yabacılaşma ve türk romanı (edebiyat sosyoloji)
TRANSCRIPT
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
1/222
T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJ ANABLM DALI
TRK ROMANI VE YABANCILAMA: BR EDEBYAT
SOSYOLOJSDENEMES
Halime NALDI
YKSEK LSANS TEZ
Danman
Do. Dr. Kksal ALVER
Konya - 2011
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
2/222
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
3/222
BLMSEL ETK SAYFASI
Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie
ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik
davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez
yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.
Halime nald
i
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
4/222
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU
tarafndan
hazrlanan.balkl bu alma .././.
tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oy birlii/ oy okluu ile baarl
bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.
Do. Dr. Kksal Alver Bakan
Prof. Dr. Mustafa Aydn ye
Yrd. Do. Dr. M. Hakk Akn ye
ii
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
5/222
NSZ
Yabanclama tanm olarak sosyolojide uzlamaya varlamayan kavramlar
arasndadr. Bu kavram sosyal bilimlerin sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi
disiplinlerinin yan sra edebiyata da konu olmutur. Edebiyatn roman tr
toplumun her kesiminde meydana gelen yabanclamay kendine konu edinerek bu
kavramn anlalmasnda sosyolojiye yardmc bir disiplin olmutur.
lk olarak yabanclama kavram kuramsal olarak incelenmi, daha sonra
aratrmaya konu olan romanlar nda somutlatrlmtr. Bylelikle edebiyat
sosyolojisine katk
salamak amalanm
t
r.
Bu almada bilgisini ve zverisini esirgemeyen tez danmanm Do. Dr.
Kksal Alvere teekkrlerimi sunarm. Ayrca tez yazmam esnasnda bana her
konuda yardm eden anneme teekkr bir bor bilirim.
iii
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
6/222
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
7/222
ABSTRACT
Alienation is a notion which keeps its significance in philosophy, psychology,
sociology and literature for many centuries. Owing to Turkish novel and alienation,
alienation signs in social concept have reviewed elaborately in this work. In
transition that Traditional society to modern society, affects of rapid social alteration
on alienation of all parts of society has handled in the study is named Turkish
Novel and Alieanation: A Sociology of Literature Try.
The work firstly presents how alienaiton has defined and has examined in
historical process by various philosophers. Secondly, alienation process of selectednovel characters have been studied by projection of Melvin Seemans alienation
theory with using its signs. The work purpose to contribute to sociology of literature,
examining notion of alienation which handled in novels by sociological perspective.
Key words: Alienation, Turkish Novel of Alienation, Intellectual
Alienation, Social Alienation, Cultural Alienation.
v
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
8/222
NDEKLER
BLMSEL ETK SAYFASI .........................................................................................i
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU............................................................... iiNSZ ....................................................................................................................... iii
ZET ...........................................................................................................................iv
ABSTRACT..................................................................................................................v
NDEKLER ...........................................................................................................vi
GR ............................................................................................................................1
I.BLM
YABANCILAMA KAVRAMINA GENEL BAKI1.1. HEGELDE YABANCILAMA ..........................................................................9
1.2. MARKS DA YABANCILAMA......................................................................11
1.3. DURKHEMDE YABANCILAMA................................................................14
1.4. SIMMELDE YABANCILAMA......................................................................16
1.5. FROMM VE MARCUSEDE YABANCILAMA............................................17
1.6. MELVN SEEMANA GRE YABANCILAMA ...........................................21
II. BLM
YABANCILAMA GSTERGELER
2.1. AYDIN VE YABANCILAMA.........................................................................24
2.2. TOPLUMDAN TECRT EDLME VE TOPLUMA YABANCILAMA .........29
2.3. KENDNE YABANCILAMA .........................................................................30
2.4. KLTREL DEERLERE YABANCILAMA...............................................31
2.5. MEKNSAL YABANCILAMA......................................................................31
III. BLM
TRK ROMANI VE YABANCILAMA
3.1. ROMAN VE YABANCILAMA LKSNE GENEL BR BAKI .......................... 33
3.2. FELATUN BEYLE RAKIM EFEND, ARABA SEVDASI, IK,
EFRUZ BEY, YABAN, KRALIK KONAK, SODOM VE GOMORE, AYLAK
ADAM, KUMRU LE KUMRU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA
YABANCILAMA ....................................................................................................41
3.2.1. FELATUN BEYLE RAKIM EFEND.......................................................41
vi
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
9/222
3.2.1.1. Aydn ve Yabanclama .............................................................43
3.2.1.2. Topluma Yabanclama ...............................................................49
3.2.1.3. Kltrel Yabanclama ...............................................................503.2.2. ARABA SEVDASI ................................................................. 52
3.2.2.1. Aydn ve Yabanclama:..............................................................53
3.2.2.2. Kendine Yabanclama ................................................................58
3.2.2.3. Kltrel Yabanclama ...............................................................60
3.2.3. IK ........................................................................................... 63
3.2.3.1. Aydn Yabanclamas .................................................................65
3.2.3.2. Kltrel Yabanclama: ...............................................................71
3.2.4. EFRUZ BEY............................................................................74
3.2.4.1. Aydn ve Yabanclama...............................................................78
3.2.4.2. Kltrel Yabanclama ................................................................84
3.2.5. YABAN ................................................................................... 85
3.2.5.1. Aydn Yabanclamas .................................................................86
3.2.5.2. Kendine Yabanclama ................................................................93
3.2.5.3. Topluma Yabanclama ...............................................................96
3.2.5.4. Kltrel Yabanclama ................................................................97
3.2.5.5. Meknsal Yabanclama ..............................................................98
3.2.6. KRALIK KONAK...................................................................................100
3.2.6.1. Aydn ve Yabanclama.............................................................102
3.2.6.2. Kendine Yabanclama ..............................................................116
3.2.6.3. Kltrel Yabanclama ..............................................................119
3.2.6.4. Mekna Yabanclama...............................................................1263.2.7. SODOM VE GOMORE ...........................................................................129
3.2.7.1. Aydn ve Yabanclama.............................................................130
3.2.7.2. Kendine Yabanclama ..............................................................137
3.2.7.3. Kltrel Yabanclama ..............................................................139
3.2.8. AYLAK ADAM .......................................................................................144
3.2.8.1. Topluma Yabanclama .............................................................146
3.2.9. KUMRU LE KUMRU ...........................................................................161
vii
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
10/222
3.2.9.1. Kendine Yabanclama ..............................................................161
3.2.9.2. Meknsal Yabanclama ............................................................176
3.2.10. TUTUNAMAYANLAR.........................................................................1793.2.10.1. Aydn ve Yabanclama...........................................................180
3.2.10.2.Kendine Yabanclama .............................................................188
3.2.10.3. Topluma Yabanclama ...........................................................192
SONU ....................................................................................................................199
KAYNAKA............................................................................................................203
ZGEM ..............................................................................................................212
viii
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
11/222
GR
Trk Edebiyatndan seilen on romann incelenmesinden oluan bu
almann temel amac, romandaki ba kahramanlarla ile modern topluma zg bir
fenomen olan yabanclama olgusunun ilikisini kurabilmektedir. Ayrca
yabanclama gstergeleri olarak tespit edilen aydn ve yabanclama, kendine
yabanclama, kltrel yabanclama, toplumsal yabanclama, meknsal
yabanclama sorunlarnn romanlarda nasl ortaya konulduu, ne gibi zm
nerileri getirildiini anlamak ve bu sorunlarn Trk toplumunun sosyo- kltrel
yaps ve temel sorunlaryla ilikilerinin aklanmasn salamaktr.
Her toplumda zihni, fikri, manevi alanda ortalama insandan farkllaan,
bulunduu adaki insanlardan bir takm zellikleriyle ayrlan bireyler var olmutur.
Bu bireyler bazen kendileriyle, toplumla hesaplaan aydn konumunda bireyler
olarak, bazen de d grnleriyle, toplumun genel duruuna aykr tipler olarak var
olmulardr. Aratrmamzda, roman kahramanlarnn deiim ve dnmleri
bireyin kendisi, sosyal evresi, iinde yaad toplum ve kltr ile balarnn
zayflamas ve giderek kopmas anlamna gelen bir sre olarak yabanclama
balamnda deerlendirilecektir.
Yabanclama, insann evresinden, iinden, emeinin rnnden ya da
benliinden uzaklama ya da ayrlma duygusunu dile getiren kavramdr.
Yabanclama bana ne oldu byle sorusu ile balayan bakalama ve dnm
srecidir. Bu soru ters evrilerek de sorulabilir: Sana ne oldu byle sorusu yaanan
dnm ve bakalamay anlamaya ynelik bir abadr.
Yabanclama ilk kez 19. yzylda insann btn yaam alanlarn epeevrekuatmaya balam, zel bir problem olarak kendini duyurmutur. Bu yzylda
bilim ve teknikte baarl almalar yaplmasna karlk sosyal yaamn temeli
derin sarsntlarla sallanmaya balamtr. Bu dnem bilim ve teknikle
temellendirilen modern iddialarn, kuku emberiyle kuatlmaya baland bir
dnemdir. nk insan, bilim ve teknikle her eye hkmedeceine inanyordu.
Ancak bir sre sonra ilerin kendi kontrolnden ktn, rettii her eyin kendi
zerinde hkmranl
k kurmaya balad
n
grmek zorunda kalm
t
r. Bu durum
1
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
12/222
insan, btn iliki biimlerini temelden sarsm, btn iliki biimlerini bozmu, en
nemlisi de insann kendine ynelik algsn temelden deitirmitir.
Felsefi bir kavram olarak ortaya k ok daha eski alara dayanan
yabanclama; zellikle on dokuzuncu yzylda Marksist felsefeyle poplerlik
kazanm, ekonomiden felsefeye, sosyolojiden psikolojiye kadar pek ok disipline
konu olmutur. Yabanclama modernleme tarihi iindeki yerini, birok bireysel ve
toplumsal soruna kaynaklk etmesine borludur. Asl karakterini modern dnyann
yaplanmas iinde kazanan yabanclama, sosyolojinin inceledii temel sorunlardan
biri olduu gibi modern edebiyatn da inceledii esas temalardan birini oluturur.
Modern edebiyatla zelde roman- ile yabanclama arasnda kurulabilecekdorudan bir iliki asla yapay olmayacaktr. nk yabanclama modern toplumun
temel karakteristiklerinden biri olarak, birok alanda etkin olduu gibi edebiyatta da
etkinliini gstermitir. almamzda incelenen romanlarda yabanclama
kavram, kavramn ne anlama geldii eklinde deil, kavramn ierii olgular
boyutuyla incelenecektir. Zaten romanlar, felsefi bir metin olmadklar iin
yaplmas gereken de budur.
Genelde edebiyatn - zelde roman- toplumsal gerekliin aklanmasnda
katks olduka fazladr. Edebiyat, toplumun sorunlarn belli bir lde yanstt
iin sosyolojik anlamda toplumu inceleme imknn sosyolojiye sunar. Romanlarda
ortaya konan yabanclama, toplumsal sorunlarmz yanstmaktadr. almamzda
romanlarda ortaya kan sorunlar, sosyolojik olarak yaplan almalar sonucunda
ortaya kan kavramsal zmlemelerin sosyal olgulara farkl adan yaklaldn
gstermektedir.
Bu almann baka bir amac Trk toplumunun sosyal yapsyla edebiyat
(roman) arasndaki etkileimin seilen romanlarn, yabanclama kavram
balamnda aratrlarak edebiyat sosyolojisine katk salamaktr. Bu alanda yaplan
almalarn azl almann nemini ve zgnln artrmaktadr.
almamzda incelenen Felatun Bey ile Rakm Efendi, Araba Sevdas, k,
Efruz Bey, Yaban, Kiralk Konak, Sodom ve Gomore, Aylak Adam, Kumru ile
Kumru ve Tutunamayanlar romanlar bize dnemin sosyolojik olarak durum
2
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
13/222
tespitini yapmamz salayacaktr. Romanlardaki karakterlerin yaadklar mekn,
kar karya kaldklar problemler, toplumsal ilikileri, sisteme ve evreye baklar
olaydan hareketle ortaya konan bir gerekliktir. Yazar romanla, karakteriresmederken baz problemlere eilir. Bu problemlerin tahlili bizi almamzda bir
takm tespitlere, bir takm sosyolojik gereklere romandan yola karak
ulatracaktr.
