zajedni^ka evropska vizijað -...

ZAJEDNI^KA EVROPSKA VIZIJAð:SLOBODNO KRETANJE ROBA I LJUDI

NA KOSOVU I U SRBIJI

3

SADR@AJ

# UVOD 4

# REZIME 6

# KONTEKST 9# METODOLOGIJA 10

# I DEO 11RAZBIJANJE ILUZIJE O SLOBODNOJ TRGOVINI

IZME\U KOSOVA I SRBIJE

# I NEKE OD POSLEDICA… 18# ZAKLJU^CI I PREPORUKE 19

# II DEO 22IMPLIKACIJE GETAUNUTAR BALKANSKOG GETA

# I NEKE OD POSLEDICA… 29# ZAKLJU^CI I PREPORUKE 30

# ZAKLJU^AK 33

# DODATAK A 34# DODATAK B 35

# ZAJEDNI^KO ISTRA@IVANJE O ZAJEDNI^KIM VIZIJAMA

Kristie Evenson - Freedom House

Identifikovanje i upu{tanje u konstruktivnoistraìvanje zasnovano na vi{estrukim interesimanikada ne predstavlja lak zadatak. U trenutnomokruènju u jugoisto~noj Evropi, istraìva~ki naporEvropskog Pokreta u Srbiji i KIPRED-a, na Kosovu,imaju poseban zna~aj u artikulisanju zajedni~kihinteresa gra|ana Kosova i Srbije u dostizanju evrop-skih standarda u kretanju ljudi i roba.

Treba pohvaliti napore ove dve organizacije i nji-hovih savetnika iz Civilnog dijaloga ne samo zbogtoga {to je ovo prvi korak u zajedni~kim istraìvanji-ma, ve} i zbog njihove te`nje da se poruke ovogistraìvanja upute kreatorima politike u regionu, kaoi me|unarodnoj zajednici. Rukovo|enje isprovo|enje neophodnih reformi na regionalnomnivou je od presudne va`nosti kako bi se ostvariokrajnji cilj - evropska integracija.

Ovaj izve{taj predstavlja prvi korak ne samo uinformisanju kreatora politike, nego i u uklju~ivan-ju {ire javnosti u propagiranje odre|enih reform-skih mera. Nadamo se da }e, kroz saradnju salokalnim partnerima, izve{taj posluìti kao osnova uzalaganju za konkretne preporuke i rad na usvajan-ju i primeni navedenih odredbi. Nadamo se da }ese tokom debate koju }e pokrenuti, pokazati da ovajizve{taj moè da posluì kao model i osnov zazajedni~ke vizije puteva ostvarivanja evropskih stan-darda i integracije i drugim regionalnim naporimakoji se zasnivaju na istraìvanjima i zagovaranjudobijenih preporuka.

4

# UVOD

# IZLAZAK IZ GETA

Ivan Krastev - Regionalni savetnik projekta (Centar za liberalne strategije)

Politika me|unarodne zajednice prema Balkanuponekad turobno podse}a na pri~u o ~oveku koji jeizgubio klju~ usred no}i i po~eo da ga traì pod sve-tlom uli~ne lampe - ne zato {to je to mesto gde ga jeizgubio, ve} zato {to mu je tako lak{e nego da ga tra-ì po mraku. Na sli~an na~in ~ini se kao da me|una-rodna zajednica traì klju~ za re{enje balkanske kri-ze na mestu gde nije izgubljen.

U toku poslednje dekade, ve}i deo politike me|u-narodne zajednice na Balkanu bio je zasnovan naponudi. Za razliku od toga, pred nama je zajedni~kiizve{taj dve najuglednije organizacije u regionu koje,u saradnji sa Freedom House, apeluju na kreatorepolitike da obrate pa`nju i na tra`nju. Ovaj izve{taj jepromi{ljen i dalekovid, a njegove preporuke zasno-vane su na temeljnom emprijskom istraìvanju i po-{tovanju lokalnih iskustava.

Ovaj izve{taj dokazuje neke od na{ih najve}ih stra-hova. Ne radi se samo o tome da se zapadni Balkannalazi u opasnosti da se pretvori u geto na obodimaEvropske unije, ve} mnogo gore od toga: nalazi se uopasnosti da postane geto koji se sastoji od geta. Ugodinama posle rata na Kosovu, i Srbi i kosovski Al-banci imali su ose}aj ve}e izolovanosti i usredsre|e-nosti na sopstvenu sredinu nego na po~etku 90-ih.Ose}anje marginalizacije i nedostatak perpsektive suposebno izraèni me|u mla|om generacijom: Evro-pa koju oni vide ogra|ena je {engenskim zidom.

Ovaj izve{taj ne podgreva iluzije da je popravlja-nje situacije na Balkanu kratkotrajan proces. On, ipored toga, nije sumoran u svojoj proceni o mogu}-nostima za promene. Izve{taj navodi na zaklju~ak daje pomirenje izme|u Srba i kosovskih Albanaca mo-gu}e, ali samo u okviru evropske integracije. Regio-nalna integracija nije alternativa evropskoj: samootvaranjem prema EU Srbi i Albanci mogu da seotvore jedni prema drugima. A ovo pomirenje moèda se odigra preko slobodnog kretanja ljudi i roba.

[okirani neredima u Francuskoj i teroristi~kim na-padima u Londonu, klju~ni evropski kreatori politi-ke }e mo`da biti u isku{enju da ovaj izve{taj ostavepo strani za neka mirnija vremena. To bi zna~ilo dasu propustili priliku da uo~e da su problemi na Bal-kanu i problemi u predgra|ima Pariza jedan isti pro-blem: integracija nasuprot marginalizaciji. Mladi iambiciozni Evropljani poku{avaju da iza|u iz geta.

5

6

# REZIMEDok Evropska Unija (EU) usredsre|uje napore da

olak{a primenu ~etiri slobode na svom jedinstvenomtrì{tu, njeni susedi na jugoistoku se dnevno suo~a-vaju sa realno{}u daljih ograni~avanja slobode kreta-nja, uprkos sve ve}em pribliàvanju regiona integra-cionim procesima u EU. Ova ograni~enja su nastalakao posledica vi{egodi{nje nejasne politike premaBeogradu i Pri{tini i izme|u njih samih, koja za rezul-tat ima sve ve}u getoizaciju Balkana u okviru zapad-nog Balkana. Slobodno kretanje roba i ljudi u Srbiji ina Kosovu nije harmonizovano, transparentno, nitiodrìvo u svom sada{njem vidu. Bez obzira na rezul-tate pregovora o statusu Kosova, nephodno je hitno

ostvariti jasniji i usagla{eniji pristup slobodnom kre-tanju roba i ljudi, kako administracije u Pri{tini i u Be-ogradu, tako i u EU, da bi se omogu}ilo da ekonom-ska i socijalna pitanja olak{aju, umesto da ugroàvajuteku}e politi~ke pregovore.

Ovaj izve{taj, koji su zajedno izradili stru~njaciEvropskog pokreta u Srbiji (EPuS), iz Beograda i Ko-sovskog instituta za politi~ka straìvanja i razvoj (KI-PRED), u Pri{tini, po prvi put daje uporedne podatkeo trgovini i kretanju ljudi, koji jasno isti~u neka pita-nja od zna~aja za vlasti u regionu, kao i za me|una-rodnu zajednicu.

# Odràvanje postoje}eg stanja u viznom i trgovin-skom reìmu }e pre oteàti nego {to }e olak{ati po~e-

1Po{to je u Crnoj Gori na snazi druga vrsta zakona u vezi sa Kosovom, ovo istraìvanje u centru pa`nje ima Vladu Srbije i kosovskuAdministraciju, a ne Dràvnu Zajednicu Srbije i Crne Gore i Kosovo.

# PËRMBLEDHJENe kohën kur Bashkësia Evropiane përqëndron

mundimet e saja në reformimin e katër lirive tëtregut të saj të vetëm, ne anën tjetër fqinjët e saj nejug-lindje përjetojnë një realitet ditor të kufiz-imeve të mëtutjeshme të lëvizjes, edhe pse regjioniështë duke u afruar proceseve të integrimit nëBashkësinë Evropiane.

Këto kufizime janë produkt i viteve të tëra mepolitika të paqarta ndërmjet dhe përgjatëBeogradit dhe Prishtinës dhe kanë rezultuar në njëBallkan të getoizuar përbrenda Ballkanit përëndi-mor. Liria e lëvizjes e mallrave dhe njerëzve tëSerbisë dhe Kosovës nuk është e harmonizuar,

transparente apo e qëndrueshme nën rregulliminaktual. Dhe pa marr parasysh rezultatet e bised-imeve për statut të Kosovës, një qasje më e qartëdhe e koordinuar në lirinë e lëvizjes të mallravedhe njerëzve të Serbisë1 dhe Kosovës nga admin-istratat përkatëse në Prishtinë dhe Beograd dheprej BE-së është urgjentisht e nevojshme nëmënyre që të sigurohet që mendimet ekonomikedhe sociale të përkrahin më shumë se sa që i pen-gojnë negociatat politike të vazhdueshme.

Ky raport i zhvilluar nga dy “think tenka”,Lëvizja Evropiane në Sërbi (EMinS) dhe InstitutiKosovar për Hulumtime dhe Zhvillime tëPolitikave (KIPRED) në Prishtinë gërsheton përherë të parë të dhëna krahasuese në tregëti dhelëvizje që theksojnë një numër të qartë të lëmive

1Pasi një terësi e veçantë e rregullave është në fuqi në Mal të Zi në relacion me Kosovën, ky punim përqendrohet në legjislacionin e Serbisë dhe tëKosovës, dhe jo në atë të Unionin shtetëror të Serbisë dhe Malit të Zi.

# EXECUTIVE SUMMARYAs the European Union (EU) focuses its efforts

on streamlining the four freedoms of its single mar-ket, its neighbors to the southeast conversely expe-rience a daily reality of a further restriction ofmovement even as the region edges closer to theEuropean Union integration processes. Theserestrictions are the product of years of unclear poli-cies between and vis-a-vis Belgrade and Pristina andhave resulted in an increasingly ghettoized Balkanswithin the West Balkans. Freedom of movement ofgoods and people of Serbia1 and Kosovo is not har-monized, transparent, or sustainable in its currentarrangement. And irrespective of the outcomes of

the Kosovo status talks, a clearer and coordinatedapproach on freedom of movement of goods andpeople by the respective administrations in Pristinaand Belgrade and from the EU is urgently needed inorder to ensure that economic and social considera-tions support rather than undermine the ongoingpolitical negotiations.

This report developed jointly by think tanks, theEuropean Movement in Serbia (EMinS) inBelgrade, and the Kosovar Institute for PolicyResearch and Development (KIPRED) in Pristinabrings together for the first time comparative tradeand movement data which highlight a number ofclear areas of concern for authorities in the regionand the International Community.

1 Since a different set of regulations is in place in Montenegro in relation to Kosovo, this paper specifically focuses on theGovernment of Serbia and the Kosovo Administration rather than on the State Union of Serbia and Montenegro and Kosovo.

7

tak pregovora o statusu Kosova kao i {ire ciljeve regi-onalne integracije i uvo|enja evropskih standarda.

# Mehanizmi slobodne trgovine izme|u Kosova i Sr-bije ne dovode do slobodne trgovine, ve} pre doograni~ene trgovine.

# Ovakve trgovinske politike ne ispunjavaju ciljeveslobodne trgovine, niti podràvaju ekonomski razvoj,po{to je rezultat ove potpuno neregulisane trgovinejednim delom i dalja kriminalizacija dve privrede.

# Vizni reìm koji je trenutno na snazi obeshrabru-je putovanja izme|u Kosova i Srbije i u regionu, ja~a-ju}i predrasude i dalje izoluju}i stanovni{tvo Kosovai Srbije od ostatka regiona i Evrope.

Sada{nji trgovinski reìm podsti~e sve ve}u eks-panziju sive ekonomije na obe strane administrativnegranice, dovode}i do daljeg ja~anja uloge etni~ki od-re|enih posrednika, {to ne predstavlja ekonomskipodsticaj za privatne preduzetnike koji bi razvijali le-galne poslove. Ovo ugroàva perspektive regional-nog razvoja i ostvarivanje realnih konkurentskihprednosti kosovske i srpske ekonomije.

Vezano za kretanje ljudi, istraìvanja javnog mnje-nja i u Srbiji i na Kosovu, pokazuju da se radi o izra-zito izolovanim grupama stanovni{tva, koje imaju ne-izbe`no stereotipne percepcije svojih suseda {to do-prinosi psiholo{kom pesimizmu, koji ose}a ve}i deopopulacije. Mladi ljudi i {kolovani profesionalci susve vi{e izolovani ne samo od svojih kolega iz EU, ve}i od onih iz jugoisto~ne Evrope (JIE). Ova dalja geto-izacija ve} getoiziranog regiona zapadnog Balkana

për shqetësim për autoritetet në regjion dheBashkësinë Ndërkombëtare.

# Status kuoja në regjimet e vizave dhe tregëti dotë pengojë, në vend që të përkrahë, fillimin ebisedimeve të statusit të Kosovës si dhe qëllimevemë të mëdha të integrimeve regjionale dhe stan-dardeve Evropiane.

# Mekanizmat për “tregëti të lirë” ndërmjetKosovës dhe Sërbisë nuk janë duke prodhuartregëti të lirë mirëpo tregëti të kufizuar

# Politikat e tregëtisë nuk i takojnë objektivat përtregëti të lirë osë për përkrahjen e zhvillimeveekonomike, me kiriminalizimin e mëtutjeshëm tëdy ekonomive dhe shteteve që është pjesërishtrezultat i kësaj tregëtie plotësisht të parregulluar.

# Viza regjimet aktuale dekurajojnë udhëtiminndërmjet Kosovës dhe Sërbisë dhe regjionit, për-forcojnë stereotipet dhe izolojnë mëtutje popul-latat e Kosovës dhe Sërbisë nga regjioni dheEvropa.

Regjimi aktual i tregëtisë inkurajon ekspanzion-in në rritje të ekonomive gri në anët përkatëse tëkufirit administrativ, duke drejtuar edhe mëtutjenë ndërmjetësuesit në baza etnike se sa në stimu-lanse ekonomike për ndërmarrës të zhvillojnë biz-nese legjitime. Kjo pengon perspektivat zhvil-limore të regjionit dhe deformon përparësitkonkuruese të ekonomive Kosovare dhe Sërbe.

Duke pas parasysh lirinë e lëvizjes, rezultatet ehulumtimit të opinionit publik nga Sërbia dheKosova demonstrojnë terësi të jashtzakonshme tëpopullatave të izoluara, që pashmangshëm kanë per-

# Status quo in the visa and trade regimes willundermine rather than support the start of theKosovo status talks and larger objectives of region-al integration and European standards.

# The mechanisms for "free trade" betweenKosovo and Serbia are not producing free tradebut, rather, limited trade.

# The trade policies are not meeting objectiveseither for free trade or in supporting economicdevelopment as further criminalization of the twoeconomies is partly a result of this totally unregulat-ed trade.

# The current visa regimes discourage travelbetween Kosovo and Serbia and the region,

strengthening stereotypes and further isolating thepopulations of Kosovo and Serbia from the regionand Europe.

The actual trade regime encourages increasingexpansion of the gray economies on respective sidesof the administrative border, leading to a further eth-nic-based middleman rather than economic incen-tives for entrepreneurs to develop legal businesses.This hampers regional development perspectives anddistorts the competitive advantages of the Kosovarand Serbian economies.

Considering the movement of people, opinion-poll findings from both Serbia and Kosovo demon-strate a remarkably isolated set of populations,which have the inevitable stereotyped perceptions oftheir neighbors and which contribute to the psycho-

8

pruà malo mogu}nosti ovda{njem stanovni{tvu daublaì politi~ki ekstremizam, ili da se zalaè za sred-nja politi~ka re{enja u naporima da se usvoje evrop-ski standardi.

Preporuke se odnose na primenu evropskih stan-darda i u Beogradu i u Pri{tini, kao i na pomo} kojuovom procesu treba da pruè Brisel i Kontakt Grupa.

Preporuke uklju~uju:

# Postavljanje trgovinskog i viznog reìma na prio-ritetno mesto u pregovara~koj agendi. Razgovori otrgovinskim propisima i standardima izdavanja li~-nih dokumenata, kao i viznom reìmu treba da za-po~nu {to je pre mogu}e.

# Vlade Srbije i Kosova treba da se obaveù da }esprovoditi i/ili harmonizovati postoje}e trgovinsko ivizno zakonodavstvo u skladu sa principima slobo-dog kretanja ljudi i slobodne trgovine u regionu ju-goisto~ne Evrope.

# Obavezivanje vlada zemalja iz JIE i EU da }e pru-ìti podr{ku politi~kim i tehni~kim potrebama Koso-va i Srbije, u harmonizovanju trgovinskih i viznih re-ìma u skladu sa evropskim standardima, uklju~uju-}i i uvo|enje poizitivne diskriminacije u omogu}a-vanju kretanja ljudi sa Kosova i iz Srbije u okviru re-giona i prema EU.

cepcione me stereotype për fqinjët dhe që kontri-bon ne pesimizmin psikologjik që ndjehet nga shu-mica e popullatës. Njerëzit e rinj dhe profesionistëtjanë mëtutje të izoluar jo vetëm nga kolegët e tyre tëEvropës Përëndimore mirëpo edhe nga homologëte tyre të Evropës Jug-Lindore. Ky getoizim i mëtut-jeshëm i një regjioni edhe ashtu të getoizuar tëBalllkanit Përëndimor ofron pak mundësi pëe pop-ullatat vendase të modifikojnë ekstremizmin politikdhe të avokojnë për rrugë të mesme në tentimet etyre përkatëse të adaptimit të standardeve evropiane.

Rekomandimet përqëndrohen në inkurajimin eimplementimint të standardeve Evropiane si nëBeograd ashtu edhe në Prishtinë me mundësimine këtij procesi nga Brukseli dhe Kontakt Grupi

Rekomandimet përfshijnë:# Vendosjen e regjimeve të tregëtisë dhe të vizavenë maje të agjendës të negociatave. Diskutimet

mbi rregulativat e tregëtisë dhe stadardeve tëdokumenteve personale dhe regjimi i vizave duhettë fillojnë sa më shpejtë.

