – Залуу ноёд, табижа хайрлыт… Энэ үбгэн баhа яаба гээшэб? Бурхан гурбан эрдэнимни. Ай, Арьяа баала! Энэмнай яаhан аймшагтай юумэн гээшэб. Энэ үбгэнтнай ном мэдэхэгүй, харанхы балай хүн бэшэл, тиигээдшье ухаа муутай, тэнэг хүн юумэл. Юрэдөө, орхижо хайрлагты! – гэжэ дуугаржа, хасагуудай забhараар зүдхэн ябаба. – Арил, шабганса! Тиигэжэ жабжаганажа ябатараа, хари өөрөө адис хүртэлэйш. Түргэн зайл, – гэжэ шангаар бадашажа, арайхан хүл дээрээ ябаhан хүгшэниие мүрhөөнь гэдэргэнь татан угзаржа, мухариса түлхеэд, – зай, хасагууд, бэлэн болобо гүт? – гэжэ хилар офицер урал амаа зуубхилан эбдүүсэжэ, уланхадаhан арьяатан мэтэ, урагшаа дабхин ябаба. Тиихэдэнь тэндэ байhан нэгэ шиираг улаан хасаг: – Ноён прапорщик, би бэлэн байнаб, – гэжэ хоёр хамсыгаа шуугаад, нагайка ташуураар хии шабхадажа, тамшаалган байба. – Зай, тиигэбэл эхилэгты! Нэгэ… – Оо… ё-ёо… Оо… ёо –ёо! Оо… ёо! – Хоёр, гурба… дүрбэ! Шангаар!

114

Гэхэ бүринь үбгэнэй нюрган дээгүүр зурагад зурагад гэжэ, шуhа нэбтэрэн гүбэрюутэжэ байба. Хөөрхы, тэрэ үбгэн тэсэжэ ядан, хоёр хүлөө хайшажа, газар тэбэрижэ, орилон бархиран хэбтэбэ. – Сохюулаадүй большевигүүд тэндэтнай байна гү? Түргэн абажа ерэгты!... А, шүдхэрнүүд, хүдэлхэтнай хүшүүргэтэ, үтэр гэнэб! – гэжэ хүлөөрөө газар дэбhэжэ, хархис офицерэй собхорходо, хасагууд яаран, hар-hур гүйлдэжэ, дары абажа ерэсэгээн, хубсаhа хунарынь тайлажа, шорой дээрэ зэргэлүүлэн хэбтүүлсэгээбэ. – Зай, хаража байха юумэн үгы! Баруун талаhаань эхилэгты! Шангаар! – гэжэ захирамсаарнь, уруугаа хаража, зэргэлэн хэбтэhэн нюсэгэн хyнyyдэй улаан нюрган дээгүүр hабаагай дуун мэтэ шаб-шоб гэтэр ташуураар шабхадаха шэмээ таhаралтагүй гараа бэлэй. Энэ үедэ үнөөхи зодуулжа байhан үбгэнэй ёолохо бархирха шэмээ улам hуладаhаар намдабашье, аман дотороо гэншэхэнь дуулдана. Тэрэ забhарта үбгэн бурхан тэнгэридэ зальбаржа, гуйхатайгаа хамта: – Хайрлагты, хэшээгты, хэшээгты, намайе амиды табигты, – гэжэ hөөлдэhэн хоолойгоор дабтан, дабтан гуйжа хэбтэбэ. – Үхэhэн хара зүнтэг, энээнhээ хойшо большевигyyдые үмэгшэлхөө болибо гүш? – гэжэ бадашан, зандаран байжа ташуурдахадань, тэндэ зодуулхаа хүлеэжэ хэбтэhэн Манжын гэдэгэй хоронь бусалан, тэсэхээ болиходоо, hүрэн бодожо ерээд: – Ай, хара хархисууд, муухай галзуу нохойнууд, хүнэй арhа мяхые амидыгаар бү тамалагты! – гэжэ шангаар хашхаржа, ойро байhан нэгэ хасагай хасарые пяс гэтэр альгадаба. Тэрэ хасагынь буугаа нэгэ барин, hэлмээ нэгэ барин, иишэ тиишээ даб гэжэ байтараа, хилар офицертэ хандажа, – одоо энээниие яаха ёhотойб? – гэжэ асуухадань, хилар офицерынь: – Ала! Алаха хэрэгтэй! Үгы hаа, би алаhууб, - гэжэ эбдүүсэн тээлмэрдэн байжа, – баригты! Асарагты! Муухай большевик, наашаа ерэ! Ерэхэ гүш, үгы гү? – гэжэ хамаг бэень шэшэрэн байба. – Үгы! Би ошохогүйб, намай энэ дороо ала! Таанарта арhа мяхаа амидыгаар зобоолгожо байхагүйб. Сэхэ буудагты, шуhыемни уугты, hорогты! – гэжэ самсаа угзаран хахалжа, үбсүүгээ сэлижэ, омогтой шангаар хэлэжэ, урдань эрид зогсон байба. – Энэ нохойе мориной hүүлдэ амидыгаар уяад, тэрэ хойто хада хүрэтэр гүйлгөөд ерэ! – гэжэ хажуудаа байhан нэгэ хасагые бадашахадань: – Зай, зай, ноён прапорщик, бэлэн байнам, – гэжэ тэрэ хасагынь харюусаба. Тэрэ мэтэ улаан майхай хэжэ, хүсэ тэнхээнэйнгээ хүрэхэ зэргээр эсэтэрээ сохиhонойнгоо hүүлдэ эдэ алууршад hунатараа сохюулhан партизануудай гар хүлые хүлиhэн уяаень улам шангадхажа, хажуудань хоёр хасагаар харуул табяад, айлаар бүлэг бүлэгөөрoo

115

таража, ажалшан арадай эд зөөри тоножо, эдихэ мяха, тоhо, талха буляажа, хоолложо садаба, ханаба. Офицернүүдынь Дугар ноёной ехэ байшан дотор дээрмэдэжэ тоножо абаhан юумэеэ хубаажа, мяха, бууза, архяар хүндэлүүлжэ, бүхэли үдэртөө сэнгэбэ.

*** Арhа мяхаа хаха шуур сохюулаад, гар хүлoo гам хайрагүй хүлюулээд хэбтэhэн хайрата ажалшад – улаан партизанууд – зариманиинь гэншэнэ, зариманиинь hугшарна, зариманиинь юушье абяа гаранагүй. Бэлигтын гэгшэ үндыжэ: – Нүхэд-аа, ганса бидэниие алахадань, улаантан дууhахагүй, манай хэрэг хэзээдэ бүтэхэ. Улаан сэрэг хэзээдэ илаха. Бидэ хара аминайнгаа тулада үхэхэ гэжэ байна бэшэ, олон ажалша арадай хэрэгтэ, хүндэтэй хэрэгтэ габьяатайгаар үхэхэ гэжэ байнабди. Бү гутагты, – гэжэ заабарилан хэлэнэ. Тиихэдэнь нэгэ үбгэжөөл наhанай партизан тэндэhээ үндыжэ: – Нүхэд, Бэлигтын зүб хэлэнэ, хүбүүд, hүүлэй саг хүрэтэр нэгэ hаналтай байха ёhотойбди, – гэжэ дабтана. Тэрэ мэтээр hүүлшынгээ үгэ хooрэлдэhөөр, зариманиинь сохюулжа зобоhон, эсэhэндээ диилдэжэ hажаба. Зариманиинь ундаа хүрooд ангажа, ууха гэхэдэнь уhан байхагүй, тамхяа татана, hууна. Тиигэhээр наранай орохо ойртобо. Үдэшын улаан наранаар сагаан алууршад дохёогоо татажа суглараад, үнөөхи хилар офицерынь шал hогтуу, хүл дээрээ тогтон ядажа, найгажа байгаад: – Зай, муу большевигyyдые бодхогты, ханада түшүүлэгты! – гэжэ хашхарба. Хасагуудынь гүйлдэн ерэжэ, угзаржа, ёборжо байжа, бүгэдые бодхоожо, зэргэлүүлэн зогсообо. – Зай, иигээд ябагты! – гэжэ хилар офицер захирба. – Үгы. Бидэ ябахагүйбди! – гэжэ партизанууд хашхарба. – Аа, тиигэбэл, эдэниие жадын үзүүрээр түлхеэд ябуулха хэрэгтэй. Юу хаража байнабта, ябуулагты! – гэжэ хасагууд тээшэ бадашаба. – Зай, зай! Танай захиралта дүүргэнэ, дүүргэнэ, ноён прапорщик, – гэжэ хасагууд богонихоноор ба сад гэмэ шангаар хэлээд, доро дороhоо хүдэлэн ябаба… Тиигэлдэhээр байжа, харанхы болгоод, тэдэ баригдаhан партизануудые буу жада бариhан моритой хасагууд хойно урда ба хоёр талаhаань хасардан ябажа, мориной хатар дунда айлай хоорондуур намнан, ташуурдан туухадань, тэдэнэй hүүлшын хүсэ тэнхээнь барагдажа, гүйхэ, хатарха шадал шэнээнь hалаба. Галзуурhан hогтуу сагаантанай нэгэ мэдэхэдэнь, хүхын дуунай hүниин тэн үнгэржэ, үүр сайха ойртожо байхадань, баригдаhан

116

партизануудаа Байсата Хангилай зүүн хүндын ой тээшэ туужа абаашаба. Тэрэ ойдо хүрэжэ ерэхэдээ, хамта гушан юhэн партизануудые абажа ерэhэн байба. Гурбаниинь Хонхор Булагай айлнууд шадар үхэдхэн унажа хосорhон байгаа.

*** Зүүн хойто зүгhөө сагаан толон hуунагтан татажа, үүр сайхын тэмдэг үзэгдэжэ, hэрюун hэбшээ зэр зэр hалхилжа байба. Байсата хангилай зүүн хүндын загзагар нарhан ойн захада, ехэ түүдэгэй дэргэдэ, сагаан сэрэгэй hахюуhан гэжэ алдаршаhан Лодон шойжоншо гэдэг хүрин улаан шарайтай монгол лама саазада орогшодой хойтын мүрые заhаха, бурханай «боди хутаг» олгуулхын түлөө юрөөл уншажа, хонхо дамааряа дуугаргажа, забhартань таряа орооhо таримадан сасажа, сэржэм үргэжэ hууба. – Нэгэ нэгээр зэргэлүүлээд зогсоогты! – гэжэ офицер захирба. – Ноён прапорщик! Эдэниие аятайгаар зогсоохо бэрхэтэй байна. Хүл дээрээ сэхэ зогсоод байжа шаданагүй, – гэжэ хасагуудаа нэгэниинь дуу гараба. – Юу хаража байнабта! Эндэ тэндэhээнь жадаар тулаад зогсоогты! – гэжэ үнөөхи офицер зэрлиг хэрзэгыгээр hүхирбэ. Тэрэ үедэ Лодон шойжоншо урдаа байhан багахан шэрээ дээрэхи номые хоёр жэжэхэн шулуугаар даражархёод, нэгэ гартаа гуутай бурханай дүрэ баряад, нүгөө гартаа аяга дотор хэhэн үрил пэлдэнүүдые баряад, хүл дээрээ тогтон ядажа байhан партизануудай урда ерэжэ: – Ай, хөөрхы, хүбүүдни! Хүн мүнхэ бэшэ юм, хүн бүхэндэ эрхэбэшэ үхэл ерэдэг, энэ болбол урда хэhэн үйлын үреэр болодог тула hүүлшынгээ саг дээрэ hайн hайхан hанаа hанажа, лама багшаа дурдажа, бурхан гурбан эрдэнидэ этигэл ябуулжа, энэ үрил пэлдэн хүртөөд, Абида бурханай орондо зайлашагүй түрэхын юрөөл табижа, адис абагты, – гэжэ захада байhан Бэлигтын гэгшэ тээшэ гуутай бурхан ба аягатай үрил хоёроо hарбайжа дүтэлхэдэнь, Бэлигтын гэгшэ ехэ дурагүйгөөр хаража, нюуртань сэр сагаан нёлбоhоор билайса нёлбоод: – Арил, муухай банди! Манай улаан шуhые уухадаа, сэдьхэлшни ханаха. Ажалшан арадай шуhа хүлhые амидыгаар hороходоо ханаагүй аад, мүн хэниие мэхэлхэм гэжэ hанаабши! – гэжэ Бэлигтын гэгшын шангаар бадашан хэлэхэдэ, баhа хэдэн хүнүүд нэгэ мүhэн: – Арил, золиг! Сагаантанhаа хүлhэ абажа эдеэд, бидэнэй толгой залгижа, шуhыемнай hорохо гэжэ байгаад, үшөө бидэндэ ном номложо, туhа хэхэм гэхэбши! Маниие алахадаа, улаан засагые yгы болгожо шадахагyйт! Тонил, үгы боло, алууршан банди! – гэжэ хашхаралдахадань, Лодон лама гэдэргээ бусажа, түргэхэн алхалжа, hууридаа ошоод, шоно мэтэ хилайн гэтэжэ, эрхиеэ пяс-пяс таталжа hууба.

117

– Һалаа! Бэлдэ! – гэжэ хархис офицерэй захирхада, улаан партизанууд: – Улаан засаг хэзээдэ илаха! Зүблэлтэ засаг мандаха! – гэжэ хашхаралдахатайнь адли: – Һалаа! Гүйжэ хадха! – гэжэ мохитоhон зэрлиг хоолойгоор офицер захирба. Зэбсэггүй, хоёр гарнуудынь арадаа хүлеэтэй, сохюулжа наншуулжа, шадал тэнхээгээ баран, хүл дээрээ тогтожо ядажа байhан улаан партизанууд тээшэ буу жада бариhан хасагуудай гүйлдэн орохын үедэ: – Зүблэлтэ засаг мандаха болтогой! – Улаан зүблэл мандаха бол… – гэжэ улаан партизануудай hүүлшын абяан Байсата хангилые зэдэлүүлэн, хүндые сууряатуулан, гашуудалтайгаар дууhаба.

*** Тэрэ мэтээр партизан сэрэгүүдые хюдаад, ажалшан арад зониие hүйд хэн дээрмэдэжэ, хүсэлoo ханажа байтарнь, хэдэн хоноод байтар, улаан сэрэгүүд хүсэтэй ба эмхитэйгээр дабхин ерэжэ, хилар офицерэй сэрэгүүдые бута сохижо, бүримyhэн дараhан байна. Одоо тэрэ сагhаа хойшо, арбаад жэл үнгэрөөд байхада, хархис сагаантанда алуулhан габьяата баатар нүхэдэй хүүрые хадагалhан талмай дээрэ тэдэнэй алдарта дурасхаалые мүнхэжүүлхын тулада хүшөө табигдаhан, тэрээндэ дүтэшэг колхозой гэшүүдэй амаралтын байшан баригдаhан байна. Тэрэ Хонхор Булагай айлнуудhаа баруун тээшэ, байлдаанай фронт байhан харганаатай, дэрhэтэй ба арбаад жэлэй үедэ сагаан дээрмэшэдэй пулемёт буугай абяан ташаганан дуулдажа байhан зэрлиг талада одоо болбосон таряалан жэрбын халюуржа, хубисхалай хэрэгтэ ами бэеэ үгэhэн баатар габьяатанай нэрэмжэтэ колхозой «Интернационал» гэжэ тракторнуудай таряа хадаха абяан ташаганан дуулдана. Тэрэ габьяата нүхэдэй аха дүүнэр ба үри хүүгэдынь колхозой гэшүүд боложо, габшагайлан ажаллажа, бодото хэрэг дээрэ социализмые бэелүүлэн байгуулжа, ами бэеэ хайрлангүй оролдоhон нүхэдэйнгөө хүсэhэн хэрэгые бодотоор гүйсэдхэжэ байна.