Tanzimat dneminde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclamas
zppelik kavram zerinden incelenmeye allacaktr. nk zppe, hem giyini,
hem dn hem de sosyal meselelere bak asndan toplumdan ayrlan, ayrks
bir tiptir. Cumhuriyet dneminde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclamasyeni ile eski, gelenek ile modernizm kavramlar zerinden incelenecektir.
Cumhuriyet sonras dnemde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclama ise
dnemin sosyal realitesi gz nne alnarak incelenmeye allacaktr.
Trk Roman ve Yabanclama: Bir Edebiyat Sosyolojisi Denemesi adl
almamzn birinci blmnde yabanclama kavramnn kkeni, eitli dnrler
tarafndan nasl ele alnd anlatlmaya allacaktr. lk blmde yabanclama
kavramnn ele alnmas romanlardaki yabanclama olgusunu salkl bir ekilde
deerlendirmek iin gereklidir. kinci blmde; Melvin Seemann yabanclama
kuramnda bulunan be kategoriden ikisi; kendine yabanclama ve toplumdan tecrit
edilme ile birlikte topluma yabanclama, aydn ve yabaclama, kltrel deerlere
yabanclama ve mekna yabanclama (yer deitirme-meknsal kopu) balklar
eklinde belirlenen yabanclama gstergeleri incelenecektir. nc blmde Trk
roman ve yabanclama bal altnda aratrma konusu olarak seilen Felatun Bey
ile Rakm Efendi, Araba Sevdas, k, Efruz Bey, Yaban, Kiralk Konak, Sodom veGomore, Aylak Adam, Kumru ile Kumru ve Tutunamayanlar romanlar
incelenmeye allacaktr.
alma konusu olarak seilen romanlar, yabanclama olgusunu yanstan
eserler olarak dnlmtr. Bu durum, almamzn boyutlarn kstlamakla
birlikte birok eksiklie neden olmaktadr. Ancak Trk edebiyatndaki romanlarn
hepsini incelemek almamzn kapsamn haddinden fazla geniletecek dolaysyla
yabanclama kavramn derin olarak incelemeyecektik. Bu nedenle incelediimiz
3
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
14/222
romanlarn bizi tekrara drmemesi iin Trk romannn ilk dneminden
balanlarak son dnemde yazlan romanlara kadar olanlarn baat rnekleri
seilmeye allmtr.
4
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
15/222
I.BLM
YABANCILAMA KAVRAMINA GENEL BAKI
nsanlk tarihi her adan deiimlerin yaand uzun bir sreci
kapsamaktadr. Toplum, siyaset, ekonomi, bilim, din alanlarnda meydana gelmi bu
deiimler zamann ak iinde devam edecektir. Bir baka ifadeyle bu deimeler,
kesintisizlii iinde barndran ve insanln varlyla srecek devaml bir nitelik
tamaktadr.
Deimelerin zaman ierisinde olmasnn yannda bunlarn yaanan
dnemin deerlerini, gelimilik dzeylerini, toplum yapsn belirginletirdii de
sylenebilir. Bunlar farkl alanlar olmakla birlikte dinamik olan toplumun organik
btnln olutururlar. Bu organik btnlk iinden kimi zaman kopmalar
yaanabilir. Farkl nedenlerle ortaya kabilen bu kopmalar, kiiyle toplum arasnda
mesafeler yaratmaktadr. Bu da en genel ifadeyle "yabanclama" olarak
adlandrlmaktadr (Yrek, 2005: 55 ). Yabanclama genelde olumsuzluu ve
kopukluu anlatmaktadr.
Yabanc
lama kavram
sosyolojik, psikolojik ve felsefi boyutlar
olan birkavramdr. Yabanclama "eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz
grnmesi hali ve benin kendi znden uzaklamas, kiinin kendi benliiyle ya da
zihin halleriyle kendisi arasna duygusal bakmdan mesafe brakmas durumu.
Kiinin gerek beniyle olan isel temasn yitirdiini anlamasnn sonucu olan
kendisinden kopma hali (Karacan,2004:1, Aktaran: Sevgili, 2005) olarak da
tanmlanmaktadr.
Yabanclama terimi en genel ifadesiyle bireylerin birbirlerinden ya dabelirli bir ortam ve sreten uzaklamalarn anlatr (Marshall; 1999: 789).
Yabanclama felsefi anlamda; genellikle insann kendine, aslna, ftratna srt
dnmesi, ondan uzaklamas anlamnda kullanlmaktadr. Yabanclama kavram
hangi anlamda kullanlrsa kullanlsn daima kopma, srt dnme, srgn, anlamszlk
gibi derin bir yarlmay gstermektedir.
Ali eriatiye gre (1992: 42-43) yabanclama; makinenin insann
insanlna mdahale etmesi sonucunda ortaya kan ve insani yaratcl yok
5
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
16/222
ederek, insann kendisine, dier insanlara ve evresine kar duyarlln
yitirmesine yol aan bir sretir. Bu durumu tevik ederek insann
yabanclamasnn boyutlarn artran ey ise; tketmek iin var olmak, var olmakiin tketmektir.
Yabanclamay edebi olarak Ufuk Ege; bir takm sosyolojik ve psikolojik
d etmenlerden dolay kiinin kendi benliini kaybetmesi ve bunun sonucu olarak
da akli dengesizlik yaayp evresiyle uyum salayamamasn ve iletiimsizliin son
safhaya ulamaseklinde tanmlar (Aktaran: Yrek, 2005: 58).
Yabanclama temelde bir bakalamadr. Evrenin deitiinin bir
tescilidir. Yabanclama, materyalist bir dnya grne gre rnlerin, retim
ilikilerinin; toplumsal iliki, kurum ve dncelerin yani insanlarn kendi
etkinlikleri yoluyla ortaya koymu olduklar toplumsal glerin insanlara yabanc,
onlarn istemlerinden bamsz kendilerini aan glerce ynetiliyormu gibi
gzkt toplumsal ilintiye verilen addr (allar, 1983: 445).
Williams'a gre (2005: 42), yabanclama (alienation), ok deiik
alanlarda halen kullanmda olan ve kafa kartrc yeni kullanmlara geebilen ok
zor bir kelimedir. Kk kelime Latince alienera'dr. Bu kelime, bakasnn klmak
anlamndadr. ngilizcede 14.yzyldan beri geerli olan iki temel anlam vardr.
Birinci anlam; normalde Tanr'dan koparlma veya kopma ya da bir insan veya bir
toplulukla ve kabul edilen siyasi bir otoriteyle ilikilerin kopmas eklinde ifade
edilir. kinci anlam ise 15.yzyldan itibaren bir eyin mlkiyetinin bir bakasna
aktarlmas eylemini anlatmak iin kullanlr.
Yabanclama kavram, batda ilk olarak Eski Ahid'de puta tapmayla
ilikili olarak ortaya kmaktadr. nsanlarn kendi yaptklar putlar kutsal sayarak,
kendi varlnn zelliklerine ancak putlarn yaamna boyun eerek ulamay
dnmeleri verilen en eski rnektir (Tolan; 1981: 143). Yabanclama Eski Ahid'de
ki genel anlamyla toplumun genel eilimine aykrlk gsterme olarak ifade
edilebilir ancak bu aklama olduka yetersiz kalacaktr. nk byle bir durumda
genel eilimin dna klan her durum yabanclama ve her kiiyi de yabanclam
6
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
17/222
olarak deerlendirmek gerekir. Bu aklama yanl olmamakla birlikte gnmzdeki
yabanclamay ifade etmekten uzaktr.
Gnnzdeki yabanclama olgusunu aklarken ncelikle bireyselleme
zerinde durmak gerekir. nk gnmzde ortaya kan yabanclamann
ncesinde birey aamas gelir. Birey olabilen kii duygu, dnce, kltr asndan
vasat insann stnde olabilen biridir. Birey olabilen kii tek olarak hareket
edebilme, evresinde olup bitenleri sorgulayabilme zelliklerine de sahiptir.
Yabanclamann byk oranda modern toplumla birlikte olmasnn nedeni bireyin,
toplumdaki her kiinin oynad sosyal rollerin byk lde eitlenmesi
sonucunda gelimi olmasdr. Modernlemeyle birlikte akl n plana karan insanbamsz hareket etme ve toplum kurallarnn dna kma gibi davranlar
sergiler.(Yrek, 2005: 57). Bireyleme ile birlikte yabanclama olgusunun ilk
aamas oluur.
Giddens'a gre (1993: 137) yabanclama kavram, varolusal anlamda
bugnk ieriine modern ada kavumutur. Akl ve bilimin bu devirde n plana
karlmas, yabanclama kavramnn anlamlandrlnda en nemli etkeni
oluturur. Bu anlamda sanayileme sonras yaanan deiimle birlikte insann deer
yitimine maruz kalmas onda bir boluk duygusu oluturmu ve onu adeta bir
kargaaya itmitir. Sosyolojik anlamda zerinde ortak karara varlan nokta
sanayileme sonrasnda oluan uzmanlamann, genel anlamda yabanclamay
hazrlam olmasdr. En ksa ifadeyle, yaam tipik olarak ileri derecede blmlere
ayrlmtr ve bu blnmenin (oulculuk) bilin dzeyinde de tezahrleri ortaya
kmtr. Modern dnyann oulcu ilikilerinin karmak yaps, sadece standart
ilem srelerine deil ama ayn zamanda bireyin bilincine de kstlamalar getirir.Sonu, sinir gerginlii, hayal krkl, u olaylarda da dierlerine hepten
yabanclamadr. Bunu ortaya karan nedense modernleme kuram ile endstri
toplumu kuramnn dorudan ilikisi olarak karmza kmaktadr.
amzdaki yabanclama olgusu, daha nce de belirtildii gibi
modernleme srecinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Yabanclamann 19. ve
20. yzyllarda daha ok belirginletiini ve bunun devam etmekte olduunu
sylemek mmkndr. Bu noktada yabanclama olgusunun bu yzyllarda daha
7
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
18/222
ok belirgin olmasnn nedenleri zerinde durmak gerekir. 19. ve 20. yzyllarda
meydana gelen sosyal, siyasal ve ekonomik alandaki deiimler ve gelimeler dier
yzyllara oranla olduka hzl olmutur. Modernleme olarak tanmlayabileceimizbu deimeler kendisini her alanda gstermi, bu sreteki bilimsel ve teknolojik
gelimeler, kentleme ve kapitalizmin egemenlemesi gibi durumlar mevcut yapy
deitirmitir. Aklyla herey zerinde tam bir egemenlik kurabilen insanolu tam
olarak zemedii bilimsel ve teknolojik gelimeler, insani deerlerden uzaklaan
bir toplum yaps, iletiimi en alt seviyeye indiren kentli yaam ve varln smren
kapitalist sistem ierisinde insan kendisini bir nesne olarak hissetmeye balam,
dolay
s
yla yabanc
lam
t
r.Yabanclamann temelinde batda son iki yz yldr yaanan ve akln
belirli ynlerinin, ilkeselliin, drt ve duygularn bastrlmas ve btnsel, eletirel
akln yerini teknik/arasal akln almas eklinde ifade edebileceimiz olgunun
yattn sylemek mmkndr. Bu srete karc ve faydac bir akl yrtmenin
nem kazand grlmektedir (Horkheimer,1986:120). Horkheimer, bu durumu,
btn varlk alanlarnn bir aralar alanna dntrlmesi ve znenin yok oluu
eklinde zetler.
Toplumda normatif kurallarn gcn veya geerliliini yitirmesi olarak
tanmlayabileceimiz anomi ve yabanclamann en son evresi olarak
deerlendirilen eyleme ve fetiizm gibi kavramlarnda yabanclama
kavramyla yakn ilikisi vardr. Bu iliki kurulmadan yabanclamann anlalmas
gleir. 'eyleme' ya da fetiizm insann kendi maddi ve zihinsel yaamnn
koullar zerinde hibir denetim ve yetkiye sahip olamamas olarak tanmlanabilir
(Tolan,2005:318). Horkheimere gre (1986: 81-120) eyleme, aklnznellemesinin ve biimsellemesinin tipik bir sonucudur. Ona gre eyleme,
insan faaliyetinin btn rnlerinin metaya dnt sanayi toplumunun
douuyla birlikte baskn bir hale gelmitir. Kapitalizme zg olan meta fetiizmi
hz ve younluun artmas ile birlikte daha da artmtr. Zira kapitalizm, toplumsal
ilikiler sistemi olarak fetiistik bir karaktere sahiptir. Kapitalist srete rnlerin
metaya dnmesi ile birlikte insanlarn emekleri de deiim srecinde satlabilen
8
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
19/222
bir metaya dnmektedir. Bylece emek retim aralarndan ve retim ile tketim
birbirinden ayrmaktadr.