# Premtim për dedikim nga qeveritë e Sërbisë dheKosovës që të aktivizojnë dhe/apo të harmonizo-jnë legjislaturën egzistuese të regjimeve të tregëtisëdhe të vizave sipas parimeve të Lirisë së Lëvizjesdhe Tregëtisë ne regjionin e Evropës Jug-Lindore

# Premtim për dedikim nga qeveritë e regjionit tëEvropës Jug-Lindore dhe të BE-së të përkrahinnevojat politike dhe teknike të Kosovës dheSërbisë në harmonizimin e regjimeve të tregëtisëdhe vizave në nivel të standardeve Evropiane,përfshirë këtu edhe futjen e diskriminimit pozitivnë lejimin e lëvizjes të njerëzve nga Kosova dheSërbia përbrenda regjionit dhe në BE.

logical pessimism felt by a majority of the popula-tions. Young people and skilled professionals areincreasingly isolated not only from their EU col-leagues but from counterparts within SoutheastEurope (SEE). This further ghettoization of thealready ghettoized region of the West Balkans pro-vides little opportunity for domestic populations tomodify political extremism or to advocate for amiddle course in their respective efforts to adoptEuropean standards.

Recommendations focus on encouragingEuropean-standards implementation in bothBelgrade and Pristina, with the facilitation of thisprocess targeted at Brussels and the Contact Group.

Recommendations include the:# Placement of trade and visa regimes at the topof the negotiations agenda. Discussions on trade

regulations and ID standards and visa regimesshould start as soon as possible.

# Commitment by the governments of Serbia andKosovo to enact and/or harmonize existing tradeand visa regime legislation according to the princi-ples of Freedom of Movement and Trade in theSEE region.

# Commitment by SEE regional governmentsand the EU to support the political and techni-cal needs of both Kosovo and Serbia to harmo-nize trade and visa regimes to European stan-dards, including the introduction of positive dis-crimination in allowing the movement of peoplefrom Kosovo and Serbia within the region andto the EU.

Nakon konflikta 1999. godine, Rezolucija 1244 Sa-veta bezbednosti Ujedinjenih Nacija stavila je Koso-vo pod adminstrativnu upravu UN, stvaranjem UNadministracije (UNMIK) za nadgledanje Kosova.

Rezolucija je bila zami{ljena kao prelazno re{enjekoje bi dovelo do mira, stabilnosti i stvaranja demo-kratskih institucija, kao i do otvaranja puta premarazgovorima o statusu. U me|uvremenu, u odnosi-ma izme|u Kosova i Srbije1 nije do{lo do vidnih po-bolj{anja, i pored toga {to su obe vlade zaklju~ileodvojene ekonomske i politi~ke dogovore sa susedi-ma u regionu jugoisto~ne Evrope.

Ovo istraìvanje bavi se jednim od najteìh pitanjana evropskom dnevnom redu koji se ti~e zapadnogBalkana - problemom odnosa izme|u Kosova i Srbi-je. Kako budu po~eli pregovori o statusu, obe strane}e razmatrati dono{enje takvih politi~kih re{enja ko-ja bi glasa~i na Kosovu i u Srbiji mogli smatrati pri-hvatljivim. A u svakodnevnom ìvotu stanovni{tvo jeuglavnom zainteresovano za dru{tvene i ekonomskeprobleme, koji se te{ko mogu pobolj{ati u bliskojbudu}nosti ukoliko se zadrì trenutni status quo.Bez posve}ivanja posebne pa`nje stvaranju pravnogokvira koji podsti~e dru{tveno-ekonomski razvoj uskladu sa evropskim standardima i potrebama inte-gracije, stvarne pozitivne promene u svakodnevnomìvotu gra|ana na Kosovu i u Srbiji najverovatnije }ebiti minimalne.

I pored toga {to zemlje zapadnog Balkana ostajufragmentirane i predstavljaju najve}i izazov za rastu-}u Evropsku uniju, one su jasno pokazale svoju po-sve}enost budu}oj integraciji u EU. Politi~ka podr{kaintegraciji sa svih strana pruà jedinstvenu mogu}-nost da se postave temelji za uvo|enje klju~nihevropskih standarda, ~ak i ako se ima u vidu da }eproces integracije verovatno trajati vi{e godina.Osim stabilnosti, demokratizacije i sveukupnog eko-nomskog razvoja u regionu, ~vrsta opredeljenost zaregionalnu saradnju je od presudnog zna~aja za pro-ces evropske integracije. Region, koji je suo~en sasli~nim ili identi~nim izazovima, mora blisko da sara-|uje i da razmenjuje iskustva kako bi dostigao nivorazvoja koji je neophodan da bi se kona~no ostvari-li trajna stabilnost i mir i kako bi se prilju~io porodi-ci evropskih nacija.

U ovim okolnostima, glavna pretpostavka na kojojse zasnivalo zajedni~ko istraìvanje bila je da je usta-novljavanje evropskih standarda u liberalizaciji kre-tanja roba i ljudi u Srbiji i na Kosovu, podsticaj za

ekonomski razvoj i normalizaciju odnosa u regionu iza njegovu integraciju u strukture EU.

U istraìva~kom projektu se analiziraju dve vrstetokova. Kao prvo, identifikovani su trenutni obim tr-govinskih tokova izme|u Kosova i Srbije i mogu}eprepreke da se oni intenziviranju, uklju~uju}i i po-stoje}e propise u toj oblasti

Drugo, istraìva~i su se bavili percepcijama gra|a-na o ideji i praksi slobodnog kretanja ljudi, kao i ad-ministrativnim ograni~enjima za kretanje izme|u Ko-sova i Srbije, u okviru regiona zapadnog Balkana iprema EU.

Najzad, ovo istraìvanje odraàva ~vrstu odlu~nosti o~ekivanja regiona da postane deo evropske poro-dice, {to je te`nja koju deli ve}ina stanovni{tva premana{em, kao i mnogim drugim istraìvanjima. U ovomistraìvanju EU je postavljena kao referentna ta~ka imodel miroljubive saradnje u oblasti regionalnog raz-voja i integracije. Istovremeno, ukazuje se na proble-me koji zahtevaju da im Evropa posveti ve}u pa`nju.Nudi se nekoliko prakti~nih stavova i tehni~kih pred-loga o tome kako stvoriti politi~ku dobru volju naobe strane, kroz olak{avanje te{ko}a u putovanju i tr-govini, koji su bitni za {iri proces pomirenja, stabili-zacije i integracije u regionu zapadnog Balkana.

Istraìvanje se obra}a razli~itim zainteresovanimstranama, ali prvenstveno Vladi Republike Srbije,UNMIK-u i kosovskoj Vladi, kao i me|unarodnoj za-jednici, i to pre svega EU i SAD. Tako|e, po{to se is-traìvanje bavi problemima i percepcijama nekolikopodgrupa, kao {to su mladi, eksperti i poslovni ljudi,ono pruà korisne informacije profesionalcima kojise bave ovim slojevima dru{tva. Istraìva~i se nadajuda }e dobijeni nalazi biti od koristi i za civilno dru-{tvo, pruàju}i mu osnovu za javne kampanje kojimabi se promovisali uzajamna razmena iskustava, razu-mevanje i saradnja izme|u Kosova i Srbije.

Ideja za istraìvanje je nastala u okviru aktivnostiregionalnog civilnog udruènja, Civlnog dijaloga,2

koji ima za cilj ujedinjavanje napora gra|anskihudruènja u korist zajedni~ke evropske perspekitveregiona. KIPRED i EPuS su se potrudili da istraè za-jedni~ke probleme iz perspektive budu}eg ~lanstvau EU, i to posebno iz perspektive slobodnog kreta-nja roba i ljudi. Ovo pionirsko istraìvanje koristiloje lokalne kapacitete u istraìvanju problema od ne-posrednog interesa za stanovnike Kosova i Srbije,koji su istovremeno i pitanja od fundamentalnogzna~aja za budu}u evropsku perspektivu regiona.

9

# KONTEKST

1Srbija je deo Dràvne zajednice Srbije i Crne Gore; me|utim, za svrhe ovog istraìvanja, naziv Srbija koristi se da se opi{e odnos Republike Srbije i administracije Kosova, uzimaju}i u obzir da Crna Gora, u izvesnoj meri, odràva paralelne odnose sa Kosovom.

2Civilni dijalog (CiD) je nestrana~ka, multi-etni~ka inicijativa nevladinih organizacija iz Srbije i sa Kosova, koju su osnovali Centra za regionalizam iz NovogSada i Dru{tvo Majka Tereza iz Pri{tine. Uklju~uje preko 250 nevladinih organizacija sa Kosova, iz Srbije i drugih delova biv{e Jugoslavije. http://www.civil-dialogue.org

Snaga ovog izve{taja leì u njegovoj verodostojno-sti i naporu koji su uloìli autori. Projekat ne bi mo-gao da bude realizovan bez stalnih saveta Ivana Kra-steva, iz Centra za liberalne strategije (Centre for Li-beral Strategies) iz Sofije, partnerstva Freedom Hou-se Europe iz Budimpe{te i Freedom House Serbia izBeograda, kao i podr{ke regionalnih i bilateralnihUSAID misija, fondacije Charles Stewart Mott (Char-les Stewart Mott Foundation) i Balkanske organizaci-je za demokratiju (Balkan Trust for Democracy).

# METODOLOGIJA

Istraìva~i su zajedni~ki osmislili istraìvanje sa na-merom da u paralelnom postupku prikupe i obradeinformacije dobijene kvantitativnim i kvalitativnimmetodama. Klju~ni cilj istraìvanja bio je da se obez-bede uporedive informacije sa Kosova i iz Srbije.Dok je dobar deo prikupljenih podataka ve} ranijeistraèn, ovo je prvi put da su dobijeni podaci o tr-govinskim reìmima uvoza i izvoza izme|u Srbije iKosova unakrsno upore|eni. Ovo, u kombinaciji saistraìvanjima zasnovanim na percepcijama o kreta-nju ljudi, koja su obavljena istom metodologijom ina Kosovu i u Srbiji, terenskim istraìvanjima uzorkaposlovnih ljudi u regionu Sandàka i pravnog pregle-da postoje}eg zakonodavstva o grani~nim i trgovin-skim reìmima, pruà sveobuhvatnu procenu onoga{to bi se u najboljem slu~aju moglo nazvati tmurnomi krajnje promenljivom situacijom na terenu.

Opseg trenutnih trgovinskih tokova izme|u Koso-va i Srbije i postoje}e prepreke za dalji razvoj u obla-sti carina, propisa i trgovinskih reìma analizirani suputem dubinske analize carinske baze podataka iekstenzivnog pravnog pregleda odgovaraju}ih po-stoje}ih propisa na Kosovu i u Srbiji. Iako trgovinskipodaci sakupljeni od srpske grani~ne kontole i odUNMIK-a nisu bili sasvim identi~ni (podaci UNMIK-abili su potpuniji i identifikovani u skladu sa EU stan-dardima), pruìli su dovoljno uporedivih podatakada bi se identifikovao izvestan broj trgovinskih tren-dova, kao i praznine gde postoje}i podaci sa obestrane ne pruàju realan opis trgovinskih tokova.

U cilju dopune analize zvani~nih izvora o trgovin-skim tokovima izme|u Kosova i Srbije i ispitivanja kva-litativnog aspekta trenutnog reìma trgovanja i odgo-varaju}ih prepreka, EPuS je angaòvao eksperta za tr-govinu iz samog regiona radi izrade studije slu~aja.

Metodologija se sastojala od intervjua na terenusa lokalnim prevoznicima, proizvo|a~ima i poslov-

nim ljudima iz jugozapadne Srbije/iz regiona Sandà-ka. Cilj je bio da se proceni obim poslovanja sa Ko-sovom u lokalnoj trgovini i da se ustanovi kakva jepercepcija glavnih prepreka u pravnim, carinskim iadministrativnim aspektima za unapre|ivanje eko-nomske saradnje. Tako|e, nastojalo se da se dobijeprocena sa terena o obimu ilegalne trgovine i kri-jum~arenja. Istraìva~ je intervjuisao 98 ispitanika(putem upitnika i paralelne ankete) u junu i julu2005 godine.

Istraìvanje prakti~nog iskustva i percepcije sta-novnika Kosova i Srbije u pogledu slobode kretanjaizme|u Kosova i Srbije, kao i prema zemljama EU,su sproveli Institut za strate{ki marketing i istraìva-nje medija (Strategic Marketing and Media ResearchInstitute - SMMRI) iz Beograda i Index Kosova iz Pri-{tine, a prema metodologiji koju su usaglasili EPuS iKIPRED. Osim intervjuisanja {ire populacije, poseb-no su ispitivane tri fokusirane dru{tvene grupe: stu-denti, eksperti i poslovni ljudi, koji su identifikovanikao pokreta~i dru{tveno-ekonomskog razvoja i kaosocijalne grupe koje daju podr{ku evropskim inte-gracijama. Istraìvanje o percepcijama dalo je podat-ke za uzorke {ire populacije i specifi~ne podgrupe:studenti univerziteta, eksperti i poslovni ljudi, i tovezano za pitanja slobode kretanja, poznavanja od-govaraju}ih vaè}ih propisa i njihovih pozitivnih ilinegativnih efekata. Istraìva~i su, na taj na~in do{lido stavova koji su im dali sliku o trenutnim percep-cijama vezanim za ovo pitanje, kao i nadama za bu-du}nost. Dublji uvid u istraìvana pitanja dobijen jeputem fokus grupa. Reprezentativni uzorak ~inilo jeukupno 1.200 ljudi u Srbiji i 1.100 ljudi na Kosovu,koji su intervjuisani kroz istraìvanje javnog mnjenjai u fokus grupama.3

Kona~no, tim pravnih eksperata iz EPuS-a i KI-PRED-a dao je procenu tehni~kih i pravnih pretpo-stavki za slobodno i sigurno kretanje ljudi u Srbiji ina Kosovu.

10

3Ispitanici na Kosovu su u ve}ini slu~ajeva bili kosovski Albanci, dok su u Srbiji to bili razli~iti predstavnici stanovnika Srbije.

11

I DEO

RAZBIJANJE ILUZIJE O SLOBODNOJ TRGOVINI

IZME\U KOSOVA I SRBIJE

12

# PREGLEDSlobodna trgovina stavlja na probu sposobnost

vlada da upravljaju svojim teritorijama funcional-no i na dobrobit stanovni{tva i zarad ekonomskograzvoja. I Kosovo i Srbija uspeli su da sklope ugo-vore o slobodnoj trgovini sa susednim zemljama.Stanovnici ovog regiona, a i {ire, imaju malo pro-blema u prometu dobara ka Kosovu ili Srbiji. Ovifaktori navode na zaklju~ak da su obe vlade imalesposobnost da reguli{u ovaj promet dobara, kao ida upravljaju njime. Pa ipak, vaè}i pravni okvir ipolitika vlada onemogu}avaju stanovnike Kosova iSrbije u trgovini jednih sa drugima, ili jednih pre-ko drugih, kroz kori{}enje legalne trgovine kaoosnove za uzajamno koristan ekonomski razvoj. Stim u skladu, navodna slobodna trgovina mogla bise ta~nije opisati kao “ograni~ena trgovina”.

Kosovo i Srbija su dve odvojene carinske terito-rije i odvojeni subjekti me|unarodne trgovine,gde carinska politika Kosova i dalje ostaje podkontrolom UN. UNMIK tretira Srbiju kao odvoje-nu carinsku teritoriju, dok Vlada Srbije tretira trgo-vinska pitanja sa Kosovom u kontekstu {ireg okvi-ra definisanja kona~nog statusa Kosova. U isto vre-me, politi~ki status Kosova, koji se trenutno upra-vlja prema Rezoluciji UN 1244, podrazumeva dasu uzajamni trgovinski tokovi izme|u Kosova i Sr-bije izuzeti od bilo kakvih carinskih da`bina osimporeza na dodatu vrednost (PDV). Ovo je u praksistvorilo situaciju u kojoj ove dve carinske teritori-je nemaju regulisane trgovinske odnose.

TTrrggoovviinnsskkii rree`̀iimmii SSrrbbiijjee ii KKoossoovvaa uu uuzzaajjaammnnoojj ttrrggoovviinnii

SSrrbbiijjaa# Od odvajanja carinske teritorije Kosova, sredi-

nom 1999. do 2001. godine, nije bilo propisao trgovini izme|u Srbije i Kosova od strane Sr-bije. Jedino je policijska kontrola prisutna nasrpskoj strani prelaza. Carinske da`bine naproizvode nisu pla}ane, jer se smatralo da seradi o trgovini unutar Savezne Republike Ju-goslavije.

# 2001. godine u Srbiji su usvojeni prvi propisikoji reguli{u trgovinu izme|u Srbije i Kosova.Oni se odnose samo na poreska pitanja i uvo-|enje stope za izjedna~avanje poreskog opte-re}enja od 5 procenata, bez regulisanja carin-

skog pitanja. (Na prelazima sa Kosovom, pri-sutna je samo policija i Poreska uprava Srbije)

# 2004. u Srbiji je usvojen propis koji reguli{etranzit stranih dobara kroz Kosovo i defini{edoma}e proizvode Kosova.

# Po~etkom 2005. godine, kada je uveden PDV,koji se odbija kada se roba izvozi na Kosovo,stopa za izjedna~avanje poreskog optere}enjaje ukinuta.

KKoossoovvoo# 31. avgusta 1999. godine, donet je UNMIK-ov

Propis br.1999/3 “O uspostavljanju carinskih idrugih povezanih usluga na Kosovu”. Zbog le-galnog statusa Kosova, administrativni propisine name}u nikakve carinske da`bine za dobrakoja poti~u iz Srbije a koja imaju za svoju kraj-nju destinaciju Kosovo.

# Ova specifi~na odredba reguli{e se UNMIK-ovom administrativnom odlukom br. 2001/7“o Primeni UNMIK-ovog Propisa br. 1999/3 ouspostavljanju carinskih i drugih vezanih uslu-ga na Kosovu”, a koja je doneta od strane UN-MIK-a 29. maja 2001. godine.

# Ova odredba podrazumeva da su sva dobrakoja poti~u iz Srbije bila izuzeta od carinskihda`bina i isklju~ivo su bila predmet naplatePDV-a od 15 procenata, koja se obavljala nagranici. Kako je legalni status Kosova jo{ uveknepromenjen, carinski reìm ostaje isti, bezcarinskih da`bina, pla}a se jedino PDV nauvoz iz Srbije na Kosovo. Isto vaì simetri~no iza izvoz, stoga nema carina niti da`bina, kojeUNMIK vlasti name}u za proizvode koji se saKosova izvoze u Srbiju.