1930 он.

Жигжитжаб Батоцыренов (1881- 1937) Жигжитжаб Батоцыренов 1881 ондо Агын аймагай Шандали нютагта тyрэhэн юм. Ж. Батоцыренов арадай аман yгын зохёолоор hонирходог, суглуулдаг, шyлэг, очерк, рассказуудые бэшэдэг, оршуулгын ажал хэдэг байгаа. Буряад газетэнyyдэй эдэбхитэй корреспондентнyyдэй нэгэн ябаhан. «Саhан шуурган» гэhэн туужань 1927 ондо гаража,

118

буряад литературын тyyхэдэ тyрyyшын повесть боложо yлэнхэй. 1936 ондо Ж. Батоцыреновай «Бата зам» гэжэ журналда «Адуушан» гэжэ рассказ хэблэгдэhэн байна. 1934 онhоо Ж. Батоцыренов СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшyyн ябаа. 1937 ондо Ж. Батоцыренов хардалгаар тушаагдаад, бусажа ерээгyй.

Рассказ

Адуушан I

Июль hарын нэгэн. Халуун үдэр үнгэржэ, тэнгэри бүрхэг, шэб балай харанхы. Нэгэшье одо мүшэн харагданагүй.

Ворошиловой нэрэмжэтэ колхозой туhалагша адуушан басаган Сэрмаа голой баруун нюрганай ара гүбээдэ hалхи hүрюулэн адуугаа захалаад, хойто таладань морёо баряад hууна. Шааруул шаар-шаар шааялдана. Холо байhан голой заха тээшэ бахын бархираан, үхэрэй мөөрөөн дуулдана. Бааханшье hэбшээ hалхигүй, бүгшэм халуун, бургууhа илааhан тэсэшэгүй, ами бүтээмэ олон, нариихан гуниг аялгаар шэнхинэн хүрилжэ ерээд, Сэрмаагай шэлэ хүзүү, гар нюргынь шэбэнэн hабинан хазана, шэмэнэ. Аажам hууха арга үгэнэгүй. Хазаhан hууринь гүбдэрүү болон зохолно. Гартаа жолооhоонь барижа байhан эмээлтэй халзан зээрдэнь хойто-урда хүлнүүдээ забдагүй хайшан дэбhэжэ, hүлээ шарбана. Хамараараа турьяжа байжа эбдүүсэн, хүдэр шэмхүүр шүдөөрүү үсхэн ногоо шэрд-шэрд байса зулгаана. Толгой хүзүүгээ ираглажа байжа, хүл тээшээ урина. Хажуудань байhан мориной харанхыда балайран тунагша гансахан толгойн сагаан халзаниинь модондо үлгөөтэй байhан шандаганай арhандал тодо yзэгдэнэ. Бөөгнэрэн бэлшэжэ байгаа адуунай турьяха, нэрьехэ, хүлнүүдээ дэбhэхэ шэмээн модон hабаагаар олон зоной нооhо сохижо байhаншуу түбэрнэ. Үе-үе адуун бэе бэеэ хазалдан түернэ. Унагаа төөриhэн гyyд, али эхэеэ тooриhэн унагад үүрhэжэ инсагаална. Баруун урда зүгтэ сахилгаанай толондо хада уула мэтэ дабхаряатаhан барбагар үүлэн хөөбэлзэн харагдаад, удаа дараа дороhоо абажа лүжэгэнэнэ. Гэнтэ hуужа байhан Сэрмаагай ара талаhаань түбэрөөн дуулдаад, моритой хүн Сэрмаа руу шэглэн ерэхээр дуулдаба. «Дарма ахай ерэбэ бололтой, намда hанаагаа зобоод, эрьежэ ерэбэ ха, адуугаа манаха үреэлтэй байжа, энээнэй урда хоёр hүни удаагаар манаhан нойр муутай байна гү?» – гэжэ Сэрмаа сэдьхэбэ. – Зэ, Сэрмаа, hайн ябана гyш, адууншни байрагүй байна гү? – гэжэ Дарма ерэhээр асууба.

119

– Гэмгүй, батаганаан халуунда байрагүй, эдеэлнэшьегүй. Юундэ ерээбта? Амаржа байхаяа яанат? Би манажа ядахагүй байнаб, – гэжэ Сэрмаа харюусаба. – Шамдаа, адуундаш hанаата боложо ядаад ерэбэб. Илааhа батаганаан олон, бүгшэм халуун байна. Эрхэ бэшэ энэ hүни ехэ бороо орохо ёhотой. Би өөрөө манахам, ши гэртээ буса даа, үглөөгүүр эртэ үүрээр ерээрэй. Сэлмэг байбалнь, үглөө hүни манаарай, – гэбэ Дарма. – Та дэмы hанаагаа зобонот. Би яахашьегүйб, бороотой байбалнь манаха бэлэйб, hайн субатай бшуубди. – Хойто жэлээ гyйсэд адуушан болохош, мүнөө hалхин сахилгаан болобол шамда бэрхэ байха, түргэн буса, хурьга тугалаа хашаадань хаагты, мүндэр орожо болохо гэжэ hамгадта хэлээрэй, – гэбэ Дарма. Сэрмаа дэмыш дуратай бэшэ, даб дуугай ургаа тулан мориндоо мордожо ошобо. Ворошиловой нэрэмжэтэ колхозой адуушан Дарма гэдэг 1930 онhоо хойшо үргэлжэ адуу хаража, манажа, эрхим hайн ябаhан, нэгэш адуу шонодо эдюулээгүй. Үбэлэй хүйтэн сагта hүни бүри манадаг, зун дулаан болоходо, уhанай тунгалаг, ногооной үзүүртые шэлэн hунгажа, адуугаа харууhалдаг, үдэрынь ута, hүниин богони болоходо, хаа-яа нүхэр абажа, маналсaдаг байгаа. Адуунhаа холо гэртээ хоноходоо, адуундаа hанаан боложо, нойр хүрэдэггүй бэлэй. Энэ hүүлшын жэлдэ хабарай тарилгын hүүлээр үхэр харууhалдаг 22 наhатай, мори унахадаа габшагай бэрхэ, үншэн, эсэгэгүй, хүгшэн эхэтэй Сэрмаа басагые колхозhоо эрижэ, туhалагша болгон абаhан байгаа. Сэрмаа адуунда ябаhаар хоёр hара үлүү боложо, ехэнхидээ үдэрэй сагта адуугаа харууhалдаг, хаа-яа hүнинь манадаг байба. Ши адуу ургалжа hура, хойто саада жэлээр ши ёhотой адуушан боложо, намайгаа орлолхош, минии наhан ехэ, 40 гаран болоhон тула мориндо мордоходоо бэем хүндэ болоо гэжэ Дарма Сэрмаада энхэрүүгээр ганса бэшэ хэлэhэн байна. Сэрмаа адуунда ябаха ехэ дуратай, hайн ульгамые шэлэжэ ябадаг, мори унахадаа ехэ жаргадаг байгаа. «Түмэр харгыда hуужа үзэбэл, яаhан hайн бэлэй, би энэ хүрэтэр hуужа үзөөгүйб, – гэхэдэнь, Дарма: «Һайн адуушан боложо үзэ. Шамайгаа Үдэ хото ударнигай хуралда түлөөлэгшэ болгожо ябуулхабди», – гэдэг байгаа. Дарма олон жэлдэ адуунда ябажа ажаллаhандаа хоёр үе колхозhоо шагнал абаhан юм: нэгэ тугалтай үнеэ, залу гүү. Сэрмаа үхэр hайнаар нэгэ жэл соо харууhалжа, эмэ хашарагаар шагнагданхай. Хоюулаа ударнигай грамотатай. Урдань лама ябаhанаа хара боложо, колхоздо шургаhан Шойжо-Нима гэдэг колхозой хониной нэгэ эрье хони хулгайлаад алажа, мяхыень Шэтэ хото абаашажа худалдаhанайхяа Сэрмаагай hэжэглэлээр, Дармын шүүмжэлhэн гомдолоор тодоржо, Шойжо-Нима ёhотойл зэмэ хүлеэhэн юм. Дарма колхозой моридуудые ехэ гамнадаг, хойноhоонь hанаагаа зободог байгаа. Хабарай ажал болоходо, моридойнь хүсэн эрхим hайн байдаг. Хүбүүдэй унажа ябаhан мориной

120

муудаа hаа гү, али уhалагдангүй ябана гэжэ мэдээ hаа гү, ехэ зэмэлдэг байгаа: «Ши өөрөө эдеэлхэеэ мэдээд, унагаа эдеэлүүлхэгүй ямар жэгтэйхэн тэнэг хүн гээшэбши, мори дахин шамда үгэхэгүйб!» «Ши энэ морёор тэрэ ябадалаа бүтээгээд муудуулангүй, нюрга хүлынь гэмтээнгүй манда тушаахаш. Хэрбээ хээли хэб алдуулаад, муудаа нюргынь шалбалаад асарбалшни, шинии тоосоогоор малай эмшэндэ эльгээжэ аргалуулхаб» гэхэ мэтэ үгэ дууладаг болоhон колхознигууд унаhан мориёо муудуулхаа Дармаhаа түбэгшөөдэг болонхой. «Ши, хүбүүн, морёо ганзага сэбэрээр уна, муудуулбалшни Дарма адуушан алаха гээшэ», – гэжэ эсэгэнэрынь хүбүүдтээ захидаг болоо юм. Данзан гэжэ комсомол хүбүүн хүдөө байhан үмсын айлай залуу бэритэй сэдьхэлтэй болоhон байгаа. Нэгэтэ үдэрынь ажалда ябаhан мориёо бүхэли hүни хооhоор уяад, тэрэ бэридэ хоножо байтарнь, Дарма ошоод, hэмээхэн эмээлынь абажа хаяад, мориёо асаржа, адуундань табиhан юм. Тэрэ хүбүүн үүрээр эмээлээ арадаа үргэлөөд, ябаган бусажа ерээ hэн гэжэ энеэдэн үгэ бии болоhон юм. Дармын ашаар Ворошиловой нэрэмжэтэ артелиин морид сэбэр hайнаар эдлэгдэдэг болоhониинь сууда гараба. Тэрээниие адуунаймнай заяаша гэжэ үбгэд хэлсэдэг байгаа. Дарма 30 наhатай Дугаржаб гэжэ hамгатай, 6 наhатай ганса басагатай аад, тэрэнээ ехээр эрхэлүүлдэг байгаа. Сэрмаагай адуунда ябадаг болоhонhоо хойшо үнеээшэн hамгад наада зугаада холижо, Дармамнай Сэрмаатай магад сэдьхэлтэй боложо дурлаад, адуунда ябалсахыень эрижэ абаба гү, ши Дулгар hэримжэтэй бай гэжэ шууялдадаг байба. Дулгар бол Сэрмаа басаган нэгэдэхеэр, тиимэ шарайгаар сэбэр бэшэ, хоёрдохёор, наhаар ехэ холо дүү туладань балайшье хэрэглэдэггүй ябаа. Зүгөөр энэ үдэшэ Дарма гэртээ хонохоб, Сэрмаа адуугаа манаха гэжэ хэлэhэн аад, үдэшэ болгоод ошоходонь, Дулгар hамганиинь үншэн хабhанайнгаа үзүүртэ hэжэглэhэн hанал ургаба.

II Адуушан Дармын «Һэй… Hүүе! Һаа… Hэлэй!» гэжэ хашхаржа,

хүл нэшэхэтэй зэргэ унажа ябаhан ургаша хурдан алагынь бугай hомон шэнгеэр шуумайн, саада талаhаань адуугаа тойрон, унагша эзэнэйнгээ таталтагүйгooр тогтообо. Дарма гансахан лэ ургаа ёдогонуулан занажа, эмээл дээрээ тогтохоёол мэдэхэ байба.

«Һайн ухаатай агтын аша туhань гайхалтай байна, адуумни харанхы соо таhараад гүйлдэшэжэ, шоно хулгайшанда орохогүй гэжэ алдахагүй мэдэхэ байна» гэжэ баярлан, мүрэ хүзүүень энхэргээр эльбэн альгадана. Ами бүтэмэ бургууhа илааhан үйрэн исална. Һалхи бороогой абяан хүүен шууяна. Һэб-hаб hалхинай хүрилгooн yзэгдэжэ эхилбэ. Сахилгаанай толондо халта харахадань, тээ тэрэ баруун урда хадын хаяагаар дээшээ тэнгэридэ тээглэн тулама сагаaн хүшэгэ

121

ханатаад, хөөбэгэр сайбар үүлэн уруу өөдөө аймшагтай hүрөөтэйгөөр хөөрсэглэн, – Дарма табан метр татамай хуhан ургаяа ташаан дээрээ тэнсүүлэн баряад: «Дулгарни заа басагантаяа hаалиингаа тугалнуудые хабшамал модон хашаадаа хааба гээшэ гү?» гэжэ hанахатайнь зэргэ сахилгаан ялас гэхэтэй хамта бад-тад шэхэ дүлиирмэ тэнгэри нэрьебэ. Мориниинь халба hүрэн собхоржо, өөрынь оройhоо хүл хүрэтэрнь уни бутаршаба. Об-тоб томо томо бороо дуhажа, тобжогонон эхилээд, улам улам түргэдэн шабжаганашаба. Мориниинь толгойгоо hэжэрэн hалхи руу шиидэжэ зогсобо. Адуун хүлхин хүдэлжэ, бүлэг бүлэгөөрoo азарга азаргаараа хушууран, бэе бэедээ шэбээлэлсэн зогсохо, хүдэлхэ, толгойнуудаа дороо абажа hэжэрхэ, унагадуудынь эхынгээ хүзүүн доро няалдаха мэтын байдал сахилгаанай гэрэлдэ халта харагдана. Колхоздо хабаатай энэ адуун hүрэг гансахан минии хамгаалга харууhалалгада байна гэжэ нэгэ талаар бардамаар, нүгөө талаар айн hүрдэмөөр ерэhэн hанал Дармын бүхы бэеынь доhолгобо. Хартууc малгайнь араар дээлин заха руунь уhан гоожожо, нюрганайнь гол мүшхэн могойн мүлхиhэн шэнги хүйтэ даана. Гэнтэ борооной орохо намдаха мэтэ болон, Дармын толгойн оройе үбшэнтэй шангаар шулуунай бууhаншуугаар мүндэр сохибо. Эндэ тэндэ монсогошолдон тобогонон, хониной хоргооhон шэнги мүндэр буужа, адуун инсагаалдан хүдэлхэнь дуулдаба. Мүндэр жэгдэрэн шангадажа, шабжархай бууна. Дармын толгой, дала мүрынь үбшэлэн хордобо. «Һаае… hүүе!» хашхаран гyйлгэжэ, адуугаа тэхэрюулэн тогтоохо гэжэ оролдоно. Хэдэн газар хушууран жэдэhэн адуун тэхэрихэ юм бэшэ. Ургаа ёдогонуулан, мүндэртэй тэмсэн, иишээш, тиишээш адуугаа амадан гүйлгэшэнэ. Тээ тэндэ адуунай зогсожо байhан шадар сагаан саhан шэнги мүндэр соо харлажа, малай түхэлтэй юумэн эршэгэнэн хүдэлхэнь сахилгаан соо халта харагдашаба. «Зэ! Тэрэ юун гээшэб? Адууша тэнгэри нэрьебэ гү, али шоно hамбаашалба гү?» гэжэ hанаад, айн сошожо, адуугаа орхижорхёод, ташуур буугаа гартаa барин, хурдаар урагшаа харайлган ошобо. Баран адуун сэхэ хулмайн, иишэ тиишээ yhэрижэ, урда хүлөөрөө табаража байтарнь, тэдэнэй хажуугаар таhаршаhан юумэдэл хоёр бүрбэгэр юумэн унжагашан, суг харайлдашаба. Хойноhоонь шэглэн буудажархихадань, тэдэнэй нэгэн нэрбэгэд гээд унашаба. Мориниинь халба hүрэн, хуухиран зогсобо. Тараганан хэбтэhэн шонын толгой руу тулгаад, баhа нэгэ буудахадань, тэрэнь хүдэлхөө болибо. Дайсанаа дарааб гэжэ мэдэхэдээл, Дарма гэдэргээ хүрэжэ ерэбэ. Тэрэ бараан адуунайнь доро сээжэбшэдэл мэтэ юумэн нарбайжа хэбтэнэ. «Һаае! Ии… уу!» гээд, ургаяа дээгүүрнь шарбахадань, тэрэ адууhан бага саашаа зайлаба. Ургынгаа үзүүрээр хүрэхэдэнь, зөөлэн юумэн байгаад, адууhанай гэдэргээ эрьен үүрhээхэдэнь мэдэбэ: «Эй!