Birbirinden farkllk arz etmelerine ramen, modern ada yabanclama
kavram ve onun ierii zerinde duran dnrlerin yabanclamann ne olduu
hakkndaki dnceleri, kavram tahlil edebilmek asndan en nemli noktay
oluturmaktadr. almann bu blmnde yabanclama konusunda almalar
yapm nemli dnrler ele alnacaktr.
1.1. HEGELDE YABANCILAMA
Yabanclama kavramn felsefi anlamda ilk kez kullanan Hegeldir.
Fromma gre (1992: 130) yabanclama kavramn literatre kazandran kii,
Hegel olmutur (Aktaran: Say, 1995: 7). Platinos ve Aziz Augustinusa kadar geri
giden yabanclama dncesi en ak ifadesini Hegelde bulur. Yabanclamay
ontolojik bir olgu olarak deerlendiren Hegel, bu kavramn; ayn insann zne yani
kendini gerekletirmeye alan yaratc insan ve nesne yani bakalar tarafndan
etkilenip ynlendirilen insan olarak ikiye ayrlnn sonucu olup, insann kendi,
yaratlan (dil, bilim, sanat vb.) ona yabanc nesneler haline geldii zaman ortaya
ktn sylemitir.
Hegelde yabanclama kavram hem ayrlma hem btnleme hallerini
ierecek bir tarzda formle edilmektedir. Hegel yabanclama teriminin iki byk ve
birbiri ile ilintili anlam olduunu belirtmektedir. Birincisi; bireyin zde farkl
olmad ve gemite birleik olduu bir eyden ayrldnn farkndal, ikincisi;
bireyin znde farkl olmad ve gemite birleik olduu bir eyden ayr olan
benliinden kasti vazgeii ya da teslimiyetidir. Yani yabanclama durumundaki
kendisini, bu ayrln zeminini yok etmek zere kurban edii (zbudun ve Demirer,
1999: 12-13).
Hegelde yabanclama, insann fiziki ve ruhi varl arasndaki ayrm
sonucu ortaya kmaktadr. nsan kendisine ve evresine yabanclamakta, kendisini
dnen ve hisseden bir varlk olarak grmemektedir. Hegele gre bu ruhun
yabanclamas anlamna gelmektedir. Dolaysyla yabanclama, ruhun kendi
9
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
20/222
yaratt maddi dnyadan duygusal anlamda uzaklamas ya da farkllamas sonucu
olmaktadr (Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 115).
Hegelde bilisel bir durum olarak analiz edilen yabanclama, yabanc
doay kendi oluunun bir ura olarak koyan Mutlak Tinin kendine zg
niteliidir. Aslnda doa, zne ve nesnenin zdelii olan Tinin kendine dn
aamasndan baka bir ey olmadndan Hegelde yabanclama, kendi iinde,
kendi ortadan kaldrln ierir. Yabanc teki varlktr, bilincin ve zbilincin,
nesnenin ve znenin kartldr. Dolaysyla yabanclamann almas gereken z,
insan-varln kendisi tarafndan, Tinden ayr olarak nesneletirilmesidir (Marks,
2000: 10-11).
Hegel, yabanclamay dnceyi aan ve teyle btnletiren bir durum
olmaktan kartp yeniden dnce alanna yani insan alanna tamtr. Klasik
dnrler ve Hristiyan teologlar teyi (Mutlak Ruh, Tanr) insann aklyla
eriemeyecei bir varlk olarak tasavvur ederken; Hegel, bu varl insana zg
tasarmlar alanna yerletirmi ve yabanclamay bilenin (insann) bilgi alannda
ikin zenginlemesini salamak iin geici bir evre olarak tanmlamtr (zbudun
ve Demirer, 1999: 12).
Hegelde yabanclama insann mutlak varlk olabilme mesafesine baldr.
Hegel, ruhun erimek istedii tek eyin, mutlak varlk olabilmesine dair tasar ve
dncelerini gerekletirmek olduunu vurgular. Ancak dnyada ruh bu ynde
faaliyet gsterirken insann isteklerinden olumu hedefi, erimek istedii kendi
gerek hedefinin nne geer. Bylece kendi kendine kar bir yabanclama
ierisine girmi olur. Ama bu durumun farkna varmayan insanolu da kendinden
emin ve mutlu olduunu sanarak yaayp gider (Say, 1995: 8).
Meseleyi ontolojik anlamda ele alan Hegelde yabanclama kavramnn
hareket noktasn mutlaklk oluturur. Mutlak irade doada kendine yabanclar. Bu
kendine yabanclama, bitimli zihne ya da insana uygulanabilir zelliktedir. nsan
kendine yabanclam bir tindir. Ancak yine de insan mutlak hakknda uygun
bilgiyi elde edebilme yetisine sahip tarihsel bir varlktr. Bu sebeple de Hegelde,
insann temel yaps, bir anlamda insann kendine yabanclamas ve bu
10
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
21/222
yabanclamadan kurtulmasdr (Say, 1995: 8). Bunu baka bir ifade ile belirtirsek,
Hegele gre hereyin temelinde mutlak bir varlk vardr. Bu mutlak varlk tabiatta
(insan olarak) kendine yabanclar. Sonra da yetenekleri sayesinde doruyu bulurve mutlak ruh olur. Burada meselenin odakland nokta insann mutlak ruh
olabilmesidir. Zira Hegele gre Hz. brahim (Yahudinin simgesi olarak)
yabanclamtr. nk karsnda kendisini (brahimi) aan tanr vardr. Tanr
efendi, brahim kledir. Kle efendisinin iradesine ve isteklerine buyun emekle,
baml olmakla yoksuldur, deersizdir (zel, 1988: 75). Bu durumda Hegel iin
insann Tanr oluundan uzaklamas bir yabanclama olgusudur.
Hegele gre doaya yabanclama ruhun tipik bir zelliidir. Ancak, ruhgeliimini tam anlamyla tamamladnda insan yabanclam benliinin stesinden
gelecektir. Yabanclama mutlak ruh iin kanlmazdr. Ruh, bu yabanclamadan
diyalektik sre iinde kendiliinden kurtulmaktadr. Dolaysyla yabanclama
Mutlak Ruhun kendini dsallatrmas iin zorunludur ve Mutlak Ruhun kendine
dnme srecinde alacaktr. Hegelci yabanclama anlaynda, yabanclama
marazi deil, doal bir olgudur. Doa, insan ve toplum var olduka, yabanclama
da var olacaktr.
1.2. MARKS DA YABANCILAMA
Yabanclama kavram, Marksn teorisinin zellikle balang evresinde
belirgin bir ncelie ve neme sahiptir. Marksn yabanclama anlaynda birey,
gerek bir insan; bir dizi duygu, gd ve maddi ihtiyalarla donanm insandr. Hem
toplumsal hem de doal bir varlktr. Yabanclamaya maruz kalan insan, ite bu
insandr. Toplumuna, emein rnne ya da emeine yabanclamsa bu, zerinde
tarihsel-toplumsal kuvvetleri belirleyen eylerin maddi dzenlenmesinin sonucudur.
Yabanclamann giderilmesi, ancak insan(lar)n, onu biimlendiren maddi koullar
bilinli pratik faaliyetleriyle dntrmelerinin sonucunda gerekletirebilecektir
(Demirer ve zbudun, 1999: 19-20).
Marks yabanclamann eitli ekillerde ortaya kabileceini belirtmekte
ve yabanclama kavramn drt boyutta incelemektedir:
11
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
22/222
1) Emee Yabanclama: Marksn zerinde durduu ilk yabanclama
boyutu iinin emeine yabanclamasdr. Marksa gre kapitalist sistem ierisinde
ii, emei zerinde, dolaysyla da emei sonucu ortaya kan rn zerindekontrol salayamamaktadr. Bylece iinin emei ve emei ile rettii rn, ii
iin farkl bir durum arz etmektedir. i retim srecinde bedensel ve zihinsel emek
gcn tam kapasiteyle kullanamamakta, rettii eyay hibir ekilde satn
alamayacak duruma gelmektedir. inin emei sonucu ortaya koyduu rn, artk
iinin karsnda yabanc bir nesne olarak durmaktadr. Baka bir ifadeyle kontrol
dnda ii tarafndan retilen mal daha sonradan iinin karsna yabanc bir nesne
olarak
kmaktad
r (Ferguson ve Lavelette, Aktaran: Ofluolu ve Byky
lmaz,2008: 123-127).
Marksa gre i blm ve zel mlkiyet yabanclamann gstergeleridir.
blm ve zel mlkiyet gelitike, emek ve emein rnleri giderek insandan,
insann iradesinden, isteklerinden ayrlarak bamszlamtr. Emein rettii nesne
emein karsna yabanc birey, kendini retenden bamsz bir g olarak kar.
rne dnen emek, artk iinin bir paras olmaktan kt iin iiye yabanc
bir konuma ular (Aybar,1995: 5).
2) retim Eylemine Yabanclama: Bu boyut iinin i srecinde
kontrole sahip olmamas sonucu ortaya kmaktadr. Marks, i srecine yalnzca
yapt i karlnda iiye yeterli cretin denmesi eklinde dar anlamda
bakmamakta, i srecini, iinin yapt ie kendi yaratcln ve akln da
katabildii faaliyetler btn olarak grmektedir. Marksa gre kapitalist sistemde
iinin, hedeflerin belirlenmesi ve retimin sonulanmas gibi eitli faaliyetlerde
hibir etkisi bulunmamaktadr. Ayrca i sreci de iinin kontrol dndagereklemektedir. Bylece ii yapt ie hibir anlam verememekte fakat yerine
getirmektedir (Ferguson ve Lavette, Aktaran: Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 127)
Kapitalist ekonomide alma gerek ve zsel hibir tatmin salamayan ve
kendi iinde bir ama olmaktan kan yabanc bir faaliyet haline gelir. Emek satlan
bir ey ya da meta haline gelmi olup onun ii iin tad tek deer
satlabilirliidir.
12
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
23/222
3) Doaya Yabanclama: Bu boyut doadan kopu anlamndaki
yabanclamadr. nsan doadan koparak kltrel-toplumsal alanda kendine ikinci
bir doa kurmak anlamnda doaya yabanclar. Marksa gre kapitalizm sonucuortaya kan yabanclam emek, insan dier canllardan ayran bu zelliini
ortadan kaldrmakta, insan kendi doasna yabanclatrmaktadr (Ofluolu ve
Bykylmaz, 2008: 128). Doaya yabanclama; insan-doa ilikisinde insan dier
canllardan ayran zelliklerin banda doaya egemen olabilmesi, onu
deitirebilmesi ve gerek ihtiyalar dorultusunda kullanabilmesi demektir.
4) Kendine Yabanclama: Bu boyutta insann kendine yabanclamas
ele alnmaktadr. Kendi rnne ve i srecine yabanclaan ii giderek kendizbenliine de yabanclamaktadr. i kapitalist sistem iinde kendi yaratc
gcn kullanamamakta, bu da insann kendi z varlna yabanclamas anlamna
gelmektedir. Marks, kendi z varlna yabanclaan insann dier insanlara da
yabanclaacan sylemektedir. nsan kendi z etkinliine yabanclam olduu
iin dier insanlarla ilikilerinde de kendi z benliiyle hareket etmeyecektir
(Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 128). Yabanclam insan yalnzca dier
insanlara yabanclam bir insan deildir; doas, ruhu ve znden soyutlanmtrsel varlna da yabanclamtr.
Marksta yabanclama zaman zaman meta fetiizmi kavram ile ifade
edilmektedir. Marks, rn ile metay, dolaysyla da kullanm deerleri ile deiim
deerlerini ayrt etmektedir. Bir rn ihtiya karlayc olduu lde kullanm
deerlerine sahiptir. Bir nesnenin kullanm deerini belirleyen, bireyin ona olan
gereksinimidir. Ancak nesneler deiime girdikleri anda, bir deiim deeri elde
edilir. Deiim deerini belirleyen ise artk insan gereksinimleri deil, bir bakameta, aracyla deiime girme olaslklar yani piyasa yasalardr. Dolaysyla bir
nesne mbadeleye girdii andan itibaren belirli bir deiim deeri olan birey, bir
meta nitelii edinmektedir (Demirer ve zbudun, 1999: 23-24). Dolaysyla
yabanclama kullanm deerinin yerini deiim deerinin almas sonucu oluur.