Nepostajanje jasnih trgovinskih odnosa nijeiznena|enje za ~inioce u regionu i me|unarod-nu zajednicu, Jasni odnosi i koordinacija nisupoliti~ki mogu}i sve dok ~inioci direktno pove-zuju ispitivanje ovog fenomena sa pitanjem sta-tusa. Iako je na~injen izvestan napredak u elimi-nisanju nejasno}a kroz zakonsko regulisanjekoje je usledilo, koherentan trgovinski reìmjo{ uvek nije stupio na snagu. Ono {to se prime-}uje pore|enjem podataka UNMIK-a i srpskeporeske uprave jeste da je izbegavanje usagla{a-vanja i pribliàvanja trgovinskih politika siste-matski podrivalo obe administracije u priku-

1Podaci od MMF-a su bili izraèni u USD i pretvoreni u EUR kori{}enjem kursne liste na dan 12. decembra 2004. (1EUR = 1,3538 USD).2Kosovo nema spoljni dug, po{to se jo{ uvek ne zna veli~ina duga koji bi nasledio u sukcesiji SCG, a koji bi se odredio nakon re{avanja pitanja statusa.

Tabela 1. Osnovni ekonomski indikatori

pljanju neophodnih budètskih prihoda, ne do-prinose}i jasnijim perspektivama legitimnogekonomskog razvoja i na Srbiji i na Kosovu.

PPaadd eekkoonnoommsskkee ii ttrrggoovviinnsskkee aakkttiivvnnoossttii

Trgovina izme|u manjeg Kosova i ve}e Srbije idalje je sasvim jednostrana i na vi{e na~ina odra-àva jasnu ekonomsku realnost sa kojom su suo-~eni. I Kosovo i Srbija su bili deo ve}e ekonomskezajednice u okviru biv{e Jugoslavije. Iako su kre-nuli razli~itim putem po~etkom devedesetih go-dina, efekti sukoba i izolacije i spor ili nepravilanproces privatizacije, kao i teret vladine admini-stracije, optere}ivali su i Srbiju i Kosovo4, osuje-}uju}i razvoj proizvodnih potencijala i uzrokuju}itrgovinski deficit sa regionom i spoljnim svetom.

EEkkoonnoommsskkii pprrooffiillii SSrrbbiijjee ii KKoossoovvaa

SSrrbbiijjaa je privreda u razvoju, sa godi{njim BDP-om koji je svrstava u grupu niè-srednje razvi-jenih privreda u svetu (kategorizacija Svetskebanke). Period tranzicije i ekonomske stagna-cije od 1990. do 2001. godine sada je zame-njen periodom sporog ekonomskog razvoja.Srbija jo{ uvek nije dostigla ekonomski nivoiz 1990 godine. Rast BDP-a u 2004. godini bio

je zna~ajan, ali je i stopa nezaposlenosti u po-rastu-18,5 procenata u 2004. godini. Jedan odglavnih problema srpske privrede je stalni irastu}i trgovinski deficit. Spoljni dug Srbije jetako|e u porastu-2004. je dostigao skoro 15milijardi USD, {to kategori{e Srbiju kao ozbilj-no zaduènu privredu.

KKoossoovvoo je privreda u razvoju, sa godi{njimBDP-om koji je svrstava u grupu niè-srednjerazvijenih privreda u svetu. Kosovski BDPbeleì vrlo visok rast u prvih nekoliko godi-na nakon sukoba, uglavnom zahvaljuju}i ve-likim sumama donatorskih ulaganja. Kosovoima veoma mladu populaciju, sa stopom ne-zaposlenosti koja se procenjuje na 30 proce-nata. Stopa nezaposlenosti i dalje raste zbotnemogu}nosti privrede da stvori dovoljnoradnih mesta da bi se absorbovao novi prilivradne snage na trì{te rada. Zbog ekonom-ske nerazvijenosti, Kosovo ima privredu kojapo~iva na uvozu, dok je izvoz toliko mali dapokriva tek 3.6 procenata uvoza. Pored do-natorske pomo}i, veoma vaàn indikator su iradni~ke doznake koje finansiraju potro{nju,koja dovodi do gore pomenutog masivnogtrgovinskog deficita.

13

4U periodu nakon sukoba, uvozilo se preko 80% proizvoda za potro{nju i taj udeo uvoza u ukupnoj potro{nji i dalje je visok. Ovakva situacije traje duènego {to je prvobitno bilo predvi|eno, zbog slabog razvoja Stuba IV UNMIK-a, odluka koje se ti~u biv{ih preduze}a koja su bila u dru{tvenom vlasni{tvu inedovoljne podr{ke okruènju koje }e inicirati razvoj novog privatnog sektora.

IINNDDIIKKAATTOORRII SSrrbbiijjaa ii CCrrnnaa GGoorraa1 KKoossoovvoo

GDP (milijarda EUR) 15,264 17,725 2,426 2,516GDP rast (stopa u %) 2.7 7.2 4.7 3.7Prose~na neto zarada (EUR mese~no) 175 192 276 275Nezaposlenost (stopa u %) 14.6 18.5 30 31Izvoz f.o.b. (milijarda EUR) 2.2 3.1 0.196 0.199Uvoz c.i.f. (milijarda EUR) 5.8 8.6 1.0 1.1Trgovinski balans (milijarda EUR) - 3.6 - 5.5 - 0.812 - 0.848Spoljni dug (milijarda EUR) 10.5 11.0 -2 -Izvor: Me|unarodni monetarni fond

(bez Kosova)

2003 2004 2003 2004

Nakon niske ta~ke na kojoj se na{la nakon su-koba 1999. godine, dolazi do konzistentnog ra-stu}eg trenda u trgovini izme|u Kosova i Srbije,o kome postoje dokumentovani podaci, uz evi-dentan trgovinski suficit Srbije. Prema carin-skim podacima UNMIK-a, obim trgovine dostièvrhunac 2004. godine, kada srpski izvoz dostiè134 miliona EUR, dok kosovski izvoz iznosi sa-mo 4.7 miliona EUR. Ovaj trend }e se verovatnonastaviti prema pojekcijama za pr-vi kvartal 2005. godine.

Nakon razaranja proizvodnogsektora u toku sukoba, Kosovo jepostalo potro{a~ko dru{tvo zavi-sno od uvoza svih vrsta proizvo-da. Dobar deo ovog uvoza dolaziiz, ili preko, Srbije na Kosovo.5

Srpski proizvodi ~ine pribli`no10% ukupnog uvoza Kosova u2004. godini, uz pribli`no 17%ukupnog uvoza na Kosovo kojidolazi preko Srbije. U isto vreme,u klju~nim industrijama, kao {toje gra|evinski materijal, koji jeprethodno najve}im delom uvo-èn iz Srbije, Kosovo izgra|ujesopstvene proizvodne kapacite-te. Obim kosovskog uvoza se br-zo menjao u korist doma}e proizvod-nje gra|evinskog materijala, gde se procenjujeda je 2004. godine6 oko 40% doma}e potra-`nje za gra|evinskim materijalom zadovoljenosa samog Kosova.

[to se ti~e uvoza Srbije sa Kosova ili kosov-skog izvoza u Srbiju, ovaj deo trgovinske raz-

mene je mnogo niì nego onaj koji ide iz Srbi-je prema Kosovu, ali beleì rast kako Srbija iKosovo postaju jedno drugom va`niji trgovin-ski partneri. Prema podacima dobijenim od Po-reske uprave Srbije, 2001. godine, uvoz sa Ko-sova u Srbiju, bio je samo oko 780.000 EUR, alije ve} slede}e godine dostigao gotovo 3 milio-na EUR. U 2004. godini, izvoz sa Kosova u Srbi-ju dostigao je gotovo 7 miliona EUR, {to je sko-

ro 9 puta vi{e nego 2001. godine, ali jo{ uvek 9puta manje nego izvoz Srbije na Kosovo ( i uznatnoj meri se razlikuje od odgovaraju}ih po-dataka UNMIK-a).

Izvoz robe sa Kosova u Srbiju, kao deo me|u-sobne trgovinske razmene, je daleko niì, ali po-kazuje trend rasta. U 2004. godini, izvoz robe saKosova u Srbiju pokrivao je 3,5% uvoza. Izvozkosovskih proizvoda u Srbiju bio je daleko ma-nje diversifikovan nego uvoz srpskih proizvodana Kosovo, ali podaci za 2005. pokazuju ve}u ra-znovrsnost proizvodnje na Kosovu, uklju~uju}i iizvoz. Pa ipak, to je daleko od èljenog nivoa.

Ovi podaci predstavljaju samo deo {ireg rob-nog prometa izme|u Srbije i Kosova. Sakuplje-ni su i analizirani uporedivi trgovinski podaci sr-prskih i UNMIK-ovih vlasti, koji ~ak i uz ogradu

14

Prema srpskim statisti~kimpodacima, kosovski izvoz uSrbiju iznosio je 6.9 milionaEUR 2004. godine, a samo 4.7miliona EUR prema podacimaUNMIK-a

5UNMIK-ovi carinski podaci za 2004. i prvi kvartal 2005. godine pokazuju da je udeo uvoza srpskih proizvoda u ukupnom uvozu Kosova 2004. godinebio 10,32%. Jo{ jedan indikator bliskih trgovinskih odnosa izme|u ove dve carinske teritorije je i ~injenica da udeo prelazaka granice povezanih sa trgovi-nom (samo uvoz) iz Srbije na Kosovo dostiè 17,56% ukupnih prelazaka. 6Videti Dodatak A za listu prvih deset uvoznih/izvoznih proizvoda Srbije i Kosova.

70

Milioni

60

50

40

30

20

10

0

2001 2002 2003 2004Izvoz Srbije na KosovoUvoz Srbije sa Kosova

TTrrggoovviinnaa iizzmmee||uu ccaarriinnsskkiihh tteerriittoorriijjaa SSrrbbiijjee ii KKoossoovvaa

da podaci dolaze iz delom razli~itih perioda ikategorija,7 pokazuju jasnu diskrepancu kojaukazuje na cvetanje ilegalne trgovine izme|uKosova i Srbije. Prou~avane su dve razli~ite gru-pe podataka: (a) Poreske uprave Srbije (za2003. i 2004) i srpske Uprave carina (za prvikvartal 2005) i (b) UNMIK-ove Carinske upraveod 2004. i za prvi kvartal 2005, koje otkrivajuvelike razlike u vrednosti dobara razmenjenihizme|u Kosova i Srbije (posebno izvoza srpskihproizvoda), koje su registrovale dve adminsitra-cije. Do izvesne mere, ova diskrepanca moè dabude rezultat razli~itog sistema prikupljanja po-dataka.8

UNMIK je organizovao klasi~nu carinsku slu-`bu sa detaljinim sistemom kojim se prikuplja-ju trgovinski podaci, dok srpske vlasti ovo tre-tiraju kao pitanje pla}anja poreza. Obi~no, ve-}i procenat izbegavanja pla}anja da`bina javlja

se prilikom naplate poreza nego prilikom pla-}anja carine, {to ukazuje na to da podaci UN-MIK-a pruàju potpuniju sliku trgovinskih ak-tivnosti.

Sude}i prema podacima, navedeni problem jeizgleda prisutniji sa srpske strane. U Srbiji je iz-gleda pla}en porez za manje od 38% srpskog iz-voza na Kosovo, zabeleènog u bazi podatakaCarinske slu`be UNMIK-a. Tako|e postoji dis-krepanca u podacima o kosovskom izvozu u Sr-biju, koji je zabeleèn u iznosu od 6.9 milionaEUR 2004, prema srpskim statistikama, a samo4.7 miliona prema evidenciji UNMIK-a. âk iakosu trgovinski tokovi izme|u dve carinske terito-rije oslobo|eni bilo kakvih carinskih da`bina,porez ili taksa za izjedna~avanje poreskog opte-re}enja mora biti pla}ena; ~ini se da je velikideo poslova koji se odnose na trgovinu sa Koso-vom zaobi{ao ovu obavezu.

15

7Kroz saradnju sa Poreskim odeljenjem Regionalnog centra Pri{tina, UNMIK-om, Carinskom upravom, Ministarstvom finansija Republike Srbije, istraìva~i suunakrsno uporedili podatke. Analizirani podaci poti~u iz razli~itih izvora i pokrivaju razli~ite periode-podaci UNMIK-a su iz 2004. i prvog kvartala 2005, a srps-ki podaci pokrivaju period od 1999. do marta 2005. godine. Razlike izme|u analiziranih podataka poti~u od ~injenice da, za razliku od Carinske slu`beUNMIK-a, koja ima centralizovan sistem sakupljanja podataka koji opisuju svaki grani~ni prelaz, srpski podaci, sakupljeni nakon 1999. godine, a koji se ti~utrgovine izme|u Srbije i Kosova sluè jedino u svrhu poreskih pla}anja Poreskoj upravi Srbije. Srpska Vlada, verovatno zbog implikacija u vezi statusa, tretira trgovinu Srbije sa Kosovom kao unutra{nju trgovinu, koja nije uklju~ena u statisti~ki sistemprikupljanja podataka o inostranoj trgovini. Me|utim, po~ev{i od 2005. Carinske vlasti Srbije zapo~ele su prikupljanje podataka o trgovini izme|u Srbije iKosova, {to je jedan od razloga zbog kojih su sada dostupni detaljni i precizni podaci. S tim u vezi, za period pre 2005, pouzdaniji podaci su oni prikupljeniod strane Carine UNMIK-a.

8Na primer, suprotno podacima dobijenim od srpskih vlasti, prema UNMIK-u glavni izvozni proizvod Kosova nije staro gvo`|e ili papir, ve} vino, koje je biloglavni izvozni proizvod sa Kosova u Srbiju u iznosu od 725 000 EUR 2004. Iza vina, sledi izvoz tepiha (646,000 EUR) i grejnih tela (609,000EUR). Svi ostaliraznovrsni izvozni proizvodi iznose ispod pola miliona evra svaki.

RRaazzlliikkee iizzmmee||uu ppooddaattaakkaa ssrrppsskkee aaddmmiinniissttrraacciijjee ii ppooddaattaakkaa UUNNMMIIKK-aa oo ttrrggoovviinnsskkiimm ttookkoovviimmaa iizzmmee||uu SSrrbbiijjee ii KKoossoovvaa ((uu mmiilliioonniimmaa EEUURR))

1U apsolutnim iznosima.2UNMIK-ovi podaci za 2004. uklju~uju trgovinu SCG sa Kosovom.3Podaci za prvi kvartal 2005.

GGooddiinnaa RRaazzlliikkaa1 RRaazzlliikkaa

srpski izvoz na Kosovo /kosovski uvoz iz Srbije

srpski uvoz sa Kosova /kosovski izvoz u Srbiju

srpski podacisrpski podaci UNMIK podaciUNMIK podaci2

2003 35,5 142,1 106,6 5,4 6,0 0,62004 50,9 134,4 83,5 6,9 4,7 2,220053 63,7 23,8 39,9 1,8 0,6 1,2

Ovo se donekle moè objasniti neadekvat-nom evidencijom o reeksportu, a delimi~no iilegalnom trgovinom. To ima jasne implikacijena mogu}nost administracija na Kosovu i u Sr-biji da ubiraju prihod od trgovinskih tokova, ka-ko je opisano u donjoj tabeli.

TTrrggoovviinnsskkii pprreellaazzii,, ttrraannzziittnnee oobbllaassttii ii ttrrggoovviinnsskkii ttookkoovvii

Alternativni grani~ni prelazi u uzajamnoj trgo-vini doprinose diskrepanci u podacima. Posled-njih godina, broj prelazaka je stabilizovan uspo-stavljanjem pet alternativnih grani~nih prelazaizme|u Srbije i Kosova, od kojih su ~etiri pred-vi|ena da budu trgova~ki prelazi. Pa ipak, pre-ma podacima iz srpskih izvora, broj prelazakagranice je u negativnoj korelaciji sa trendovimau izvozu. Broj prelazaka se uve}ava kad izvozopada i suprotno.

UUllooggaa CCrrnnee GGoorree ii MMaakkeeddoonniijjee

Ova negativna korelacija moè se delimi~noobjasniti kori{}enjem dodatnih grani~nih pre-laza sa Crnom Gorom i Makedonijom. Obim

uvoza koji poti~e iz Srbije je za 21 milion EURve}i ako se uzme u obzir roba koja ulazi na Ko-sovo preko alternativnih grani~nih prelaza kojipovezuju Kosovo sa drugim zemljama.9 Isti fe-nomen, iako u dosta malom nov~anom obimu,beleì se u izvozu sa Kosova u Srbiju. Ve}inaovih dobara pre|e granicu na grani~nim prela-zima Hani i Elezit (\eneral Jankovi}) ili Pe-ja/Pe} (Kulla/Kulina).

KKoossoovvoo kkaaoo ttaa~~kkaa uullaasskkaa uu SSrrbbiijjuu zzaa rroobbuu iizz ttrree}}iihh zzeemmaalljjaa

Jo{ jedan trend je kori{}enje Kosova kao tran-zitne oblasti za legalnu trgovinu. Mnoga dobrakoja se uvoze u Srbiju prolaze u tranzitu krozKosovo. Ova roba uklju~uje {e}er, meso i mesneproizvode (posebno ìvinu), cigarete, ~ak i po-vr}e i vo}e iz Turske i Gr~ke. Mnogi od ovih pro-

16

Put od prodavca u Sandàku dokupca na Kosovu, zbog mnogobro-jnih kontrola i carinskih provera,moè da traje vi{e od 40 sati za razdaljinu ne{to ve}u od 100 km

9Sveobuhvatni uvid u uporedive podatke iz Crne Gore i Makedonije nije bio mogu} u ovom po~etnom izve{taju, ali se nadamo da }e dalje studijeuklju~ivati i ove dodatne podatke.