122

Энэш нарай унаган байнал…» Дарма буун харайжа үзэбэ. Мориниинь үргэжэ, шэхэнүүдээ hэрмылгэн хуухиржархиба. «Зандан хулагша унагалhан байба, үхөө гээшэ гү, тарайжа хэбтэнэл! Хаанаhаашье энэ хүйтэн мүндэр бороониинь тохёолдобоб даа! Шоно зуугаа гү? Али зуураа гү? Энэ жэл адуунай түл нэгыешье үхүүлээгүй бэлэйб. Одоо гай болобо гү?» гээд, соходоо сагаахан тээнтэй, бараан жүhэтэй унаганай тарайжа хэбтэхэдэ, барижа үзэсэгөөбэ. «Шоно ойронь хүрөөгүй, эхэнь аршалжа шадаа байна» гээд, амандань гараа хэнэ. «Зууража байна, баарhахан, амидырха гүш? Үгы гү?» Сээжэдэнь толгойгоо няана. Амилжа байна. Мүндэртэй түргэн аадар үнгэржэ, шууяан хyyеэн холодоно. Моринhоо тохомоо абажа, хартаганаан дээрэ дэбисээд, ехэ дүмэхэдэжэ унагаяа табяад, нюрга бэеынь субынгаа хормойгоор үрэнэ, шударна. «Хубитай бол амидырхаш, шамайе эхэтэйш эдихээ байhан шоные алааб» гэнэ. Унаганай толгой эльбэнэ, хүзүүень үнэсэнэ. Тэрэнэй бүхы hанаха hанал, дуралха дураниинь гансал унаганай ами абархаhаа бэшэ юумэн тээшэ татагданагyй. Мориниинь дууража, номгон зогсоно. Хулагша гүүн үүрhэжэ байжа тойролдоно, газар малтана. Тиибэшье мэнэ унагыем шоно арьяатанhаа аршалба гэжэ мэдэжэ, унагаа харамнажа Дармые дайланагүй.

Унаганай бэе бүлеэн боложо, шэшэрхэ амилхань эли болоод, амаа хүдэлгэн, тэршэлдэг, хэлээ хүхэдэг болобо. Дошхон аадарай hүүлээр намдуу зохидхон болошобо. Хулагша гүүнэй толгойгоо дээрэ hогнойн шагнаад инсагаалхадань, голой саада тээхи хадын зүүгээр адуунай инсагаалхань тунгалаг агаарта долгисон соностоно. Адуушан Дармын дотор баярай наран ургаба. Нэгэ малай хорото дайсан хороогдожо, нэгэ малай толгой хэнзэхэншье бол нэмэбэ гэжэ шангаар үгэлнэ.

III Ворошиловой нэрэмжэтэ колхозой түб hууринда правлениин гэрэй газаa хүшэмэл хашаагай оройдо Дарма адуушан ургаа табяад, моринhоо бууба. Хажуудань амбааршан Жэгмэд угтажа байгаад уулзаба. Дарма тэрээнhээ асууба: – Юун тиимэ яаралтай суглаа хурал болобо гээшэб? Мэгдэжэ ерэбэлби. Сэрмаа ерээ гү? Сэрмаа hаяхан ерэhэн байба. Һайн ябаhан ударник хүниие Улаан-Yдэ экскурсида эльгээхэ болоо гэнэ. Баhа Москва ошохошье ябадал боложо магад гэлсэнэ. Ошоhон хүн Сталин багшые хаража болохо байна. Зон шамайе эльгээжэ магадгүй бэшэ аа гү гэлсэнэ гэжэ Жэгмэд хэлэбэ. Ленинэй шарай үзэжэ, Сталинтай нюураараа бараалхажа ерэбэл ехэ зол байна даа. Зүгөөр намшуу хүн адуугаа энэ хүйтэн болоhон сагта яажа хүндэ найдажа орхихоб, нэгэш үдэр байра байдалнай

123

алдуурбал, хожомоо адуунда хохидол болохол даа гэжэ Дарма сэдьхэнэ. Дарма Жэгмэд хоёр правлениин yyдэндэ байhан хэдэн хүбүүдээр уулзаба. Азарга харууhалдаг Жэгжэдтэй золгожо, мал адууhанай тобир тарганиие, обёос талхаар таhалдаагүйень асууна. Һайн байhанаа, hарадаа хүрэхэ обёостойгоо Жэгжэд хөөрэнэ. – Дарма, та! Ажалта үдэрэйнгөө таряа тушаажа абыт. Хүн хубитаяа абажа дүүргэжэ байна, – гэжэ Жэгмэд хэлэбэ. – Би дууhан абаад, хаaна хэхэбиб? Мүнөө амбаартаа байг, – гэжэ Дарма харюусаба. Правлениин гэртэ столойнь саана колхозой түрүү Шагдар, аймагай газарай хэлтэсын ахалагша Яндаг болон гуша гаран колхозой гэшүүд, үбгэд, залуушуул, hамгад ба басагад сугларhан байба. Дармын ороходо, Шагдар хэлэбэ: – Зай, нүхэд, Дармамнайш ерэбэ. Саг орой болобо. Хэлсэхэ юумэеэ зүблэжэ байхада болохо байна. Ерэхэ зон ерэнтээ гээшэ. Яндаг хэлэбэ: – Улаaн-Үдэ хотодо манай уласай мал ажахын хүгжooлтэ тухай үзэсхэлэн нээгдэхэ байна. Тэрээндэ мал ажахыгаа хүгжөөхэ түсэб эрхим hайнаар дүүргэhэн колхоз, эрхим hайн ударник, стаханов ажалтай хүнүүдые түлөөлжэ ябуулха ёhотой. Тэндэhээ саашаа Москва хото hонин юумэ үзэхэ экскурсида ошохо хүниие hунгаха юм. Аймаг дээрээ зүблэхэдөө танай колхоз мал ажалай талаар ехэхэн амжалтатай байба гэжэ нэгэ түлөөлэгшын hуури үгэхэ гэжэ гэлсэбэ. Шагнагдагша хүн хоёр хоноод, Улаан-Үдэ хото хүрэхэ ёhотой. Ехэ яарал хэрэг болоо, хэлсэгты. – Зон, hаналаа хэлыта, хэн юугээ эльгээхэбибди? – гэбэ Жэгмэд. – Бидэ хэдэн хүн хэлсэхэдээ, Дармые эльгээбэл зохистой гэжэ бодообди. 4–5 жэл үргэлжэ адуунай ажалда ябаhан, хараhан, адууниинь ехэ hайн ябаhан! Хэдэн үе шагнал грамота абаhан байна. – гэжэ Шагдар бодоод хэлэбэ. – Дармые эльгээмээр байна. Москваш ошожо магад, – гэнэ Яндаг. – Адуугаа хэндэ найдажа орхихобиб, – гэжэ Дарма hанаагаа зобоно. – Тарбын Жүгдэртэ даалгахада болоно бэзэ. Адуун хомор болоо. Унагалха гүүд илгагдаа, үбhэ эдюулэгдэнэ гээшэ, – гэжэ Шагдар заана. – Жүгдэр энэ хүйтэн сагта адуугаа манажа, ажаллажа биража шадахагүй гээшэ. Хооhоор ээрэхэ гү, али эмээлээ мориндоо зүүгээд табиха. Хэдэн жэлдэ хаража байhан адуугаа арба-хорин хоногто байдалынь алдуулжа гэмтээбэл, бил харюусаха болохо бэшэ гүб, колхоздо ямар ехэ хохидол болохоб? Ниитынгээ тушаа бодобол, энэ Сэрмаае эльгээгээд, минии ажалдаа үлэбэл, дээрэ, – гэжэ hананаб. Сэрмаа түмэр замда hуужа үзөөгүй, газар үзэхэнь хэрэгтэй, залуу хүн.

124

Би Улаан-Үдэ хото ударнигай хуралда ябажа үзэhэн байнаб. Сэрмаа хэдэн hара намтай адуунда ехэ хэшээлтэй hайн ябана, – гэнэ Дарма. Сэдэн гэжэ хониной бригадир үбгэн: – Дармын хэлэхэнь зүб. Адуумнай заяашагүй байха. Энэ буруулган сагта адуунhаань холодуулжа болохогүй. Олоной суглаан Дармагүйгөөршье бүтэнэ бэзэ. Тарбын хүбүүн ябажа, адуу харахаhаа байха унахаш морёо барижа шадахагүй. Сэрмааел эльгээхэдэ болохо байна. Ударник гэбэл ударник. Эхэнэр хүниие үргэхэ дэмжэхэ гэжэ юу хэлсэгшэбибди. Би Дармые эльгээхэдэ арсаха байнаб, – гэбэ. «Зүб, зүб! Сэдэн ахайн хэлэгшэ тон зүб гээшэ. Сэрмаае эльгээе!» – гэжэ hамгад үбгэд бүгэдэ дуу нэгэдэн хэлэбэ. – Зай, Сэрмаа залуу хүн байна даа, тиигээд эхэнэр, эхэнэрэй зам нээгдэбэл гээшэ, ошог даа! Үнэндөө Дарма ошохо ёhотой байгаа. Тиигээд адуугаа ажаллахань баhа шухала байна. Би хүсэлжэ Дармые ябуулаад, hүүлдэнь адуунай байдалайнь буруутабал, намда харюусалга буужа болохо байна, айгаад байнаб, – гэжэ Шагдар хэлэбэ. – Мэгдээд саарhа бэшэе даа. Сэрмаа ошожо хубсалжа, умдалжа бай. Энэ сагта бидэниие абаашахаа Молотовой артельhээ машина ерэхээ байна, – гэнэ Яндаг. – Нүхэд Енбанов, Дампилон ба Доржиев таниие хараа хадаа колхозойнгоо байдал тухай рапорт хэлэхэш, ши, Сэрмаа, hайтар бэлдээрэй, – гэжэ Дарма заана. Сэрмаа Шагдар тээшэ хараад: – Та намда хэлэхэ юумэ заажа бэшэжэ үгөөрэйгты, – гэнэ. – Намда тэмдэглээтэй бүрин, хоюулаа уншахабди, – гэнэ Шагдар. Сэрмаа газар үзэхэб гэжэ ехэ баяртай болобо. Дарма Сэрмаада дүтэлжэ: – Зай, hайн яба, ехэ юумэ ойлгожо, мэдэжэ ерээрэй. Ши намда минии басаганhаа өөрэгүй hанагдаха хүн гээшэш. Адуунай үсхэбэри тухай заабаритай зоотехнигэй дэбтэр оложо асараарай. Би адуундаа ябахам. Орой болобо, – гээд, гэрhээ гараба. Дарма мориндоо мордожо, ургаяа гуйбаарынь мүртөө үлгэн шэрээд, сагаан хүхэ тарган боро моринойнгоо туруунуудаарнь саhа бурьюулан, заанайхи мэтэ гуяынь болхолзуулан хатархадань, малгайнь хоёр шэгэбшэ эрбээхэйн далишаг дэлбэлзэбэ.

1936 он

Солбонэ Туяа (1892–1938) Солбонэ Туяа (Пётр Никифорович Дамбинов) 1892 ондо Эрхyyгэй областиин Боохоной аймагай Заглиг гэжэ нютагта тyрэhэн юм.

125

Залууhаа ород хэлэн дээрэ шyлэг бэшэжэ эхилээ. Тэрэнэй тyрyyшын «Цветостепь» (Сэсэгтэ тала) гэжэ шyлэгyyдэйнь суглуулбари 1922 ондо гараа. Олон тоото шyлэг, рассказ, зyжэгyyдые зохёоhон, совет уран зохёолшодой номуудые буряадшалhан юм. «Сэсэг» (1927), «Дариима Ананда хоёр» (1936) гэжэ рассказуудынь, «Балар сагта тyрэhэн Балта мэргэн хyбyyн» (1935) гэhэн поэмэнь, «Оюун бэлиг» (1936) гэжэ зyжэгынь, «Цырен» (1935) гэжэ yхибyyдтэ зорюулhан туужань буряад хэлэн дээрэ бэшэгдээд, хэблэгдэhэн байна. Солбонэ Туяа Буряадай АССР-эй уран зохёолшодой холбооной анха тyрyyшын тyрyyлэгшэ байhан. 1937 ондо хамалганда абтажа тушаагдаад, бусажа ерээгyй.