Meta fetiizmi ve eyleme kavramlar yabanclama ile zde olarak ele
alnmtr. Marksa gre meta fetiizmine insann ar tketim tutkusu yol
amaktadr. Kapitalist sistemde insan, metalarn tketimi asndan dier insanlara
13
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
24/222
yabanclarken kendisi de i blm pazarnda metalamaktadr. Marks, insann
kendi doasn kendisinin yaptn ne srmektedir. blm ve zel mlkiyete
kapital tarafndan el konulmutur. Kapitalist retim biimi, iinin hem retkenliinihem de retken eylemde bulunma duygusunu kaybetmesine yol amaktadr.
Bylece insann yapt dnya, onun karsna adeta bir yabanc gibi kmaktadr.
Marks, insann toplumla, evresiyle ve dnya ile yabanclamasn kapitalist retim
dzenine balamaktadr (Miniba, 1993: 8).
Marksn yabanclamayla ilgili fikirlerini, onun daha kapsaml i blm,
zel mlkiyet ilikilerinin evrimi ve birbirleriyle atan snflarn ortaya kmas
konularndaki sosyolojik dncelerinden ayrmak mmkn deildir. Marksistterminolojide yabanclama, kapitalist retimin zgl toplumsal ilikilerinde ierili
olan, nesnel adan dorulanabilir bir durumu gsterir (Marshall, 1999: 799).
Marksa gre yabanclama, kapitalizme zg bir olgu deildir fakat
kapitalizm, insann yabanclama olgusunu en st dzeye karan nesnel koullar
ieren bir sistemdir (Ergil, 1980: 36). Kapitalizm, bir yandan yeni gereksinmeler
araclyla yeni bamllklar yaratrken (Fromm, 1981: 63) dier yandan insann
kendi yabanclamasnn farkna varmasn nleyecek ya da geciktirecek tuzaklar
da iermektedir (Ergil, 1980: 39). Yabanclama ayn zamanda tm deerleri
bozarak saflndan uzaklatrmaktadr. nsanolu, kazan, alma ve tasarruf ile
dnya zevklerinden vazgeme olarak ekonomiyi insan yaamnn en byk amac
haline getirirken, gerek ahlaksal deerleri gelitirmeyi ihmal etmektedir.
Marksa gre (1986: 232-233) kapitalist toplumlarda emekinin elde ettii
para emekiye sahte bir zgrlk verir. Aslnda onun efendisi haline gelir. Para
insanln yabanclam gcdr. Bireyler insan olarak yapamadklarn para
aracl ile yapabilirler. Para btn insan niteliklerini tersine eviren, onlar kendi
kartlar durumuna sokan dsal evrensel bir gtr.
1.3. DURKHEMDE YABANCILAMA
Durkheim, yabanclama kavramn modern sosyolojiye tayan kiilerin
banda gelmektedir. Normsuzluk ya da normlarn gerekliklerini yitirmeleri olarak
14
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
25/222
tanmlad anomi durumu, Durkheimde yabanclama tanmlarna temel
oluturmaktadr.
Durkheim, kavram olarak yabanclamay hi kullanmamtr. Fakat sonu
olarak yabanclama olgusunu douracak olan anomi kavramn literatre
sokmutur. "Toplumsal blm ve ntihar adl eserlerinde anomi zerinde
youn olarak durmutur.
Durkheim; insann refah, lks ya da konfor gereksinimlerini snrlayacak
organik ya da psikolojik donanmlardan yoksun olduunu, bireyin tutkularnn
yalnzca bireyin dnda ve onun tarafndan adil kabul edilen bir yetkiyle
snrlanabileceini savunur (Demirer ve zbudun, 1999: 27).
Durkheim, dayanma ve iblm asndan toplumlar mekanik
dayanmaya ve organik dayanmaya dayal toplumlar olmak zere ikiye
ayrmaktadr. Mekanik dayanma zerine kurulu toplumlarn temel zellii bireyler
arasndaki benzerliin fazla, farklln yok denecek kadar az olmasdr. Bu
dayanma biiminde iblm gelimemi ve roller farkllamamtr. Toplumun
tm yeleri bireyler olarak benzetikleri iin aralarnda bir ekim olumaktadr ve
bu nedenle topluma ballk en st dzeydedir. Organik dayanmaya dayal
toplumlarda ise bireyler arasnda farkllama sz konusudur. Bireyler arasnda
benzerlikler ortadan kalkm, bireyler birbirini tamamlar durumdadr. Uzmanlama
ve iblm yaygndr. ada toplumlarda, toplumsal farkllama bireysel
zgrl salamak iin bir nkoul niteliindedir. Birey, ancak toplumsal bilincin
kapsaycln ve katln yitirdii bir toplumda belirli bir dnce ve eylem
zerkliine sahip olabilmektedir (Marks,1974:330 Aktaran: Ofluolu ve
Bykylmaz, 2008: 121).
Durkheim, organik iblm olgusunu genellikle olumlu karlamakta, bu
toplumlarn normal ve mutlu geliimi olarak deerlendirmektedir. Durkheime gre
mekanik dayanmadan organik dayanmaya geite iblmnn toplumsal
gelimeyi artrc bir etkisi bulunmaktadr. blm ilerledike her birey topluma
daha sk biimde balanmakta, her birey yapt ite uzmanlatka daha fazla
kiisel niteliklere sahip olmaktadr (Durkheim,2006:164 Aktaran: Ofluolu ve
15
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
26/222
Bykylmaz, 2008: 121-122). Durkheim Toplumsal blm adl eserinde
anominin toplumun mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei srecinde
ortaya ktn sylemitir. blmnn gittike artmas normal olarak organikdayanma sayesinde toplumsal btnlemeyi getirmekte, fakat ekonomik deiimin
ahlaki dzenlemelerin farkllama ile uzmanlamann artna ayak uyduramayaca
kadar hzl olduu yerlerde anormal veya anomik bir patolojik iblm
grlmektedir (Marshall, 2005: 32). Durkheim ntihar adl eserinde ise anomi
faktrn oluturan ortamn daha ok kuralszlk olduunu vurgulamaktadr.
Toplumda bireyler tarafndan kabul edilen balayc ahlaki kurallarn yokluu
sonucu anomi ortam
n
n oluaca
n
, toplumsal kurallar
n birey zerindeuyumlatrc bir etki yarattn sylemektedir
Durkheim, her canl varln ihtiyalaryla imknlarnn yeterli bir orant
iinde olmasnn gereklilii zerinde durarak bu salanmazsa mutlu
olunamayacan hatta hayatn devam ettirilemeyeceini belirtir. nk ihtiyalar
karlanabileceinden daha ok ey ya da baka bir ey gerektiriyorsa srekli bir
srtme iinde olunacaktr (Durkheim, 1992: 250). Durkheime gre yabanclama
sreci endstriyel toplumlarn sorunudur ve iblm, dayanmadanuzaklatrld anda ortaya kmaktadr.
Marx, emein yabanclamasndan sz ederken yabanclaan kiinin ii,
dolaysyla yoksul olduunu belirtiyordu. Oysa Durkheim bunun tersine bunalmn
servetin bolluunda daha ok grlebileceine iaret etmektedir. Zira Durkheima
gre (1992: 258-259), servet sahibi olmak insanda yalnz kendine baml olduu
izlenimini uyandrmaktadr. nsan ne kadar az snrl olduuna inanrsa her trl
snrlamay o lde ekilmez bulmaktadr.
1.4. SIMMELDE YABANCILAMA
Smmel e gre yabanc, mekndaki verili her noktadan belli bir uzaklkta
olma durumu olarak dnlen gezginlik, belli bir noktaya balln kavramsal ztt
ise, o zaman yabanc denen sosyolojik biim bu iki zelliin sentezidir. Yabanc
bugn gelip yarn giden adam gibi deil, bugn gelip yarn kalan adam gibidir. Belli
bir mekn dairesi iinde ya da snrlar belli meknsal snra benzeyen bir grup
16
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
27/222
iinde sabitlenmitir; ama onun iindeki konumu temelde, en bata ona ait
olamamasnn ve ona batan beri onun bir paras olmayan, olamayacak nitelikler
tamasnn etkisi altndadr (Smmel, 2009: 149).
Simmel, yabanclamay irdelerken nesnelemi kltre ilikin arpc
bir saptama yapmtr. Simmel kltr "isel ve dsal emein sonucu olarak
yaamn rafine manevi biimleri " eklinde tanmlamakta ve kltrel grntlerin; 1)
Nesneler dnyas ya da Simmelin deyiiyle kltrn maddi rnleri. Simmel
bunlara insanlarn birbirleriyle ilikilerinin dolaymn oluturan dil, bilim, din,
hukuk vb.yi de dhil eder. 2) Maddi ve zihinsel rnlerin ortaya kt sre 3)
Bireyin kltr benimseme, bilgi ve eitim edinme sreci olarak kategoriyikapsadn sylemektedir (Smmel,2009: 333)
Nesnelemi bir kltr ynelii, insan- makine ilikisinde de rneklenebilir.
Burada makine insann iinin giderek artan blmn stleniyor ve btnselleirken
insan btnln yitirerek makinenin bir aksamna indirgenmekte, kiiliiyle
hibir ilintisi olmayan ileri gerekletirmektedir. Bu da, insann nesnelere yani
kltrn ieriine yabanclamasn getirir. Nesneleen kltr genilerken bireyin
kltr yoksullamaktadr. Kitlesel retim hem okluu hem de kalmszl
nedeniyle eyleri bireye yabanclatrr. Yine Simmele gre, modadaki hzl
deiim nesnenin kiiliinin bir paras haline geliini imknsz klar. Simmel
yabanclamann para ekonomisine dayal modern kltrn gelimesinin kanlmaz
sonucu olduunu vurgular.
1.5. FROMM VE MARCUSEDE YABANCILAMA
Fromm yabanclamay toplumsal karaktere ikin bir unsur olarak
grmektedir. Toplumsal karakter Fromma gre verili bir toplumsal kategoride
(snf, ulus vb.) yer alan herkeste ortak olan zelliklerden olumaktadr. Toplumsal
karakter, formel-informel kltrleme aralaryla ocukluktan itibaren bireye
aktarlmaktadr. Kitle iletiim aralar, yazn, din vb. kltrleyici kurumlarn
ideolojik etkileri, toplumsal karakteri pekitirici bir rol oynar. Bu aktarm
srecinde aile nemli bir rol oynamaktadr. Fromma gre toplumsal karakter,
17
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
28/222
toplumsal-iktisadi yap (alt yap) ile egemen fikir ve idealler (egemen ideoloji: st
yap) arasndaki dolaym oluturur (Demirer ve zbudun, 1999 : 32).
Toplumun retim ve blm ilikileri, insann yukarda saylan temel
gereksinimlerini karlayacak tarzda rgtlenmediinde toplumsal karakter
yabanclatrc bir rol oynamaktadr.Yabanclamadan kast, kiinin kendini
yabanc olarak duyumsad deneyim tarzdr.demektedir Fromm. (Kii) Kendisine
yabanclamtr, kendini dnyann, kendi edimlerinin yaratcs olarak
grmemektedir. Tersine edimleri onun efendisi haline dnmtr; onlara boyun
eer, hatta tapnr. Yabanclam kii kendisiyle ya da tekilerle temas halinde
deildir. Kendisiyle ve dnyayla retken bir iliki kuramaz (Demirer ve zbudun,1999: 33).
Fromm, ada toplumda yabanclamann her yeri kaplad
dncesindedir. Fromma gre kapitalist sistemin retim ekli nedeniyle insan
korkak ve yabanclam bir hale gelmektedir. nk bu sistem, bireyin onlar
karsnda kendini aciz ve aresiz hissettii, giderek byyen ekonomik ve
brokratik devler yaratmaktadr. Bu durumda da bireyler toplumsal oluumlara aktif
olarak daha az oranda katlabilmektedir. Bu sistem iinde korkak bir hale gelen
insann tek aresi de tketmektir. Bu yolla insan pasiflie yneltilmekte ve dnyada
hibireyi aktif olarak yaayamamaktadr (Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 31).