KKOOSSOOVVOO SSRRBBIIJJAA

UUVVOOZZ ssaa KKoossoovvaa//iizz SSrrbbiijjee

IZVOZ na Kosovo/u Srbiju

TRANZITNI UVOZ izvoz sa Kosova/ iz Srbije

PDV

Carina

Carina

Akcize

PDV

15%

Ne postoji

Ne postoji

Napla}uje se i kasnije refundira

Ne postoji

Ne postoji

10% generalno, ali 0%za proizvode iz Srbije

Zavisi od specifi~nihproizvoda

18% generalno8% povla{}ena stopa

PDV Ne postoji Ne postoji

Nema carine osim kada jedeo isporuke za Srbiju

Ne postojiCarina

PPrriihhoodd oodd uuvvoozzaa ii iizzvvoozzaa pprreemmaa ttrreennuuttnnoomm rree`̀iimmuu

izvoda se ne kontroli{u propisno kada ulaze uSrbiju na prelazima sa Kosovom. To se de{avazbog toga {to samo carina moè da obavi svuneophodnu kontrolu ovih proizvoda, a takvakontrola se primenjuje od strane srpskih carin-skih vlasti tek od po~etka 2005.

MMiittrroovviiccaa jjee nnaajj~~ee{{}}ee kkoorrii{{}}eenn ggrraannii~~nnii pprreellaazz

Od pet alternativnih administrativnih grani~-nih prelaza izme|u Kosova i Srbije, prema po-dacima iz 2004, najve}a frekvencija komercijal-nih prelazaka je bila preko Mitrovice (uklju~uju-}i Zubin Potok, Leposavi} i Terminal u Mitrovi-ci), sa robom vrednom vi{e od 53.7 milionaEUR koja je u posmatranom periodu izvezena izSrbije na Kosovo.

Trendovi ukazuju da su grani~ni prelazi u Mi-trovici (uklju~uju}i Zubin Potok, Leposavi} iTerminal u Mitrovici) pove}ali svoj udeo za 6%u ukupnom uvozu u prvom kvartalu 2005, kakou broju prelazaka tako i u vrednosti uvezene ro-be. Ovaj trend moè se delimi~no objasniti ~i-njenicom da je ve}ina populacije u ovom regio-nu iz srpske zajednice, {to ukazuje da lokalni Sr-bi obavljaju trgovinu sa Srbijom.10

Za one koji koriste predvi|ene grani~ne pre-laze i procedure, realnost se ogleda u suo~ava-nju sa vi{estrukim granicama i carinskim reìmi-ma, {to uvek dovodi do kofuzije, dugotrajnihka{njenja i nemogu}nosti predvi|anja. Sve ovose moè jasnije sagledati na osnovu opisa kojidaju proizvo|a~i iz Sandàka o okruènju ukom se odvija obavljanje poslova sa Kosovom.

PPeerrcceeppcciijjee pprreevvoozznniikkaa//pprrooiizzvvoo||aa~~aa iizz SSaanndd`̀aakkaa oo ttrrggoovviinnii ssaa KKoossoovvoomm11

Bez obzira na obim i na~in prevoza robe na isa Kosova, svi ispitanici (98) navode da je tre-nutni, indirektni na~in neodrìv. Ovo potvr|ujei saèt pregled komentara prevoznika o poslov-nom okruènju u okviru koga posluju:

# Protok robe izme|u dve oblasti vr{i se naposredan na~in i bez direktnog kontakta iz-me|u kupca i prodavca. Vlasnici teretnih

vozila su, zbog ovakvih okolnosti, iz svojeprofesije pre{li u trgovce.

# Slobodan protok ljudi i roba je ozbiljnooteàn administrativnom politikom. Postojiobaveza da se evidentira roba kada ulazi naKosovo, a zatim slede brojne kontrole odstrane saobra}ajne policije na putu premaadministrativnoj granici sa Kosovom, ~eka-nja, istovar i utovar na adminsitrativnimprelazima, brojne kontrole od saobra}ajnepolicije u delu Kosova uglavnom naselje-nom Srbima, duga ~ekanja na carini, po-novni istovar i utovar, brojne kontrole odstrane kosovske policije, UNMIK-ovih iKFOR-ovih internih kontrola, tako da nakraju treba vi{e od 40 sati da se pre|e raz-daljina ne{to ve}a od 100 kilometara. Uzizuzetak UNMIK-a i KFOR-a, profesionalnistandardi zvani~nika na Kosovu i u Srbijisu niski.

# Za robu koja se izvozi sa Kosova se uglav-nom pla}a u gotovini. Transfer novca seobavlja preko banaka koje su locirane nadelu Kosova pod srpskom kontrolom, kojeobavljaju transakcije uz visoku proviziju, aza zatvaranje potraìvanja potrebno je i dosedam dana.

# Obim trgovine sa Kosovom koji se obavljasivim kanalima, prema percepciji prevozni-ka, iznosi izme|u 30-40%. Ovo se de{avakao rezultat kori{}enja razli~itih rupa u za-konu, kao {to je trgovina stranom valu-tom, kori{}enje puteva koji nemaju kon-trole, itd.

# Srpski proizvodi na Kosovu su veoma dobropozicionirani, uglavnom zbog niìh cena,zahvaljuju}i blizini i niskim tro{kovima tran-sporta. Zbog nepostojanja platnog prometasa Kosovom i izostanka bankarskih garancijakao sredstva osiguranja naplate, prisutan jeproblem nenaplativosti i sve se radi naosnovu poverenja.

Fenomen ilegalne trgovine, zbog rupa u zako-nu, vi{estrukih granica, grani~ne infrastrukturei generalnog odsustva vr{enja vlasti i saradnje,verovatno ne}e nikog iznenaditi, {to potvr|uju

17

10Na sli~an na~in, stanovnici albanske manjine u op{tinama u ju`noj Srbiji trguju sa Albancima na Kosovu. 11Terenski intervjui obavljeni su u regionu Sandàka, sa 98 poslovnih ljudi, kao dodatak anketama i fokus grupama, da bi se stekao uvid u iskustva onihkoji obavljaju poslovne aktivnosti izme|u Kosova i Srbije.

aktuelna stru~na literatura i istraìva~ko novi-narstvo, koji se bave ovim temama. Porozne gra-nice iz pro{le decenije se svake godine sve vi{ereguli{u, ali neregulisana trgovina i dalje ostajezna~ajan deo sada{njih trgovinskih tokova izme-|u Srbije i Kosova.

Pa ipak, veoma je malo onih koji su detaljnoanalizirali kako uticaj ove neregulisane trgovinena izgradnju zdravih trgovinskih odnosa, tako iulogu trgovine kao sredstva povezivanja i stabi-lizovanja krhke ekonomske i politi~ke situacijeu Srbiji i na Kosovu.

# I NEKE OD POSLEDICA...

DDeessttiimmuullaacciijjaa iizzggrraaddnnjjee lleeggaallnniihh ppoosslloovvnniihh aakkttiivvnnoossttii

Sada{nji trgovinski reìm ne omogu}ava delo-vanje sna`nih podsticaja u institucionalizacijiekonomskog razvoja: trenutna situacija ima vidtrgovine izme|u ljudi, a ne izme|u kompanijai/ili privreda, {to ne ohrabruje male kompanijeda se legalizuju.

Na primer, uz vaè}i trgovinski reìm, uobi~a-jena praksa za mnoge poslovne ljude sa Kosovaje da idu u fabrike u Srbiji, kupuju robu za go-tovinu, umesto preko uplata stranim bankama izatim u sopstvenoj organizaciji transportuju ro-bu na Kosovo. Ironija je {to ovo pretpostavlja iz-vestan nivo slobodnog kretanja ljudi, ali ne i po-dr{ku finansijskih institucija, koje treba da olak-{avaju slobodno kretanje roba. Za mnoge ban-ke, transferi se tretirajukao me|unarodni u okvi-ru trgovinskog regionaSrbije i Kosova, ~ak i akose sprovode preko istebanke koja ima filijale i uSrbiji i na Kosovu. Na Ko-sovu, ve}ina banaka pla}anja vr{i preko Nema~-ke (koriste}i nema~ke swift codes), dok banke uMitrovici koje su filijale beogradskih banaka,posebno tretiraju ova pla}anja u okviru internihtransakcija. U skladu s tim, cena transakcija sena ve{ta~ki na~in podiè {to podsti~e isklju~ivo

gotovinsku ekonomiju, u kojoj poslovni ljudikupuju robu za gotovinu i obavljaju transportzasnivaju}i ih na poverenju pre nego na utvr|e-nim poslovnim mehanizmima. Iako kultura po-verenja nije sama po sebi lo{a, ona onemogu}a-va poku{aje dovo|enja u red predvidljivih fi-nansijskih i administrativnih kanala za obavlja-nje poslovanja i pruà slabu osnovu za razvojzna~ajne skupine legalnih malih predzu}a.

FFeennoommeenn ppoossrreeddnniikkaa

Zajedni~ko iskustvo i op{teprihva}ena istinana zapadnom Balkanu navodi na pomisao da za-jedni~ko poslovanje ne zavisi neizbe`no od et-ni~ke pripadnosti. U toku protekle decenije, ne-ki od najuspe{nijih poslovnih ljudi, koji su najvi-{e profitirali, bili su oni koji su sara|ivali sa svo-jim takozvanim neprijateljima, ~esto u ilegalnimposlovima, ali poslovima koji su bili zasnovanina zajedni~kom interesu, a ne na opse`nim filo-zofskim razmatranjima. Pretpostavka zajedni~-kog interesa se tako|e navodi kao baza za po-novnu izgradnju ili uspostavljanje uzajamno ko-risnih poslovnih veza izme|u naroda i ljudi. [irime|unarodno podràni planovi za ve}u poveza-nost u energetskom domenu u regionu zasnova-ni su na uzajamnim potrebama i interesima.

Pa ipak, fenomen posrednika, koji se razviokako bi se prona{ao na~in da se obave kolikotoliko legalne poslovne aktivnosti izme|u Ko-sova i Srbije, izgleda jo{ vi{e u~vr{}uje mono-etni~ko povezivanje pre nego {to stvara mogu}-nosti za multi-etni~ka partnerstva. Na primer,Albanci koji ìve u ju`noj Srbiji i Srbi sa sever-

nog Kosova ~esto imajuulogu zastupnika poslov-nih interesa svojih etni~-kih grupa, na {ta ~ini seukazuje i porast prometapreko grani~nog prelazau Mitrovici.

I {to je mo`da jo{ va`nije, fenomen posredni-ka stvara klasu ljudi koji imaju interes da se za-drì sada{nja mra~na situacija sa etni~kim tenzi-jama. Institucionalizacija posrednika zadràvaniè cene i odràva odre|enu privrednu struk-turu u kojoj je glavna aktivnost trgovina. Ovo ni-

18

Odsustvo direktnih pla}anjaje ozbiljna prepreka legalnoj trgovini

je pravi na~in da se kreira realna i diversifikova-na privreda, ili podstaknu oni poslovni interesikoji ne zavise od etni~kih faktora. Sve dokle et-ni~ki zasnovane poslovne aktivnosti budu po~i-vale na Srbima iz Mitrovice i Albancima iz ju`neSrbije, ne postoji velika verovatno}a da }e seublaìti njihove politi~ke pozicije.

NNeeoossttvvaarreenn pprriihhoodd vvllaaddee

Aktuelni trgovinski reìm omogu}ava razmenubez carina, ali PDV se napla}uje za sve uvozneproizvode. I dok trenutni sistem donosi izvestannivo poreskih prihoda u korist obe vlade, razlikeu grani~nim podacima nagove{tavaju da dobardeo prihoda izostaje. U najboljem interesu Srbi-je i Kosova je da preciznije prate i kontroli{uprotok roba izme|u Kosova i Srbije iz prakti~-nog razloga prikupljanja prihoda. Mada su trgo-vinski tokovi u dva pravca o~igledno nejednaki,precizno utvr|ivanje poreskih prihoda, koji tre-ba da idu odgovaraju}im poreskim vlastima, do-prine}e pobolj{anju reìma ubiranja poreza Sr-bije i Kosova i omogu}iti uno{enje ovih prihodau budète koji nemaju dovoljno sredstava.

PPrraavvlljjeennjjee eekkoonnoommsskkiihh ppllaannoovvaa bbeezz bbaazzii~~nniihh ppooddaattaakkaa

Ne samo {to navedeni oblici neformalnih tran-sfera dovode do o~iglednih gubitaka prihoda zaporeske vlasti u Srbiji i na Kosovu, ve} oni defor-mi{u kako sada{nje, tako i potencijalne trgovin-ske obrasce koji bi mogli doprineti ekonom-skom razvoju. Vladini slu`benici na Kosovu i uSrbiji verovatno nemaju ni{ta detaljnije informa-cije od onih koje su bile dostupne u izradi ovogizve{taja. A bez jasnije slike potencijala ekonom-skog razvoja, oni koji planiraju ekonomski raz-voj nemaju dovoljno inspiracije za nove i inova-tivne na~ine razmi{ljanja. Tako se stvara zatvore-ni krug u kome aktuelna politika ohrabruje i do-prinosi ja~anju sive ekonomije i na Kosovu i uSrbiji. [tavi{e, nedostatak stvarnog razumevanjauzajamnog delovanja i nivoa razvijenosti siveekonomije spre~avaju vlade da obezbede pravepodsticaje za legalizovanje firmi koje u njoj u~e-stvuju, {to je lo{ znak sa stanovi{ta dugoro~neperspektive ekonomskog razvoja.

DDooddaattnnaa mmoottiivvaacciijjaa zzaa ttrrggoovvaannjjee iilleeggaallnnoomm rroobboomm

Na kraju, aktuelna situacija u oblasti trgovinene samo da obeshrabruje legalizovanje poslova,nego upravo motivi{e dalju kriminalizaciju pri-vrede, uklju~uju}i i kori{}enje regiona kao po-desnog krijum~arskog koridora za ilegalne rob-ne tokove. Balkanski prolaz prema Evropi, o ko-me se mnogo pri~a, ostaje i dalje veoma ozbi-ljan problem, a sada{nji trgovinski reìm samopodsti~e ilegalne trgovce da region tretiraju kaotranzitnu oblast za ilegalnu robu koja ide premaEU. Iako daleko od toga da su kompletni, poda-ci o trendovima na Kosovu i Srbiji, kao tranzit-nim oblastima za legalnu trgovinu sa EU, ukazu-ju da postoji realni potencijal da region postanevaàn tranzitni koridor i to ne samo kao sada,za robu koja dolazi iz Gr~ke i Turske. U isto vre-me, geografski poloàj Srbije i Kosova i dalje jeprivla~an za ilegalnu trgovinu robom, dok godtrgovinski reìmi i grani~ni prelazi ohrabrujuneregulisanu trgovinu.

# ZAKLJU^CI I PREPORUKE

Srbija i Kosovo su dugo bili deo jedinstveneprivrede, {to je imalo za rezultat komplemen-tarnost ekonomskih potreba i trgovinskih po-tencijala svih entiteta u biv{oj Jugoslaviji. Od su-koba 1999. godine, razli~ite politike odvele suprivrede Srbije i Kosova u dva razli~ita pravca.

U Srbiji i na Kosovu stvoreni su razli~iti uslo-vi za obavljanje trgovine. Razli~iti trgovinski re-ìmi su uticali na o~igledna razilaènja u razvo-ju privrednih struktura na Kosovu i u Srbiji, auzajmna trgovina je, prirodno, pretrpela po-sledice.

Regulatorni okvir, koji obezbe|uje slobodnokretanje dobara izme|u Srbije i Kosova, kao iprimenu propisa, pobolj{ao se. Ali jo{ uvek imapuno prepreka u harmonizovanju trgovinskihreìma, a njihov ve}i deo ne zavisi direktno odpravnog statusa Kosova.

Svaka carinska teritorija, autonomnim kreira-

19

njem i sprovo|enjem svoje carinske politike, teìda reguli{e trgovinske odnose sa najzna~ajnim tr-govinskim partnerima. Suprotno o~ekivanjima ko-ja su stvorena u okviru Pakta za stabilnost u jugoi-sto~noj Evropi trgovina izme|u Srbije i Kosova ni-je regulisana - niti liberalizovana. Srbija je napravi-la neke po~etne korake u usvajanju propisa koji seprimenjuju na preduze}a iz Srbije kada trguju saKosovom. Ali budu}i da nema harmonizacije trgo-vinskih reìma, uz odsustvo odgovaraju}ih finan-sijskih i administrativnih sistema koji bi olak{aliovu trgovinu, neposredna posledica je ograni~enalegalna trgovina i ja~anje sive ekonomije u trgovi-ni i i drugim ekonomskim aktivnostima.

I Srbija i Kosovo imaju za cilj harmonizaciju i ko-na~no usvajanje acquis communautaire EU. Kakosvaka od ovih carinskih teritorija ima sposobnostda se reformi{e u skladu s evropskim standardima,preduzimanje jasnih koraka prema dostizanjuovih standarda u oblasti trgovine, u koordinaciji sve}im uklju~ivanjem i integracijom u regionalnedogovore i strukture (trgovina, energija i tran-sport), da}e novi podsticaj uzajamnoj trgovini.

Srpska vlada tretira trgovinska pitanja sa Koso-vom kao deo {ireg okvira kojim se defini{e ko-na~ni status Kosova. Me|utim, bez obzira na sta-tus spoljnog suvereniteta Kosova, ono je prizna-to kao odvojen carinski entitet, pa se stoga neo~ekuje da trgovinski odnosi sa tim entitetomdoìve promene zavisno od procesa pregovora.

Trgovina izme|u Kosova i Srbije mora biti re-gulisana da bi sluìla interesima ~itavih zajedni-ca, a ne samo interesima odre|enih poslovnihgrupa. I dok uvo|enje PDV sistema u Srbiji slu-ì boljem regulisanju zna~ajnog dela trgovin-skih tokova izme|u Srbije i Kosova, to tako|eotvara jo{ jednu komplikovanu grupu pitanja,koja oteàvaju liberalne trgovinske odnose iz-me|u dve strane.

Prema MMF, Kosovo }e se verovatno na}i predozbiljnijim budètskim ograni~enjima i mogu}-no{}u da se suo~i sa krizom u pla}anju budèt-skih rashoda u 2006. godini.12 Tako|e, po{to jeKosovo odvojena carinska teritorija, ono tehni~kimoè da nametne carinske da`bine na robu koja

dolazi iz Srbije i time, potencijalno, doda oko 10-15 miliona EUR prihoda u svoj budèt. Ovo nijeu duhu sporazuma o slobodnoj trgovini (FreeTrade Agreements-FTAs) koji su potpisan izme|uzemalja jugoisto~ne Evrope, pod pokrovitelj-stvom Pakta za stabilnost u jugoisto~noj Evropi.