Рассказ Дариима Ананда хоёр

Басаган хабаяа барагдаhан, эхэнэр hанаагаа үмэглэжэ, энэ тэрэ эрэдэ нюдэ амаа хотогонуулхаа болиhон, ехэ үтэлжэ, наяа хүрэhэн бүгсэгэр шабгансын нэгэ хүлөө эндэ хадхаад,нүгөөдэ хүлөө тэндэ хадхаад, үбсүүгээ тулга hорьбо дээрээ табяад, алсайгаад, үхэхэ сагни ойртобо хаяа гээд, дасанай үүдэндэ шэшэржэ, hалганажа байхыень хэмнайш үзэhэн байха. Иимэ үтэлhэн шабганса мэтэ нэгэ хуушан хэлтэгы, эндэ тэндээ үмхиржэ захалhан гэр Байгал далайн хойто талада харагдана. Тэрэ гэрэй түб талада дүрбэн тээнгиин хоорондо гурбан мондогой шулуун дүлэтэй гуламта улаан галаар амисхаалжа улаг-ялаг гэнэ. Гэрэй зүүн хойно тээнгидэ заахан, хара үнгэтэй хайрсаг дэрхынэ. Юун хайрсаг бэлэй, хэндэ хэрэгтэй юумэ тэрэ хайрсаг соо хэбтэнэ юм бэлэй гэхэдэ, энэ гэр эзэлжэ hууhан үбгэн hамган хоёр тэрэ хайрсаг соо Хориин хоёр заяаша hуулгаад, жэл бүри тарган хонёор, тоhотой зөөхэйгөөр, хатуу архяар, халуун сайгаар эдеэлүүлжэ, уулгажа байдаг. Энэ хубхай Хориин хоёр заяашаhаа гадна, үгытэй гэрэй эзэд ехэ олон хүүгэдые тэжээнэ. Эдэ үхи хүүгэд үдэр бүри эдихэ юумээр дутаад, «аба, намда хилээмэ үгыш, эжы, намайгаа эдеэлүүлыш», – гэлдэжэ үбгэн hамган хоёр «оо-ехэ!» гэжэ hанаа алдаад, энэ тэрэ баянда үдэрөөр, hараар хүдэлдэг байба. Иижэ тулижа ябаhан үбгэн hамган хоёр ууган хүбүүн Анандаяа арба наhатай болохолоорнь бага малшан болгобо. Табан жэлдэ бага малшан ябаад, арбан таба наhатай Ананда аймшагтай хирсагар шэрүүн Бадархан баянда малшан боложо оробо. Малынь боомо үбшэндэ хүртөөд, үхэнэ гү, али буха үнеэндэ hэжүүлээд, алуулна гү, Анандал зэмэтэй болоод лэ Бадархан баянай ташуур минаада хододоо нюргаа табижа үгэхэ баатай болоно. Үгы би боомо милаан бэшэ ха юмбиб, намайе юундэ сохинобши гэжэ хэлэхэ hанаатай

126

байгаашье хадаа Ананда малша бүри ехээр наншуулхаяа айгаад, абяагүйхэнөөр лэ үнгэргэдэг байба. Нэгэтэ нажарай дулаан сагта Бадархан баян гэртээ найматай басагатай хоёрдохи hамгаяа, түрүүшын hамганhаа түрэhэн хори наhатай Дариима басагаяа орхёод, Эрхүү хото эд бараа абахаяа ошобо. Арбан зургаа наhандаа прогимназиин hургуули дүүргээд, мүнөө гэртээ бариhан Дариимаяа Бадархан баян ехэ хатуугаар барижа, нэгэш зугаа нааданда ошуулдаггүй. Хори хүрэтэр Дариима нэгэтэл нааданда ошоhон юм. Тэрэ нааданда Дариимын ошоходо, хойто эжынь найматай басагаяаа эльгээлсэжэ, ши Дариимаhаа нэгэш алха холо бү ошоорой, Дариимын алхаhан тээшэ алхалдаад, ошоhон тээшэ ошолдоод, ерэхэдээ хамта ерэхэш гэжэ захяад эльгээhэн юм. Дариима иигэжэ хатуугаар баригдааш хадаа улам бүри улаан маряа барижа, hайхан шарай шарайлжа, үбсүүн дээрэхи өөхэн хүхэниинь үдэр бүри үндэр, хатуу болоно. Үгы, энэ үндэр сула бэетэй, адхаал дээрээ hолёо тахатай, залуу hайхан Анандатай нүхэсэхэдэмни, намайе яашаха юм бэ гэжэ Дариима зарим зарим сагтаа бодоно. Ананда малша үхэр малай хотон дээрэ, үбhэ hолоомоор элбэг хашаан соо зундаа унтадаг байба. Нэгэтэ зунай тэнгээр долоон yбгэдэй үрхэ дээрэ ерэхэ болоод байха үедэ нэгэ юумэн дамжуурга тас-няс гүүлээд, Анандын унтажа байhан хашаа өөдэ гараба. Юумни дамжуурга өөдэ дамжаха бэлэй, хэн намайе иимэ харанхы hүни хэрэглэхэ юм гэжэ ехэ гайхаад: – Хэн бэ тэндэ? – гэжэ Ананда асууба. – Биб, бү ай, ехээр бү hүхирэ, – гэhэн Дариимын абяан дуулдаба. – Һүниндөө малаа орхёод, зайжа арилаа гэжэ hанаад, минии орондо бии үгые мэдэжэ ябана гүт а? – гэбэ Ананда. – Намайе тиимэ хүн гэжэ бү hана Ананда, би аба бэшэб, аба би бэшэ. Мэти шамда ерээб, унтажа ядаад ерээб. Ананда гайхаhандаа, хэлэхэ юумэеэ оложо ядаба. – Намhаа, Ананда, бү ай, зоригтойшог намтай бай. Энэ унтажа ядаhан зунай сагта шамтай уулзахаяа, ярилдахаяа гаража ерээб. Хэр байнабши, ямар hанал ходол ухаандашни ороноб? Мэдэхэеэ ерээб, – гээд Дарима Анандые үбсүүгээрынь тэбэреэд, хажуудань hуушаба. Ананда атагад гээд, Дариимаhаа саашаа болоод хэлэбэ: – Яагаабта иихэдээ, Дариима?! Yбшэлхэеэ hанаа гүт?... Гэртээ орожо унтыт! – Намhаа, Ананда бү ай, үбшэлхэеэ hанаагүйб. Бэемни hайн, мэндэ. Минии… би эзэнэй басаганби, ши богоолши гээд ябахые нэгэтэш үзэхэгyйш. Би тиимэ хүн бэшэб. Намайе абатай адляар, абые намтай адляар бү hана. Би ургажа ябаhан эдир шууб. Өөрынгөө бодолоор, өөрынгөө залуу эрдэм шадалаар ябаха ёhотой эдир шууб.

127

Би аба бэшэ, аба би бэшэ, абада ши бод богоолши, намда хyн, дyтэ инаг нүхэр. Абын шамай налиха, сохиходо, залуу шуhамни уур сухалаар бусалаад, эльгэ зүрхэмни дэлбэрхэеэ hанадаг юм. Ши тэрээниие, Ананда, hайн мэдэнэгүйш, – гээд Дариима Анандын гарые баряад бажууна, эльбэнэ. Дариимын тиигээд барихалаар залуу малшанай зүрхэн баг-баг сохилбо. Халуун залуу шуhан бурган дэбэрэн собхорно. Ананда малшан мэдээтэй мэдээгүй хоёрой хоорондо болоод, гэнтэ абарга шэнги шанга гараараа Дариимаяа бэе тээшээ татажа абаба… Бадархан баянай hайхан Дариима иижэ бад-балай харанхы hүни басаган бэеэ Ананда малшанда үгэhэн, найдаhанаа хэзээш сагта хэндэш мэдүүлхэгүйб гэжэ hанана. Теэд Дариимын унтариhаа бодоод, газаашаа гарахада, Бадархан баянай хойто hамган унтаагүй, унтагшаани болоод хэбтэhэн дээрэhээ Ананда Дариима хоёрой ябадал тэн тэрэ сагтаа хаа хаaна мэдэгдэлэй. Бадархан баян Эрхүүhээ ерээд, Дариима Ананда хоёрые бодохоо болиторынь сохибо. Нэгэ хэды хоног хэбтээд, бэеэ залархаад, Ананда малша гараhан түрэhэн нютагаа орхёод, хариин улас гүрэн руу ошобо.

*** «Ё-ё-ё-ёо!» – Ананда малшын уйдхарай абяан иишэ, Монгол

гүрэнэй үргэн талаар хиисэнэ. Хайшан гээд, хэзээ үедэ энэ газар Ананда малша ерээ гээшэб? Зүүдэн гү, али? Газар дэлхэй дээрэ Анандаhаа ондоо малша үгы юм аал? Иижэ зам харгыгүй, эрье захагүй үргэн талаар ябаhан Анандада дэмы олон зоной хоро шоо амин зүрхэнэйнь үедөө хүдэлхэгүйгөөр хаягдаа гэжэ hанагдана. «Ё-ё-ё-ёо!» малша Анандын урда хони хурьгад, ямаа эшэгэд харагдана: иишэ тиишээ дохигоножо, hудаhа үбшэн хүн шэнги hалганажа байhан ута ногоон дэрhэн соогуур энэ олон хони ямаад оймоно. Саг сагтаа ногооной ута үзүүр аляа hалхин унжытар татаад, урагша хойшоо гүйнэ. Нэгэ агшамай үнгэрхэлөөр аляа hалхин бүри хурдаар ехэ холо газар ошоод, нюдэеэ залахын хоорондо тэнгэри газар хоёрой хоорондо боро тэрлигтэй үүлэн соогуур ногоон торгон самсатай ута модод тэнгэридэ хадхалдаад, хайша хайшаа гунхалзажа, ёохор хатаржа байна хаяа гэжэ hанахаар байна. Yнэхөөрөө ногоон торгон тэрлигтэй модод тэнгэридэ хадхалдаад байдаг юм гү? Али хара нюдэнэй аляа орьмоон гы юумые бии болгодог юм гy? Yргэн талын зэрэлгээн гэдэгынь иимэ хүнэй нюдэ мэхэлэн наадаха юм гэжэ мэдэе! Ананда малшын хойно нэгэ хуаа амитан хойто хоёр хүл дээрээ hуугаад, hоб-hоб хусана. Дэлхэй дээрэхи амитан бүгэдэ адли зангаар энэ хуаа амитан жаахан тархи соохоноо баhа оюутайхан дээрэhээ малшанhаа айгаад, хаба соохоноо хараажа hууна. Яахамнайб даа, теэд! Ямарш амитанда харааха хархис бии юм. Энэ жаахан амитан муушье, ядуушье хадаа минии эгээл аюултай хархис буу баряад ябадаг хүн гэжэ мэдэхэ юм. Yнэндөө монголой хурса нюдөөр

128

шагаагаад табиhан годли хэды хуаа амитанай зүрхэ сооро сохёогүйб даа. Хэды хэды хуаа амитанай магнай харбаагүйб даа. Энэ жаахан хуаа амитаншни Ананда малшые хаба соохоноо хараажа, хаб-хаб гэжэ hууhан амитан тарбаган гэжэ мэдэе. Ехэ һүни Ананда малша иижэ хуаа амитанда хараалгажа, үргэн талын дунда hууна. Гэнтэ мянган хони ямаа, зээрэнүүдые хараад, иишэ тиишээ гүйжэ арилаагүйдэнь, Ананда hуга харайн бодобо. Гайхамшагтай hайхан зээрэнүүдэй хойноhоо хара нюдэеэ табиба. Гоно гооногор хүзүүтэй, годли мэтэ хии hалхи сооро хадхаад ябадаг үбсүүтэй, тэнгэри газар хоёрой хоорондуур ниидэжэ ябаhан мэтэ дэмы хурдан хүлтэй зээрэнүүд Ананда малшын hанал бодол элhэнэй уhа hорожо ябадаг шэнгеэр бэедээ татажа абана. Иимэ hайхан зээрэнүүдые харахалаараа Ананда малша эльгэ зүрхэнэйнгөө уйдхар нэгэ жааха мартад гээд, хонидой хойноhоо гүйбэ. Нэгэ хуушан сагта ехэ баян феодал сайдта малтуулhан худагай хажууда Ананда хони ямаагаа хүсэбэ. Худагай саада хажууда Ананда малша гуша гаража ябаhан наhатай Сэрэгмаа малшантай уулзаба. – Амар сайн! – гэнэ Сэрэгмаа. – Сайн, сайн! Зээрэнгүүдые хараа гүш? – гээд Ананда Сэрэгмааhаa асууна. – Энэ амитаншни эндэ ехэ олон юумэл. – Би түрүүшынхиеэ хараалби. Ангуушан юундэ хойноhоонь ябадаггүйб? – Ганса нэгэ ябадаг юм. Тиигээш хадаа мяханиинь хониной мяхандал адли өөхэтэй бэшэ даа, – гээд, Сэрэгмаа жаахан тулам сооhоо бутархай айрhа гаргаад, Анандые хүндэлнэ. – Айрhанhааш ондоо хүндэдэ hанаатай малша ябахадаа hаатаагүй гэжэ мэдэеэ, – гээд, Ананда энеэбэ. – Хонишон хүнэй дэбисхэр хонгор талын хотолзомо дэрhэ ногоон бэшэ юм, – гээд, Ананда Сэрэгмаагай эхэнэр шэгые хүдэлгэнэ. – Торгооно гyш даа намайгаа, юу хэлэхэмниб даа, – гээд, Сэрэгмаа малша эхэнэр нюдэеэ доошонь болгоно. Сэрэгмаа малaа хүсөөд, амаржа hуухадаа, Анандаhаа бэшэ юушье оруулангүй, нэгэ заахан залуушаг ябахаяа яагаабиб даа гээд, ехэ уйдхартайгаар hанаа алдана…

*** Сэб сэлмэг бүри үүлэгүй үглөө болобо. Нэгэшье солоохой гаргангүйгөөр газар тэнгэри хоёр тэбэрилдээд хэбтэнэ хаяа гэмэ газараар хабшуулдаад гаража ерээд, алтан туяа шэрхэгтэй арюун hайхан наранай бүмбэгэ тэнгэриин сэгээн дээбэреэр hолжоржо ябана. Хада уулын хара, боро сагаан, улаан шулууд тэнгэреэр hолжоржо ябаhан гал бүмбэгын улаан туяада шарагдаад, нэгэ шэжэр алтаар шудхуулhан шэнги харагдана. Һүниин сагта абяагаа хатаhан амидарал мүнөө наранай гарахалаар дуу шуутай, зугаа наадатай болоно.

129

Дүрбэ-табан жэлдэ Монголой үргэн талаар малшалhан Ананда нүхэр иимэ сэб сэлмэг үглөө нютагаа бусаба. Төөриhэн нютагаа, хада хабсагай, гол жалга, модо шулуу харахалаараа Ананда малшын зүрхэн түргэ түргэн сохилно. Бага залуу ябахадаа хэhэн хэрэг, аюул зоболон, зугаа наадан оюун ухаандань ороно. Мүнөө болотор hайн ойлгогдоогүй, Анандын эльгэ зүрхэндэ инаг hайханаар шэнгэhэн Дариима дүүхэй hанагдана. «Амиды гү? Амиды бэшэ гү? Энэ намтай ябаhан нүхэр мэдэхэ байна гү? Асуугаа hаа, ямар юм?» гэжэ hанаад, Ананда магнайгаа уршалаатуулаад, нюдэн дээрэхи нидхэеэ хүдэлгэнэ. Зарим зарим сагта хүнэй hанаhан hанал суранзанай элшэ мэтэ, бэшэ хүнэй ухаа ойндо ороод, тэрэ hанаа бодол hанаhан хүниие гэлиб-галиб гүүлэхэ юм. Тэрээн мэтэ Анандые hуулгаад ябаhан буряадай: – Та манай ревкомой түрүүлэгшэ Дарииматай танил бэшэ гүт? – гэжэ асуухада, Ананда атагад гэбэ. – Хэн Дарииматай? – Яагааб, манай ревкомой түрүүлэгшэтэй. – Баян Бадарханай басаган бэшэ гү? – Тиимэ. Эсэгэнь ехэ баян хүн байhан юм. Улаантанай ерэхэлээр, Хайлаар хото хоргодожо ошоhон юм. – Басагаяа хайшан гээд орхёоб эндэ? – Басаганиинь эсэгэhээ hалаhаар үни болоhон юм. Залуу ябахадаа нэгэ малшантайгаа hайн болоод, эсэгэдээ үлдүүлhэн юумэл. Иигэжэ ярилда ярилдаhаар Анандын ревком ороходо, түрүүлэгшын таhалгада олон хүнүүд hууба. – Бү hанаашархагты. Гадаада гүрэнэй тулгатай, хэды мянган офицерэй сэрэгтэй Колчак, семеновтониие дараhан хойноо эдэ нэжээд хошоодоор ябаhан бандидуудые барихамнай бэлэн. Эдэ минии захяагаар милициин даргаhаа буу зэбсэг абахат, – гээд Дариима буряадуудта нэгэ саарhаа үгэбэ. – Сайн, сайн! – гээд, буряадууд ехэ баяртайгаар гараба. – Амар сайн! – гэжэ Ананда Дариимые мэндэшэлбэ. – Сайн, сайн гү, Ананда? Буруу таняа бэшэ бэзэб? – гээд, Дариима Анандын гарые бажууба. – Тиимэ биб. Таниха гэжэ hанаагүйлби… – Шамайгаа таняагүй хадаа хэниие таниха hэмбиб, – гээдДариима шарайгаа улагад гүүлэбэ. Дариима нэгэ хэды ярилдаад, Анандаяа гэртээ уриба. Ананда Дариима хоёрой нэгэ хашаанда хүрэхэлөөр хашаа сооhоо заахан хүбүүн, Элбэг гаража ерээд: – Эжы-аа! Доржо энэ үдэр манайда хyн ерээгүй, би гансаараа наадааб, – гэбэ.

130

– Доржо ерээгүй байшоо гү? Юундэ ерээгүйб, – гээд, эжынь хүбүүгээ таалаба. – Һурал даа, хэмши гэжэ! – гэжэ Дариима Анандада хэлэбэ. – За, хэлэхэб даа, хyбyyн, ши хэмши? – Би большевигби, би буряад большевигби, – гэжэ хэлээд, хүбүүн урид ошоод, үүдээ тайлаба. – Сарюун хүбүүн даа. Иимэ хүбүүтэй болоhон юм гэжэ шамайе hанаагүй ябаалби. – Сарюун хадаа эсэгэеэ эшхээгээ даа, – Дариима энеэб энеэб гэбэ. Ананда Дариимын хэлэhыень hайн ойлгоогүй байшаба. Тиигэбэшье энэ сэбэр Элбэг Ананда малшын хүбүүн гэжэ мэдэе!

1936 он.

Платон Малакшинов (1904–1987) Платон Ильич Малакшинов 1904 ондо Эрхyyгэй областиин Алайрай аймагай Шабшалта нютагта тyрэhэн юм. П. Малакшинов 1934 онhоо эхилжэ бэшэдэг болоhон. Тyрyyшын зохёолынь «Галдан» гэжэ рассказ 1938 ондо хэблyyлэгдэhэн юм. Хэдэн рассказуудhаа гадна «Холын городто» (1940), «Байгалай саанахи хyбyyн» (1942), «Адууша» (1961) гэhэн туужануудые, «Багша» (1954). «Аларь-гол» (1979) гэжэ романуудые зохёоhон байна. П. Малакшинов уран зохёолшо байхаhаа гадна буряад эрдэмэй хyгжэлтэдэ yнэтэ нэмэри оруулhан хyн болоно. П. Малакшинов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшyyн ябаhан.

Холын городто

(Туужаhаа хэhэгyyl) I

192… оной сентябрь hарын эхин багаар Дахаанай Ошор гэжэ хyбyyн Бурят-Монголой холо хyдoo нютагhаа гараад, харгыдаа нилээд олон yдэр ябажа, Сибириин нэгэ ехэ городто yглooгyyр поездhоо буугаад, нэгэ борохон набтар вокзалай урда зогсобо. Yглooнэй агаар сэлмэг, ехэшье хyйтэн бэшэ, поездhоо бууhан хyндэ таатай зохид байна. Ошор олон хоногто вагондо hэжэрyyлжэ эсэhэн тулиhан туладаа yргэhэндoo дарагдажа, ехээр унтаха дура хyрэбэ. Эрьен тойрон харахадань зоншье yсooн, талашье уужам. Хоёр рельсын забhарта – зooлэн шорой, саанань гэлигэр шулуун. Hууха дуранайнгаа хyрэхэдэ зам дээрэ hуужа болохогyй хаяа гэжэ тээ саaна ошоод, хоёр хашаагай хабшуу забhарта ороно. Эндэ амарад гэхэ юм байна гээд, Ошор мориной хyлhэндэ хара болошоhон тохомоо задалжа дэбдеэд, модон хайрсагаа тyшooд hуушана. Тиигээд иишэ

131

тиишээ хаража hуутараа эжэлэнгyй нойрынь хyрэжэ, толгойгоо дохин дохин hажана.

Вагон соо Ошор унтажа ядан туляа. Дээрэ дороншье юумэн yргэлжэ тyердэг хyдэлдэг, сонхын саагуур газар, модон ба столбнууд зурагад гээд лэ yнгэрдэг байгаа. Тиихэдэнь Ошорой тархи эрьежэ, досоонь муухай болодог hэн. Hyниндoo, нэгэ зарим yедoo уруу ябаhан шэнги болохо – ехэл хэсyy байгаа даа. Доодо полко эзэлээд ябаhанаа aша тэшэ ядахадаа дээрэ гараад yзэхэ юм байна гээд, хамагай дээрэхи полко эзэлhэн юм. Тэрэнь нэгэ бага таатай шэнги yзэгдoo, Ошор унтажа эхилээ бэлэй. Теэд гэнтэ вагониинь угзаржа, Ошор унтаандаа хайрсагаа татаад, доошоо yлхэгэнэсэ унашаhан байгаа.

Хyбyyн манлайгаараа хайрсагаа мyргэн мyргэн зали абаха зуураа хyдoo айлда городой тухай хэлсэдэгые зyyдэтэеэ холин байжа hанана:

«Энэ город хадаа хyнэй ойндо багташагyй аймшагтай юм байгаа ёhотой. Хоёр хyн урда сагта городто ерээд, нэгэниинь морёо уhалха гэжэ гараад, гурба хоножо байраяа оложо ерээ hэн гэлсэдэг, нyгooдэнь нэгэ байшанай дээдэ дабхарта гараха гэжэ хyсэhэн аад, hанаhан газартаа хyрэнгyй амидхажа унаа hэн гэхэ…»

Иимэ аймшагтай юумые yзэхэ хyн аад, Ошор хурхиржал hуутарнь гэнтэ нэгэ хyн ерээд, Ошорые бадашажа hэрюулбэ. Ошорой дээшээ харахадань боро фартугтай нэгэ хyн хамуур баряад, хажуудань байшанhаа yндэрooр харагдажа байгаа бэлэй. Ошор сошоhондоо ухаа алдажа, бодохоошье мартажархёод hуужал hууба. Тэрэ хyнэйнь бабарха гээшэнь аргагyй. Тиигээд Ошорто уураа хyрэжэ, Ошорые гарhаань барин бодхоогоод яб гэжэ тyлхижэрхибэ. Хyбyyн тэмтэрэ тэмтэрhээр мэлигэр шулуун дээрэ гарашаба. Yнooхи хyн Ошорой хойноhоо тохомынь абажа хаяжархина.

Удаань Ошорой хажуугаарнь хайрсагынь этэрэгдэн hолжоржо ябаба. Нэгэ зааха сyлoo ороод харахадань Ошорой hууhан газарые тэрэ хyн ута эшэтэй хамуураар аяар холоhоо далайн хамажа ябаба. Ошор хамаг юумэеэ суглуулаад, гэдэргээ харангyй онгойhон yyдэн тээшэ гyйн ошобо. Yyдээр шургаад орохолоорнь хайрсагыень нэгэ юумэ гэдэргэнь татажархидал гээд, ооhорынь таhаржа хайрсагынь yлэшэбэ.

– Абыт-ээ! Хулгай! – гэжэ Ошор муухай дуугаар hyхиржэ, зониие хyлгyyлээ бэлэй.

Эхэнэрнyyд ядуу хyнэй мyнгынь абаба гэжэ хайрлахадаа: – Хулгайшаниие барит-ээ! – гэлдэжэ шанга шангаар

хашхаралдана. Ошорой hooргoo харахадань хайрсагынь yyдэндэ хyмэришooд

хэбтэбэ. Ошор хайрсагайнгаа yyдэнэй барюулда торолдоhые мэдэхэдээ ехээр эшэжэ, саашаа хурдаар ябаад орхибо.

II

132

Газаa гараад ябахалаараа Ошор зyyн гар таладаа yндэр добо хараба. Тэрэ добо дээрэ хоёр набтар аад бyдyyн хуhад, хормойдонь шэбхэдэ хушагдаhан yнэр танар болоhон улицын заха.

Нютагдахи нарhанай шэлбэhэн ая ганга хоёроор хангалжа байдаг дайдаяа hанан, «ай-даа» гэжэ дуугараад, Ошор зоной хойноhоо дахаад ябалсана.

Саашаа ябахадань набтархан модон гэрнyyд, шабартай улицанууд, хаaна яана нэгэ хоёр уляаhан, худагууд – хyдooгэй нэгэ деревниие hануулна. Тиин городто хyрooдyй ябанаб гэжэ тухайлаад, хэзээ город соо орохоо ойлгожо ядан ябана. Тиин уданшьегyй асфальтаар хушагдаhан улицада гарашаба.

Энэ шулуу яажа хабтагайлжа табиаhан юм? Гэжэ гайхан ябатараа Ошор нэгэ газарта халта байгаад, хюмhаараа тэрэ улицын дэбисхэрые hабардана.

Тэрэнь зooлэхэн шэнги байба. «Ямар иимэ шулуун байдаг юм!» – гэжэ бодоод, Ошор бyри саашаань малтаад yhзэнэ. Нэгэ юумые дабирхайтай холёод, тиимэ шулуун болгоhон хэбэртэй байба. Hyyлдэнь бэhэдээ хабшуулhан мyнгэн эшэтэй хутагаа hугалжа, энэ hонин шулуунhаа нэгэ зааханиие малтажа абаха юм байна гээд, мостовой дээрэ согсойшоно.

Тротуар дээрэ ябаашадай юу хэжэ байнаш? гэхэдэ бахардан, хутагаа хуйлажа hуутарнь ара талаhаань юумэн пяад гэжэ хашхарба. Ошорой эрьеэд харахадань хоёр томо нюдэнhoo гал ялагашуулhан нэгэ автомобиль хажуугаарнь арайл дайран алдаад гарашаба.

Милиционер Ошорые гарhаань хyтэлжэ тротуар дээрэ гаргаба. Тэрэ милиционер ехэ hайн хyн янзатай байба. «Хyнyyд бултадаа иимэ байгаа hаа яагаа hайн hэн ааб» – гэжэ hанаад, Ошор уянгын hайнаар баяр хyргэхэ гэжэ бодобошье нэгэ hайхан yгэ мартажархиhан дээрэhээ малгайгаа абажа, оло дохёод: – Овражна улица хаaна бэлэй? – гэжэ асуугаад, саашаа ябана.

Ошор нютагайнгаа hургуулида ород хэлэнэй багшада hураhaн юм. Тиигээд хаанта засагай yедэ ород хyбyyдээр талада уулзажа зугаалхадаа ород хэлэн дээрэ хараалсадаг байгаа ха. Иимэ ушарhаа Ошор нилээд олон ород yгэ мэдэхэ байгаа. Ородоор алдуутайгаар хэлэдэгшье хадаа тал-мyл гэхэдээ уhа саhан хурданаар хэлээд байгаа hэн.

Иигэжэ милиционертэй зooлэн аялгаар ярилсаhандаа урматай боложо, баhа хэнтэй хooрэлдэхэ аабиб гэжэ Ошор hанана. Хyдooгэй зангаар Ошорой гарыень барижа, мэндэ амар гэлсээд, hониниие hураха хyниие хyлеэжэ ядан ябаба. Теэд нэгэшье хyн Ошорые хэрэглэжэ таларханагyй. Ерэжэ ябахадаа холоhоо шэртээд, ойротохолоороо сэхэ хараад гарашанад. Энэнь ехэл зохидгyй байгаа бэлэй…

Нэгэ магазинай хажууда байхадань гурба дyрбэн хyн Ошорые тойроод, хyхэ даалимба тэрлиг сагаан хурьган малгай хоёрынь

133

hонирхожо: «Чингиз хаанай дэгэл иимэ юм hэн гy даа?» – гэлдэн oohэд дундаа хэлсэнэ. Ошор Чингиз хаанай тухай юушье мэдэхэгyй hэн. Гансахан лэ дабирхайгаар хайшан гэжэ шулуу бyтooдэг юм ааб гэжэ асууха hанаан ойндонь байна. Гэбэшье хyнyyд Ошорые харахадаа тyyхын асуудалнуудые баталхаар забдажа, тэрэнэй малгайн залаае татажa байжа yзэнэд. «Ямар зуун жэлэй yеhoo иимэ шобхо оройтой малгайтай болоhон зон гээшэб! Мyнoo yедэ энэ хубсаhан хадаа музейдэ орохо ёhотой yсooн юумэнyyдэй нэгэн бэшэ гy?» – гэжэ байжа хooрэлдэнэд.

Ошор мyн ooрooшье нэгэ yзэсхэлэнгэй газарта байжа баймаар угаа hонин хyбyyн hэн. Малгайнь ута сагаан шэгэбшын дундуур шагнагархан хамар харагдана. Нюурынь тyхэреэн дээрээ заахан. Нюдэниинь онигор хараханууд.

Эдэ хэдэн хyнyyдэй Ошорые адууhа мал шэнгеэр эрьюулэн байжа yзэхэдэнь Ошор тархишье даа гэжэ hанан сухалдана, теэд ябашаха гэхэдэ нэгэ тиимэ, хойноhоом yлдэжэ баhаха доромжолхо юм аа гy гэжэ hанаахадаа айдаhаниинь хyрэнэ.

Тииhээр байтарынь hонирхоhон хyнyyдынь арилжа, Ошор саашаа хурдаар ябаад ошоно. Овражна улицаяа бэдэрхэдээ байшан хашаануудай буланда хадаатай гаршагуудые yндыжэ байгаад харана. Тэдэ олон хyбyyдтэ гайхуулhандаа хyнooр хooрэлдэхэ урмагyй болоод, ошохо газараа нэгэшье хyнhoo асуунагyй.

Зай, иигээд лэ город гээшэеэ yзэжэ эхилхэмни ха гэжэ бодоод, эрьен тойрон ябажа харахадань эндэ тэндэ заводуудай хоолойнууд дyрбэ табан дабхар байшангуудhаа хэдэн дахин yндэрooр харагдажа, хyнэй hyр дарана. Байhаар хойно хойноhоон дyyелдэн гудогууд дуугарба. Ошор тэрэ дуундаа дyжэржэ, шэхээ хоёр гараараа адхаад орхино.

Тиигэжэ ябатарнь хойноhоонь нэгэ хyн хyсэжэ ерээд, дэгэлэйнь захаhаа татаад байлгана. Эрьеэд харахадань тэрэнь дэгэл малгайень гайхаhан уладай нэгэниинь байба. Энэмни намаяа одоошье тонохоёо ерэбэ хаяа даа гэжэ бодохо мyртoo Ошор зугадахаяа шобто hyрэнэ. Тиихэдэнь тэрэ хyн малгайень hабардажа, Ошор малгайгаа гараараа шyyрэн, зогсохо болоно.

– Абыт-ээ! – гээд Ошор гэнтэ хахираар хуугайлна. – Яабаш? Боли, боли? – тэрэнь малгайень табижа хэлэнэ: – Энэ малгайгаа hонинойхиие намда худалда. Хyн харада

yзyyлжэ байхадам хэрэгтэй. – Hy-yй! Абыт-ээ! Улицын нyгoo талаhаа хоёр хyн гyйлдэжэ ерээд: – Яагааб? Юун болооб? – гэлдэнэд. – Дэмыржэ байнал даа, – гээд тyрyyшын хyниинь хэлэнэ. – Айгаа

хадаш эдэнэй хараhаар байтар мyнгыеш yгэхэб.

134

Иигэжэ хэлээд тэрэнь карманhаa гурбан червонец гаргаад, Ошорто барюулна. Муухай малгайhаан гушан солхооб абаха гээшэ хайшааб даа гэжэ Ошор гайхаха зуураа:

– Фальшив байгаа ёhотой, - гэнэ. Тиихэдэнь улицын нyгoo талаhаа ерэhэн хоёр хyн мyнгыень

yзэн, ёhотой hайн мyнгэн гэжэ гэршэлээд орхино. Ошор мyнгыень абаха гэжэ hарбагад гэбэ. Малгай абаха гэhэн

хyниинь энеэдээ алдаад, хургаараа Ошорые занана, тиигээд мyнгoo карман уруугаа хэжэрхёод ябаша даа. Ошор эшэhэндээ нюдoo галиб ялаб гyyлээд, тэрэ хyндэ шоглуулhандаа гомдон, гуйбалзаhаар саашалба.

III

Иигэжэ ябаад бэдэрhэн Овражна улицаяа арай гэжэ олобо. Тэрэнь модон тротуартай улица байба. Дундань шабарта шэнгэшэhэн тэргэ хэбтэнэ. Сагуурнь нэгэ извозчик морёо муухай hайханаар хараасагаан хyтэлжэ ябана. Набтархан боро морииень харахадаа Ошор нютагайнгаа адуунуудые hанан, баран талада ногоо шэмхэлжэ ябахын орондо энэ шабар шабха соогуур тулижа ябана даа гэжэ бодоно.

Тиигэжэ шэбшэжэ ябаhаар нэгэ yндэр сагаан байшанай дэргэдэ хyбyyн хyрэжэ ерэбэ. Yyдэнэйнь дээрэ «Эдэбхитэнэй курса» гэhэн гаршаг байба. Тэрэ курсамни энэл мyнoo байжа магад гэжэ бодобошье Ошор yyдыень татаад орошохоёо гайхана, хyнhoo hураха гэхэдэнь хyншье харагданагyй. Ошор холоhоо ерэhэн ушарhаа эсэшэhэн ба тэрээн дээрээ yлдэшэhэн байжа, досоонь харлана. Хyбyyн столбын узуурдахи хуурай шорой дээрэ тохомоо дэбдеэд, тэрээн дээрээ забилан hууха мyртoo хайрсагаа урдаа табижа, хабхагыень нээбэ.

Удаань хайрсагhаан xониной сэмгэ гаргана. Тиигээд хутагаараа отолхо гэхэдэнь тэрэнь асфальтын yнэртэй болошоhон байба. Ошор хутагаа хуйлаад, сэмгэеэ хоёр гараараа баряад, зулгаажа эхилбэ. Сэмгэнэй бyлхитэй yзyyрынь хазаад татан гэхэдээ гэзэгээрээ столб сохижорхино, тиигээд бyри ууртайгаар хyр-хyр жажалан hуутарнь гэрhээ хара самса yмдэhэн шара yhэтэй залуу хyбyyн гаража ерээд, ехээр hонирхон хашхарна:

– Хyбyyд, улицадамнай нyyдэлшэн ерээл, гаража харыт! Тиигээд тэрэ хyбyyн Ошор тээшэ алхалан ерэнэ. Ошор

мyyргэлдэхэеэ hанаhан буруудал хилайгаад, шара хyбyyнэй урдаhaа сэхэ харангyй, сэмгэеэ зулгаад гээд лэ hууна.

– Байгалай гyш? Будешь нyхэр? – гээд шара хyбyyн асууна. – Нyхэр ааб даа, – гээд Ошор мяхаяа хайрсаг уруугаа

хаяжархёод, шабар болошоhон туламаараа амаа аршана. – Юундэ ерээбши? – гээд шара хyбyyн hурана. – Эрдэм соёл хyртэхэ гэhэн зорилготой хyн байхаб. – Ёhоор, ёhоор, нyхэр! Манайда hурахашни гy?

135

– Эдэбхитэнэй курсада гy? – гэжэ Ошор hураад, мэтээр хэлэнэ, – Тиимэ hаань минии тyр бууса энэ ёhотой.

– Нyхэд болоё, – гэжэ дуугараад, шара хyбyyн hурана: – Шинии обогшни хэн бэ? Бишни Чалый гээшэб, Чалка гэжэ морин бии бшуу, мэдэнэ гyш?

Чалый Ошорой хайрсаг тохомые yргэлooд, байшан уруу ороно. Гэшхyyрээр дээшээ гарахадаа хайша хайшаа аймхайгаар хараашална.

Энэшни hайн хyнэй зyhэтэй гэжэ Ошор бодоод орхино. Ошор бyгэдooрoo мyнooнэй ородууд урданайхиhаа ондоо болоо гэжэ арсалдадаг байгаа hэн. Теэд Ошор иигэжэ хэлэдэгшье болобол таняагyй холын хyниие харахадаа бага сага жэхыдэг hэн, тиигээд hyyлдэнь совет засагай тогтоhоор хэдэн жэл болоод байхада хyниие ондоо яhатан гэжэ илгадаг байhанаа наада барин, аминдаа энеэдэг байгаа. Гэбэшье мyнooхи Чалый хyбyyгээ нютагаймни хyн бэшэ гэжэ ойндоо оруулхалаараа шyдхэртэ угаа хадхуулhан мэтэ хойноhоонь гyйжэ хyсooд, юумэеэ hуга татан абана.

– Яабаш! – гэжэ Чалый гайхаад, Ошорто hэжэгyyлhэндээ гомдон, тэрэнээ бyри гааруулха гэжэ оролдоно.

Ошор дуугай саашаа ябана. Шара хyбyyниинь хойноhоонь дахажа ябаад, элдэбын бурят, ород yгэнyyдые холин худхан хэлэн хэлэн энеэнэ:

– Ёhоор сэнтэй? Твой потник ты маленький был да мокрый делал, а? Тиигээд тэрэнээ хайрлаа гyш?

– Руcский человек в деревне тоже потник имел да конским потом марал..

– Ши ородhоо айна гyш? – Шам шэнги алтан толгойе yзэhэн байхаб… – Алтан толгойдом дурагyй гyш? Ши муу бодол баримталаа

хаяаш? Ёhоор сэнтэй? – гэжэ Чалый hажаажа дуугархалаар Ошор тэрэнээ орхёод, дээшээ гурбадахи дабхарта канцеляри бэдэрхээр гараба. Тэндэ yyдэн бyри ошожо, канцеляри гэhэн гаршаг бэдэрнэ, теэд тэрэнь хаанашье харагданагyй. Тэндэhээн доошоо буугаад хараашална. Нилээн олон хyнyyдээр уулзабашье тэдэнэй нэгэнhээньшье асуунагyй – танигдаагyй хyнyyд тиимэ нэгэ хyйтэншэг шэрyyбтэрээр ойндонь оробо.

Иигэжэ ябахадань нойтон шабарай yнэр гутажа, Ошорой досоо аягyй муухай болоно. Сагаан шохойгоор будамал ханануудынь гэшхyyрэй hyyдэртэ харлажа, ехэ таагyй байба. Ошорой бодолдо бурят гэрэй хана утаанда дарагдаhан, ээ тортогтой байдагшье hаа хyйтэн сагаан ханаhаа яаха аргагyй дээрээр hанагдана.

Гэнтэ звонок болобо. Дээшэ доошоо курсантнууд гyйлдэнэ. Тэдэ Ошорые хаража, тайгаhаа асaрhан зэрлиг ан hонирхоhондол бэе бэеэ даража, тyлхижэ байгаад тойронод. Ошорой ябахалаар хойноhоонь даханад. Малгайень хараад лэ энеэлдэнэ. Ошор канцеляришье бэдэрхэеэ болижо, гэшхyyр дээрэ тохомоо дороо хээд hуушана.

136

Курсантнууд махорко тамхи саарhанда орёогоод, сагаан утаа гаргажа байхадаа уйдхарта дарагдашаhандал yзэгдэнэ. Нэрээшье Ошорой хайшаашье харахадань – дандаа хyйтэн боро хананууд байжал байна.

«Иимэ гэр соохи хyнyyд зyрхэгyй, хyнэй ороходо инагаар зугаалхашьегyй, наашаа боложо тамхи баригты гэхэшьегyй байгаа ёhотой. Эдээндэ дадахашьегyйб, – заабол гэртээ хариха болоо» гэжэ Ошор бодоно.

Ошорой нютагайнгаа уужам талаар ябахадань ехэл гоё байдаг hэн: губи талын мyрэнэй долгидон байхыень шагнахада харгыда удаан оройтоhон хyниие захагyй дуу дуулан аргадажа байhандал агша hэн. Hарын сагаанда хада хабсагайнууд гансаардаhан хyниие хараад, энеэбхилhэн шэнгеэр харагдадаг бэлэй.

«Эндэ нэгэ хоёр хоногhоо yлyy байгаагyй hаа зохид hэн ха. Нютагтаа бусахадаа hooл город yзэhэн хyн: таанад yхэрэй бэлшээриhээ сааша ошоогyй зон аад, бy hайзгайрагты гээд хyнyyдтээ эрэ доргон байха hэм».

Ошор иигэжэ бодожо hуухадаа курсантнуудай хэзээ yни таража арилhые ойлгобогyй. Юумэнэй шэмээгyй болохолоор тэрэ сошожо бодоод, курсынгаа канцеляриие оложо, харгыдаа yбдэшэбэб, гэртээ харихам гэжэ хэлэхэ болоо гэжэ шэбшэнэ. Тиин тэрэ томо байшанай булан тохойе дyyрэтэр зайгаа канцеляри оложо ядаба. Тиигэжэ ябатараа майзагар хyлтэй, шэрбэгэр хара hахалтай, хара нyрooн шарайтай хyнтэй уулзана. Тэрэнэй толгойнь yhэн хара гахайн шэрхэг мэтэ yзэгдэнэ.

Ошор тэрэниие харахалаараа сошоод, гэдэргээ сухаряад орхино. Тиигэжэ байhаар яhан шобогор хасарайнь дээрэхэнэ байгаа хоёр бэлтэгэр нюдэнyyдые хаража орхилоороо эсэгынгээ шадар нyхэр Буржаадай Бамбаадигые танижархиба. Тэрэнь хyгшэрэд гэжэ толгойнь заахан бууралтаhаншье болобол урдынгаа альбан жэльбэн зангаараа yзэгдэнэ. Гоёхон боро костюм yмэдэhэн, галстугтай, – бyри городой хyнhoo ooрэгyй шэнги байба. Ошор унжагар хyхэ дэгэлhээн эшэжэ холохоно байгаад, Бамбаадигайнгаа урдаhаа шэртэнэ. Тиин тэрээн тээшэ хоёр нэгэ алхалаадхина: «Мyн гy даа? – Мyн».

– Hyy, Ошор! – гээд тэрэнь гэнтэ дуугараадхина. – Шимни хаанаhаa ерээ гээшэбши?

Ошор харюусахаа халажа ядан, уруугаа харана. Холын газарта ooрын хyнтэй уулзаха тон гайхалтай даа гэhээр этигэжэ ядахаар байгаа. Гэнтэ Ошорой урда нютагайнь уужам тала харагдаhан шэнги боложо, хyхooр абтаhан yбhэнэй yнэр гарахадал гэнэ. Тиин тэрэнэй досоонь зохид болоод орхёо hэн. Тиигээд Бамбаадигаа тэбэрижэ абаха дураниинь хyрэhэн аад, Ошор бэеэ бариба. Бурят зангаар ябаха болобол зyрхoo хooрyyлхэ хэрэггyй, эрэ тамир yзyyлэн, даруухан байха ёhотой гэжэ бодоно.

– Hурахаяа ерээ гyш? – гээд Бамбаадиг асууна.

137

– Hурахаяа ерээ hэн гyб, али турахаяа hэн гy – бy мэдэел, – гэжэ хэлээд, Ошор Бамбаадигайнгаа тобшо баряад баhа yзэнэ, тиигээд yгэлнэ. – Yбдэшoo гээшэ гyб…

– Боли, боли, худал! – Би шамhаа мyнгэ гуйха гэжэ бодожо байгаа hэм. – Бишни шамаяа ойлгоод байнаб даа, – гээд Бамбаадиг Ошороо

хyтэлooд, зал соо ороно. – Харгыдаа гэжэ эреэ бэзэш. Yгэхэгyйб! Пальто абахаа эреэ хадашни yгэхэ байгааб. Бамбаадиг гэжэ хyншни нyхэрэйнгoo хyбyyе бэеhээн hалгаахагyй байха. – Иигэжэ хэлэhэнэйнгээ удаа Бамбаадиг Ошорые хургаараа зангана. – Шамдаа туhалхадаа туhалхаб… Эсэгыншни нyхэр ехэ хyн гэжэ ойлгоорой… Шамайе абажа yгooгyй hаань курсыншни эрхилэгшые зада хараажархихаб.

Тиигээд хоёр бурядууд хyтэрэлдooд, коридор соогуур ябанад. Ошор городто байжа шадахагyйб гэжэ hанажашье ябаа hаа нyхэрэйнгoo hанаае хубааруулха хэрэггyй гэжэ тэрэнээ дахин дабтанагyй.

Тиигээд Бамбаадиг Ошорой саарhадые гэнэдхээн эрижэ ябаад, коридорой нэгэ yзyyртэнь байhан канцеляри уруу гyйгooд орошоно. Ошор арсаха гэhэн аад, yрдингyй хойноhоонь даб гээд yлэшэнэ.

***

Бамбаадигтайгаа огто хахасаhаниинь элихэн байба, зосоониинь эльгэнэйнь хахадые таhалаад абажархиhан шэнги, хооhон болошоод байба. Иимэ ушарhаа Ошор уйдхартай боложо, хyндэ болоhон зyрхoo хyнгэдхэхэ гэжэ бодоод, таhалгаhаан гаража доошоо буугаад ябашана.

Газаа гараад, иишэ тиишээ хараашална, хана ошохобиб гэжэ ябаха зyг оложо ядаба. Тиигээд улицаар дэмы губижа ябахадань нэгэ воротаагай хажууда Ошортой хэрэлдэгшэ уборщицо hамган скамейкэ дээрэ hуужа байна.

Наран орожо, бyрyyл болоhон тула хyниие арай гэжэ танихаар hэн. Мyнooхи Ошорой хадам эхэ болохо хyгшэн нюдoo hарабшалжа байгаад, Ошорые харана. Тиигээд танижархихадаа энеэдэhэ лдана.

– Ай, хyрьгэмни! Энэл даа басагамни, зэ! – гэжэ тэрэ hамган хэлэнэ. Ошор yнooрoo hамгатай болохо ушар гарашаба гy гэжэ бодоод,

тэрэ хажуудань hууhан хyyхэниие харана. Нyрooтэй шарайтай, бахимхан бэетэй басаган пулаадаар толгойгоо сyхэлhэн юм hууна.

«Иимэ гэргэтэй болоhон хyн жаргаха гээшэ бэзэ» – гэтэн Ошорой шэртэхэдэ басаган угзагад гээд абана.

– Яагаабши? – гэнэ эхэнь. – Янхайгааб! – гэнэ басаган. – Энэшни сэсэн хyбyyн лэ…

138

– Хойш саанаа! Тушааhaн хитадые урижа ябахаш! Жэрхэштэй саaна! – гэжэ басаган дуугараад, хашаа соо гyйжэ ороно.

Ошор эрьеэд, гэр тээшээ ябана. Hамган хойноhоонь хyсэжэ ерээд, Ошорые иигэжэ аргадана:

– Бy уурла. Бишни шиниигээ hайхан аад, сэсэнииешни мэдэhэн хyм. Басагамни тэнэг даа. Уурлахагyй бэзэш?

– Yгы ааб даа, – гэжэ Ошор энеэгээд, наашаа ябана. Hамганай залан шударгыда дура хyрooшье hаа Ошор зосоогоо ехэл зохидгyй болоно, курсынгаа yyдэндэ хyрэжэ ерэнэ. Хитад гэжэ хэлээд, голон гyйжэ ороhон басагаяа hанана. «Намhаа юугээрээ дээрэ бэлэйш даа» – гэжэ сухалтайгаар энеэбхилжэ ябаба. Курсынгаа дэргэдэ ерэхэдэнь сонхын хажуудахи скамейкэ дээрэ Чалый hамар сэмэжэ hууна. Тэрэнь Ошорые ажаглажа, жэжэхэн сагаан шyдoo ирагад гyyлэн энеэжэ:

– Ёhоор сэнтэй? – гээд хyхюугээр дуугараад орхино. Ошор Чалый тээшэ ябажа ябаhанаа гэнтэ эрьежэ, тротуар

дээрэhээ буугаад, улицын нyгoo тала уруу тyргooр гэшхэлнэ. Чалый хойноhоонь: – Hэй, hэй, Ошор хyбyyн, яабаш! – гэжэ хосормог, зангаа

танигдаагyй хниие hажааhан хэбэртэйгээр дуугаржа ябаад, Ошорые дахана.

Ошор зогсожо, Чалын урдаhаа хурсаар хараад байба. Тэрэнь Ошорhоон нэгэ зааха сошобошье айhан хэбэр yзyyлхэгyй гэжэ ташаганаса энеэгээд, Ошорой ээмые ташана.

– Нохой гэхэдэ нохойhоо сэсэншэг, гахай гэхэдэ гахайhаа доро, ямар зохид улад дэлхэй дээрэ ябагшаб даа, – гэжэ Ошор зooлэн аад, бардамшаг хоолойгоор хэлэнэ, тиигээд саашаа жалгын хажуугаар ябашана.

Чалый хойноhоонь дахаад шархаташаhан мэтэ Ошорые дуугаран дайражал ябаба. Нэгэ хэды болоод Чалый Ошорой урда орожо yгы болошоно.

Жалга соогуур хэбтэhэн тyмэрэй хухархай, эбдэрхэй машинанууд дандаа хаб хара болошобо. Зариманиинь хyн шэнги, зариманиинь мал шэнгеэр харагдаха ушартай болоод байгаа. Ошор харанхышье hаань зосоогоо сyлoo бэшэ байhан туладань саашаа яба ябаhаар жалгын саaда тээхи yсooн лампатай бyyдэгэр улица уруу орошоно.

Саашаа ябажа ябатарынь нэгэ метрhээ набтар, бэгзэгэр аад, могойдол толгойтой ород хyн Ошорые хараад энеэжэ, «дабhан хэрэгтэй гy?» гэжэ hурана.

– Тэнэг хyниие алахада, тэнэг зандаа yхэнэ бэзэ! – гэжэ Ошор hанаад, тэрэнэй хажуугаарнь дуушье гарангyй ябашана.

Бyри сaана ошоод гэдэргээ эрьен харахадань хойнонь Чалый дахаад ябажа ябана.

«Энэ нохой намайе гэтэжэ ябаhаар эдэнэй намайе хэлсэхыень шагнажархиhан байжа, yгэ тараахань гээшэ даа! – гэжэ Ошор ехээр hанаагаа зобоно.

139

Ошор хурдаар ябана. Харанхы улицада гарахалаараа гyйнэ. Шабарта халтиран унана. Бодоод улицын нyгoo талада гараад гэр тээшээ шамдуун алхална. Тиигэжэ ябатарнь нэгэ хэды хyбyyд ондоо улицаhаа гаража ерэнэд. Тиигээд Ошорые хойноhоонь дахажа эхилнэ. Зариманиинь Ошорой буряад нарбагар дэгэлэй хормойе татан татан энеэлдэнэ.

– Дабhан хэрэгтэй гy? Фазана фрр! – гэлдэнэ. – Тоомоо бy таарагты! – гэhэн абяан тэдэнэй дундаhаа гарана. – Yгы, энэшни хитад гy? – гэжэ нэгэниинь hурана. – Ши хитад гyш? – гэжэ нyгooдэнь дабтана. – Хитадби!... – Бэшэш даа! Тиигээд удаань, «буряад, мдэншни шатажа байна» гэлдэн баhа

хашхаралданад. Тэдэнэй нэгэн Ошорой урда хойно орожо ябаад, Ошорые дайран дайран шалина. Ошор харанхы hyнишье хадань, хyбyyдэй олоншье хадань угтаа айнагyй. Ганса ехээр уурлаhандаа энэ нэгыень таhа угзаран хyн гэжэ тэhэрхэеэ hанаhан бэеэ арай гэжэ барина.

Ошорой арадань нэгэ томо хyсэтэй хyн байhан шэнги, тэрэ хyбyyдэй орохо тухайгyйдэл болоно. Тэрэ хyсэтэй хyниинь хулигануудые хорин гэмнэгшэ арад зон гэжэ эб элеэр эдэнэй хэнииншье мэдээгyй. Шоно хадаа бугай дариин аюулые байха бэеэрээ танигша. Хyбyyд гансахан Ошорhоо айха шэнги болоод ябаа hэн, тиигээд тэдэнэр хоорондоо арсалдаха болобод. Совет орондо ябаhан аад, иигэжэ аашалжа болохогyй юм гэhэн дуунууд гаража эхилнэ. Иигэжэ байhаар хэрэлдэхэ болохонь гэжэ hанаад Ошор энэ hамбаанда саашаа ябаад орхино.

Тээ саана ошоод ябахадань нэгэ заахан хyбyyн бэшэнhээн таhаржа, Ошорые дахаад гyйжэ ерэнэ. Тэрэ хyбyyн Ошорые хyсэhooр элдэбээр наада барина. Ошор тэрэниие милицидэ абаашаха гэжэ бариба. Тэрэнь урдаhаань тулажа, алгай гараараа Ошорой нюур шаажархиба. Ошор ууртаа тэрэниие мухариса татажархина, тэрэнь хашхаржа гараба. Удангyй yшoo хоёр хyбyyд гyйлдэжэ ерэнэд. Тэдэ гурба болохолоороо Ошорые гурбан тээhээнь сохижо эхилнэд. Ошор гурбан тээшээ гараараа дэлин байна, хyбyyд унажа бодоод лэ дахин аhанад. Энэ едэ Чалый гэнтэ бии болоод, Ошорые бариха мyртoo:

– Хулиган! – гээд шэрээд ябашана. Ошортой хэрэлдэhэн хyбyyд милицидэ ошожо, хулиган боложо

шyyгдэжэ байхын орондо зугадажа ябашаhан байбад. Чалый Ошорые хyтэлooд, гэр тээшээ дуугай ябана. Тэрэниие гааруулжа хэлэдэгээ болиhон янзатай, Чалый одоошье шамайе гарта оруулбаб даа гэhэн нюдooр Ошорые харад гэнэ. Чалый hаяхан хэрэлдэhэн хyбyyнhээн yлyyхэн дурагyй болоод, урдаhаань хяламшье гэжэ харахаяа болёод ябана. Ерэхэhээнь хойшо энэ хёhоошын гарта орожо yгэнгyй тулаhан аад, мyнoo hyйдэхэеэ байhандаа ехэл гомдоно. Тиигээд юуншье

140

болохоёо мэдээгyй, харсагын абарта ороhон шубуухай мэтэ улицын дэбдимэл шулуунуудые шэртэнэ. Наhан соогоо ииигэжэ гутаагyй аад, гэнтэ шабарта пяс байтар hуужа, нютагайнгаа зоной зугаа наадан боложо болохотой байhанаа шyyбэрилэн, хамаг бодолоо мартаa hэн. Хyбyyдые сохионойнгоо тайлбариие ямараар yгэхэбиб гэжэ шэбшэжэ ябахадаа зарим уладай бардам мунхагта ехээр уурлана. Тиигэжэ ябаhаар курсынгаа инаг хyбyyдые ойндоо оруулна. Бyхы городоо сугларжа демонстрацида ябаhан, хyхюу hайхан зантай, сэбэр hанаатай хyбyyд басагад тэрэнэй ухаандань элеэр ороно. Ржаной багшын Ошорые hайн hуража, буряад зндоо туhа хyргэг гэжэ yнooрoo оролдоhониинь эли харагдана. Иимэ зyрхэлиг зоной дунда бог улад байха юм байна даа гэжэ Ошор хэрэлдэhэн хyбyyдтээ гомодхоёошье болино.

Тиигээд хара haнаaтай Чалыйгаа халам гэжэ харана. Гэнтэ Таня басаган ойндонь ороно. Ошор энэ зуураа, Танимни гэртээ хyрooд намайе хойрог ядуу хyбyyн даа, гэжэ эхэ эсэгэдээ хэлэжэ болоо ёhотой гэжэ бодоно. Ошор басаганай орожо ерэхэдэ дуугай hууhанаа hанаад, тархяа hэжэрээд энеэбхилнэ.

Иимэ hонин байдалда орожо, yеын yедэ ушараагyй уладаар танилсажа байан hаад, мyн эшхэбтэр юумэндэ орохоёо ябахадаа тэрэ хэрэггyй Бамбаадигтай хахасаhандаа уйдхарта дарагдажа, холо газар ошожо, орой болотор зайhанаа голоно.

Hургуулидаа хyрэжэ ерэhээр Чалый хадаа Ошорые общежитидээ залан абажа оронгyй, заахан эргэнэг yyдэ татаад, хашаа уруу ороно. Тэндэнь нэгэ ханые зайлгаад сомоотой тyлеэн байна, газар дээгyyр эндэ тэндэ шэбхэ суглуулагдаhан, консервын банкнууд, хуушан хубсаhанай таhархайнууд хэбтэнэд. Чалый шангаар нёлбоод, аминдаа хэлэнэ:

– Ржаной багшын yмдэнyyд!.. Энэ хэлэhэниинь Ошорой зосоо зохидгyйгooр тудана. Ошор нэгэ

хоолойгyй шэлэй дайралдахада тэрэниие хyлooрoo yдьхэлooд орхино: – Энэ Чалый шабиин hаба гээшэ бэзэ? – Архи ууха беда хорошо! – гээд Чалый Ошорой урдаhаа

баамгайгаар хараад, нюд анигад гэнэ. – Hайн эрэдэ хубсаhанай хог, муу хyндэ шэлэй бог, – гэжэ Ошор

хэлээд орхино. Чалый сожоошье татанагyй. Тиихэдэнь Ошор «yгын амта танихагyй хyниие наншаха дуран хyрэгшэ», – гэжэ бодоод, уураа ехээр хyрэнэ.

Ржанойн yyдэ тоншохолоор хyн дуугаржа, yyдэн нээгдэбэ. Курсын захирагша гансахан сагаан самсатай, боро yмдэтэй, хyлдoo калошо yмдэhэн гаража ерээд:

– Хэн бэ? Чалый!? Ошор!? Юун болооб? – гээд тала забhаргyй дуугарна.

– Энэ Байкалайшни баатар Чингис-хаанаа hажаажа байна, – гээд, Чалый омогоор дуугарна.

141

– Юу хэлэжэ дэмырнэш? – Энэ Байкалайшни баатар Чингис-хаанаа hажаажа байна, – гэжэ

арсалдаад… – Арсалдахадаа арсалдаа бэзэ, яба, яба. Арсалдажа ябаад,

амитан болуужамди. Иимэ хэрэгээр хyнэйдэ hyни бy ерэгты. Yглoo… Ойлгоо гш?

– Yгы. – Яба, яба! – Нэгэ украинец хyбyyе доромжолhоноо дахин… – Тэрэшни мартагдаа юм. – Байза даа, yнэн лэ болохо даа… Ржаной Чалые бэеэрээ тyрин гаргажа ерээд, аргааханаар

гараараа тyлхижэ тэрэниие крыльцо дээрэhээн буулгана. Чалый дурата дурагyйгooр буужа, тээ саaна ошоод:

– Тэрэ хyбyyдые энэтнай буряад шовинизм гаргажа сохёо! – гээд ябадал дундаа халта зог татаад хэлэнэ: – Модоор сохиhон байха…

Удаань Чалый эргэнэг yyдээр гараад, саашаа ябашана. – Сохёо гyш? – гээд Ржаной Ошорой урдаhаа харана. – Нэгэ бага дайраа hэм… – Дайрaа?.. – Сохингyй яаха hэнбиб! – Яахадань? – Улицаар тэдэ хойноhоом дахаад, хормойемни татан татан

«дабhан хэрэгтэй гy» гэжэ намайе наадалаа. – Тэрэшни юун бэ? – Хитадые тиигэжэ шоглодог хулиганууд бии агша… – Альбанши даа. Айгаагyй гш? – Совет орондо… – Байза, ород буряад гэжэ арсалдаа эн гт? – Yгы! – Тэрэ шарашни юу хэлэнэб, теэд? – Бy мэдэ… Иигэжэ хooрэлдoo багша шаби хоёр гэр гэртээ таража унтаa hэн. Энээнhээ хойно хоёр хоноод байхада yглooгyyр эртэ hэришooд

унтаатай хэбтэhэн Балалайкин yбгэниие шэртэн орон дээрээ хэбтэжэ байба. Жалгын сана сохилдоhонойнгоо тyлoo Ржанойдо ороходоо: «Балалайкин юумэнэй ушарые hайн мэдэдэг» гэжэ гайхаhанаа hанана. Тэрэ yбгэн Ржанойтой эбтэй байжа, Ошорые намнаха гэhэн yгын дуулдахада:

– Hайн шэбшэжэ yзэхэ байнабди! – гэжэ хэдэн дахин Чалые эсэргyyсэн, Ошорой тухай тогтоол гаргуулаагyй эн. Теэд тогтоолой гараагyyйшье хадань Ошорто ехэ хэс хэрэг болоод байба. Юуб гэхэдэ Ошор хyнтэй наншалдаhан байба. Тиигээд хyн бyхэн лэ «Ошор талаар

142

хэрэлдээгyй даа, зосоонь муу hанаанай yлэгдэл байгаа!» – гэжэ хэлэдэг байба.

Чалый «намда этигэнэгyйт!» гэжэ гомдон Ошор сэдьхэлые бyри муудуулаа hэн. Вавренюг номоо уншаад лэ hууhан юм. Таня ерээгyй байгаа. Бамбаадиг шоно бодолго бодон, уруугаа хараад байгаа бэлэй.

Тиигэжэ yсэгэлдэрэй заседании тухай hанан «иигээд саашаа юун болохонь гээшэб?» гэжэ Ошорой нюрганhаа хyйтэн хyлhэн гаража Таниин дуун дуулдаба. Yсэгэлдэр Ошор бyхэли yдэрooрoo «Таниингаа ерэбэл яаха, ямар нюураараа урдаhаань харахабиб» гэжэ гайхашоод лэ ябаа hэн. Одоо басаганайнгаа дуу дуулахадаа хyхиhэн мэгдэhэн хоёрой хоорондо болон, зyрхэниинь доhолно. Танитаяа уулзахашье аад, эшэхэ айха гээшэнь аргагyй – нэгэл тиимэ байгаа эн. Мyнoo yдэр занятидаа ошоходоо Танитайгаа яаха аргагyй уулзаха тула эртэнhээ хэлэхэ yгэеэ бэлдэнэ. Ошор зyбыень хаража Чалыда зэмэ тохохоо бодоно. Тэрэнээ хyнhoo муу хyн гэжэ хэлэхэ гэжэ hанаба. Бии yгы соогоо yнэниие дyyрэн тайлбарилхада Таня ушарыень ойлгохол бэзэ гэжэ Ошор ухаандаа бyхooр хаагаа.