Fromm, kapitalist toplum ierisinde yalnzca ekonomik ilikilerin deil,
insanlar arasndaki kiisel ilikilerinde yabanclatn syler. Fakat Fromma gre
(1996: 105-106) bu tketim ve yabanclama ruhunun belki de en nemli ve en
ykc rnei, bireyin kendi benlii ile olan ilikisinde grlmektedir. Fromm bu
ilikiyi u ekilde aklamaktadr."nsan yalnz meta satmaz, kendisini de bir meta
olarak grr. Eliyle koluyla alan ii, fiziksel enerjisini satar; iadam, doktor,
memur kiiliklerini satarlar. rnlerini ya da hizmetlerini satabilmek iin kiilik
sahibi olmalar gerekir. Bu kiiliin hoa gitmesi gerekir, ama ayrca onun sahibinin
daha baka nitelikleri de olmaldr. Tpk dier metalarda olduu gibi, bu insani
niteliklerin deerini bien, hatta var olup olmadklarn saptayan pazarn kendisidir.
Bir kiinin sunduu nitelikler ie yaramyorsa, bunlarn kullanm deeri yoksa o
insann hibir deeri yok demektir. Dolaysyla zgven, benliini hissetme
18
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
29/222
bakalarnn o kii hakknda bitii deerin gstergesinden baka bir ey deildir.
Pazardaki baars ne olursa olsun, bakalar tarafndan sevilsin ya da sevilmesin
kendi deerini bien, kiinin kendisi deildir. Aranyorsa bir kimsedir, bakalarondan holanmyorsa hi kimse deildir. Kiinin kendine deer vermesinin
kiilikin baarsna bal olmas, amz insan iin popler olmann neden byk
bir nem tadn aklamaktadr. Yalnzca kiinin gnlk yaantsndaki baars
deil, kendine olan saygs, gvenini koruyup koruyamayaca ya da aalk
duygusunu uuruma yuvarlayp yuvarlamayaca popler olmasna baldr.
Fromm (1992: 60) yabanclamay bir hastalk olarak tanmlar ve
insann doadan ve birbirinden kopmu olmasnn, kendisini yalnz, soyutlanm veyabanc hissetmesine neden olduunu syler. Daha ok insann znden
uzaklamas ve ruhi unsurun zayflamas zerinde durur. Birey plannda
yabanclamay anlayabilmek iin, o kiinin varolu sorununa verdii cevabn ne tr
bir cevap olduunu bilmek gerekir diyen Fromm, Marx ile Freudu birletirir ve u
senteze varr: Kiinin kendi yaratt bir nesneye ar bir sevgi ile balanmas, ona
tapmas, onu putlatrmas sonucu, bu kii kendi duygu ve dncelerini kendi
dndaki bir nesneye aktard iin artk kendisi deildir ve onda bir ben ya dakimlik duygusu kalmamaktadr.
Marcuse ise ada kapitalist toplumunu incelemi ve yabanclamann
toplumun tm temel snflar iin geerli olan bir olgu olduunu ileri srmtr.
Marks'a gre yabanclamann merkezinde ii ve ii snf varken; o, ii snfnn
Marks'n bekledii dorultuda yabanclamay sona erdirebilecek g olmaktan
uzaklam olduunu vurgular. Marks yabanclamann almasn ii snfnn
bilinlenmesine yani iinde bulunduu durumun farkna varmasna balarkenMarcuse, zelde yabanclamann genelde ileri sanayilemi kapitalist toplumun
sorunlarnn zmlenmesinde ii snfndan ok toplumda yer alan marjinal
kesimlere ncelik verir. Marcuse rencilerin, etnik aznlklarn, toplum d
kesimlerin toplumdaki deimede nemini vurgular. O ayrca ileri derecede
sanayilemi kapitalist toplumlarda sistemle ar derecede btnlemi iilerden
birey beklemenin mmkn olmadn syler (Tolan, 1981: 159).
19
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
30/222
Marcuse, eletirilerinin odana modern toplumu ve onun rettii
tketimci insan tipini yerletirmektedir. Sanayi toplumunun gelitirdii tketim
normlarnn kiiselletirilip insanda gerek ihtiyalarn yerini yapay ihtiyalarabraktn, bunlarn yaratt sahte bilincin ise toplumu dntrme ihtiyacn
perdelediini syler. Reklam programlarnn ileri srd biimde dinlenme,
elenme, davranma ve tketme ihtiyalar ile bakalarnn sevdiklerini sevmek ve
nefret ettiklerinden nefret etme ihtiyac, bu yapay ihtiyalar snfna girer (Demirer
ve zbudun, 1999: 33-34). Yapay gereksinimlerin gerek gereksinimlerinin yerini
almas insann toplumsal yap karsnda eletirelliini yitirerek ona boyun emesine
ve yabanc
lamas
na yol amaktad
r. Bylelikle yabanc
laan insanyabanclatrlm yaamnn iinde kendini kaybeder.
Marcusee gre, modern sanayi toplumunda insann yabanclamasnn bir
belirleyeni; tketim normlar ve bunlarn bireyce iselletii ideolojik ortam ve
bizzat teknoloji ve retimin rgtleni tarzdr. in mekanizasyonu iiyi makinenin
bir eklemi dzeyine indirgerken, sanayinin rasyonel rgtlenii de brokrat ve
teknokratlar egemen snfn hizmetinden karp bir ynetici snf konumuna
getirmektedir. Nihai hedef haline gelen retimin rasyonellii ve art, bireylerolduu kadar tm snflar zerinde yabanclatrc rol oynamaktadr.
leri toplum Marcusee gre (1975: 6-23) btn iinde akl ddr. leri
sanayi toplumunun en sinir bozucu yanlarndan birisi de bu akl dln akli
zelliidir. Marcuse, ileri bir aamaya gelen teknolojinin bireysel zgrl
kstladn ifade etmektedir. Teknolojik gelime bir yandan retim gereleri ve
toplumsal kontrol mekanizmalar karsnda insan belirli dzeyde bir zgrlk
kazandrrken dier yandan insan varln grlmemi bir biimde yaygn ve derinbir bask altna alr. Kitle iletiim aralarnn etkisiyle de insan d dnyayla
ilikilerinin bilincine varamayan ama toplumu ynetenlerin istedii eyleri, istedii
lde, istedii yer ve zamanda tketen bir robot haline gelir.
Marcuse (1975: 26-49) bireylerin kendilerini, kendilerine benimsetilen
yaayla zdeletirdikleri zaman yabanclamann bir zorunluluk haline geldiini
belirtir. Hzla gelien otomasyon nedeniyle el emeinin azalmas byk lde artan
denetimi gerektirmi ve bu da giderek insanlarn klelemesine yol amtr.
20
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
31/222
Marcuse, kleleen ii snfndan umutsuzdur. Standartlama ve tekdzelik retici
meslekle retici olmayan meslekleri benzer klmtr. Teknoloji rts eitsizlii
ve klelii gizlemi teknik ilerlemeye ramen insan retici dzenin boyunduruualtna girmitir. Marcusee gre ileri sanayi toplumunun kleleri, ara olmak ve
nesneye indirgenmek bakmndan incelmi klelerdir.
1.6. MELVN SEEMANA GRE YABANCILAMA
Melvin Seman modern toplum ya da sanayi toplumu ierisinde ie
yabanclamann tipik bir olgu olduunu sylemektedir. Ona gre ileri kapitalist
toplumlarda var olan yap ve ilikiler erevesinde birey toplum etkileimi, zellikle
bireylerin kendilerini ve toplumu alglamalar alannda nemli sorunlar
dourmaktadr. Tolan'a gre (1981: 126) Seeman, sadece yabanclama kavram
zerinde deil anomi kavram zerinde de durmu bu iki kavram birletirme abas
iine girmitir. Ayrca yabanclama kavramn deer yargsndan bamsz hale
getirmeye almtr. nk o yabanclamadan sz etmek iin sosyalist olma
zorunluluunun olmadna inanmaktadr. Melvin Seeman, 1959'da yazd
'Yabanclamann Anlam' adl makalesinde be ayr yabanclama kategorisinin
olduunu belirtmitir. Bunlar:
1) Tecrit Edilme Duygusu (Toplumsal Yaltm) : Tecrit edilme, toplumtarafndan yksek deer verilen eylere bireylerin olmas gerekenden daha az deer
vermelerinden kaynaklanan bir durumdur. Bu durumda kii yalnzca yasal aralar
reddetmekle kalmayp grubun hedeflerini de reddediyorsa o zaman yalnzlk daha
da artmaktadr (Akgn, 1999: 16).
Bireyin toplum ierisindeki bireylerle etkileim kurabilme olanan
yitirmesi anlamna gelmektedir. Baka bir ifadeyle bireyin toplumdan atld veya
soyutland dncesiyle bakalaryla anlaml iliki kuramamas halidir. Birey ou
zaman da bu ilikiyi kurmaktan ekinmektedir (Miniba, 1993: 38). zellikle
aydnlar iin geerli olan bu hal, halk kltrnn bireysel beklenti ve ynelimlerle
elimesini ifade eder (Tolan, 1981: 127). Baka bir ifadeyle bireyin toplumsal
deerinden uzaklamas halidir.
21
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
32/222
2 ) Kendine Yabanclama: Yabanclamann bu boyutu,
yabanclamann tm ayrntlarn kapsamaktadr. Bireyin imdiki durumunun,
toplumsal artlarn uygun olmas halinde daha iyi olabilecei ve mevcut durumunkt olduuna inanmasndan kaynaklanan hali ifade eder. Bir kiinin artk kendini
daha fazla ie verememesi, kendini ie katmamas ve kendine baz dncelerden
dolay yabanclamasdr (Bayhan, 1997: 38). Gszlk ve normsuzluk kendine
yabanclamay tetikleyen durumlardr.
nsann belli bir davrannn gelecee ynelik beklentileri ile akmamas
kendi varlna yabanclama ile sonulanr. Bireyin kendi yetenek ve zglerini,
kendisi dnda yabanc grmesi olarak da tanmlanabilir (Tolan, 1981:127).Kendine yabanclama, kiinin kendi znden uzaklamasyla kendisine ve
eylemlerine nesnel bir biimde, sanki bir ustann elinden km bir nesneye bakar
gibi yaklamasyla belirlenen bilin haline karlk gelir. Buradan hareketle kendine
yabanclama kiinin kendi beniyle ya da zihin halleriyle, kendisi arasna duygusal
bakmdan mesafe brakmas durumunu, kiinin gerek beniyle olan isel temasn
yitirdiini anlamasnn sonucu olan kendinden kopma halini ifade eder.
3) Gszlk: Bireyin kendi davrannn istedii sonular elde
edemeyeceini ya da arad destei bulamayacana ilikin olumsuz
alglamasndan, beklentisinden kaynaklanan duygudur (Akgn, 1999: 16). Birey
gszlk duygusu ile varmak istedii hedeflere varamayacan hisseder. Tolan'a
gre (1981: 127) Bu kavram, bireyin kendi rnleri ve retim srecinde kulland
aralarn sonular zerinde kontrol hakknn olmamas anlamnda kullanlmtr.
Marksist anlamda kiinin retim aralarndan kopmas trnden nesnel bir kavram
olarak deil, ruh halini anlamaya ynelik znel bir kavram olarak anlalmasgerekir. Bu duygu bireyin yalnz bana bir ey yapamayaca duygusu olarak da
tanmlanabilir.
Gszlk bireyin kendi yaamyla ilgili kontroln kaybolduunu
hissetmesi haline denmektedir. Gszlk durumunda olan birey kendi
davranlarn ortaya koymak yerine onlara tepki vermekle yetinir. Birey bu
durumda kendisini ynlendirmez, bakalar tarafndan ynlendirilir. Olaylar
karsnda kontroln yitiren birey gszlk yaamaktadr.
22
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
33/222
4) Normsuzluk (Kuralszlk) : Bu kavram normlarn belirledii baar
hedeflerine erimek iin toplum tarafndan onaylanmayan davranlarn
benimsenmesi anlamna gelir (Tolan, 1981: 127). Bireyin davrann ynetecekilkelerin, kurallarn ve bir ksm kriterlerin bulunmamas ve amaca ulamak iin
toplumca kabul edilmeyen farkl yollara bavurmas olarak da tanmlanmaktadr.