Interes obe strane je da se ima {to ta~niji pre-gled trgovinskih tokova radi ostvarivanja bu-dètskih prihoda i ekonomskog planiranja. Zna-~ajan trgovinski debalans u robnoj razmeni Sr-bije i Kosova nije odrìv na duè staze, te bi eko-nomske veze trebalo da budu produbljene ipro{irene. Interes Srbije je da pobolj{a eko-nomske veze sa Kosovom kao svojim va`nim iz-voznim trì{tem. Interes Kosova, iako sli~ne pri-rode, dolazi iz druge perspektive. Kosovo po-bolj{ava svoje industrijske kapacitete i dok jetrenutno usredsre|eno na lokalno tr{i`te, u bli-skoj budu}nosti postoja}e interes za plasiranjeproizvoda i na regionalnom trì{tu.

S tim u skladu, unapre|enje trgovinskih vezaizme|u Srbije i Kosova pomo}i }e re{avanju po-liti~kih problema izme|u ovih entiteta. Tako bise trgovina, jo{ jednom, pokazala kao sna`nosredstvo u obezbe|ivanju i ja~anju sigurnosti,stabilnosti i politi~ke saradnje.

Imaju}i sve ovo u vidi, preporu~ujemo slede}e:

ZZvvaannii~~nniicciimmaa uu BBeeooggrraadduu ii PPrrii{{ttiinnii......

# PPrriiddrr`̀aavvaattii ssee ii pprriimmeennjjiivvaattii nnaa~~eellaa SSppoorraazzuu-mmaa oo sslloobbooddnnoojj ttrrggoovviinnii kkoojjee ssuu mmee||uussoobbnnoozzaakklljjuu~~iillee zzeemmlljjee jjuuggooiissttoo~~nnee EEvvrrooppee:: zvani~-nici obe strane trebalo bi da se dogovore uprinicipu, da tehni~ki aspekti trgovinskih od-nosa treba da budu razdvojeni od rezultatapregovora o statusu Kosova. Svaki budu}i do-govor o trgovinskom reìmu izme|u Srbije iKosova treba da bude u skladu sa primenjiva-njem Sporazuma o slobodnoj trgovini me|uzemaljama jugoisto~ne Evrope i uspostavlja-njem multilateralnog aran`mana o zoni slo-bodne trgovine u jugoisto~noj Evropi (kakoje dogovoreno u Sofiji krajem 2004).13

20

12AIDE MEMOIR MMF Misije na Kosovu 14-25. juli 2005; str 2.13Kosovo, kao odvojena carinska teritorija bez politi~kog suvereniteta, komplikuje pitanje sopstvenog uklju~ivanja u zonu slobodne trgovine koja se stvarau jugoisto~noj Evropi, pod pokroviteljstvom Pakta za stabilnost u jugoisto~noj Evropi (Pakt za stabilnost). Pakt za stabilnost defini{e Kosovo kao deo SCGpod me|unarodnom upravom u preambuli Sporazuma o slobodnoj trgovini, ali kasnije u tekstu Sporazuma Kosovo se tretira kao sve druge sporazumnestrane. Na taj na~in, Kosovo je uklju~eno u sistem sporazuma o slobodnoj trgovini u regionu jugoisto~ne Evrope.

# TTrreettiirraattii ttrrggoovviinnsskkee ooddnnoossee kkaaoo tteehhnnii~~kkii,, aannee ppoolliittii~~kkii ddeeoo pprreeggoovvoorraa oo ssttaattuussuu:: trgo-vinski reìm izme|u Kosova i Srbije treba dabude liberalan, bez obzira na krajnji politi~-ki status. Proces i rezultati pregovora o sta-tusu ne bi trebalo da optere}uju processtvaranja liberalnog ekonomskog reìma.

U praksi, ovo zna~i da je neophodno da zva-ni~nici na Kosovu i u Srbiji primenjuju trgovin-ske sporazume u duhu liberalnog ekonomskogreìma, gde bi trebalo da teè da:

# RRaazzvviijjaajjuu aaddmmiinniissttrraattiivvnnee mmeehhaanniizzmmee zzaa zzaa-jjeeddnnii~~kkuu ggrraannii~~nnuu ssaarraaddnnjjuu:: Jasni koraci uovom smeru su nacrt ugovora za saradnjubezbednosnih slu`bi u zoni administrativnelinije razdvajanja; formiranje slu`be za kon-takte namenjenu za saradnju policije, carinei slu`be za administrativnu kontrolu; i re-strukturiranje reìma za prelaze na admini-strativnoj liniji.

# SSttaannddaarrddiizzuujjuu ii rreeddoovvnnoo uunnaakkrrssnnoo pprroovveerraa-vvaajjuu ppooddaattkkee oo ttrrggoovviinnsskkiimm ttookkoovviimmaa:: Da bise potisnula ilegalna trgovina, postoji potre-ba da se unapredi i usaglasi prikupljanje po-dataka, kao i tehni~ke odredbe koje mogubiti upotrebljene da se na bolji na~in prate ikoordiniraju odgovaraju}i pristupi.

Primenjivati redovno upore|ivanje poda-taka - carinske slu`be obe strane treba daustanove redovnu kvartalnu proveru po-dataka o obimu izvoza i uvoza, da bi se ti-me smanjile disproporcije u podacimaprikazane u ovom izve{taju.

Metode prikupljanja podataka treba daljeharmonizovati u skladu sa EU standardima.

Isto tako, obe administracije trebalo bi da po-smatraju svoje preuzimanje obaveza vezanih zatrgovinu kao deo {irih obaveza prema unapre-|enju op{teg okruènja.

# OOllaakk{{aavvaannjjee ddiirreekkttnniihh ppllaa}}aannjjaa:: Kako ne po-stoje jasni i konzistentni sporazumi i po{tose legalna pla}anja uglavnom odvijaju preko

me|unarodnih banaka, koje napla}uju viso-ke provizije, predlaèmo da se razmotri us-postavljanje odnosa direktnih pla}anja iz-me|u banaka na Kosovu i u Srbiji; na taj na-~in ne bi bilo potrebe za me|unarodnimposredni~kim bankama, {to bi zna~ajnoumanjilo tro{kove me|usobnih pla}anja utrgovini izme|u Kosova i Srbije.

# PPooddssttiiccaannjjee rreeggiioonnaallnniihh iinnvveessttiicciijjaa:: Ekonom-ske veze treba osnaìti i pro{iriti - ne samou trgovini ve} i investicijama i zajedni~kojproizvodnji, {to bi trebalo podsticati prekoprivrednih komora i sli~nih institucija.

VVllaaddaammaa EEUU ii mmee||uunnaarrooddnnoojj zzaajjeeddnniiccii…......

# PPooddrr`̀aattii tteehhnnii~~kkaa uunnaapprree||eennjjaa ttrrggoovviinnsskkiihhrree`̀iimmaa:: ^lanovi Kontakt grupe bi trebalo dapodrè takvu strukturu za pregovore o sta-tusu gde bi trgovinska pitanja izme|u Koso-va i Srbije mogla da se blagovremeno re{a-vaju kao deo prethodnih tehni~kih razgovo-ra, pre nego da zavise od ishoda politi~kogdogovora o finalnom statusu.

# PPooddrr`̀aattii uussaavvrr{{aavvaannjjee ii hhaarrmmoonniizzaacciijjuu ttrrggoo-vviinnsskkiihh ttrraannssffeerraa:: me|unarodna zajednica,preko svojih regionalnih i me|uvladinih me-hanizama, treba da obezbedi da se osnaè li-beralni trgovinski reìmi i to tako {to }e se:

Podràti unapre|ivanje primene standar-da EU u prikupljanju podataka.

Pojednostaviti tranzit robe kroz Kosovo iSrbiju na tre}a trì{ta bliìm povezivanjemve}ih regionalnih tranzitnih planova i pro-jekata, kao {to su Regionalni balkanski in-frastrukturni projekat (REBIS), olak{avan-je trgovine i transporta u regionu jugois-to~ne Evrope (TTFSE) i Integrisano upra-vljanje granicom.

21

II DEO

IMPLIKACIJE GETA UNUTAR

BALKANSKOG GETA

22

U globalizovanom svetu, nakon 1989. godine,narodi zapadnog Balkana predstavljaju onaj ma-njinski deo Evrope koji je doìveo da mu seograni~i kretanje. Stanovnici biv{e Jugoslavije,za razliku od stanovni{tva na severu i istoku, bi-li su naviknuti na manje vi{e slobodno kretanjeprema potrebama posla ili li~nog zadovoljstva.U opisu stanja na zapadnom Balkanu ne moèse dovoljno naglasiti efekat gubitka slobode kre-tanja, ~ak i u okviru samog regiona jugoisto~neEvrope. U su{tini, trenutni vizni reìm nije samostvorio ~esto citiran balkanski geto, nego i bal-kanski geto u okviru geta.

Brojni sukobi u regionu u toku devedesetihimali su uticaj na ~itavo dru{tvo. Pogor{ana jesocijalna distanca izme|u Albanaca i Srba, a uisto vreme je pove}ana i distanca prema drugimsusedima. Sloboda kretanja ljudi, kao jedno odosnovnih ljudskih prava i sloboda Evropske za-jednice, i dalje predstavlja zna~ajan i vi{estrukproblem na posleratnom Balkanu. Enklave ma-lih zajednica, razbacane izme|u razli~itih etnici-teta i sa pove}anim te{ko}ama pri putovanju uregionu i u inostranstvo, predstavljaju noveokolnosti za ve}inu stanovnika biv{e Jugoslavi-je, {to je jo{ vi{e smanjilo mogu}nost kontaktasa drugim narodima i dovelo do nastajanjapredrasuda i nepoverenja prema drugima.

I dok su stanovnici Kosova i Srbije uglavnomsvesni va`nosti slobode kretnja, sve je vi{e onihkoji nikada nisu li~no osetili ovu vrstu slobode.Ne samo {to su prethodne generacije izgubilemogu}nost kretanja koju su ranije imale, negopostoji i ~itava generacija stanovnika Srbije i Ko-sova koji vide svoj regionalni identitet, a naro~i-to evropski identitet, kao apstraktnu ideju a nekao na~in konkretnog angaòvanja.

Najupadljiviji zaklju~ak istraìvanja javnogmnjenja i fokus grupa odrànih na Kosovu i uSrbiji je da su kontakti u regionu u opadanju.Ovo poja~ava stereotipe i duboko usa|enepredrasude o susedima, mada ve}ina ispitanikaprihvata potrebu za dobrim odnosima sa njima.Suprotno o~ekivanjima, regionalna integracijaje usporena. Drugim re~ima, dràve i narodi uregionu postaju sve vi{e izolovani od ostatka ju-

goisto~ne Evrope, regiona koji je i sam suo~ensa sve manjom mogu}no{}u da se poveè saEvropom.

OOpp{{ttii zznnaa~~aajj sslloobbooddee kkrreettaannjjaa

Ogromni socijalni problemi koji preovla|ujukako u Srbiji, tako i na Kosovu, od visoke stopenazaposlenosti do manjka osnovnih zdravstve-nih usluga, kao i mnogi drugi, ~esto uti~u na toda se sloboda kretanja vidi kao manje vaàn pri-oritet.14 Pesimizam je preovla|uju}e ose}anje upogledu percepcije budu}nosti Srbije: vi{e odpolovine ispitanika dovodi u pitanje pravac ukom se kre}e Srbija. Situacija na Kosovu i daljeima optimisti~niji ton, pa ipak postavljaju sesli~na pitanja. Uzimaju}i u obzir velike svako-dnevne probleme, nije iznena|uju}e da se slo-boda kretanja ne spominje spontano kao pro-blem koji najvi{e brine ispitanike. Generalno,nivo optimizma je izrazito povezan sa prihodi-ma doma}instava i sa godi{tem ispitanika. Stu-denti, eksperti i naro~ito poslovni ljudi, obi~nopripadaju grupi sa vi{im prihodima u odnosuna op{tu populaciju i oni pokazuju ve}u zabri-nutost za druge probleme. Bilo je zna~ajnog sla-ganja da slobodu kretanja treba da uìvaju svi,ne samo radi posete ro|acima, ve} i kao neop-hodan preduslov da bi se stekla nova znanja odrugim kulturama.

Velika ve}ina ispitanika procenjuje kao va`neveze sa ljudima iz drugih zemalja, bilo iz EU iliiz regiona. Ovaj stav je vaàn jer je fundamental-no pravo na slobodu kretanja zapravo deo re{a-vanja {irih socijalnih i ekonomskih izazova. Naprimer, istraìvanje pokazuje da preko dve tre-}ine ispitanika u Srbiji veruje da bi manje strikt-na kontrola na grani~nim prelazima ubrzalaekonomski razvoj.

Na isti na~in, ve}ina ispitanika sa Kosova(90%) i iz Srbije (80%) smatra da su veze sa lju-dima iz drugih zemalja va`ne za budu}nost Sr-bije i Kosova. Za ispitanike sa Kosova, saradnjaje ne samo termin koji razumeju eksperti ve}ne{to {to je postalo va`no za sve u~esnike fokusgrupa i za javnost, koji smatraju da je Kosovu

23

# PREGLED

14Prema istraìvanjima javnog mnjenja, ispitanike i sa Kosova i iz Srbije najvi{e brinu socijalna pitanja, posebno nezaposlenost. U Srbiji, ispitanike unajve}oj meri brine nezaposlenost (< 60 %), nizak ìvotni standard (< 35 %), razli~iti aspekti ekonomije (< 25 %) i kriminal i korupcija (16 % i 15%).

potrebna razmena iskustava sa zemljama iz regi-ona. Za pojedine zainteresovane grupe, kao {tosu studenti, eksperti i poslovni ljudi, prekogra-ni~ne veze su ~ak i va`nije u pore|enju sa op-{tom populacijom.

Ve}ina ispitanika iz Srbije i sa Kosova ocenju-ju pobolj{anje odnosa sa svim susednim drà-vama prili~no va`nim za budu}nost. Ispitaniciiz Srbije vide trenutne odnose sa Makedoni-jom, Rumunijom, Bugarskom i Ma|arskomkao dobre, donekle manje dobre one sa Bo-snom i Hercegovinom, a kao lo{e sa Hrvat-skom i izuzetno lo{e sa Kosovom i Albanijom.Ali smatra se da je unapre|enje odnosa sa svimzemljama veoma va`no, uz izuzetak Albanije.Na sli~an na~in, ispitanici sa Kosova vide odno-se sa svim svojim susedima kao veoma pozitiv-ne, uz izuzetak Srbije. I dok su ovi izuzeci naobe strane zabrinjavaju}i, ve}ina ispitanika bivolela da moè vi{e da putuje, ali trenutno iz-davanje i priznavanje dokumenata oteàva kre-tanje i kontakte.

PPoozzaaddiinnaa ppuuttnnoogg ii vviizznnoogg rree`̀iimmaa - ttrrii nniivvooaa sslloobbooddee kkrreettaannjjaa

Istraìvanje obavljeno za potrebe ovog izve-{taja fokusiralo se na slobodu kretanja u regio-nu kao i u okviru EU, ali zapravo, kada se govo-ri o slobodi kretanja u vezi sa Kosovom i Srbi-jom, istraìvanje je utvrdilo da ima tri nivoa kre-tanja koji se moraju uzeti u obzir.15

# Prvo, postoji sloboda kretanja u Srbiji i naKosovu i sloboda kretanja ka i sa Kosova iSrbije.

# Drugo, sloboda kretanja ka i sa Kosova i Sr-bije prema drugim zemljama u jugoisto~nojEvropi.

# I kao tre}e, slobodu kretanja treba posma-trati i kao mogu}nost kretanja sa Kosova i izSrbije prema zemljama EU.

SSlloobbooddaa kkrreettaannjjaa iizzmmee||uu ii uu ookkvviirruu KKoossoovvaa ii SSrrbbiijjee

Na prvom nivou, zakoni Kosova i Srbije regu-li{u putne isprave i putovanja na i po Kosovu iSrbiji. Kada se posmatraju odvojeno, razli~itipropisi deluju prili~no jednostavno i predvidlji-vo, ali kada se uporede jedni sa drugima, kao{to je slu~aj i sa propisima o trgovinskim reìmi-ma, javaljaju se jasne praznine u propisima ko-ji se me|usobno dopunjavaju i one ~ine slobo-du kretanja daleko ograni~enijom nego {to je tonavedeno u pravnim aktima.

Na primer, legalno kretanje po Kosovu i vanKosova je u prvom redu pod kontrolom admin-

stricije UN (UNMIK), kako je predvi|eno Ustav-nim okvirom za Privremenu Vladu Kosova. Kre-tanje je predmet propisa UNMIK-a i podzakon-skih akata uklju~uju}i grani~ne prelaze i linijurazdvajanja izme|u Kosova i Srbije koja se defi-ni{e kao granica.16 Isprave UNMIK-a su validneza putovanja, ali ih vlade u regionu i u EU pri-hvataju na razli~ite na~ine.

Situacija za stanovnike Srbije je donekle jed-nostavnija. Republika Srbija defni{e da stanov-nici Republike Srbije, bez obzira na nacionalnupripadnost, sti~u dràvljanstvo Republike Srbi-je i putna dokumenta stanovnika Srbije i CrneGore.17 Me|utim, uzimaju}i u obzir da vaè}iZakon o dràvljanstvu ne defini{e okolnosti ko-je su na snazi na teritoriji Kosova, stanovniciKosova su u isto vreme gra|ani i dràvljani Re-publike Srbije, prema pravnom sistemu. Upraksi, ovo zna~i da mnogi stanovnici Kosovaimaju dvostruke isprave, SCG i UNMIK-a za svo-je potrebe putovanja.

Me|utim, ukoliko kosovskim Albanicima is-tekne va`nost SCG isprava, ukoliko ih izgube ili

24

15Videti Dodatak B za pravni pregled slobode kretanja ljudi u Srbiji i na Kosovu.16Propis br. 2001/10, uz amandaman Propisa 2003/18.17Zakon o dràvljanstvu Republike Srbije ("Slu`beni List SRJ" br. 24/94, 28/96, 68/2002 i "Slu`beni list SCG" br. 12/2005).