Тииhээр байтарнь бодохо саг болобо. Хyбyyд басагад yглooнэй hэргэлэн абяа гаргажа, дууладаг хyниинь дуулана, энеэдэг хyниинь энеэнэ. Ошор Танитайгаа уулзахаяа халажа ядан, хyнжэлдoo тархяа бухаад хэбтэжэ байба.

– Энэ хэрyyлшэмнай яахадаа нойртоо дарагдааб? – гэлдэжэ хyбyyд тоомоо таhарна.

Хyбyyдэй нюураа угаагаад, сайлаха гэжэ тyхеэржэ байтарнь Кеша гyйжэ ороно:

– Hониниие дуулаагyй hэн гyт? – гээд шангаар дуугарна. – Ханын газетэдэ Ржаной захирагшыемнай таталжархёо! Дyрбэ табан хyбyyд ханын газетэ yзэхэ гэжэ hубарилдаhаар гаранад. Кеша Ошорой хyнжэл иража, хэлэнэ:

– Ошор yхoo гyш? – Яагааб? – Шамайе буряад шовинист-националист гэжэ бэшээ? – Нээрэй гy? Худалаар!.. – Худалаар?.. – Гайхаштай гээшэл даа, – гээд Ошор hуг харайн харайжа

бодоно. – Бy айгаарай даа, Ошор! Чалый редактор эрхэеэ эдлэжэ байна

бэшэ гy… би мэдэхэб даа. Нэгэ yндэрhoo хyзyyгээ мулта даража унахадаа болохо хyн. Бy айгаарай. Зоной нюдэн хурса. Тээсгэн би тэрэниие нюдараа hэм. Одоо байза даа… Юумыень yзyyлхэ бэзэб.

Иигэжэ Кешын хэлэжэ байhые Ошор ойндоошье абангyй тyргooр хубсална. Ошор тэрэниие Чалын бэшэhэн заметкэ гэжэ хyрэhooр лэ таагаа hэн. Тэрэ Чалыhаа яажа hалаха гээшэб гэжэ шэбшэнэ. «Тэрээнтэй тэмсэлдэжэ хэзээнэй эхилээ hэнбиб?» гэхэдэ Ошор тэрэнэй эхи захыень оложо ядана.

143

Hаяхан Танитай сад соогуур ябахадаа Чалын урдаhаа аса yгэ хаяанаа hанаад, Чалын хара hанаанай хизааргyйе гайхана: – муу хyнтэй hайншье ябахань нэгэ тиимэ, хэрэлдээдшье ябахань ашаггyй байна. Ара yбэргyй шабарта дарагдашадые арилгаха хyн аад, ooрoo шабар болошоод байха ехэ зохидгyй байна, гэжэ бодохо зуураа Чалый Бамбаадиг хоёртой юрэ ярилдаханшье бэрхэтэй байна гэжэ Ошор hая ойлгобо.

Энэ газетэдэ гараhаниинь оройдоо заhаша залашагyй юумэн боложо, Ошорой иигээд хосорхо муудаха сагынь ерэхэ дyтэлhэндэл байба. Энэниие бодоходоо Ошор хороо бусалжал, ябууд хубсалаад гарашана.

Тэрэ нюур гараашье угаахаа мартаад, хоёрдохи этажда буужа, зал соогуур ябажа ябаа hэн.

Курсантнууд арба хорёодоороо тyлхилсэжэ байгаад, ханын газетэ дээрэхи ута хyзyyтэй, шобхо хамартай, бyдyyн, нарин хyнyyдэй зурагуудые yзэн, заметкэнyyдые уншажа байнад. Зон абяа шэмээгyй байнад. Урдахи номернуудые yзэхэдoo энеэлдэдэг hэн. Мyн тэдэ ехэ серьёзно байнад. Ошорые хараhан улад Ошор тухай бэшэгдэhэншье байгаа hаань, Ошорто нэгэшье yгэ хэлэнэгyй.

Урдань Ошорые шоглодог хyнyyд шоглохоо болиhон байба – энэнь ехэл гайхалтай hэн. Заметкые зyбшooжэ, Ошорые газаашалжа магад гэжэ hанахаар байба. Ошортой хooрэлдэхoo энэ ушарhаа болибо гэжэ hанахаар hэн. Энэнь ехэ бэрхэ. Ошор хyнyyдэй арада байhанаа тээ холо ошожо, нэгэ объявлени yзooшэ болоно. Ошорой хойноhоонь зуугаад нюдэн «баран, энэ хyрэтэр мунхаг зангаа табяагyйш даа!» – гэлдэжэ байhан шэнгеэр hанагдана.

Иигэээр байтарнь звонок боложо, хyбyyд нэгэ хоёроороо гарана. Ошор таhалгада гансаараа yлэбэ. Тэрэ суута заметкые yзэхэ гэжэ газетэдэ дyтэлэн гэхэдэнь шyдэндoo галуунай гуурhа зууhан, нэгэ нюдoo аниhан халзан тархитай хyн hуужа байна. Тэрэнэй шарай ба халзан толгой хоёроорнь yнэхooрoo Ржаной гэжэ hанахаар байба. Доронь томо бэшэгээр бэшэгдэhэн заметкэ. Тэрэнь «Курсын захирагша националистые далдална» гэhэн заголовкотой заметкэ hэн. Ошор уншаха гэжэ байhаар жэрхэдэhэниинь хyрэжэ, урмаа хухаржа yyдэн тээшэ ябашана.

Халзан орой дээрээ нэгэ аршуул мэтэ муухай болошоhон малгай yмдэhэн, самсынгаа захые тайланхай, Ржаной ехэ хурдаар орожо ерээд, читальня уруу Ошорые хараха забгyй орошоно. Тэрэ хадаа хyбyyдэй сайлажа байгаанда, хyндэ харуулангyй, тэрэ заметкые уншаха гэжэ бодоhон байгаа ха.

Ошорhоо боложо иимэ hайхан зyрхэтэй хyн иимэ муухай хоро шаранда дайрагдажа, бyхы город соогуур зугаа болон, Крайкомдо ошожо hайн муугаа хэлсэхэ болоhондонь Ошор бэеэ голожо, скамейкэ дээрэ шабар шэдэhэн мэтэ hуушана.

144

Ошор хадаа Ржанойн зрхэниинь муу, энэ ушарhаа Ржаной унадаг гэжэ дуулаhан, энэмни тэндээ ороод унагша аа гy, гэжэ яhаа ябтайжа hууба. Тииhээр байтарнь Ржанойн шарайнь баниhаа гараhан хyнэй шарай шэнги задаршаhан, читальниhаа гаража ерэнэ. Ошор бэеэ зэмэдэ тоолон, Ржанойhоо айжа, доошоо согсогод гэжэ стулай арада хороно. Ржаной кабинет соогоо орожо, телефоноор хоёр гурбан yгэ дуугархаа доошоо гyйгooд ороно. Нэгэ хэды абяа шэмээгyй болоно.

Ошор гэшхyyрээр буужа ябахадаа нэгэшье хyнooр дайралдаагyй hаа hайн юм hэн ха гэжэ бодоод, хурдаар газаашаа гyйжэ гарахаа ябатарнь басаган хyнэй таниhан абяан дуулдажа, Ошор бард гэжэ сошоод дээшээшье, доошоошье ябахаа болёод зогсошоно. Таня подвал соохи столовоhоо гаража ерээд, Ошорые зooлэн дуугаар мэндэшэлээд, тэрэнэй гарынь барина. Ошор халаб хулаб мэндэшэлээд, ябахаа забдана.

– Яабаш? – гэнэ басаган. – Байза… зайха гэжэ… – За… занятии болохонь лэ. – Болог даа. – Yбдoo гyш?.. Таня заметкэ тухай дуулаагyй хyн шэнги байна. Энэнь Ошорто

бyри хэсyy бэлэй. – Бэ… бэешни муу гy? – гээд Таня дахяад hурана. – Бэе бараг! – Теэд яагаабши? – Бодол муудаа. – Теэд заметкэ… заметкэдэ гомдоо гyш? – Гомдожо даа… – Хниие сохиhон юм гyш? – Энээниие бy асуугаарай, – гээд Ошор оборхоноор хэлэнэ. – Болииш даа, Ошор! – гээд Таня уриханаар аргадан, Ошорые

хyтэлooд дээшээ ябана. Ошор дуугайханаар басагаа дахаад ябаа hэн. Таня Ошорые ooрынгoo комната уруу абаад оробо. Нэгэтэ намар

hая ерээд ябахадаа ороhонhоо хойшо Ошор Таниинда нэгэшье ороогyй байгаа. Басаганай байра тэрэ зандаа хэбэртэй. Ошор Танин hуу гэхэдэ hуужа yгэнэгyй.

– Би… би Чалын сэдьхэлые мэдэhэн байнаб, – гэнэ Таня. Ошор дуугай:

– Чалыда этигэхэгyйб, – гэжэ Таня хэлээд, Ошорые гарhаань татаад, орон дээрэ hуулгажархина.

Ошор сахюур сагаан хэбтэри дээрэ hуухалаараа сошожо даб гэнэ. Таня Ошорые баряад абана.

– Заняти yдыл, – гэнэ басаган. – Бy мэгдэ… Би… би… шамда… Ши.. ямар нэгэ зохидхон.. залан анаатай… Иимэ хyндэ ой зyрхoo буляалганаб…

– Бишни басаган бэшэ ёhотойб.

145

– Хэн шамайе басаган гээ юм? – Yгы, шимни хyбyyн эльгэтэ хyндэ дурагyй агша hэмнайш. – Хyбyyдэй дунда арюун сэдьхэльэй хyн байдаг байна даа.

Тээсгэн ши минии баяр хэлсэхэ гэхэдэ уруугаа хараад hуугаа энши. Зохидгyй байгаа hэн. Ехээр гомдоо hэм… Теэд арбан хоёртой басагандал эшэхэдэш… Байза, ямар гээшэб даа?.. Yнooрoo, хyн зулгыхан юумэндэ дуратай гy даа? Сэдьхэлэй талаар гyлгэхэн хyниие зариман сэхэ мэдэхэгyй…

Ошор Танин хooрэхые дуулаад улайшана. Тиигээд хамаг гомдолоо мартаха болоно. Энэнь зyyдэлжэ байhан шэнги hэн. Болохогyй ушарай болоhон шэнги гy, yгышье hаа мэхэлэгдэжэ байhан мэтэ бэлэй. Ошор доошоо хараад лэ hууна.

– Дуратайб, – гэжэ басагаа баhа гомодуулна гyб гэжэ сошоhондоо Ошор наhандаа хэлээгyй yгэеэ хэлэжэрхинэ.

Иигэжэ байтарнь звонок болобо. Таня Ошорые гэнтэ гарhаань татажа хyзyyдэнэ, тиигээд таалажархина. Таня тэрэ доороо гyйгooд гарашаба. Ошор хойноhоонь гаража, занятидаа ошолгондоо: «хори хyрэхэ болотороо эхэ эсэгэhээн бэшэ хyндэ таалуулжа yзooгyй аад, энэ холын городто ерээд, саaрhан дээрэхи зурагтал, алтан yhэтэй сагаахан басагадай зyрхэ эзэлжэ, олон hайхан ород хyбyyдээр адли болоhондоо урмашажа, заметкынгээшье тухай мартана. «Одоо энэ городhоо намнаашье хадань арилангyй сэнгэхэдээл сэнгэхэ бэзэб», – гэжэ ябууд дундаа бодоно.

Аудиторидо орохоо ябатарнь урдаhаань ухаа мэдээ алдаhан юумэдэл курсатнууд хойно хойноhоо hубарилдан газаa тээшээ гyйлдэн гаранад. Ошор Танин гyйжэ ябахые хараад:

– Юун болоо гээшэб? – гэжэ nурана. – Ржаной багша лекции уншаха аад…, –гээд Таня ябууд дундаа

ошорой гарhаань хyтэлooд саашаа даб гэнэ. Тиигээд хyбyyнэй гyйжэ yгэхэгyйдэнь гансаараа хyнгэнooр харайгаад далда орошоно.

Ошор хyбyyдые дахаад, Ржаной багшында оробо. Хyнyyд ехэ олон байба. Ошор зоной арада байгаад Ржанойе харана. Олон зоной забараар Ржанойн yргэн магнайнь харагдана. Таня нариихан гараараа Ржанойдэ уhа гэжэ байба.

– Бараг, бараг, хyбyyд, – гээд Ржаной арай гэжэ амилна. Ошогты! Ябагты hургуулидаа… Марш!

– Yгы, yнooрoo…шууяагаа зогсоожо, газаашаа гарагты гээд, Таня хyбyyдтэ хэлэнэ. Хyбyyд нэгэ хоёроороо гараад арилжа байба.

Ошор буланда орон зогсоно. Зоной гараhан хойно тэрэ тойроод иишэ тиишээ хараашална…

Намhаа боложо иигэжэ ядаржа байнаш даа, – гэжэ Ошор бодоно. Тиигэжэ байтарнь ойндонь ондоо юумэн орошоно. Таниин Ржанойтой гансаараа yлэхэ болоhониинь гайхана. – Ошор, ши эндэ аалши? – гэжэ Таня дуугаржархина.

146

Ошор багшадаа нэгэ yгэ хэлэхэ гэжэ hанана. Ржаной нюдoo аняад, нюураа саашань эрьюулнэ. Тиихэдэнь Ошор эрьеэд, газаашаа шамдуу гарана.

– Даханов, тэхэри! – гэhэн Ржанойн абяан Ошорой хойноhоонь дуулдаба. Ошор тэхэрингyй ябашана.

Ошор байрадаа ошоходоо аргагyй уйдхартай болоно. Танин Ржанойтой yлэhэндэ дурагyйдэжэ гy даа, али Ржанойе хайралжа гy, али ондоо ушарhаа гy Ошорой зосоо ехэ муу болоо hэн.

Ошор эсэшэhэн янзатайгаар хyлoo арай гэжэ татаhaар гурбадахи этажда гаража, таhалгадаа орожо, хубсаhаашье тайлангyй унташана.

Тэрэнэй унтаад hэрихэдэнь, hyни болошоhон хаб харанхы байгаа hэн. Ошор «Танимни Ржанойндо хоножо байна гy даа?» гэжэ hанаад, уйдхартай болон, бодолгодо ехээр орожо, бyхэли hyниндoo унтажа ядан хэбтээ hэн…

1940

Гаршаг Оролто

yгэ………………………………………………………………………….3 И.

Барлуков……………………………………………………………………..5 Архиин зэмэ. Драма

………………………………………………………..5 Ч.-Лх.

Базарон…………………………………………………………………19 Хаарташан. Драма

………………………………………………………….20 Б.

Барадин……………………………………………………………………….37 Шойжид.

Драма……………………………………………………………….38 Сэнгэ баабай.

Рассказ…………………………………………………….166 Ц.Дон…………………………………………………………………………

…..208

147

Шуhата хюдалга. Рассказ……………………………………………….209

Ж. Батоцыренов……………………………………………………………..224

Адуушан. Рассказ………………………………………………………….225

С. Туя…………………………………………………………………………….238

Дариима Ананда хоёр. Раасказ………………………………………239

П. Малакшинов……………………………………………………………..248

Холын городто. Туужаhаа хэhэг…………………………………….249

Учебное издание

Буряад уран зохёол

Бурятская литература ХХ века (первая половина)

Учебное пособие

Составитель

Лариса Цымжитовна Халхарова