Normsuzluk, toplumca belirlenen amalara varabilmek iin gerekli
ykselmeyi salayacak amalarn yetersizlii karsnda bireyi, topluca yukarlara
trmandracak youn ve gl basklarn olduu toplumlarda oalmaktadr. Bu
durumlarda birey kanunsuz ve meru olmayan aralar kullanabilir. Bu anlamda
kanunlardaki boluklar normsuzlua sebep olan nemli durumlardr (Sevgili, 2005:82). Normsuzluk durumunda birey hedef ve amalarna yalnzca toplumsal olarak
kabul grmeyen davranlar sonucu ulaabileceine inanr.
5) Anlamszlk: Bu durum bireyin kendi davranlarn nceden tahmin
etmede kolaylk salayacak olan ekilleri, formlar, iaretleri, zme becerisinde
olmad durumlarda ortaya kmaktadr. Anlamszlk bireyin neye ve hangi genel
dorulara inanacan bilememesi halidir. Yani birey bu durumda evresinde olan
biten hibir eyi anlayamaz (Tolan, 1981: 127). Anlamszlk durumunda birey
iinde kendini gsz hissettii, uyum gsteremedii toplumu, dnyay
olumsuzlama sreci iine girer. Birey bu durumda yaamn amasz olduu
duygusuna kaplr.
evresindekileri, yaad dnyay anlamlandramayan, amasz gren
birey kendi i dnyasnda da bolua der. Doas gerei bir yerlere, bir 'ey'lere
balanarak yaamn anlamlandran bireyin bu boluk algs modernleme sreci ile
birlikte iyice belirgin hale gelmitir. Anlamszlk, yaanan dnyay toplum iinde
gittike deerini kaybeden, dnya zerindeki herhangi bir 'ey'i sradan bir unsur
olarak alglayan bireyin tepkisi olarak deerlendirilebilir. Birey yaam anlamsz
bulduu srece derin bir bolua der. Hayat anlamsz ve deersiz bulan bireyi ya
kendi dnyasnda snrl yaama ya da ok marjinal bir tutum olan intihar sonucu
bekler.
23
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
34/222
II. BLM
YABANCILAMA GSTERGELER
Yabanclama gstergeleri Melvin Seemann yabanclama kuramnda
bulunan be kategoriden ikisi; kendine yabanclama ve toplumdan tecrit edilme ile
birlikte topluma yabanclama, aydn ve yabaclama, kltrel deerlere
yabanclama ve mekna yabanclama (yer deitirme-meknsal kopu) balklar
altnda incelenecektir. Bylece roman kahramanlarnn yabanclamalarndaki
kiisel faktrlerin yan sra sosyo kltrel ve mekn faktrlerinin de bir deiken
olarak deerlendirilmesi mmkn olacaktr.
2.1. AYDIN VE YABANCILAMA
Aydn, somut olaylarn zerine kp soyut dnebilen, toplumun temel
problemleriyle deerleriyle ilgilenen; sosyal, ekonomik, politik gelimeler zerinde
dnp tahlil ve tenkit yapabilen, yeni yorumlar getirebilen insandr (Balc, 2002:
27). Alev Alatlya gre aydn toplumla ya da bireylerle hemfikir olmama
zgrlklerini korumak, akln rman alkanlklarn karanlk lnde kurutmamak
iin olaanst bir gayretle direnen insand
r. O ba
ms
z dnce ve inanlar
n
inatla savunan, otoritenin dayatt ne kadar kalp varsa, hepsini sorgulamaktan,
gerektiinde krmaktan kanmayan insandr (Aktaran: Sevgili, 2005)
Aydn kelimesi Trke Szlkte (1998: 112); k alan kl, aydnlk,
kltrl, okumu, grgl, ileri dnceli (kimse), mnevver anlamlaryla verilir.
Aydn kelimesi hem mnevver hem entelektel olarak kullanlmtr.
Aydn hemen btn toplumlarda olumlu zellikler yklenerek
yceltilmitir. Btn olumlu deerler yklenen aydn, toplumda nerdeyse bulunmas
imknsz olan bir prototipe dnmtr. Dier toplum kesimleri iin ideal tip olan,
olmas gereken eylemli bir toplumsal varlk olmaktan kp kurgusal bir varla
dnme tehlikesi tamaktadr. Aydnlarn en nemli zellikleri ortalama bir
insandan daha fazla bilgi birikimine sahip olmalardr. Ancak, bu birikim toplumun
lehine kullanld srece aydn olma zelliiyle badar hale gelir (Sevgili, 2005:
28). Edward Saide gre (2009: 11-15) aydn, her eye eletirel bakan, marjinal,
pheci, srekli muhalif, ancak kendisine gre belli doruluk lleri olan bir
24
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
35/222
amatrdr. O, bir sistemin, bir ideolojinin bir inancn adam deildir; ne sylemesi
ve ne yapmas gerektiini belirleyen hibir kural tanmaz. Entelektel iktidara kar
hakikati sylemeyi iar edinir.
Kaplana gre (1992: 217) muayyen bir ideolojiye veya hayat grn
kafasna bir apka gibi geiren ve onu gerein kendisi sanan bir insan aydn
deildir bir nevi portmantodur. Descartesin metodikphesine sahip olmayan bir
kimse tam anlamyla dnen bir insan deildir. Onun muayyen fikirleri ve
inanlar olabilir. Fakat o, bu inanlarn ve bilgilerin efendisi deil ve klesidir.
Aydn karlat her meseleyi yeniden soran insandr.
Aydn bir toplum ierisinde, bir kltr evresinde yaar. Eserlerini belirli
bir kltr kalb iinde ve kendine zg bir dil ile ifade etmesi aydnn varoluu u
sorgulayan sorularn da dile getirilmesine neden olmaktadr. Aydnn kendini
oluturan kltrden bamsz olup olmad; aydnn ulusal ve evrensel arasndaki
konumunun ne olmas gerektii; aydnn ideolojik ve snfsal aidiyetinin olup
olmad, belki de en nemlisi aydnn toplumsal sorumluluunun snrlarnn ne
olduu gibi sorular aydnn varolu tarzn sorgulayan sorulardr. Bu sorular aydn
kavramlatrmasyla birlikte yabanclama sorununu da gndeme getirmitir
Aydn herhangi bir kalba smayan bireydir. nsan ve toplum adna
kabullenilmi gereklerin ve bundan kaynaklanan davranlarn tmn sorgular.
Aydnn evrensel olan yan onun var olanla yetinmeyen bir zellik kazanmasna
neden olur. Aydnlarn kendilerinden baka dayanaklar yoktur. Bottomorenin de
(1997: 85) belirttii gibi Aydnlar kendi aralarnda belirgin biimde
blnmlerdir. Toplumdaki zgn nemlerini ve amalarn dile getirecek herhangi
bir reti oluturamadklar iin tutunumsuzdurlar (Aktaran: Sevgili, 2005) Bu
nedenle aydn yalnz, nk onu kimse grevlendirmemitir, bakalar
zgrlemedike zgrleemeyecektir (Sartre,2010: 47). (Aydn iin vazgeilmez
olan eletirel sorgulama zellii) onu yeni olann (bilgi) peinden komaya ve bu
srete kendine ve toplumuna yabanclamaya doru gtrr.
Edward Saide gre (2009: 15) aydn yabancdr. Bu yabanc olu bir
eyleri deitirme imknlarna set eken olaanst gl toplumsal otoritelerin
25
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
36/222
medya, hkmetler, bykirketler vs oluturduu a karsnda kiinin kendini
ne denli yalnz hissettiinin ifadesidir.
Yabanclama temel olarak bireyin ait olduu veya ilikiye girdii
evreyle ilikili olarak bir kimlik ve z itibariyle uyumsuzluu anlatmaktadr. Aydn
yabanclamas da ayn temellere dayal bir sorunsaldr. Aydnn hem kltrel
evresini hem de kudretini dayandrd ve bu nian elinden ald halk terk etmesi
yabanclamann gstergesidir ki bu yabanclama sadece sosyal sorumluluun
kayb deildir. Aydnn kimlik olarak edindii muhaliflik, bamszlk, dnsel
yaratclk, kendinin ve toplumun l hcrelerini sorgulayc tavrn da terk etmesi
kimlik bunalmnn ifadesidir. Bu durumda aydn hem kendi corafyasnn insanlarile arasndaki ilikiye hem de kendi tanmlad entelektel iddiaya srtn
dnmtr (Sanal,2010).
Kksal Alver (2004:250) yabanclaan aydnn zelliklerini yle ifade
eder: Yabanclam aydn halkn deerlerini ve hayat tarzn anlamaktan uzak,
onu aa, baya ve hor gren bir bak asna sahiptir. Kendilerinin gz pek,
alkan kl krk yaran tipler olduuna; halkn ise hrs brakp tevekkle sarldna
inanrlar.
almamzda romanlardaki aydn yabanclamasn incelerken aydnlar
snflandrmaya ihtiya duyulacaktr. Bu nedenle toplumun geirdii evrelere gre
aydnlar snflandrlacaktr.
Aydn tanmnda olduu gibi aydn tipinin snflandrmasnda her zaman
geerli olabilecek bir belirleme yapmak olduka zordur. nk aydnlarn iinde
bulunduklar toplumlarn ayr ayr zelliklere sahip olmas, ortaya ktklar
zamann imknlarnn deikenlii aydnlarn bulunduklar alanlarn veya grubun
beklentilerinin farkll, her zaman ve her alanda kabul edilebilecek bir aydn
tipolojisini zorlatrmaktadr (Balc, 2002: 49). Ama yine de almamz
erevesinde aydnlarn tarihi sre iinde geirdikleri deiimleri almamzda yer
alan romanlar gz nne alndnda, Yunus Balcya gre (2002: 50-52) Trk
aydnlarnn u ekilde bir aydn snflanmasn yapmak mmkndr:
Toplumda oynad
klar
rol a
s
ndan ayd
nlar iki s
n
fa ayr
l
rlar:
26
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
37/222
Yaratc aydnlar; toplumda var olan deerleri reddedip yerine yeni
alternatifler sunarlar. Toplum deerlerinin yerine yenilerini sunduklarndan ve
eskisini btnyle deitirmek istediklerinden bunlara radikal aydnlar da denilebilir.Ancak bu radikallik toplumda var olan modeli dardaki bir modelle deitirmek
deil tamamen orijinal rnler sunmaya dayanmaktadr.
Aktarc Yayc aydnlar; yaratc aydnlarn sunduu veya kayna
baka kltrlerde bulunan orijinal modelleri, taklit yoluyla topluma uygulamaya,
aktarmaya alrlar, yaylmalarna sebep olurlar. Bunlar yaratclktan yoksun
deillerdir. Yaratc aydnlarn sunduu fikirleri genellikle yorumlayarak sunarlar.
Bunlarn ayn tip faaliyetlerinin devamll sonucunda toplumda bir gelenek oluur.zellikle Trk dnce adam ve aratrclarnn modernleme sorununu yaayan
Trk toplumu iin belirledikleri, toplumu bat modeli bir topluma dntren aydn
tipi bu grupta dnlebilir. Bu aratrclar, batl dnrlerin belirledii yaratc
aydn tanmna katldklar gibi bu aydna iinde bulunduu toplum karsnda bir
sorumluluk da yklemilerdir. Bu tip aydn kendisini grevli kabul eder, asl
darda bulunan modeli yeni bir yorumla uygulamak ve aktarmak ister. Batllama
ihtiyacyla ortaya kan ve Cumhuriyet sonrasna da taan Trk aydnlar bykoranda bu tip iinde yer alabilirler
.Zihniyet asndan aydnlar drt ksma ayrlr:
Gelenee bal aydnlar; toplumda bir gelenei bulunan bir modelin,
ortak kltrn ve zihniyetin, yzyllar boyunca srekli olmasn salamak
maksadyla okullar ve dini kurumlar araclyla devamll salarlar. Gelenee
dayal bu model zerinde herhangi bir yorum yapmaktan ziyade, snrlar yzyllar
ncesinde olumu ve srekli tekrar ederek gelmi bir anlay devam ettirirler.