61% kosovskih Albanaca nikada nije bilo u Srbiji, ða 63% stanovnika Srbije nikada nije posetilo Kosovo

ne èle da ih koriste, ili imaju pogre{ne infor-macije o njihovom kori{}enju18 (35% ispitanihkosovskih Albanaca misli da je neophodno ima-ti paso{ za posetu Srbiji) onda odlazak u Srbijune dolazi u obzir, jer Srbija ne priznaje ispraveUNMIK-a. Ovo uti~e na mogu}nost Kosovara daputuju kroz Srbiju ili da prolaze kroz Srbiju utranzitu prema tre}im zemljama. Ve}ina ispitani-ka, kosovskih Albanaca (56%), bez obzira naputne isprave, imaju ose}aj da je putovanje uSrbiju rizi~no. Ovaj stav potkrepljuje ~injenicada kosovski Albanci (30%) smatraju aktuelnigrani~ni reìm sa Srbijom neophodnim. Oni na-vode strah od sumnjivih roba i ljudi koji prela-ze grani~ne prelaze.

Stanovnici Srbije, s druge strane, imaju mo-gu}nost da putuju na Kosovo, ali ve}ina to iz-begava zbog ose}aja nesigurnosti i manjka in-teresovanja. Na primer, ve}ina ispitanika iz Sr-bije izraàva èlju da poseti susedne zemlje, alive}ina ne bi bila spremna da ide na Kosovo(63%) ili u Albaniju (80%). Bolje informisanepodgrupe bi bile spremnije na takva putovanja(55% na Kosovo i 76% u Albaniju me|u stu-dentima, 55% i 65% me|u eksperatima, 63% i72% me|u poslovnim ljudima). U isto vreme,ve}ina ispitanika aktuelni administrativni gra-ni~ni reìm sa Kosovom vidi kao prepreku19 -gotovo 60% smatra da grani~ni reìm sa Koso-vom ima {tetne posledice, dok manje od 10%smatra da je koristan.

Treba naglasiti da slobodu kretnja na samomKosovu razli~ite zajednice doìvljavaju razli~ito.

Sloboda kretanja je jedan od osam standarda ~i-je se ispunjenje zahteva od Vlade Kosova; paipak, kosovski Srbi su jo{ uvek suo~eni sa veli-kim nedostatkom bezbednosti kada putuju vansvojih enklava, a to je ose}aj koji dele kosovskiAlbanci kada putuju kroz ili prema enklavamakoje naseljavaju Srbi. Iako je te{ko procenitistvarni stepen etni~ki motivisanog kriminala,percepcija nesigurnosti odvra}a mnoge ne sa-mo od putovanja na Kosovo, ve} i po samomKosovu, osim kada je neophodno.

Sve percepirane i realne prepreke imaju kaoposledicu da dve grupe stanovni{tva nemaju è-lju da pose}uju jedna drugu, ne razumeju jednidruge i ne prepoznaju zajedni~ke interese.

SSlloobbooddaa kkrreettaannjjaa uu jjuuggooiissttoo~~nnoojj EEvvrrooppii

Osim problema koji su vezani za unutra{njekretanje, stanovni{tvo Srbije i Kosova smatra daje kretanje van Srbije i Kosova te{ko. Na primer,ve}ina ispitanika tvrdi da trenutni grani~ni re-ìm sa susednim zemljama ima {tetne posledi-ce. Izme|u 40% i 50% ispitanika u Srbiji i 36%na Kosovu tvrde da trenutni grani~ni reìm saMakedonijom i Bugarskom ima {tetne posledicena njihovu privredu, obrazovanje, dru{tveni si-stem, kao i na umetnost i kulturu, u pore|enjusa manje od 20% u Srbiji i 14% na Kosovu kojismatraju da su ti reìmi korisni.

[to se ti~e stanovnika Kosova, putne ispravekoja izdaje UNMIK o~igledno ne re{avaju pro-

25

18Postoje utvr|ena mesta na Kosovu na kojima se stanovnici Kosova mogu prijaviti za dobijanje novih SCG isprava, ali ona se obi~no ne koriste, osim odstrane kosovskih Srba i drugih manjinskih grupa. 19Prelazak administrativne linije izme|u Kosova i Srbije je mogu} na devet lokacija: Pe~eno brdo, Ma|ere, Devoja~ka ~uka, Vrap~e, Medev~e, Merdare,[u{njak, Rudnica i Tabalije.

Odnosi

Predrasude

Putovanja uu ppro{losti

@elja dda pputuju

Kosovski AAlbanci kkoji ssmatraju dda jje zza KKosovo vva`no dda unapredi oodnose ssa SSrbijom

Stanovnici SSrbije kkoji ssmatraju dda jje zza SSrbiju vva`no dda uunapredi odnose ssa KKosovom

Kosovski AAlbanci kkoji ssmatraju dda ssu SSrbi oopasniSrbi kkoji ssmatraju dda ssu kkosovski AAlabanci oopasniKosovski AAlbanci kkoji nnikada nnisu bbili uu SSrbijiStanovnici SSrbije kkoji nnikada nnisu bbili nna KKosovu

Kosovski AAlbanci kkoji nnemaju `̀elju dda pputuju uu SSrbiju

Stanovnici SSrbije kkoji nnemaju `̀elju dda pputuju nna KKosovo

29 %

58 %

84 %67 %61 %63 %84 %63 %

blem slobode kretanja u zemljama regiona, jerda bi u{li u neke od zemalja (Hrvatska, Bugar-ska, Ma|arska, Rumunija i Bosna i Hercegovina)potrebna im je viza, {to zahteva dosta vremena,novca i ~esto je ishod neizvestan. Za stanovnikeSrbije, putovanje po regionu postaje sve lak{esa ukidanjem viza za Hrvatsku, BiH i Makedoni-ju, i pored toga {to moraju imati vize za puto-vanje u Rumuniju i verovatno uskoro i u Bugar-sku, koja }e morati da uspostavi vizni reìm ko-ji zahteva EU.

Istraìvanja javnog mnjenja i razgovori u fo-kus grupama odslikavaju ove te{ko}e. Ispitaniciiz Srbije imaju vi{e kontakata sa ljudima iz biv-{ih jugoslovenskih rebublika, ispitanici sa Koso-va imaju manje kontakata sa prvim susedima.Na primer, ve}ina ispitanika iz Srbije susrela sesa pripadnicima drugih naroda iz biv{e Jugosa-vije, ali manje od polovine je imalo kontakt sanekim ko je stanovnik Kosova. Pribli`no polovi-na stanovni{tva imala je kontakte sa Bugarima,Rumunima i Ma|arima, a samo 26% sa Albanci-ma. Studenti su grupa koja ima najmanje konta-kata sa populacijom na Kosovu (37%) i sa Alban-cima (21%). Ispitanici sa Kosova naj~e{}e suimali kontakt sa Albancima, Srbima i Makedon-cima. Ispitanici sa Kosova su naj~e{}e putovali uMakedoniju i Albaniju.

Trenutni vizni reìm, kao glavni razlog zbogkog ne putuju u susedne zemlje navodi 18% is-pitanika op{te populacije u Srbiji, 23% studena-ta, 23% eksperata i 19% poslovnih ljudi. I doksu kao glavni razlozi zbog kojih ne putuju u su-sedne zemlje navedeni nedostatak novca (64%),motivisanosti (svaki tre}i ispitanik) i bezbedno-sti (svaki peti ispitanik), dobijanje neohodnihviza je tesno povezano sa drugim naj~e{}e navo-|enim razlozima.

Ono {to jo{ vi{e zabrinjava je op{ti trend sma-njivanja putovanja me|u stanovnicima Kosova iSrbije u poslednje tri godine, uglavnom zbogproblema izdavanja isprava, finasijskih ili bez-bednosnih razloga. Samo 15% stanovnika Srbijeje u 2004. godini putovalo u neku susednu ze-mlju u regionu. Za razliku od Kosova, broj onihkoji su putovali u susedne zemlje u poslednjetri godine se pove}ava,20 ali te cifre su jo{ uvekdaleko ispod broja putnika u pro{losti, a desti-

nacije su tako|e promenjene. Destinacije u biv-{oj Jugoslaviji zamenjene su destinacijama u su-sednim zemljama - Ma|arskoj, Rumuniji i Bu-garskoj. Sve u svemu, uprkos povremenimusponima i padovima, regionalna integracija jeusporena.

Nedostatak kontakta sa susedima dalje dopri-nosi postoje}im negativnim percepcijama. Napitanje kako bi opisali nacionalne karakteristikesvojih suseda, ispitanici i sa Kosova i iz Srbijeretko daju odgovor ne znam. Ovo zabrinjava,

imaju}i u vidu da ~ak i oni koji nikada nisu ima-li kontakt sa osobom iz susedne zemlje sprem-no pripisuju svojim susedima neke od ponu|e-nih atributa.

Doslednost u procenama i visok nivo sagla-snoti u percepcijama izme|u op{te populaci-je, studenta, eksperata i poslovnih ljudi je ja-san indikator jakog prisustva stereotipa. U slu-~aju Srbije, sa izuzetkom Makedonije i Albani-je, susedne zemlje koje nisu bile deo biv{e Ju-goslavije ocenjuju se pozitivnije od onih kojesu to bile. Makedonci, Bugari, Rumuni i Ma|a-ri dobijaju najbolje ocene kao susedi, a sta-novnici Kosova (koje najmanje poznaju) oce-njuju se kao lo{i susedi, dok su Hrvati i Bosan-ci u sredini.

Ispitanici sa Kosova imaju sli~na mi{ljenja,ocenjuju}i Albance i Makedonce (one susede sakojima naj~e{}e imaju kontakt) kao najbolje, astanovnike Srbije kao najgore. Ostali susediuglavnom dobijaju srednje ocene, {to potvr|u-je preovla|uju}i nedostatak li~nog iskustva. Ka-ko podaci pokazuju, ispitanici sa Kosova i iz Sr-bije ocenjuju susede iz zemalja u koje su naj~e-{}e putovali kao najbolje, a konzistentno najgo-re ocene daju jedni drugima. Mogu}e je da jeovaj poslednji zaklju~ak rezultat neprekidnihrasprava i manjka informacija.

26

âk i ispitanici koji nikadanisu putovali u susedne zemljespremno prihvataju stereotipeo svojim susedima

20Prema ispitanicima, putovanja u 2002. iznosila su 6 %, 2003. - 11 % a 2004. - 15%.

SSlloobbooddaa kkrreettaannjjaa pprreemmaa EEUU

Putovanja u zemlje EU su u sredi{tu zajedni~-kog interesa stanovnika Srbije i Kosova. Bilo dase radi o putovanju u nove ~lanice EU koje su ususedstvu, kao {to je Ma|arska, zemlje koje }euskoro postati ~lanice, kao {to su Bugarska i Ru-munija, ili u bilo koju drugu zemlju EU25, dobi-janje neophodnih dozvola za putovanja u ove ze-mlje, za nosioce SCG ili UNMIK paso{a, ~esto jenemogu}e.

DDeessttiimmuullaattiivvnnii [[eennggeenn

zzaa SSrrbbiijjuu::Za stanovnike SCG primenjuje se specijalnavizna politika zemalja [engena, budu}i da ze-mlja pripada takozvanim tre}im zemljama, ~i-ji stanovnici moraju posedovati vizu kadaulaze u [engen zonu. Proces dobijanja vizeograni~ava slobodu kretanja. Izgledi za po-bolj{anje sitaucije nisu dobri, jer se ne moèsa sigurno{}u re}i da }e vizni reìm biti izme-njen, uzimaju}i u obzir spor proces integra-cije SCG u Evropu.21

zzaa KKoossoovvoo:: Stanovnici Kosova koji poseduju putne ispra-ve UNMIK-a moraju imati vaè}u [engen vizuza putovanja u zemlje [engen zone. Procesje veoma sli~an onom koji moraju da pro|ustanovnici SCG, osim ~injenice da je u ve}inislu~ajeva oteàn, jer neke zemlje (12) [en-gen zone nemaju diplomatska predstavni{tvana Kosovu.

Na neki na~in, stanovnici Kosova su bili vi{e po-vezani sa EU u skorijoj pro{losti. Uz mnogobroj-nu albansku dijasporu u zemljama EU i zna~ajnome|unarodno prisustvo na Kosovu nakon suko-ba,22 podaci pokazuju da su ispitanici sa Kosovaimali vi{e kontakata sa stanovnicima EU nego saonima iz regiona (na primer, sa Rumunima).

Sa druge strane, Srbija ima zna~ajno manji

procenat populacije koja je bila u prilici da sesretne sa gra|anima EU ili da putuje u zemljeEU. Od ukupnog broja ispitanika, 56% nikadanije putovalo u bilo koju zemlju EU, a ve}inaonih koji jesu, ~inili su to u pro{losti (pre 1990.

godine). Samo 5% je imalo prilike da putuje uzemlje EU u toku 2003. i 2004. godine.

Mogu}nost putovanja u EU nije ujedna~enoraspore|ena me|u populacijom, mada je ve}i-na stanovni{tva upoznata sa viznim zahtevima ipropisima.23 Kako se i moglo o~ekivati, eksper-ti i poslovni ljudi imali su vi{e prilika da putujuu zemlje EU, samo ~etvrtina studenata nije nika-da bila u kontaktu sa stanovnikom EU, a pribli-`no jedna tre}ina imala je kontakte sa ljudima izsamo jedne ili dve zemlje EU.

Pa ipak, za one koji imaju najvi{e {anse da pu-tuju, neizvesnost dobijanja vize igrala je velikuulogu u odustajanju od putovanja. Na primer,gotovo polovina op{te populacije u Srbiji (kao i76% studenata, 70% eksperata, 54 % poslovnihljudi) navodi da su planirali da putuju u zemljeEU u poslednjih pet godina, ali nisu bili u mo-gu}nosti. Ve}ina je navela nedostatak novca kaoglavni razlog za odustajanje od planova, ali zna-~ajan broj navodi tako|e i vizni reìm (35% op-{te populacije, 25% studenata, 43% eksperata i60% poslovnih ljudi).

Vi{e od 40% ispitanika sa Kosova navode ne-dostatak viza kao razlog zbog koga ne putuju uzemlje EU. Stvarno iskustvo na kosovskoj straninagove{tava da, od broja onih koji su planiralida putuju u neku zemlju EU u toku proteklih

27

Izme|u 18-23% ljudi iz Srbije i 40% sa Kosova navodi da jeaktuelni vizni reìm glavnaprepreka za putovanja u zemlje EU

21Pre svega, neophodno je uspostaviti efikasne i funkcionalne mehanizme koordinacije institucija u SCG, na nivou zemalja ~lanica i na nivou dràvne zajed-nice, u vezi vizne politike.22Egzodus vi{e od jednog miliona Albanaca za vreme sukoba 1999. godine i veliki napori me|unarodne zajednice da pruì pomo}, rezultirali su brojnijimkontaktima Albanaca sa EU.23Ve}ina populacije upoznata je sa viznim reìmima za susedne i zemlje EU. Ve}ina je svesna da je viza neophodna za sve zemlje EU (69% ispitanika izSrbije i 78% ispitanika sa Kosova, 81% i 89% studenta iz Srbije i sa Kosova, 84% i 92% eksperata, 90% i 94% poslovnih ljudi).

pet godina, 48% nije bilo u mogu}nosti da pu-tuje. Kada se pogleda analiza specifi~nih seg-menta populacije, te{ko}e su jo{ jasnije - odbi-janje vize navodi 60% studenata, 53% eksperatai 55% poslovnih ljudi.

Predstava o postoje}im te{ko}ama dodatnodoprinosi ovom delimi~no samonametnutomgetu. Iako 11% populacije Srbije ima iskustvo saodbijanjem viza, ve}ina smatra da je prose~noj

osobi te{ko da obezbedi vizu za neku od EU ze-malja. Procenat ispitanika sa Kosova koji su od-bijeni za EU vize je ne{to ve}i od 24%, dok po-stoji generalna saglasnost da je veoma te{ko do-biti vizu. Visoki procenti ilustruju da postoji ja-sno izraèno mi{ljenje o pote{ko}ama vezanimza dobijanje vize, bez obzira na li~no iskustvo.Ovo je naro~ito ta~no u slu~aju studenata; sti~ese utisak da ova grupa izaziva najvi{e podozre-nja kod imigracionih vlasti u zapadnim zemlja-ma, pa zato studenti imaju najvi{e te{ko}a daobezbede vizu. Dobijeni rezultati pokazuju da

82% svih ispitanika u Srbiji i 78% kosovskih Al-banaca smatra da je te{ko dobiti vizu za zemljeEU; 72% ispitanika iz Srbije i 84% sa Kosovasmatra da je glavni problem pribavljanje doku-mentacije koja je neophodna za podno{enjezahteva za izdavanje vize; 69% ispitanika iz Srbi-je i 58% sa Kosova tvrde da je glavi problem ne-dostatak novca.

Prema mi{ljenju ispitanika i sa Kosova i iz Sr-bije, potrebna dokumentacija i novac su najva-`niji elementi u dobijanju vize, dok je, po njiho-vom mi{ljenju, odnos slu`benika u ambasadi odnajmanje va`nosti. Pribavljanje neohodne doku-mentacije (duga~ka procedura) i ~ekanje u re-dovima da bi se prijavili za vizu, ocenjeni su kao

te{ki od strane skoro polovine op{te populaci-je, kao i od zna~ajno visokog procenta studena-ta, eksperata i poslovnih ljudi. Poslednje tri gru-pe smatraju da je najteì deo procedure ~ekanjeu redovima za dobijanje viza, verovatno iz stra-ha da ne}e ispuniti svoje druge obaveze i zbog~esto poniàvaju}e procedure i postupaka sakojima su li~no suo~eni.

Ove te{ko}e dovode do potrage za alternativ-

28

A. Z., student iz Beograda, bioje primljen na studije {ved-skog, kao stranog jezika naFolkuniversitetet uStokholmu. Redovne studijetrebalo je da traju od jula2005. do januara 2006. godinei sastojale bi se od 60 akadem-skih sati u periodu od 4 nedelje, po ceni od 4,500 SEK. A. Z. je podneo{vedskoj Ambasadi uBeogradu sva potrebna doku-menta, uklju~uju}i i potvrduo posedovanju nekretnina.Zahtev za izdavanje vize muje odbijen bez obja{njenja ilipouke o pravnom leku

V. B. je primljena u februaru2003. godine na studije klavira na Hochschule furMusik Detmold AbteilungMunster. Trebalo je dazapo~ne studije u oktobruiste godine. Od trenutka kadaje primljena na studije dokraja septembra, kontinuira-no se prijavljivala za vizui odbijana bez daljih obja{njenja. Na kraju, izgubila je mogu}nost dapoha|a studije u eminentnoj instituciji koja pruà obrazovanje najvi{eg nivoa

nim identifikacionim ispravama, bilo se radi onosiocu UNMIK paso{a koji pribavlja SCG doku-menta mimo leglanih kanala, ili nosiocu SCGpaso{a koji pribavlja paso{ susednih zemalja sakoje imaju {iri pristup EU25. Sve ovo doprinosinedovoljno efikasnom nadgledanju kretanja lju-di i ide u prilog sve ve}oj tendenciji EU da bude“Tvr|ava Evropa”.

Naàlost, nije iznena|uju}e da je dobijanje {en-genske vize teàk zadatak, ~ak i kada se traì radinastavljanja {kolovanja. Pa ipak, naj~e{}e bivajuodbijeni upravo oni koji imaju glavnu ulogu upromenama i integraciji regiona i koji naj~e{}e tra-è vize. To je praksa koja je u suprotnosti sa direk-tivom Evropskog saveta koja se odnosi na promo-visanje pokretljivosti pripadnika tre}ih zemaljaprema Zajednici radi studiranja i usavr{avanja.24

U skladu s tim, ne iznena|uje da su poslediceviznog reìma sa zemljama EU bile procenjenekao {tetne gotovo jednoglasno od strane svih is-pitanika sa Kosova i iz Srbije, u svim oblastima -od ekonomije do sporta. Ve}ina ljudi navodi dabi za njih li~no bilo od velike va`nosti ako ne bimorali da imaju vizu za posetu susednim ze-mljama, a jo{ vi{e ako to ne bi vaìlo ni za odla-zak u zemlje EU.

Najva`nija korist od bezviznog putovanja poregionu i po zemljama EU je prakti~ne prirode(ve}e mogu}nosti putovanja, ~e{}e posete prija-teljima i ro|acima, u{teda vremena itd), ali tu sui op{te vrednosti (ve}a sloboda kretanja, ose}ajpripadnosti gra|anima sveta, ve}e mogu}nostiza razvoj dru{tva) i va`ne profesionalne/poslov-ne mogu}nosti. Iako su pragmati~ni razlozi naj-~e{}e navo|eni, zna~ajan procenat ispitanikaisticao je op{te vrednosti i profesionalne razlo-ge kao najva`nije. Putovanja bez viza u EU i su-sedne zemlje imala bi najve}u vrednost za mla-|i deo populacije.

Postoji visoka saglasnost me|u op{tom popu-lacijom da su najve}i gubitnici zbog sada{njegviznog reìma ljudi koji imaju ro|ake ili prijate-lje u susednim zemljama ili u EU. Studenti, eks-perti i poslovni ljudi ~esto vide sebe kao najve-}e gubitnike u trenutnom viznom reìmu sa su-sednim zemljama, sa naglaskom na zemlje EU.

# I NEKE OD POSLEDICA...

UUttiiccaajj rraazzllii~~iittiihh ppeerrcceeppcciijjaa

Aktuelni grani~ni reìm i manjak pravne usa-gla{enosti o kretanju izme|u Kosova i Srbijeoteàva slobodu kretanja svih stanovnika Koso-va i Srbije. To doprinosi jednoj od najve}ih pro-tivure~nosti u stavovima iznetim u istraìvanju,koja se odnose na bezbednost putovanja ili naodràvanje nepromenjenog stanja. Ose}aj nesi-gurnosti pri putovanjima na Kosovo ili u Srbiju,kao i nesigurnosti manjina na Kosovu, zajednosa nejasnom grani~nom politikom doprinoseose}aju stanovnika Kosova da sada{nji grani~nireìm ima za{titnu ulogu, dok stanovnici Srbijeisti vide kao prepreku.

TTrr`̀ii{{ttee llaa`̀nniihh iisspprraavvaa

Na kosovskoj strani, paso{i UNMIK-a nisu ta-ko korisni kao SCG paso{, SCG paso{ nije takokoristan kao hrvatski paso{, i tako dalje. înje-nica da Srbija ne priznaje paso{e UNMIK-a, za-jedno sa jo{ uvek stigmatizovanim statusomSCG paso{a, rade u korist sivog trì{ta putnihdokumenata. Ovo ne koristi bilo kojoj vladi uregionu u njihovim poku{ajima da dostignustandarde EU u izdavanju li~nih isprava.

UUssppoorraavvaannjjee rreeggiioonnaallnnee iinntteeggrraacciijjee

Broj ljudi koji su putovali u susedne zemljeu protekle tri godine se pove}ava, ali cifre sujo{ uvek daleko ispod broja putnika u pro{lo-sti, a destinacije su tako|e razli~ite. Regionalnaintegracija kao preduslov za {iri proces evrop-skih integracija se usporava. Dramati~ano opa-danje komunikacije u regionu i usporavanjeregionalne saradnje su o~igledni. Ve}ina sta-novnika Srbije i Kosova nije u skorije vremeputovala u bilo koju od zemalja regiona. Ovonije dobar znak u smislu upoznavanja i inter-akcije sa susedima.

29

24U Direktivi Evropskog saveta 2004/114/EC se kaè :

(6) Jedan od ciljeva akcije Zajednice u oblasti obrazovanja je da promovi{e Evropu kao celinu, kao svetski centar vrhunskih studija i profesionalnogusavr{avanja. Promovisanje pokretljivosti pripadnika tre}ih zemalja prema Zajednici radi studija je klju~ni faktor ove strategije. Deo toga je i uskla|ivanjenacionalnog zakonodavstva zemalja ~lanica o uslovima ulaska i boravka gra|ana tre}ih zemalja.

Pod datim okolonostima, a paralelno sa regio-nalnom getoizacijom, prisustvo negativnih ste-reotipa i predrasuda je veoma jako. Oni ne mo-gu biti prevazi|eni bez komunikacije. Situacija}e se te{ko menjati u uslovima izolacije.

NNeeggaattiivvnnoosstt ssttvvaarraa nneeggaattiivvnnoosstt

Dru{tveni pesimizam je preovla|uju}e ose}a-nje u regionu, a posebno u Srbiji. U isto vreme,ispitanici su u velikoj meri svesni va`nosti vezasa ljudima iz drugih zemalja (i regionalno i uokviru EU). Ljudi koji su imali prilike da vi{e pu-tuju, imaju ve}u dozu optimizma u pogledu bu-du}nosti zemlje. I dok su oni koji su imali mo-gu}nosti da putuju verovatno imali bolje obra-zovanje i dru{tveno-ekonomski status, ovo jedobar indikator kako slobodno putovanje moèda uti~e na stavove populacije. I obratno, ogra-ni~enje mogu}nosti putovanja dalje podgrevaose}aj ve}ine populacije na Kosovu i u Srbiji dabudu}nost ima malo toga pozitivnog da im po-nudi.

NNeeggaattiivvnnaa sseelleekkcciijjaa uu sslloobbooddii kkrreettaannjjaa

Odvra}anje od putovanja ili obeshrabrivanjeonih koji èle da putuju, kao {to su poslovni lju-di, studenti i oni sa legitimnim porodi~nim iliprofesionalnim razlozima, dalje umanjuje {ansemirnije tokove razvoja i evropskih integracija zadru{tva Srbije i Kosova. Ve}ina ispitanika ose}ada su oni najve}i gubitnici u trenutnom grani~-nom reìmu, dok su najve}i dobitnici krijum~a-ri, korumpirani carinski slu`benici i politi~ari.Oni koji se naj~e{}e navode kao gubitnici sumladi ljudi. Bez promene ove negativne selekci-je, nema mnogo podsticaja da se igra premapravilima da bi se ostvario napredak.

# ZAKLJU^CI I PREPORUKE

Nemogu}nost stanovnika da putuju izme|uKosova i Srbije, u regionu i van njega, doprino-si odràvanju stereotipa, pesimizmu i te{koj fi-nansijskoj realnosti. Istraìvanje navodi na za-klju~ak da postoje uznemiruju}i trendovi u Sr-biji, na Kosovu i {ire gledano, u regionu. Svako-dnevna briga oko preìvljavanja i op{ti ose}ajpesimizma u pogledu budu}nosti su dominant-na ose}anja. Region koji je pro{ao kroz rat i pre-seljenja stanovni{tva i dalje se dezintegri{e namnogim drugim nivoima. Duboko usa|eni ste-reotipi preovla|uju zbog manjka informacija ikomunikacije.

Stanovnici Srbije slaù se da je veoma va`noosnaìti veze i saradnju u regionu i sa EU. Me-|utim, sve manje va`nosti se pridaje uklanja-nju regionalnih barijera. Kao rezultat, stanov-nici Srbije se sve vi{e upoznaju sa svojim sever-nim susedima, istovremeno razvijaju}i sve ve-}u distancu prema drugim susedima iz biv{eJugoslavije. Situacija na Kosovu je sli~na, sta-novnici se upoznaju sa svojim ju`nim susedi-ma i onima iz EU, vi{e nego sa svojim severnimsusedima. Uz to, nepostojanje razvijene regio-nalne infrastrukture dalje oteàva kretanje lju-di po regionu.

Vizni reìm EU je problem iz nekoliko razlo-ga: profesionalni i poslovni razlozi, prakti~nirazlozi i prepreke u stvaranju zajedni~kih vred-nosti. Ovaj poslednji razlog moè se opisati kaoose}aj pripadnosti svetu, zajedni~ka evropskaperspektiva i zainteresovanost za demokratski iekonomski razvoj regiona. Ljudi se i dalje ose}a-ju zarobljenim u okviru svojih granica, a bezmogu}nosti da ìve kao deo Evrope. Tako }e za-jednica evropskih vrednosti i dalje biti samo re-tori~ko pitanje, a ne realnost za ve}inu stanov-nika Srbije i Kosova.

30

Imaju}i na umu prethodne zaklju~ke, prepo-ru~ujemo:

ZZvvaannii~~nniicciimmaa uu BBeeooggrraadduu ii PPrrii{{ttiinnii…......

KKrreettaannjjee iizzmmee||uu SSrrbbiijjee ii KKoossoovvaaRaskorak u stavovima izme|u ispitanika sa

Kosova i iz Srbije nagove{tava da obe vlade mo-raju imati politi~ku volju da re{e prakti~ne pro-bleme koji oteàvaju trenutno kretanje ljudiunutar i izme|u Kosova i Srbije. Postoji o~igle-dan zajedni~ki interes u regulisanju izdavanja ipriznavanja li~nih dokumenata, koji je od pre-sudne va`nosti za slobodu kretnja ljudi, spre~a-vanje ilegalnih migracija i trgovine ljudima, kaoi za unapre|enje poloàja Kosova i Srbije u pre-govorima sa EU.

# SSlloobbooddaa kkrreettaannjjaa lljjuuddii ttrreebbaa ddaa ppoossttaannee tteehh-nnii~~kkoo,, aa nnee ppoolliittii~~kkoo ppiittaannjjee uu pprreeggoovvoorriimmaaoo ssttaattuussuu KKoossoovvaa:: Dijalog izme|u vlasti u Sr-biji i na Kosovu o harmonizaciji doma}ih za-kona sa evropskim zakonima o slobodi kre-tanja mora da zapo~ne {to pre, a na ovo tre-ba gledati kao na dopunu, a ne kao na re-zultat pregovora o statusu Kosova. U ovomsmislu, pozivamo obe vlade da:

Usvoje novi paket zakonskih propisa (izoblasti viznog reìma, migracija, azila i inte-grisanog upravljanja granicama i informaci-onim sistemima), prema evropskim stan-daradima i da razviju plan reformi koji bi seprimenjivao od strane sprskih i kosovskihvlasti simultano sa pregovorima o statusu.

# PPrriizznnaavvaannjjee iisspprraavvaa UUNNMMIIKK-aa:: Stanovnici Ko-sova su sputani svojim putnim ispravama.Odbijanje Srbije da prizna putne ispraveUNMIK-a je daleko najve}i problem. Prizna-vanje ovih isprava od strane Srbije bi u veli-koj meri olak{alo putovanja izme|u Kosovai Srbije i unutar ove dve teritorije (ove is-prave su ve} priznate od strane drugih ze-malja u regionu).

KKoorraaccii pprreemmaa ppoossttiizzaannjjuu oovvoogg cciilljjaa uukklljjuu~~uujjuu::

Zakonodavstvo Republike Srbije treba pri-lagoditi na taj na~in da odrazi stvarneokolnosti, kroz usvajanje novih zakona opaso{ima i dràvljanstvu.

Priznavanje isprava UNMIK-a od straneRepublike Srbije.

Jasne recipro~ne mere kosovskih vlasti dabi se unapredila sigurnost kosovskih Srbai drugih manjina, kao i Srba koji ulaze iostaju na teritoriji Kosova.

# UUvvoo||eennjjee bbiioommeettrriijjsskkiihh iiddeennttiiffiikkaacciioonniihh iiss-pprraavvaa:: Iskustvo iz Bugarske i Rumunije po-kazuje da uvo|enje stroìh standarda za li~-ne isprave moè zna~ajno doprineti ponov-nom razmatranju viznog reìma od straneEU. Pozivamo Srbiju i Kosovo da iskoriste iizvuku pouke iz pozitivnog iskustva sused-nih zemalja koje su napravile jasan napre-dak na polju grani~ne kontrole, viza i regio-nalne saradnje, {to im je omogu}ilo da bu-du stavljene na belu {engensku listu.

VVllaaddaammaa uu rreeggiioonnuu jjuuggooiissttoo~~nnee EEvvrrooppee…......

# OOllaakk{{aavvaannjjee vviizznnoogg rree`̀iimmaa uu rreeggiioonnuu:: Olak-{ice za putovanja po regionu, na osnovu ak-tuelnih UNMIK-ovih i SCG viznih zahteva,trebalo bi da bude prioritet za vlade u regio-nu kao demonstracija podr{ke regionalnim ievropskim integracijama. Ukidanje dugotraj-ne i skupe procedure procesuiranja viza zaputovanja u susedne zemlje trebalo bi da uvelikoj meri doprinese pove}anju broja pu-tovanja u regionu jugoisto~ne Evrope.25

Zemlje u regionu, koje su podvrgnutestriktnom viznom reìmu EU, trebalo bida naprave zajedni~ki front i platformu zaliberalizaciju kretanja unutar regiona i uodnosima regiona prema EU.

# RReeggiioonnaallnnaa ppooddrr{{kkaa lliibbeerraalliizzaacciijjii vviizznnoogg rree`̀ii-mmaa EEUU:: region jugoisto~ne Evrope u celini bi

31

25Autori potpuno podràvaju nedavnu preporuku CEPS-a “o razvijanju regionalnih {engenskih aran`mana, kojima bi ~itav region jugoisto~ne Evrope, biloda se radi o zemljama ~lanicama ili ne, postao oblast bez viza”. CEPS Neighborhood Watch, Broj 9, oktobar 2005, kao i sli~ni stavovi izneti u upravo objavljenom izve{taju Me|unarodne krizne grupe (ICG).

imao koristi ukoliko bi se geto unutar getarasformirao. Zbog toga apelujemo na zemljeregiona (posebno na zemlje ~lanice EU - Ma-|arsku, Gr~ku i dr) da podrè stanovnike Sr-bije i Crne Gore i Kosova u njihovim zalaga-njima za liberalizaciju viznog reìma EU.

# PPooddrr{{kkaa vvllaaddaa uu rreeggiioonnuu {{iirroojj iinntteerraakkcciijjii ssoo-cciijjaallnniihh ggrruuppaa:: Vlade u regionu trebalo bida podrè i podstaknu svoje obrazovne ikulturne institucije da ostvaruju kontakt sasvojim kolegama iz regiona. Najva`nija gru-pa sa kojom treba uspostaviti kontakte sumladi, po{to oni pokazuju najve}u sprem-nost da odbace sterotipe. Jednostavne merekao {to su organizovanje grupnih putova-nja, bile bi korak prema stvaranju regional-nog razumevanja. Ovim problemom trebalobi se baviti kroz bolju komunikaciju i ideti-fikovanje zajedni~kih interesa u razli~itimoblastima i kroz ja~anje regionalnog kon-teksta za re{avanje zajedni~kih problema.Regionalne vlade tako|e mogu podràti iinicirati projekte od regionalnog interesana nivou vlada, nevladinih organizacija iuniverziteta.

VVllaaddaammaa EEUU…......

# PPooddrr{{kkaa tteehhnnii~~kkiimm pprroocceessiimmaa hhaarrmmoonniizzaacciijjeevviizznniihh rree`̀iimmaa ppaarraalleellnnoo ssaa ppoo~~eettkkoomm pprreeggoo-vvoorraa oo ssttaattuussuu:: Obezbediti jasne mehanizmeda bi se pregovori o statusu fokusirali naharmonizaciju viza za Kosovo i Srbiju, kaodeo izgradnje me|usobnog poverenja u ra-noj fazi pregovora.

# UUssvvaajjaannjjee ppoolliittiikkee ppoozziittiivvnnee ddiisskkrriimmiinnaacciijjeepprriilliikkoomm iizzddaavvaannjjaa EEUU vviizzaa:: Stanovnici regio-na ne bi trebalo da budu ka`njeni zbog po-na{anja kriminalnih grupa u njihovim dru-{tvima i uskra}eni za slobodu kretanja u ze-maljama EU.26 U skladu s tim, apelujemo naEU da uvede politiku “pametnih viza” za Sr-biju i Kosovo, kojom bi se prednost davalastudentima, poslovnim ljudima i onima koji

}e biti klju~ za izgradnju svojih zemalja. Ma-nje striktan vizni reìm EU zemalja - poseb-no za eksperte, poslovne ljude i studentepomogao bi u ublaàvanju ose}aja izolacije,a olak{ao i ubrzao proces evropskih integra-cija u regionu. Perspektiva slobodnog kreta-nja ljudi (~ak i nekih glavnih ciljnih grupa)po regionu i u EU bi bila od velike pomo}iza unapre|enje kontrole granica i smanje-nje ilegalnih tokova roba i ljudi.

# PPrruu`̀aannjjee tteehhnnii~~kkee ii ffiinnaannssiijjsskkee ppooddrr{{kkee zzaauunnaapprree||nnjjee vviizznnoogg rree`̀iimmaa:: Uvo|enje bio-metrijskih li~nih karti i drugih vidova kon-trole u reìmu prelaska granice i viznom re-ìmu, zahteva}e zna~ajnu podr{ku zemaljaEU. Ovim èlimo da ohrabrimo EU, da bilopod pokroviteljstvom Pakta za stabilnost ilidrugih regionalnih mehanizama, pomogneu paralelnoj harmonizaciji i unapre|ivanjuu ovoj oblasti.

32

26Kako je zaklju~ila Me|unarodna komisija za Balkan u svom Izve{taju “Balkan u evropskoj budu}nosti”, objavljenom 2005: "Politika ‘pametnih viza‘ EUkoja otvara granice za omladinu i poslovne ljude sa Balkana, a zatvara ih za kriminalce, treba da bude u samom centru politike koja }e mobilisati podr{kuza izgradnju zemalja ~lanica EU na Balkanu.”

33

Zidovi Balkana su legendarni, bilo da su to kameni zidovi Koso-va ili plotovi u Vojvodini. Ovi zidovi imaju svoju svrhu i nisu, sa-mi po sebi, problem. Pa ipak, barijere i reìmi koji navodno {titei pomaù, zapravo oteàvaju me|usobne veze neophodne za raz-voj evropske i regionalne integracije.

Odsustvo slobodne trgovine ograni~ilo je trgovinu i ekonomske{anse regiona, pruàju}i malo motivacije za legalan transfer roba,odgovornu carinsku i grani~nu slu`bu, ili za rast tako potrebnihposlovnih aktivnosti u regionu. U isto vreme, nemogu}nost sta-novnika Srbije i Kosova da putuju po Kosovu i Srbiji, po celom re-gionu i EU, poja~ava mentalitet geta, koji podsti~e nacionalni eks-tremizam i populizam, pruàju}i ve}i podstrek podelama u regio-nalnim odnosima, nego konstruktivnim vezama zasnovanim nazajedni~kim interesima.

Po~etak pregovora o statusu Kosova je istorijska {ansa da se iz-grade putevi koji }e spajati, a ne zidovi koji }e razdvajati. Na ovepregovore treba gledati kao na otvaranje {ireg procesa pregovoraoko zajedni~kih interesa u oblasti trgovine i kretanja ljudi. Po{to}e pregovori o statusu verovatno biti deo dugotrajnog procesa,veoma je va`no da i Srbija i Kosovo preuzmu svoj deo odgovorno-sti za }orosokak u kom se trenutno nalaze sloboda kretanja robai ljudi. Pregovori o statusu }e se najverovatnije odvijati u fazama,~iji ishod ne}e biti obeleèn pristrasnim re{enjima u korist jedneili druge strane. To ukazuje da bi nepromenjeno stanje u oblastiviznih i trgovinskih reìma moglo doprineti ugroàvanju napretkakoji bi pregovori o statusu trebalo da donesu.

Zato je od klju~nog zna~aja politi~ka volja da se izmene i ispra-ve nedoslednosti koje postoje u sada{njem trgovinskom i viznomreìmu i da to pre svega u~ine vlade Kosova i Srbije. Ali ona mo-ra biti podràna jasnom spremno{}u regiona da prihvati i po-mogne Kosovu i Srbiji u naporima za {irim regionalnim integra-cijama i za postizanjem evropskih standarda. EU i me|unarodnazajednica imaju i dalje ulogu klju~nih igra~a u pove}anju slobo-da u regionu. Podr{ka da se pregovara~ki proces ostvari kao pro-ces sa jasnim ciljevima i regionalnim dobitnicima, posluì}e nanajbolji na~in interesima Srbije, Kosova, zemalja jugoisto~neEvrope i same EU. Iskoristiti pregovore o statusu da bi se preva-zi{ao status quo je od presudne va`nosti za ru{enje geta u okvi-ru balkanskog geta.

# ZAKLJUÂK

34

# DODATAK A

PPrrvviihh 1100 ggrruuppaa pprrooiizzvvooddaa uu ttrrggoovviinnii iizzmmee||uu KKoossoovvaa ii SSrrbbiijjee uu 22000044.. ii pprrvvoomm kkvvaarrttaalluu 22000055.. ggoodd.. uu 000000''eeuurroo

Uvoz Kosova iz Srbije

Grupa proizvoda 2004 - godi{nje Br. Grupa proizvoda 2004 - godi{nje

Blokovi i cigle 16,236 1 Vino 725

P{enica i bra{no 10,946 2 Tepisi 646

\ubrivo 9,025 3 Grejna tela 609

Osve`avaju}a pi}a 8,376 4 Staro gvo`|e 463

Drugi gra|evinski materijal 7,712 5 Lekovi 404

Cement i kre~ 6,324 6 Name{taj 189

Crep 6,322 7 Amortizeri 184

Plasti~ni proizvodi 4,929 8 150

Izvor: UUNMIK-oova ccarinska bbaza ppodataka

Higijenski proizvodi 2,344 10 Stari papir 77

4,225 9 Gvozdene cevi 127

Izvoz Kosova u Srbiju

Br.

123456

7

8

9

10

Oprema za snimanje i drugo

Kukuruz i hranaza `ivotinje

# PRAVNI PREGLED SLOBODE KRETANJA

PPrraavvnnii ookkvviirr sslloobbooddee kkrreettaannjjaa nnaa KKoossoovvuu

Postoji brojno skromna, ali jasna, pravnaosnova koja se ti~e kretanja osoba na Kosovo isa Kosova. Prema Ustavnom Okviru1 pitanjekretanja lica spada u nadle`nost me|unarod-ne administracije (Ujedinjene nacije). U svetluovakvog ustanovnog re{enja, kretanje osobasa Kosova i na Kosovu reguli{e se propisimaUNMIK-a i podzakonskim aktima. U vezi sa po-delom odgovornosti civilnih i bezbednosnihsektora me|unarodne administracije, specijal-ni predstavnik generalnog sekretara UN u do-govoru sa glavnokomanduju}im KFOR-a i po-licijskim komesarom UNMIK-a odre|uje auto-rizovane grani~ne prelaze.

Prema Propisu br. 2001/10,2 linija razgrani-~enja izme|u Kosova i Srbije je klasifikovanakao granica i prelaz van nje krivi~no je ka`njiv.Propis br. 2005/16 je klju~ni pravni akt kojidetaljno reguli{e kretanje ljudi na Kosovu i saKosova, uklju~uju}i i one koji prelaze prekoprelaza du` granice sa Srbijom. Ovaj akt utvr-|uje uslove koji moraju biti ispunjeni pri ula-sku na Kosovo, razli~ite kategorije ulazaka iboravka, pouke za slu~aj zabrane ulaska itd.Uz to Propis detaljno opisuje uslove za statusizbeglica i sli~na pitanja.

Prethodno pomenut Propis (2005/16) detalj-no navodi lica koje mogu u}i na Kosovo i ima-ti neograni~eni boravak, uklju~uju}i i ona ko-ji su nosioci putne isprave UNMIK-a, nosiocili~ne karte koja dokazuje da je lice stanovnikKosova, ~lan porodice, lica ispod 18 godina ilisupru`nik, ili osobe koje imaju ovla{}enjenadle`nih vlasti da mogu neograni~eno da bo-rave na Kosovu. Uz ovo Propis navodi jo{ jed-nu kategoriju osoba bez prakti~ne razlike uvezi njihovog ulaska i prava da neograni~enoborave na Kosovu u odnosu na one kategorije

koje su ve} spomenute - svi oni koji imajuputnu ispravu ili li~nu kartu Dràvne Zajedni-ce Srbije i Crne Gore prakti~no imaju ista pra-va kao stanovnici Kosova.

Sve druge katogorije osoba mogu, u trenut-ku ulaska, traìti odobrenje da ostanu i privre-meno borave na Kosovu. Dok Propis 2005/16utvr|uje uslove koje takve kategorije treba daispune, on tako|e navodi okvir koji upravljadiskrecionim pravom grani~nih slu`benika itemelj na osnovu kog izvesne radnje vazane zaulazak na Kosovo i kretanje po Kosovu moguda budu uskra}ene. Pravni lek se garantujeonima kojima se uskrati ulazak ili odobrenjeda u|u i ostanu na Kosovu, onima kojima jeuskra}en ili ukinut izbegli~ki status, ili licima~ija su putna dokumenta zaplenjena. Sve po-menute kategorije imaju pravo da donete od-luke budu razmotrene od strane suda.

PPrraavvnnii ookkvviirr sslloobbooddee kkrreettaannjjaa uu SSrrbbiijjii

Propisi Dràvne zajednice Srbije i Crne Go-re (SCG) i Republike Srbije koji se odnose naslobodu kretnja su: Zakon o dràvljanstvu, Za-kon o putnim ispravama jugoslovenskih drà-vljana, Zakon o kretanju i boravku stranaca,Zakon o azilu SCG, Uredba o kontroli prela-ska administrativne linije.

Zakon o dràvljanstvu Republike Srbije (Slu-`beni List SRJ, br. 24/94, 28/96, 68/2002, Slu-`beni List SCG br.12/2005) defini{e da gra|a-ni Republike Srbije, bez obzira na etni~ku pri-padnost, sti~u dràvljanstvo Republike Srbijeporeklom, ro|enjem na teritoriji RepublikeSrbije, prijemom i prema me|unarodonimugovorima. Do prestanka dràvljanstva dolaziotpustom, odricanjem, sticanjem dràvljan-stva druge dràve ~lanice i prema me|unarod-nim ugovorima. Uzimaju}i u obzir da aktuelniZakon o dràvljanstvu ne defini{e okolnostikoje postoje na teritoriji Kosova, moè se sma-trati da su, u pravnom poretku, gra|ani Koso-va u isto vreme gra|ani i dràvljani Republike

35

1Propis br.2001/9 Ustavnog okvira za Privremenu vladu Kosova.2Amandman Propisa 2003/18.

# DODATAK B

Srbije, osim ako nije do{lo do nekog od razlo-ga za prestanak dràvljanstva. Ovo prakti~nozna~i da kao gra|ani Republike Srbije oni ima-ju pravo da se slobodno kre}u i sva drugaustavom i zakonom garantovana prava.

Zakon o putnim ispravama jugosovenskihgra|ana (Slu`beni List SRJ br. 24/94, 28/96,68/2002, i Slu`beni List SCG br. 12/2005) re-guli{e pitanja putnih isprava i viza za jugoslo-venske gra|ane koji putuju u inostranstvo, vr-ste putnih isprava i viza i na~in njihovog izda-vanja.

^lan 15. Zakona utvr|uje da organ unutra-{njih poslova izdaje paso{, grupni paso{ i vizesaglasno propisima. Ovaj organ izdaje paso{e~iji je rok vaènja deset godina. Dokumentakoja gra|anin li~no mora da podnese Mini-starstvu unutra{njih poslova ili diplomatsko-konzularnim predstavni{tvu SCG u inostran-stvu su: izvod iz mati~ne knjige ro|enih, uve-renje o dràvljanstvu, prethodni paso{ SRJ (uslu~aju da gra|anin poseduje takav paso{, tj.ukoliko zahtev za uzdavanje paso{a ne podno-si po prvi put), tri fotografije i dva popunjenaformulara za izdavanje putne isprave.

Paso{i se izdaju na period od 10 godina (do14 godine), od 5 godina (vojni obveznici) i 2godine (de~ji paso{ i upis deteta u paso{ rodi-telja). Preduslov za dobijanje paso{a je pose-dovanje li~ne karte za koju se dokumnta mo-raju predati u mestu prebivali{ta. Ovo pitanjereguli{e se Zakonom o li~noj karti.

Organ unutra{njih poslova u obavezi je daodgovori na prijavu u roku od 15 dana. Odbi-janje zahteva je mogu}e u slu~ajevima kada seprotiv podnosioca prijave za izdavanje putneisprave vodi krivi~ni postupak, ukoliko je liceosu|eno na bezuslovnu kaznu zatvora duùod tri meseca, ukoliko je licu bila uskra}enasloboda kretanja radi spre~avanja epidemije i,ukoliko je to neophodno, radi odbrane zemljeu slu~aju da je progla{eno ratno stanje, stanjeneposredne opasnosti ili vanredno stanje.

Jugoslovenski dràvljani (termin u pravnojupotrebi zapravo podrazumeva gra|ane Dr-àvne zajednice Srbije i Crne Gore) mogu ima-ti samo jednu putnu ispravu istog tipa. Uzima-

ju}i u obzir gore pomenuta re{enja iz Zakonao putnim ispravama jugoslovenskih dràvlja-na, moè se uo~iti da postoji jasna proceduraizdavanja putnih isprava i da, u ograni~enomokviru definisanom zakonom, licu koje se pri-javljuje za izdavanje putne isprave taj zahtevmoè biti odbijen.

Kako je najve}i broj javnih i mati~nih knjigasa Kosova dislociran sa teritorije Kosova, sta-novnici Kosova kojima su potrebna, ili koji è-le da steknu dokumenta neophodna za izdava-nje paso{a, zamenu ili produènje vaènja ve}izdatih dokumenta (li~nih karti i putnih ispra-va) ili èle da steknu plavi paso{, mogu to dau~ine u dislociranim organizacionim jedinica-ma Ministarstva unutra{njih poslova Republi-ke Srbije koja se nalaze na teritoriji Srbije.

Za putne isprave koje izdaju diplomatsko-konzularna odelenja SCG, napla}uje se kon-zularna taksa prema Zakonu o saveznim admi-nistrativnim taksama (Slu`beni List SRJ br.81/94, 61/95, 63/96, 29/97, 12/98, 59/98,44/99, 74/99, 73/2000, 21/2001 i 71/2001).

Zakon o kretanju i boravku stranaca3 reguli-{e pitanja definisanja stranaca, njihovog bo-ravka, prijavljivanje boravi{ta i prebivali{ta, is-prava za dokazivanje identiteta, evidencije inadzorne organe koji se bave ovim pitanjima(uredi za unutra{nje i spoljne poslove). Stran-cu moè biti uskra}en ulazak u SCG (zakonkoristi staro ime SFRJ), a dràva mu moèograni~iti ili zabraniti kretanje iz razloga za{ti-te javnog poretka i interesa odbrane zemlje,kao i zbog razloga koji proisti~u iz me|una-rodnih odnosa.

Uredba o kontroli prelaska administrativnelinije (Slu`beni List SRJ 41/2002) defini{e me-sta na kojima je dozvoljen prelazak admini-strativne linije. Dozvola za kretanje i boravaklica na administrativnoj liniji izdaje se samo zaobradu imanja, ispa{u stoke, lov i ribolov, eks-ploataciju {uma i drugih prirodnih bogatstava.Lice koje prelazi ili boravi na adminsitrativnojliniji je u obavezi da postupa u skladu sa na-redbama nadle`nog organa (Ministarstvo unu-tra{njih poslova Republike Srbije) i Zdruènihsnaga bezbednosti.

36

3“Slu`beni List SFRJ" br. 56/80, uz dodatak amandmana objavljenih u “Slu`benom Listu SFRJ” br. 53/85, 30/89, 26/90; "Slu`beni List SRJ" br. 24/94, 28/96,68/2002; "Slubeni List SCG" br. 12/2005.

Prelazak administrativne linije izme|u Srbijei Kosova je mogu} na devet lokacija koje kon-troli{e Ministarstvo unutra{njih poslova Repu-blike Srbije. Iako srpska policija kontroli{eove prelaze, kao i druge grani~ne prelaze, ko-ordinacija rada dràvnih organa i druge poslo-ve vezane za pograni~ni reìm obavlja Mini-starstvo spoljnih poslova SCG zajedno sa mi-nistarstvima unutra{njih poslova republika.

Kada se razmatra grupa zakona koji se baveslobodom kretanja, neophodno je govoriti i oregulativi koja se odnosi na pitanje azila.Skup{tina SCG je 21. marta 2005. godineusvojila Zakon o azilu (Slu`beni List SCGbr.12/2005) kojim se reguli{e pitanje azila,stranaca, lica koja traè azil i osoba sa prizna-tim izbegli~kim statusom. Zakon daje pravostrancima da se prijave za azil, a nadle`ni or-gan odlu~uje o zahtevu u zakonom propisa-nom roku. Za vreme procedure odobravanjaazila, zabranjena je bilo koja vrsta diskrimina-cije, deportacije ili vra}anja u pre|a{nje sta-nje, a sigurnost podataka se garantuje, kao ijedinstvo porodice i saradnja sa Visokim ko-mesarijatom za izbeglice. Zakon odre|uje dase licima koja traè azil i izbeglim licima ga-rantuje pravo boravka i potpuna za{tita u skla-du sa zakonom, uklju~ivanje u dru{tvo i hu-manitarna za{tita, {to bez sumnje doprinosiostvarivanju prava slobode kretanja.

U oblasti viza, klju~nu odluku doneo je Sa-vet ministara SCG 29. maja 2003. godine. Od-luka o ukidanju viza za ulazak i boravak u Sr-biji i Crnog Gori defini{e trenutnu viznu poli-tiku SCG. Prema odluci Saveta ministara SCG,ukidaju se vize za ulazak i boravak na teritori-ji SCG u periodu od 90 dana za sve putne is-prave za dràvljane svih 25 EU zemalja, kao idràvljane [vajcarske, Norve{ke, Islanda, Mo-naka, Lihten{tajna, Vatikana, Andore, San Ma-rina, Izraela, Hrvatske, SAD, Kanade, Singapu-ra, Republike Koreje, Australije i Novog Zelan-da.

37

38

IIzzddaavvaa~~ Freedom House Evropski pokret u Srbiji Kosovski institut za politi~ka istra`ivanja i razvoj

AAuuttoorriiJelica Mini} Predrag Bjeli} Maja Bobi} Svetlana Logar Bisera [e}eragi} Dragan Lukovi}

NNaasslloovv oorriiggiinnaallaaA Joint European Vision: Free Movement for Goods and People in Kosovo and Serbia

PPrreevvoodd Lidija Babovi}

LLeekkttuurraa Jelica Mini}Maja Bobi}

DDiizzaajjnn ii pprriipprreemmaa zzaa {{ttaammppuuMilo{ Sin|eli}

[[ttaammppaa DataponsSkoplje, Makedonija

TTiirraa`̀ 500 primeraka

Genc Krasniqi Agim Demukaj Ilir Dugolli Leon Malazogu Lulzim Peci

zajedni^ka evropska vizijað -...

Documents