Bat toplumlarndaki ruhban snf ve Trk toplumunda slamiyetten sonra
oluan medreselerde, tekke ve derghlarda veya usta-rak ilikisi etrafnda kltr
sanat ve edebiyat evrelerinde yetien aydnlar bu snfta yer alr.
Bat medeniyeti taraftar aydnlar; toplumun ilerlemesinin, batl
lkelerin mreffeh seviyeye ulamasn salayan her trl kurumun aynen alnmas
ile o seviyeye ula
laca
na inanan, bat
taraftar
olan ayd
nlard
r. Bunlar modern
27
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
38/222
olmay sadece d grnte deiiklik olarak kabul eden alafranga aydnlardr.
Aslnda bu gruptaki aydnlar ikiye ayrmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi
baty gerek boyutlar anlayan aydnlar, ikincisi ise derinlii olmayan bir batllkpeinde olan alafranga aydnlar. Toplumun ilerlemesinin, batl lkelerin refahna
ara olan her trl kurumun aynen alnmasyla salanabilecei grnde olan, bat
taraftar bir zihniyete sahip batc aydnlar, alafranga aydnlardan aldklar eitimin
kalitesi, iinde bulunduklar toplum, zaman, devlet, siyaset gibi konulara dair
grlerinin derinliiyle ayrlrlar.
Sentezciler; bu aydnlar geleneksel deerlerle ileri olduu kabul edilen
yabanc deerlerin oluturaca sentezin faydasna inanmaktadrlar. zelliklebatllama probleminin ortaya kmasndan sonra Trk aydnlar, nce teknik bilgi
ve daha sonra dier alanlar da iine alacak ekilde yerli ve batl modelleri
birletirmeye almlardr. Tanzimatta inasinin, batnn yeni fikirleriyle
dounun tecrbesini birletirmek isteyen tavr, bu tip aydn iin bir rnek
oluturmutur. Tanzimat sonras Trk toplum hayatnda ev ok rastlanan ve
gnmze kadar ulaan sentezci aydnlar zaman iinde deiime uramlardr. Bu
aydnlar, Osmanl dnemi iinde oluan deerlerin veya slami esaslarn ya dazn slamiyet ncesi millet hayatndan alan milli modellerin batl temellerle
birletirilmesi gerektii eklinde farkl grne sahiptirler.
Kendini arayan adam; bir deiim devresinde kendine bir yol
belirleyemeyen aydndr. Her ne kadar bir arayn insan olmak dnda ortak
zellikleri bulunmayan bu aydnlar, bir tip zellii gstermeseler de materyal
romanlarda sayca fazlalklar, byle bir isimlendirmeye yol amtr. Dou ve bat,
inanmak ve inanmamak, beeri ak ve vatan ak arasnda ikilem yaayan buaydnlar iki u arasnda gerilim yaama noktasnda birleirler.
deolojik adan aydnlarn daha ok politik bir tavrla ortaya kmalaryla
oluan aydn tipidir. Mesela Tanzimatn getirdii modernleme eilimiyle ortaya
kan aydnlarn byk bir blm zihni anlamda medeniyeti aydnlar iken,
bunlardan ideolojik adan yeni toplum ve yeni devlet idealini, Osmanl milleti fikri
etrafnda oluturmak isteyenler birer Osmanlc; slamiyeti n plana kararak
benzer zellikler gsteren dier milletlerle ibirliine giderek modernlemeyi ve bu
28
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
39/222
sayede bat karsnda g elde etmeyi dnen aydnlar, slamc; Trk milletini
esas alarak btn uralarn bu milletin faydasna harcamak isteyenler, Trk;
bireyin ekonomik ve sosyal hrriyetlerini, maddi karlarn toplumun manevideerlerinin stnde tutanlar, sosyalist aydn olabilmektedir.
Mesleki adan aydn 3 ksmda incelenebilir:
Devlet memuru aydnlar; devletin ileyi mekanizmasnda yer alan
idareciler ve onlarn altndaki memurlardr. Bunlarn entelektel faaliyetleri,
brokrasinin amalar dorultusundadr. Osmanl devletinde ilmiye, kalemiye,
seyfiye mensuplar, Cumhuriyetten sonra da retmenler, askerler vb. bu snftaki
aydnlardr.
Brokrasi d aydnlar; devlet kontrolnde olmayan bir meslek sahibi ya
da sanatkrdrlar, Entelektel faaliyetlerini, hibir brokratik kurumun amalarna
tabi klmazlar. Osmanl devletinde tasavvuf ehli, airler, edipler, orta oyuncular,
hayal ve glge oyuncular; Cumhuriyetten sonra da yazarlar, gazeteciler, sanatlar
brokrasi d aydnlardr.
Bir meslei olmayan ayd
nlar; Bu grupta, bir yksek okul bitirmelerineveya yurt dnda ileri derecede bir eitim almalarna ramen, herhangi bir meslek
sahibi olamayan ya da hangi meslek mensubu olduu, yazar tarafndan
belirtilmeyen, ancak entelektellerin ilgi alanlarna giren konularda fikir beyan eden
faaliyette bulunan aydnlar yer alr.
2.2. TOPLUMDAN TECRT EDLME VE TOPLUMA
YABANCILAMA
Tecrit edilme bir yabanclama gstergesi olarak yabanclamann nemli
bir boyutunu oluturmaktadr. Toplumsal yaltm veya tecrit edilme hali; kiinin
topluma alnmad, toplumdan atld duygusuna sahip olduu bir ortamda daha
ok gndeme gelebilmekte ve kiinin bakalaryla anlaml iliki, etkileim ve
iletiim kuramamasna da aabilmektedir. Yabanclam kii kendisini
arkadalarndan ayrlm, devaml onlarla bir iliki iinde bulunmayan ve onlara
bal olmayan bir yalnz ada gibi grebilmekte ve bir tr tecrit olgusunu kabul
etmi grnmektedir. Kiinin ilgisi zayf, yaamn anlamsz buluyor, kendisini
29
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
40/222
dier insanlara gre herhangi birey yapmayan biri olarak gryor ve ben kimim
sorusuna yant vermek kendisi iin zor geliyorsa, bu durumda bireysel bakmdan
izole olmuluk ve yabanclama domu demektir (imek vd. 2006: 575). Toplumkarsnda yabanclama, insann kendi toplumsal ilikilerini denetleme ve ynetme
gcnden yoksun olmasdr.
Toplumdan tecrit edilme veya yaltlmln somut rnekleri, bireyin
toplumsal kurallar bilmemesi ya da bilse bile bilinli olarak onlara kar gelmesi
sonucu topluma aykr davran gstermesi eklinde gzlenebilir. Bazen bireyin
toplumdan soyutlanmas, toplumsal ilikilerden dlanmas ya da yalnzlk
duygusuna neden olabilir (Ylmaz ve Sarpkaya, 2009: 323). Buradan da anlalacagibi toplumdan tecrit edilme bireyin toplumdan kendini geri ekmesiyle olabilecei
gibi evresinin onu dlamaseklinde de olabilir.
2.3. KENDNE YABANCILAMA
Kiinin bir sre iinde z benliine soumas ile ilgilidir.Bir kii
yaamdan herhangi bir tat alamyor ve sosyal yapya uyum zorluu ekiyorsa
kendine yabanclama ortamna srklenmi demektir (imek vd., 2006: 575). Bu
tr yabanclama insann yapt davranlarn, gelitirdii deer, ln (standart),
gereksinme isteklerine dayanmamas, uymamasdr. Bu durumda Seemana gre
kendine yabanclaan birey eylemlerini, gelecekte almay umduu dller iin ya da
eylemleri bakalarn etkiledii iin gerekletirmektedir (Ylmaz ve Sarpkaya ,
2009: 323).
Yine yabanclama Seemana gre nsann belirli bir davrannn,
gelecee ynelik beklentileri ile akmamas, kendi varlna yabanclama ile
sonulanr. Bireyin kendi z yetenek ve glerini kendi dnda, kendine yabanc
grmesi olarak da betimlenebilir (Tolan, 1983: 303)
Bu aratrmada kendine yabanclamann gstergeleri u ekilde
belirlenmitir:
nsann belli bir davrannn gelecee ynelik beklentileriyle almamas,
bireyin kendi yetenek ve z glerini kendine yabanc grmesi, kendini bir nesneyle
zdeletirme ve ya nesneleme, insana dair gerekliin arpk alglanmas.
30
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
41/222
2.4. KLTREL DEERLERE YABANCILAMA
Bireyin toplumun deerlerine/kltrne, evresine kar ilgisinin yok
olmas; kendinden bakalarndan ve daha geni manada dnyadan kopmas;
toplumda zerine den rol ifa etmeye muktedir olmadna inanmas; bireyin
bal bulunduu gruba ya da topluma adapte olamamas veya kar gelmesi
demektir.
Kltrel deerlere yabanclama bir toplumda tipik olarak yksek deer
atfedilen amalar ve inanlar kmseyen kiilerin karakteristik durumlardr
(Kzlelik ve Erjem, 1996: 599, Aktaran: Sevgili, 2005: 83). Toplumsal deerlerin
insanlar zerindeki etki ve kontroln yitirmesi, kiilerin toplumla ortaklamaktan,
dayanmadan kanmas, kendi toplumunu ve kltrn kk grme kltrel
deerlere yabanclamann en temel gstergeleridir.
2.5. MEKNSAL YABANCILAMA
Mekn genel anlamda evredir, yaanlan, oturulan yer anlamndadr.
Mekn, yaam eklinin bir ifadesidir. Bireyin kendisini ait hissettii yerdir. Mekn
hem fiziksel hem de toplumsal bir realitedir. Sosyal hayat
n yaand
yer olmas
nedeniyle insan etkileyen sosyolojik bir gerekliktir.
Toplum kendini meknlarda retir. Mekn bu anlamda toplumsal
gstergedir. Toplumsal yap ve toplumsal deimenin boyutlarn meknlarda
izlemek mmkndr (Alver, 2006b: 37). Meknsal deiim dorudan toplumsal
deiimin gstergesi olduu kadar bireysel deiimin de gstergesi olabilir. Mekn,
bireyi ya da toplumu dntren, deitiren bir alandr ayn zamanda. Bu adan
meknn toplumsal ve bireysel devinimle birlikte deerlendirilmesi gerekmektedir.Birey iinde yer ald mekn zerinde kimi edimlerde bulunmakta ve onu
dntrmektedir. Deiim sreci hem mekn hem de bireyi etkilemektedir.
Meknn deimesi, yaam eklinin deimesini ifade eder. Meknn deiimi bireyi,
bireyin dhil olduu toplumsal yapy, toplumsal ilikileri etkileyebilmektedir.
Meknn dnm sonucunda insann bulunduu yere ait hissedememesi gibi
sonular doabilir. Bu durum meknsal yabanclamaya karlk gelir.
31
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
42/222
Meknsal yabanclama yer deitirme olarak da ifade edilebilir. Yer
deitiren insan ait olduu yerden kopar ve kopuunu deien meknda
davranlaryla sergiler. Yer deitirme/ mekndan uzaklama ait olduu yerlerdenkopmay, bu da yaban olmay, yabanclamay dourur. Meknsal yabanclama
dier yabanclama boyutlarn tetikleyici bir unsur olarak dikkat eker.
32
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
43/222
III. BLM
TRK ROMANI VE YABANCILAMA
3.1. ROMAN VE YABANCILAMA LKSNE GENEL BR BAKI
Gelenee bal olann yerine konulan ve yeniyi niteleyen durum anlamna
gelen "modern" kelimesinden tretilen modernleme, gelenee dayal toplum
yapsndan modern toplum yapsna geii ifade eder. Bu sosyolojik durum zerinde
fikir beyan edenler, modernlemeyi birka ynden ele alrlar. Bunlardan analitik
yaklam, modernlemeyi yer ve zaman boyutunda toplumun evrensel bir deime
sreci, bu srelerin btn olarak kabul eder. Tarihselci yaklam ise,modernlemeyi Avrupa'da Rnesans ve Reform sonras seklerleme ve
kapitalizmin douu olarak aklarken, bir dier yaklam ise modernlemeyi,
gelimekte olan lkelerin liderleri ve elit kesimince belirli alardan daha gelimi
kabul edilen toplumlar dorultusunda bir toplumu deitirmek iin bilinli uygulanan
bir dizi plan ve politikalarn btnne verilen isim olarak deerlendirir (Smith,
1988: 66-67). Dikkat edilirse yorumlarn ilk ikisi Bat'y temel alan, ncs ise
Bat
d
ndaki toplumlar
n Bat
'ya ayak uydurma abalar
na ynelik a
klamalard
r.Bat'da geleneksel hayattan modern hayata gei yaklak drt yz be yz
yllk gibi uzun bir srede kendi doal ak ierisinde i dinamiklerine dayal bir
ekilde gerekleirken, Bat dndaki toplumlarda bu sre, daha ksa bir zamanda
kendiliinden olmayan yapay etkilerle ortaya kartlmtr. Bunda, Levent Kkere
gre (1990: 28) yabanc, aristokratik bir sekinler zmresinin veya Batl modern
kabul edilen kltrn dnce vastalaryla donatlm yerli bir aydnlar grubunun
ya da her ikisinin birlikte oluturaca bir gcn yol gstericiliine ihtiyaduyulmutur (Balc, 2003: 87). Fakat bu tarz modernleme, asl kayna olan Batl
toplumlardaki gelime srecinin aksine bir duruma sebebiyet verir. Bat'da
toplumun i dinamiklerinin etkisiyle aadan yukarya doru bir gelime eklinde
grlen modernleme Bat d toplumlarda yukardan aaya bir zorlama eklinde
belirince, st ve alt tabaka arasnda bir ikilie, aydn halk farkllamasna ve bir
yabanclamaya yol aar. Bu durumda yabanclama, bir modernleme stili olarak
karmza kar.
33
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
44/222
Modernlemenin tanmlarndan Bat d toplumlarn modernlemesine
bal bir yabanclamadan sz etmek gerekirse, bunun sosyal ve kltrel
deimeyle gelen farkl ve yabanc unsurlardan dolay toplumla uyumsalayamamaktan kaynakland sylenebilir (Balc, 2003: 88) . Bu temelden
dnmde fert, birka yzyllk bir ekonomik, sosyal ve kltrel mesafeyi bazen
bir nesillik bir dnemde almak ve sindirmek mecburiyetinde braklr ve ou
alanda hem gelenee dayal, hem de modern toplum deerlerinin ayn anda geerli
olduundan hangi norm ve deerleri davranlarna yanstacan bilemez hale
gelir. Bu durumda gelenee dayal deerler anlamn yitirirken, modern toplum
deerleri ise henz tam olarak zmsenememitir(Tolan, 1981: 248-249)Trk kltr hayat dnldnde yabanclamann daha ok
Tanzimat'tan sonra hzlanan sre ierisinde Batllama meselesi ile ortaya kan
sosyal bir durum olduu grlr. Bat tarzndaki okullar, Batl edeb trler, Bat ile
olan kltrel ilikiler sonucunda toplumdan uzaklaan, kltrne ve iinden kt
topluma yabanclaan; dier taraftan Batllama adna tayc, aktarc, ynlendirici
bir grev icra eden insan tipleri ortaya kar. Bu tipin yeni deerleri, tutum ve
davranlar gelenee bal toplumun temelleriyle uyumaynca, ortaya biryabanclama, iinde bulunulan toplumla bir atma meydana gelir.
Batl olmak ya da gelenee bal olmak sorunu sosyolojik, ontolojik,
psikolojik problemlereklinde tezahr eder. Fakat batnn modernlemeyle getirdii
yenidnya anlay karsnda Osmanl aydn bu yeni deerler karsnda yeni bir
hayat anlay, yeni bir insan tipini mutlak model kabul ettii iin geleneksel olan
modernleme karsnda yava yava yenilgiye uramasna neden olur.
Gazete, tiyatro, hikye, roman gibi yeni trler, beraberinde Batl bir insan
ve hayat tecrbesini de kltr hayatmza tar. Bilhassa da roman yeni deerlerinin
inas ve yaygnlamas, okura da daha rahat ulamas asndan Tanzimat
romanclar tarafndan iletiim arac olarak seilmitir. Tanzimat romanclarnn asl
amac inasinin belirttii gibi "Garb'n fikr-i bikri ile ark'n akl- piranesi"ni
birletirerek bir senteze ulamak ise de bu sentezin iki kanadnn farkl deerler
zerine dayanyor olmas, modernlemeyi bir eit yabanclama olarak karmza
karr (Balc, 2003: 88)
34
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
45/222
Roman, bat edebiyatlarnda Ortaadan beri grle gelen ve btn hayat
kucaklayabilenbir trdr. Batl roman kuramclarna gre bu tr, batda yeni bir
ideoloji olarak kabul edilen liberalizmin ve yeni epistemoloji olarak ortaya kanampirik pozitivizmin temel ilkelerini tamaktadr. Bir devrin btn psikolojik,
ahlaki, felsefi, dini, sosyal , estetik, siyasi ve hatta ekonomik zelliklerini vermek,
tantmak; insan, toplumu, tarihi yarglamak; t vermek, ynlendirmek gibi daha
da artrlabilecek pek ok zellikleriyle roman Tanzimat yazarlarnn dikkatini eker
( Balc, 2002:282).
Deien dnya artlar ve XIX. Yzyldaki batllama hareketleri, bat
edebiyatlar iinde ortaya kan roman trnn Trk edebiyatna da girmesine yolaar. Bunda romann sosyal bir fonksiyonunun olmas, birinci derecede etkilidir. Bu
durum Tanzimatn batllama zihniyetiyle paralellik gsterir. nk Tanzimat
devrinin hem idarecileri hem de edebiyatlar gibi dnen insanlar medeni
olmann ancak halk aydnlatmakla, batl bir toplum olmakla mmkn olacana
inanmaktadrlar. Halka ulamay salayacak her trl aracda bu amala kullanmay
istemektedirler. Etkileyiciliinin fazla olmas sebebiyle edebiyat eserlerini; bunlar
iinde de dnceleri rahatlkla ifade etmeye imkn veren nesre dayal trleri tercihederler. Bylece Tanzimattan sonra edebiyatmza roman, tiyatro, makale gibi yeni
trler ve gazete girer (Finn, 1984: 9-10). Roman bu yeni trler iinde ncelikli bir
yere sahiptir. Gazete ve tiyatronun belirli snrlar iinde kalmas roman n plana
karr. nk romanda kiiyi ve toplumu ilgilendiren her ey yazlabilmekte,
toplum ve fert iin yeni roller belirlenmektedir. Zaten ilk yerli romanlarmzn
ounlukla toplumsal ierikli olular bunu gsterir (Balc, 2002: 281).
evirilerle edebiyat dnyamza giren ve bunlara benzetilerek yazlan yerliromanlar batdaki rneklerine gerek anlamda ulaamasa da edebiyatmzn
ehresini deitirmede, toplumda batl deerlerin yer etmesinde, Tanzimatn
esasn oluturan yeni bir insan tipi ve yeni bir toplum anlaynn temellerinin
atlmasnda nemli bir rol oynamtr.
Yeni bir toplum kurma istei beraberinde bu topluma liderlik yapacak ona
yol gsterecek tercihler sunacak yeni dnceleri anlatacak bir kahramana ihtiyac
da beraberinde getirir. Doal olarak batllatrlmak istenen toplumda bu rol, bat
35
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
46/222
aydnna benzeyen zellikler tayan aydnlar yklenir. Bu kahraman artk eitimi,
kltr ve dnyaya bak as bakmndan bat kaynakldr. Bu noktada aydn kader
birlii yapm olur. Yazar bir taraftan roman vastasyla toplumu bilgilendirmeyealrken, dier taraftan batllam bir aydn olarak yine roman kullanarak kendi
tipinin devamn salamak ister. nk, romann hayatn realitesini yanstt kabul
edilmekle beraber kimi zaman fiktif dnyann gerek dnyaya yn verdii de inkar
edilemez. Dier anlamda sokaa tutulan ayna, bir noktadan sonra sokak iin
alternatif bir model olmaya, hayat yeniden kurmaya balar (Balc, 2002: 5). Bu
noktada bir modernleme tarz olarak karmza yabanclama kar. Romanlarda
Bat
l
insan gibi davranan ve dnen insan tipleri, gerek hayattaki okuyucu iinbir model olmaya; roman ve kahraman gerek hayat yeniden kurmaya balarlar.
Yani romanda, gerek hayatta henz daha canllk kazanmam insan ve tecrbesi
yaplmam bir hayat boy gsterir (Balc, 2003: 87). Bu hayatlar olumlu ve
olumsuz rnekleri sunan kahramanlarn hayatlardr.
Tanzimat dneminde "sentez" dncesinin bir modernleme daha
dorusu mutlak bir Batllama politikas kabul edilmesine bal olarak romanlarda
olumlu anlamdaki kahraman bu fikrin etrafnda teekkl ettirilir; gelenee bal birhayatn temsilcisi n plana karlmakszn sentez anlaynn dnda kalanlar yerilir
ve hatta komik durumlarda gsterilerek kk drlrler. Gerek modernlemenin
prototipi sentez kahraman ve gerek yanl Batllama rnei alafranga kahraman,
yazarlarnn fikirleri dorultusunda modernlemenin doru veya yanl modellerini
sunarlarken ayn zamanda bir yabanclamay da yaarlar (Balc, 2003: 88). Yani
yabanclama, baz kahramanlarda olumlu, bazlarnda ise olumsuz bir modernleme
tarz
olarak kar
m
za
kar.Tanzimat dnemi romanclar bu dnemde oluan dalizmin etkisini hem
kendi hayatlarnda yaamaktan hem de romanlarnda kahramanlarna yaatmaktan
kendilerini alamamlardr. Bu durum Tanpnarn ifadesiyle bu dalite bir tarafyla
gelenee, kendi toplumuna bal olu, dier tarafyla ise yabanclam olmaktan;
yani bir tarafyla ilahi merkezli olmaya alan bir alg kalbna dayanmaktadr
(Balc,2003: 87). Tanzimat romannda daha ileri bir yabanclama rnei
olan alafranga kahraman ise btnyle toplum dna itilir ve bunlar
36
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)
47/222
yabanclamann psikolojik boyutu olarak sunulan normsuzluk, gszlk,
anlamszlk (Tolan, 1981: 127-133) gibi zelliklerini de sergilemeye balarlar.
Toplumumuzda modernleme, doal mecras iinde, i dinamiklerin
harekete getirdii bir gelimeler zinciri olmayp dardan alnan ve yukardan
aaya doru bir seyir takip eden bir durum olduundan olumlu anlamda romanda
yer alsa dahi iyi bir modernleme rnei kahraman, ayn zamanda yabanclamaya
da uram bir kahramandr. Bu adan yaklaldnda, Tanzimat romannda sentez
tiplerden alafranga tiplere kadar modernleme tarz olarak yabanclamann eitli
grnlerine rastlamaktayz.
Tanzimat dneminde modernlemenin bu tarzda alglan, romanlardaki
sentez tiplerde sosyal ve kltrel yabanclamay, alafranga tiplerde ise normsuzluk,
gszlk, uyumsuzluk diye bilinen yabanclamay ortaya karmtr. Roman
yazarlar, yabanclamann bir taraf anomiye varan normsuzluk, uyumsuzluk,
gszlk ieriini reddetmi, sosyal ve kltrel deerlerle ilgili olanna ise scak
bakmlardr.
Tanzimattan sonra yazlan dier romanlarda sadece kltrel deerlere
yabanclama incelenmemi normsuzluk, gszlk ve uyumsuzluktan doan
kendine yabanclama ve meknsal yabanclama da incelenmitir.
lk dnem Trk romanlarnda temel sorunsal batllamadr. Batllama
baz olgular erevesinde zmlenmeye allr. Alafranga zppe tipi en rabet
gren olgudur. Alafranga zppe tipinden hareketle Trk toplumunun Bat
karsndaki tutumu ve Batllama deneyimine dair ilk tepkiler akla
kavuturulmaya allr (Alver, 2006a: 168). lk dnem Trk romannda ok sayda
zppe tipi bulunmaktadr. Felatun Bey, Bihruz Bey, hret, Efruz Bey, Seniha,
Leyla gibi tipleri ykletiren yazarlarn ana problemi Batllamann Trk
toplumunda alglan ve ona kar alnan tavrlardr.
Zppe belirtilen temel sorunun zmlenmesi iin arasal bir olgudur.
Burada temel soruna eilmeden nce zppeliin analizini yapmak almamz iin
daha verimli olacaktr.
37
-
7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji