zekİ velİdİ togan mİllİyetÇİlİk ve tarİh yazimi

7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI

1/231

TCANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI

(SYASET BLM)

ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI

Yksek Lisans Tezi

ada GRC

Ankara-2009


2/231

TCANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI

(SYASET BLM)

ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI

Yksek Lisans Tezi

ada GRC

Tez Danman

Do.Dr. Ayhan YALINKAYA

Ankara-2009


3/231

b


4/231

TRKYE CUMHURYETANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etikdavran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kuralve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce vesonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyanederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencininAd ve Soyad

mzas


5/231

Teekkr

Tez almam srasnda, eletirel deerlendirmeleri ve nerileriyle bana yol gsteren Do. Dr.

Ayhan Yalnkayaya, btn emekleri iin Joe Strummera ve Yurtii Yksek Lisans Burs

Program kapsamnda tezimi destekleyen Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu

(TBTAK)-Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlna (BDEB) teekkr ederim.


6/231

i

NDEKLER

GR....................................................................................................................................1

BRNC BLM

Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi

1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar...............11

1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm.....................................................................22

1.3.) Cumhuriyet Dneminde Ulusal Tarih Yazm...........................................................39

1.4.) Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Tarih Yazmn Etkileyen Akmlar.......................52

KNC BLM

Trk Milliyetilii ve Togan

2.1.) Zeki Velidi Togann Yetitii Ortam ve 1917 ncesi Faaliyetleri............................59

2.2.) dil(Volga)-Ural ve Trkistann Siyasi Yaps..........................................................65

2.3.) Togann Siyasi Faaliyetleri.......................................................................................82

2.3.1.) Togann Volgadaki Siyasi Mcadelesi...............................................................82

2.3.2.) Trkistan Milli Birlii ve Sonraki Giriimler....................................................85

2.3.3.) Ulu Trkistan Projesi.......................................................................................90

2.4.) Togann Trk Milliyetiliindeki Etkisi ve Konumu................................................92

2.4.1.) Rusya Kkenli Aydnlar Kua...........................................................................92

2.4.2.) Togann Turanc Akm zerindeki Etkisi...........................................................96

2.4.3.)kinci Dnya Sava Srasnda Trkiyedeki Pantrkist Faaliyetler....................101

2.5.) Akademik Faaliyetler ve Dergi Yazlar..................................................................125

2.5.1.) Anti-Bolevizm, Anti-Komnizm ve Trkiyede Solun Faaliyetlerine likin

Dnceleri............................................................................................................................127


7/231

ii

2.5.2.) Sovyet Kltr ve Dil Politikalar Hakkndaki Dnceleri...................................130

2.5.3.) Trkistan (Davas) Hakkndaki Yazlar................................................................132

NC BLM

Bir Tarihi Olarak Togan: Pantrkist Bir Ulusal Tarih Yazm

3.1.) Trk Tarih Tezinin Genel Hatlar ve Trk Tarih Kongresine Giden Sre...............138

3.1.1.) Yeni Bir Tarih Tezine Duyulan htiya................................................................139

3.1.2.) Trk Tarihinin Ana Hatlar...................................................................................140

3.1.3.) Resmi Tarih le lgili Daha Sonraki Faaliyetler...................................................147

3.2.) Birinci Trk Tarih Kongresi: Eletiriler, Tartmalar, Sulamalar.............................150

3.2.1.) nanla Kprl Arasnda Kaynaklarn Yetersizlii zerine Gittike Clzlaan Bir

Tartma..................................................................................................................................152

3.2.2.) Reit Galipin Teblii ve Sonrasnda Yaanan Kuraklk Tartmas....................157

3.2.3.) Sadri Maksudinin Teblii ve Sonrasnda Alevlenen Tartma ...........................165

3.3.) Togann Tarih Anlay.............................................................................................176

3.3.1.) Trklerin Anayurtlarndan Gleri...................................................................179

3.3.2.) l Sistemi ve Yasa........................................................................................186

3.3.3.) Kay-Kay Tartmas.........................................................................................191

3.3.4) Osmanl Devletinin Kuruluu Meselesi................................................................195

SONU................................................................................................................................205

KAYNAKA.....................................................................................................................213

ZET....................................................................................................................................221

SUMMARY........................................................................................................................223


8/231

Giri

Trkiyenin kltr ve siyaset hayatna yle ya da byle katk yapm Rusya gmeni aydnlar

kuann bir yesi olarak Ahmet Zeki Velidi Togan, kltr ve tarih sahalarnda kendine zg

Pantrkist bir sylemin savunucusu olmutur. Bununla beraber Togan, esasen Trkiyede

Turanc harekette oynad rolle tannmaktadr. Togan, Fuad Kprl ile birlikte Darlfnun

(stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesinde hocas olduu Turancln en nl

kiiliklerinden Nihal Atszn siyasi fikirlerinin geliiminde etkili olmutur. 1930larda

Atszn fikri nderliinde ortaya kan Turanc akm, kinci Dnya Sava srasnda

etkinliini artrmtr. Bu dnemde Turanclar bir yandan sol kesimle giderek sertleen bir

mcadeleye girimi dier yandan Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi iin aba sarf

etmitir. Tek-parti dnemi boyunca hkmetin kontrol altnda olmayan hibir siyasi harekete

izin verilmemesi nedeniyle Turanc faaliyetler daha ok dergi, kitap gibi yollarla genlerin

Turanc fikirlerle tantrlmasna younlamtr. Togan da bu dnemde yazd makalelerle

Turanc dergilerin nemli simalarndan biri olmutur.

Bununla beraber Togann kinci Dnya Sava srasndaki politik faaliyetleri dergilerdeki

yazlarndan ibaret deildir. Ayrca sava sresince Nazilerle temaslarda da bulunmutur.

Almanyann SSCBye saldrs, Pantrkist evrelerde olumlu karlanm, Togan da Orta

Asyadaki Trk kkenli topluluklarn bamszlklarn salamak iin Nazilerin SSCB

karsndaki olas bir zaferinden yararlanmak istemitir. Ancak gerek Togann giriimleri

gerekse Trkiyedeki Turanc faaliyetleri, savan Almanlarn yenilgisiyle sonulanacann

belli olmasnn ardndan hkmet emriyle balayan kovuturmalarla son bulmu, Togan

Turanc hareketin ileri gelenleri ile birlikte nl Irklk-Turanclk Davasnda

yarglanmtr.


9/231

2

Trkiyede bulunduu dnemde, Togann Rusyadaki Trk kkenli topluluklarn

bamszl amacyla yapt aktif politik giriimler, lkeye ilk geldii yllar hari kinci

Dnya Sava dnemiyle snrl kalmtr. Esasen Togann hayatnn byk blm tarih

almalaryla gemitir. Bununla birlikte Trk tarihini modern bilimsel yaklamlar

erevesinde btncl birekilde ele almaya alan Togann tarihi kimlii de cumhuriyet

rejimiyle sorunlar yaamasna neden olmutur. 1932de dzenlenen Birinci Trk Tarih

Kongresinde sergiledii, Trk Tarih Tezine ynelik muhalif tutumu, lkeyi terk etmesine ve

yaklak yedi yl kadar yurtdnda yaamak zorunda kalmasna yol amtr.

Togan, gerek kongre ncesinde gerekse kongrede gen cumhuriyetin resmi ideolojisinin ina

sreci iin kritik bir neme sahip olan ulusal tarih yazmnn ieriine iki ynden kar

kmtr. Bunlardan birincisi, ulusal tarih yazmnn yeterli bilimsel dayanaktan yoksun

olduuna dair uyarlarn ifade etmektedir. Kar kt ikinci ve daha nemli nokta ise, Trk

Tarih Tezi kapsamnda ortaya atlan nermelerin, Orta Asyadaki Trk topluluklara ynelik

(ister siyasal ister kltrel bir nitelie sahip olsun) her tr Pantrkist giriimi olanaksz klan

ieriidir.

Togan, hem bir tarihi hem de nemli bir milliyeti figrdr. Siyasi dncelerinin ilk

olutuu dnemlerden itibaren tarih almalarna younlam, zamanla bu alanda kendisini

hatr saylr bir ne kavuturan akademik bir kariyer elde edecek kadar uzmanlamtr.

Ancak Togan, ayn zamanda Rusyadaki i savata Bakurt milliyetilerinin nderidir. Siyasi

faaliyetleri daha sonra da devam etmi, bata Bakurtlar olmak zere Rusyadaki Mslman-

Trk topluluklarnn bamszl iin almaya devam etmitir. Politik faaliyetleriyle tarihi


10/231

3

kimliinin ayn anda varln srdrmesi, bir bakma bu ikisinin birbirini tamamlyor oluu,

Togan ilgin bir figr haline getirmektedir.

Esasen tarih yazm ile milliyetilik, ou durumda birbirlerini derinden etkileyen olgular

olmulardr. Bu durum Trk milliyetiliinde de belirgindir. Hatta dou anndan itibaren

Trk milliyetiliinin tarih almalaryla i ie gelitii grlmektedir. Bu anlamda Trk

milliyetilii asndan tarih yazm belirleyici olmutur.

Tezimin birinci blm, ite bu ilikisellie odaklanmaktadr. Trk tarihi hakknda ou

yabanclara ait olan eserlerin, 19. yyn sonunda Trk milliyetiliinin douuna zemin

hazrlay ve Trk milliyetiliinin gelimesine paralel birekilde ulusu bir tarih yazmnn

ortaya knn anlatld bu blmde cumhuriyet dneminin ulusal tarih yazmnn ve

milliyetiliinin Osmanl dneminden devrald dnsel birikim incelenmektedir. Trk

Tarih Tezinden itibaren gnmze kadar cumhuriyet dneminin resmi tarih anlaynn, sz

konusu birikim etrafnda ekillendii grlmektedir. Dolaysyla cumhuriyetin ulusal tarih

yazclnn, bir nceki dnemin iddialarn dntrerek devam ettirdiini, bu anlamda ayn

eksiklikleri ve snrllklar tadn sylemek mmkndr. Bununla beraber arada nemli bir

fark da bulunmaktadr: Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan 1930larla birlikte ulusal tarih

yazm tamamen devletin kontrolnde bir ura haline getirilmitir. Bunun sebeplerinden biri

kuvvetle muhtemel, bizatihi Trk milliyetiliinin devlet merkezli bir anlam dnyasna sahip

olmasdr. Tezimin birinci blmnn temel varsaym budur.

Birinci blmde ele alnan kiiler ve konular yalnzca milliyetilik ile tarih yazmnn

karlat, i ie getii veya birinin dierini etkiledii noktalar bakmndan incelenmeye

allmtr. Bu anlamda gerek Trk milliyetilii gerekse de tarih alanndaki almalar


11/231

4

zerinde belirleyici bir etkiye sahip olan Yusuf Akura, Ziya Gkalp gibi figrlerin rnein

toplum tasarmlar, moderniteyi alglaylar gibi konulara fazla yer verilmemitir. Birinci

blm, cumhuriyetin ilk dnemlerinde ulusal tarih yazmnn etkilendii tarih akmlarnn ksa

bir sunumuyla tamamlanmaktadr.

Tezin ikinci blm ise Togann siyasi grlerine ve faaliyetlerine ayrlmtr. Togann

gerek siyasi faaliyetlerini gerekse tarihiliini belirleyen Pantrkist eilimleri, Rusyada

bulunduu dnemde olumutur. Rusyada Mslman-Trk nfusun bir tr kltrel uyan

yaad bir dnemde yetien Togan, 1917 Devrimi sonrasnda Bakurt kkenli milliyeti

aydnlarn nderlerinden biri olarak i savata mcadele etmitir. Trkistanl kavimleri bir

araya getirecek, Bakurtlarn da iinde yer alaca zerk bir cumhuriyetin kurulmas iin i

sava srasnda nce att Bolevik glerce daha sonra ittifak kurmu, ancak bir yl kadar

sren bu ibirliinin sona ermesi zerine tekrar mcadele etmeye balad Kzl Ordu

karsnda baarl olamaynca lkeyi terk etmek durumunda kalmtr.

Togann siyasi fikirlerinin de ekillendii bu dnemi, tezimin ikinci blmnn ilk ksmnda

ele almaya altm. Elbette bu, her eyden nce Rusya gmeni aydnlarn dnce

dnyasnda belirleyici bir etkiye sahip olan Usul-u Cedid hareketinin de incelenmesini

gerektiriyor. smail Gaspralnn kurucusu ve balca sembol ismi olduu Cedid hareketi,

eitim ve yaynclk yoluyla kltrel bir uyan hedefliyordu ve Togann genlik yllarnda

artk farkl oranlarda da olsa Trk kkenli topluluklarn hemen tamamn etkisi altna alm

bulunuyordu. Sadece hareketin doduu Krm, ekonomik ve kltrel olarak grece gelimi

durumda olan Kazan veya Azerbaycanda deil Orta Asya ve Kafkasyann birok yresinde

medreselerden ayr modern tekniklere gre eitim yapmaya alan okullar faaliyet

gsteriyordu ve Gaspraldan alnan ilhamla kurulmaya devam ediyordu. Cedidiliin belki


12/231

5

de en nemli hedefi, eitim meselesine odaklanm olduundan da anlalabilecei gibi

aydnlar yetitirebilmekti. Cedidiler daha uzun bir vadede Rusyadaki Trk topluluklarn

Ruslar karsndaki geri kalmlna son vermeyi amalyorlard. Togann genlik yllar ite

bu tr bir Cedidi aydn kuann ortaya kmakta olduu bir dneme denk gelmitir.

Cedidiler tarafndan kurulmu bir okulda eitim grmemi olmakla birlikte Togan, Cedidi

bir iklimin youn etkisi altnda yetiti. Gaspralnn reform programnn en nemli

elerinden biri Osmanlcay Trk topluluklar iin ortak bir eitim ve edebiyat dili haline

getirmekti. Ancak bunu pratikte hayata geirmek kolay gzkmyordu. Bylece Cedidi

fikirlerden etkilenen aydnlar iin ortak dil meselesi nemli tartma konularndan biri haline

geldi. Eitim alanndaki reform abalar sonucu kurulan yeni okullarda modern yntemlerle

yazlm tarih kitaplarna duyulan ihtiyacn da etkisiyle Togan gibi ok sayda aydn, Trk

tarihine younlat. Togann hereyden nce kltrel bir anlam tayan Pantrkizminin odak

noktasn tekil eden ortak dil meselesi ve Trk topluluklarn ortak tarihi ile ilgili, mrnn

sonuna kadar devam eden almalar da bylece balam oldu.

Tezimin ikinci blmnde ele aldm bir dier konu da 1916da Rusya Dumasnda1

Mslman yelere yardmc olan broda grev almasyla balayan ve Kzl Ordunun nce

Volga civarnda ardndan Trkistanda kontrol salamas zerine Trkistann birlii

idealine dair abalar yurtdnda devam ettirmek iin lkeden ayrlyla sona eren (drt yl

kadar sren ksa) dnemdeki Togann siyasi faaliyetleridir.

Ancak Togann siyasi faaliyetlerini de belirleyen Ulu Trkistan projesinden de sz

ettiim bu ksmdan nce Trk topluluklar arasnda Rusyann gelecekte nasl idare edilmesi

1 1905 Devrimi sonrasnda Rusyada Duma olarak anlan parlamento kurulmu, bylece bir tr meruti sistemolumutur.


13/231

6

gerektiine dair farkl yaklamlar etraflca incelemeye altm. Bu amala ok farkl

kesimlerden gelen farkl grlere sahip birok kiinin bir araya gelmi olmas nedeniyle

deerli veriler sunan Rusya Birinci Mslman Kongresinde yaanan tartmalara

odaklandm. Bu sayede Togann i savataki siyasi mcadelesinin ne tr bir siyasi iklim

iinde ve hangi politik tartmalarn, ayrmalarn sonucunda gerekletiini ortaya koymak

istedim.

Sz konusu ayrmalardan en nemlilerinden biri, Togann liderliini yrtt Bakurt

kkenli milliyetiler ile Kazanl Tatarlar arasnda yaanmtr. Bu dnemde Bakurt kkenli

milliyetiler, 19. yyda ortaya km olan Tatar burjuvazisinin ekonomik stnlklerinden

rahatszlk duyuyordu. Ayrca bu kesimin Rus tccarlarn Mslman-Trk topluluklara

ynelik ticari giriimlerindeki arac konumlarnn Tatarcaya yaygnlk kazandrmas, hatta bu

dili Rusya Mslmanlar arasnda ekonomik alanda bir lingua frana haline getirmesi dilsel

ve kltrel bir tehdit olarak alglanyordu. Bu yzden Bakurt milliyetileri, devrim

sonrasnda Tatarlarla birlikte dil-Uralda ortak bir siyasi yap altnda bir arada hareket

etmekten kandlar. Aksi halde Tatar burjuvazisinin, dini zmrelerinin ve dilinin sahip

olduu stnlkler nedeniyle asimile olacaklarn ya da tamamen Tatarlarn hakimiyeti altna

gireceklerini dnyorlard. Bu nedenle Togan ve Bakurt milliyetileri, Kazanl Tatarlardan

ayr birekilde kendi hkmetlerini kurmaya yneldiler. Ancak bu tercih, uzun yllar devam

eden bir siyasi dmanln da tohumlarn serpti.

Tezimin ikinci blmnde ayrca, Togann Trkiyedeki Turanc akmla olan ilikisine yer

verdim. Bu ksmn banda, cumhuriyetin ynetici elitleri tarafndan rejimin ideolojik

ihtiyalarna katk saladklar kadar (ve srece) ho karlanan Rusya gmeni Trklerin

kendi geldikleri blgelere ynelik yayn veya rgtsel faaliyetlerinin iktidar tarafndan son


14/231

7

verilmesini ele aldm. Ardndan Trkiyeye dn sonrasnda Togann, (ulusal tarih

yazmna olduu ekliyle kar kna benzer ekilde bu sreci eletirmi) Nihal Atsz ile

(hareketin sayca genilemesini salayan) Reha Ouz Trkkann ban ektii Turanclarla

olan ibirliini incelemeye altm. Irk bir izgide olan Trkiye Turanclar ile arasnda

nemli dnsel farklar bulunmasna ramen Togann Pantrkist bir yaklam benimsemi

olduklar iin destek verdii bu hareketin sava yllarndaki ykseliinin altnda d etkenlerin

yatmas ve zellikle Alman propagandalarnn bunda etkili olmas, ister istemez Almanlarn

Togan gibi Rusya kkenli milliyeti aydnlarla, Trkiyede Turanc eilimlere sahip kiilerle

ve hkmetle yapt temaslara da yer verilmesini gerektirdi. Sz konusu temaslarda taraflarn

hepsi farkl amalara sahipti. Trkiyede hkmet sava dnda kalmay, Turanc eilimlere

sahip olanlar lkenin savaa Almanlarn yannda savaa katlmasn salayarak Sovyet

topraklarndan bir ksmn ilhak etmeyi, Rusya kkenli milliyetiler Sovyet topraklarnda

bamsz devletler kurmay, Almanlar ise yalnzca Sovyetlere kar zaferi kolaylatrmay

umuyorlard. Sonunda amacna ulaan tek taraf hkmet oldu. Almanlarn yenilgisi

sonrasnda dnemin iktidar, sava srasnda Nazilerle yaplan temaslar nedeniyle Sovyetlerle

bozulan ilikilerim dzeltilmesi amacyla Turanc akmn belli bal simalarnn

yarglanmasn salad. Bata sanklarn birou sulu bulunsa da Sovyetlerle ilikilerin

tamamen kopmas ve lkede anti-komnizmin ykselie gemesi, Turanclarn beraat

etmesine ve bu yeni dnemde sol kartl gibi dar bir alanda da olsa faaliyet gsterme

imkan bulmasna neden oldu. Togan, Irklk-Turanclk Davas sonrasnda aktif politikadan

tamamen uzaklam olsa da lkedeki komnizm tehlikesi, uluslararas gncel meseleler ve

Sovyet politikalar gibi konularda (ikinci blmn sonunda incelediim) yazlarna devam

etti.


15/231

8

1950li yllardan lmne dek Togann, Trkiyenin akademi ve kltr hayatnda etkin olan

sosyalist eilimli aydnlarn faaliyetlerine kar, Trkleri ve kamuoyunu uyarmak amacyla

yazlar kaleme ald ve konferanslar verdii grlmektedir. zellikle solcularn kltr

alanndaki faaliyetlerini semesi, 40l yllarda Trklerle solcular arasnda yaanan

gerilimin niversitedeki etkilerini yaam olmasnn yan sra daha nemlisi (birounu

aka Sovyet karlarna gre hareket etmekle sulad) sosyalist aydnlarn, Anadolu

Trkl ile ilgili getirdikleri yaklamdan duyduu honutsuzluktan kaynaklanyordu.

Togan, Anadolu Trkln, Trkln dier kollaryla her daim etkileim iinde bulunmu,

(ortak bir kltrel miras ieren) Trk tarihinin paralarndan yalnzca biri olarak gryordu.

Oysa eletirdii sol eilimli aydnlar, Orta Asyadan gelen topluluun Anadoludaki dier

topluluklarla karmas, kaynamas sonucu Anadolu Trklnn bugnk halini aldn

dnyordu. Bu tr bir yorum, kltr alannda Pantrkist bir yaklama imkan tanmad

iin Togan tarafndan kabul edilemez grlyor ve onun sert tepkisine neden oluyordu.

Togann tarihiliinin ele alnd nc blm, zellikle son yllarda sklkla ilenmi bir

konuyla balamaktadr: Trk Tarih Tezi. Togan da Trkiyede birok kii tarafndan Tarih

Tezine ynelik muhalif tutumuyla bilinmektedir. Biraz da bu nedenle bu blmn banda

Tarih Tezinin oluum srecini incelemeyi tercih ettim. Bu ksmn ardndan Birinci Trk Tarih

Kongresinde Togann da dahil olduu tartmalara geni bir yer ayrdm. Bu ksmlarda ister

istemez tezin hangi saiklerle oluturulduunu ve Togann neden teze kar ktn

irdelemeye altm. Kongredeki tartmalara bakldnda yalnzca Togan ile Kprlnn

teze ynelik anlaml itirazlar dile getirmi olduklar grlmektedir. Kprlnn eletirileri

tezin bilimsel yetersizliklerine ilikindir. Togan da ilk bakta benzer birekilde tezin bilimsel

eksikliklerini gndeme getirmi gibi gzkmekle birlikte esasen Tarih Tezinin ieriini

belirleyen siyasi gerekliliklere kar kmaktadr.


16/231

9

nc blmn son ksmndaysa Togann tarihilii genel hatlaryla sunulmaktadr.

Tarihiliinde Rus arkiyatlnn youn etkisi hissedilen Togan, Trk kkenli topluluklarn

tarihini kendi isel evrimleri balamnda ele almtr. Trk tarihini btncl bir ekilde

incelemeye alm, bu balamda Trk ve Mool devletlerine zg bir idari sistem ve bunun

temelinde yer alan toprak dzenini tanmlayan l kavramn kullanmtr. Tarihle

ilgilenen zamannn birok Trks gibi Togan da Trk tarihinin gebe kabilelerin

tarihinden ibaret olmadn kantlamaya girimitir. Bu nedenle Trklerin anayurtlarndan

glerinin, gerek oluum nedenleri gerekse dnya ve Trk tarihi asndan sonular ve nemi

almalarnn temel ilgi alann oluturmutur. Bu erevede tarihilii iin kritik sorulardan

biri olan Trk kabilelerinin, g ettikleri yerlerde hangi artlarda dier kavimler iinde

eridikleri ya da tam tersine asimile olmadan hatta dier unsurlar da kendi kltrlerine katarak

varlklarn srdrebildiklerine dair tutarl ve anlaml bir cevap bulmak amacyla, ftuhat ve

intiar gibi kavramlar ortaya atmtr.

Tezimin nc blmnde Togann kulland ite bu kavramsal gereleri inceledim.

Ayrca Togann Kprl ile girdii bilimsel bir tartmaya da deinerek, iki tarihi arasnda

bir karlatrma da yapmaya altm. Osmanl Devletini kurduu sylenen Kay boyunun

etnik kkeni ile ilgili bu tartma, Kprl ve Togann tarihilie ve Trk tarihine nasl

baktklarn gz nne sermesi bakmndan nemlidir. Bunun yannda Pantrkist bir tarihi

olarak Togann portresini ortaya koyabilmek iin deerli veriler sunmaktadr.

Togann hayatna baktmzda karmza tartmal ve ilgin bir kiilik kmaktadr. Ancak

dikkat ekici olan Togann Trkiyede yeterince aratrlmam olmasdr. Togan, yakn

tarihin iki nemli hadisesinde kritik bir rol oynamtr: Trk Tarih Kongresi ve Irk-Turanc

akm. Her iki konu da zellikle son yllarda olduka fazla aratrmaya konu olmu, farkl


17/231

10

ynleriyle ele alnmtr. Bununla beraber tmyle Togan inceleyen ok az alma

bulunmaktadr. Bunlardan biri Togann asistanln da yrtm Tuncer Baykaraya aittir.

Ancak Baykarann eseri her ne kadar Togann kapsaml bir bibliyografyasn ierse de eksik

ve tarafl bir almadr. Bunun dnda Nadir zbekin de Togan hakknda makaleleri vardr.

Ancak bunlar da nicelik itibariyle olduka ksadr ve Togann etraflca incelenmesinden

ziyade bu konuyla ilgili bir fikir vermek amacn tamaktadr.

Peki neden Togan bu kadar az incelendi? lk bakta bu durumun nedeni Togann Trk

siyasetindeki tartmal konumundan kaynaklanm gzkmektedir. Togan tartmal klan

yalnzca rk-Turanc akmla kurduu iliki deildir. Siyasi hayatnn bandan itibaren byle

bir portre izmitir. ncelikle Rusyadaki i savata Kazan Tatar milliyetilerle yaad

ayrma, daha sonra Rusyay terk etmesinin ardndan Trkiye ve Avrupadaki Rusya

gmeni milliyeti liderlerle kurduu gerilimli iliki, Turanc akmla balants, devletin

resmi tarih almalarna muhalefeti, kinci Dnya Savandaki Nazi propagandalarnda aktif

bir rol oynamas ve zellikle 1950li yllardan itibaren lkede ykselie geen anti-

komnizmin etkisiyle sol kesimden gelen aydnlarn kltr alanndaki faaliyetlerine kar

kaleme ald uyarc nitelikteki yazlar ve konferanslar vs Ortaya kan tablo, aratrmak

iin olduka zor bir ierik sunmaktadr. Sanrm biraz da bu nedenle Togan fenomeni, hl

kapsaml ve derinlikli aratrmalara ihtiya duymaktadr. Elbette bir yksek lisans tezi, ierii

itibariyle byle bir alma iin yeterli deildir. Bu anlamda almam, Toganla ilgili olarak

nihai bir yorumda bulunmak iddiasn tamamaktadr.


18/231

BRNC BLM

Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi

1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar

Ulusuluk ncesinde Osmanlda tarihilik, konusu bakmndan ounlukla siyasi olaylarla

ilgili, yntem asndansa betimleyici bir yapdayd ve dier disiplinlerle bir balants

bulunmuyordu. zellikle ilk dnemlerinde tarihyazcl yneticilerin baarlarnn

aktarlmasndan ibaretti. (Ersanl, 2006: 23,49-50)

18. yya kadarslami tarih anlaynn etkisinde kalan Osmanl tarihiliinde (biraz da bu etki

nedeniyle) olduka ge dnemlerde bile devam edecek ekilde zaman ve deiim

kavramlarnn sorunlu hatta eksik olduu grlmektedir. Olaylar ou durumda kendi

zamanlar gz ard edilerek birbirleriyle aralarnda bir nedensellik ba kurulmadan ele

alnmaktadr. Deiim ise rastlantsal olarak deerlendirilmitir. Bu balamda dnemin

koullar grmezden gelinerek olaylar, baarl yneticilerin varlna veya yokluuna

balanabilmitir. (Ersanl, 2006: 47-51)

18. yyn ortalarnda balayan Osmanldaki reform abalar tarihyazcln da etkilemitir.

Esasen sz konusu reformlara neden olan siyasi gerileme, tarihilerin de almalarnda

belirleyici bir etken olmutur. Buradan hareketle Osmanl tarihileri asndan gemi ile

ilgilenme nedenlerinden balcasnn Avrupallardan farkl olarak imparatorluun yaad

gerilemeye bir zm bulma amac olduunu sylemek mmkndr. Bizatihi bu ama tarih

yazmnda yeni yaklamlara ynelik bir ihtiya dourmutur. Bylece slam kaynaklarnn


19/231

12

yan sra Avrupadaki tarihyazcl da Osmanly etkilemeye balamtr. (Ersanl, 2006: 53-

54; 58)

Osmanlda tarih, edebiyat ve eitim ile ilgili resmi yaklam, Osmanlclk zerine

temellenmiti. Geleneksel Osmanl tarihi, Trklerin slamiyete gemelerinden nceki

tarihlerinden tmyle bahsetmek yerine sadece Ouz Trklerinin bir kolu olan Kay boyunun

eceresiyle ilgileniyordu. Ancak 19. yyn ortalarnda Ahmet Cevdet Paann Araplarla

Trklerin slam dnyasn yneten iki byk ulus olduu fikrini ortaya atmasyla beraber bu

anlay deiti. Bu tarihten itibaren slam ncesi Trk tarihi ile ilgili giderek daha fazla

aratrma yaplmaya balad. Sz konusu deiim Osmanldaki tarih ders kitaplarna da

yansd. Harp okullar komutan Sleyman Paa, Avrupada Trkler hakknda yazlan

eserlerin ierdii ifadelerden rahatszlk duyarak, ilk kez farkl kaynaklara dayanan bir Trk

tarihi kaleme ald. 1876da yaynlanan Tarih-i Alem adl bu eserde, Trklerin Osmanl ve

slamiyet ncesi dnemleri inceleniyordu. Ne var ki, askeri okullarda ders kitab olarak

okutulmas dnlen bu kitap2, II. Abdlhamit tarafndan yasakland(Gek, 2002: 70-71;

zdoan, 2006: 60-61) ve ancak kinci Merutiyet dneminde Mekteb-i Harbiye Nazr

Tevfik Paann girimiyle 1911de tekrar yaynlanabildi. Tarih-i Alem asndan dikkat

ekici olan daha nceki benzer eserlerin aksine Trk tarihinin lka ksmna olduka geni

yer ayrlmasdr. Bununla ilgili olarak Yusuf Akura, eserinde Trkln gemiinden sevgi

ve saygyla bahse[den] (...) yazar[n], pek uzak bir gemiten beri, btn Asyaya yaylp

hkmetmi olan byk bir Trk rknn varlnn vnlecek kahramanlklarn, Trk

genlerine duyurmak ve retmek istediini ve bu anlamda Sleyman Paann Trklk

tarihinde nemli bir yere sahip olduunu dnmektedir. (Akura, 2007: 60-63)

2 Sleyman Paann askeri okullar iin yazd baka kitaplar da vardr:Mebnil-na ( 2 cilt),Kebirlmihal,Sagirlmihal, Sarf- Trki (Akura, 2007: 60)


20/231

13

1870lerde Bat Avrupada yaynlanan kimi eserler, Osmanl aydnlarn etkileyerek,

Trklerin kendi gemilerini kefetme srelerini hzlandrmtr. Bunlardan biri aslen

Polonyal olan, katld 1848 Devriminin bastrlmas zerine dier Polonyal ve Macar

Devrimcilerle birlikte Osmanl Devletine sndktan sonra Mustafa Celaleddin3

ismini alan

Constantin Borzeckiye aittir. 1869da Franszca baslanLes Turcs, anciens etmodernes (Yeni

ve Eski Trkler) adl eserinde, Trkler zerine olumsuz yarglar ieren Avrupadaki hakim

yaznn aksi bir tutum sergilenmesinin yan sra Latin dilinin ve uygarlnn Trk kkenli

olduu iddias ortaya atlmtr. Trklerin rksal kkenleri vurgulanarakmedeniyete yaptklar

katklarn anlatld bu eserde Mustafa Celaleddin, Trklerin Avrupal uluslarn mensubu

olduuna inanlan Ari soyundan geldiini ileri srmtr. (Copeaux, 2006: 31; Gek, 2002:

72) Akura, Mustafa Celaleddin Paann Turo-Aryanizm diye tanmlad bu teorinin

altnda siyasi ve pratik iki amacn yattn ifade etmektedir:

1) Trklere rklarnn g, deer ve bykln bildirerek onlarn kendilerine

gvenlerini takviye etmekle beraber, kendilerini Trklere yabanc sayan ve o

sralarda milliyet prensibine dayanarak (...) ayaklanan veya ayaklanmaya

hazrlanan Ulahlara, Bulgarlara, hatta Srp ve Rumlara Trklerle ayn rktan

olduklarn telkin etmek;

2) Kendilerini Aryani sayarak Ariya rkna harikulade zellikler yaktrp dier

rklar, (...) insanln aa cinsinden sayan Avrupallarn, bu bencil nazariyelerine

karlk (...) Toro-Ariyanism nazariyesi sayesinde, Avrupa hkmetlerinin ve

Avrupa halknn Trklere rki dmanlklarn eksiltmek.(Akura, 2007: 43-44)

Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin Bat medeniyetine dahil olmalarn savunmutur. Ortaya

att toriye gre zaten Bat medeniyetinin kurucular da Turo-Aryanilerdir. Ancak

3 Constantin Borzecki, Polonyann bamszl iin 1848de Rus ve Avusturya egemenliine kar dzenlenenayaklanmaya katlan subaylardan biridir. Ayaklanmann bastrlmas zerine Osmanlya gelerek Osmanlordusunda grev almtr. 1877 Osmanl-Rus Sava srasnda cephede hayatn kaybetmitir. (zdoan, 2006:61-62)


21/231

14

Turnilerin bir ksm slamiyeti kabul edince, Sami bir medeniyet ile birlemilerdir.

Dolaysyla Avrupa medeniyetine girmek Trkler iin slam nedeniyle unuttuklar eski

medeniyetlerine dnmelerinden baka birey deildir. (Akura, 2007: 44-45) Mustafa

Celaleddin Paa eserinde sz konusu iddiay Avrupa dillerinde yazlm kaynaklar delil

gstererek kantlamaya almtr. Bu gr, balangta fazla yank uyandrmam olsa da

daha sonra olu Enver Celaleddin Paa, cumhuriyet dneminde de hukuk profesr Yusuf

Ziya tarafndan diriltilmitir. (Berkes, 2006: 304)

Mustafa Celaleddin Paa, yeterli bilimsel bilgilerin bulunmad konularda doruluu

snanamayacak tezlere dayanan aklamalara bavurmutur. Etrsklerin kkenlerinin

bilinmiyor oluu, talyay uygarlatranlarn Trkler olduuna dair daha sonra da devam

ettirilen iddiay gndeme getirmitir. Bu yntem daha sonra, dili belli bir snflandrmaya

girmeyen tm halklarn Trk kkenli olduklarn ileri srmek iin kullanlmtr. Mustafa

Celaleddinin dier bir giriimi ise szcklerin karlatrlmas yoluyla Latince ile Trk dili

arasnda bir akrabalk kurma abasdr. Sz konusu yntem daha sonra baka yazarlar

tarafndan Smerce ve Hitite iin kullanlm ve sonunda bu hareket 1930lu yllarda, btn

insan dillerinin dsel bir proto-Trk dilin trevleri olduu fikrine dayanan Gne-Dil

teorisine ulamtr. (Copeaux, 2006: 32)

Fransz Leon Cahunun (1841-1900) eserleri de olduka etkili olmutur. 1873 ylnda Pariste

dzenlenen Birinci Oryantalistler Kongresinde Cahun, kylarnda prehistorik bir Trk

halknn yaad, eskiden var olmu bir Orta Asya denizi varsaymn ortaya atmtr.

Mustafa Celaleddinin yaptna benzer birekilde Cahun da ok geni bir sahaya yaylm bir

Trk dilleri topluluundan bahsetmektedir. Bununla balantl olarak Trklerin ve Moollarn

gittikleri yerlerde dillerini koruyabildiklerini ne srmtr. Kimliin korunmas ile ilikili bu


22/231

15

konu, daha sonra Trkiyede resmi tarih yazmnn temel ilgi alanlarndan birini tekil

etmitir. (Copeaux, 2006: 33-34)

Leon Cahunun 1896da yaynlanan Asya Tarihine Giri: 1405te Trklerin ve Moollarn

Kkenleri adl nl eseri, Copeauxa gre arkeolojik bulularla bir tr romantik Trkolojinin

bulumasdr. Cahun, Trklerin, Finlilerin ve Japonlarn ortak atas olarak tanmlad Turan

rknn, Moollarla birlikte, in ve ranllarla Avrupa arasnda bir kpr rol stlenerek,

uygarln Avrupaya aktarlmasnda araclk ettiklerini ileri sryordu. Kitabnda Trkler

Bat uygarlna dorudan katkda bulunmaktan ok, askeri ruhlar, cesaretleri,

itaatkrlklar, drstlkleri, saduyular ve adaletli ve becerikli ynetimleri nedeniyle

vlyorlard. Kitabn en ilgi ekici tezi, Trklerin slam benimsedikten sonra, kendi gerek

ruhlarna yabanclatklar ve btn enerjilerini yabanc yneticilerin hizmetinde tkettikleri

teziydi. Yani, Cahun, Trklerin yldznn slamiyeti benimsedikten sonra sndn

iddia ediyordu. (zdoan, 2006: 62-63) Asya Tarihi, Namk Kemal ve dorudan Cahundan

esinlenerek Trk Tarihi adl bir kitap yaynlayan Necip Asm [Yazksz] sayesinde

Osmanlda da tannm, Trkoloji almalarna olan ilgiyi artrmtr. Copeaux, ilk Trk

Trkologu olduunu syledii Necip Asmn Trk Tarihinin, Kemalist tarih yazmn da

byk lde etkilediini dnmektedir. (Gek, 2002: 72; Copeaux, 2006: 36-37)

Bir dier nemli eser de Joseph de Guignesin Trklerin Asya tarihindeki roln inceledii,

Hunlar, Trkler, Moollar ve Bat Tatarlarnn Genel Tarihidir. (1756-1758) Sz konusu

eserde, Joseph de Guignes Trklerin, Tatarlar, Moollar, Hunlar ve Bulgarlar gibi birok

halk grubunun atas olduunu ileri srm, Trklerin yzyllar boyunca gsterdikleri askeri

cesaret ve yetenei vmtr. Sz konusu eser, gerek Sleymen Paay gerekse de Mustafa

Celaleddin Paay da derinden etkilemitir. (zdoan, 2006: 60-61; Gek, 2002: 72)


23/231

16

Ayrca 19. yyda byk blm Fransz pozitivisti olan ok sayda Avrupal yazarn

eserlerinin Trkeye evrilip basld grlmektedir. Bu gelime, ulusulua ait birok yeni

kavramn da Osmanlya girmesine yol amtr. Bununla beraber Osmanldaki aydnlar artk

Aydnlanmann pozitif bilim anlayna duyulan hayranlkla bu alandaki gelimeleri ilgiyle

takip etmeye balam olsa da bu dnemde tarihin ulusu bir erevede pozitivist bir yntemle

yorumlanmasyla henz ilgilenilmiyordu. (Ersanl, 2006: 60-62)

Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Rus arl gibi Osmanl Devleti de 19. yyn

bandan itibaren milliyetler sorunuyla yz yze geldi. Osmanlmparatorluu iinde ilk isyan

edenler, Srplar ve Yunanlar oldu. nce zerklik ve sonrasnda bamszlk elde etmelerinin

ardndan onlar, yzyln ortalarna doru Bulgar, Makedon ve Ermeni milliyetilikleri izledi.

Franois Georgeona gre btn bu ulusal hareketlerin nemli ortak zellikleri vard: Kendi,

tarihi ve milliyetiyle ilgili bilincini korumu bir etnik ekirdein (zellikle kyllk iinde

gzlemlenen bu ekirdek varln bir lde de Kiliseye borludur) ve Avrupal

dncelerden etkilenen bir ulusal burjuvazinin varlna dayanrlar; nderlii ise kltrel

zerklik ya da bamszlk talep eden ulusal burjuvazi stlenir. (Georgeon, 2006: 1-2) 19.

yyn sonuna doru Osmanldaki Mslman halklarda da milliyeti hareketler ortaya kt.

Trkler ise imparatorluun milliyetilik etkisine girmi en son halkyd.

Trk milletinin ortaya k, Osmanlda dini nitelikteki ayrmlara dayanan millet

sisteminin varl nedeniyle Mslman milleti bnyesinde gndeme geldi. Trkleri,

Mslman milleti iinde yer alan dier halklardan nesnel olarak ayran unsur dildi. Bu

nedenle dil, (oluumundan itibaren) Trk milliyetiliinde ok nemli bir yere sahip oldu.

(Georgeon, 2006: 2-3)


24/231

17

Bu dnemde Ahmet Vefik Paann Ebulgazi Bahadrn nl eseri Secere-i Trkiyi aatay

dilinden stanbul Trkesine evirmesi, Lehe-i Osman4i adnda Trke bir szlk

hazrlamas ve Sleyman Paann Trke dilbilgisi kurallarn inceleyen Sarf- Trki adnda

bir kitap yaynlamasyla birlikte dil ve edebiyatta Osmanl ve Trk ayrmlar yaplmaya

balad. Bunu, Arapa ve Farsa szcklerin yerine Trke kkenli szcklerin kullanlmasn

savunan, Trk dilini sadeletirmeyi amalayan bir hareketin douu izledi. (Akura, 2007: 41;

Gek, 2002: 72)

Btn bunlarn yan sra Georgeon, Osmanlmparatorluunda Trklerin zellikle seyyah,

tccar, memur, asker olarak Osmanl vilayetlerini dolaanlar[n]da ilkel bir etnisite duygusu

olduunu dile getirmektedir. Bu kiilerin kullandklar dil, giysiler, treler vb. araclyla

edindikleri farkllk duygusundan kaynaklanan bu Trk kimlii duygusu, ona gre iletiim

aralarnn gelimesiyle beraber glenmitir. Ayrca Trkoloji alanndaki almalarn da

etkisiyle entelektel ve siyasi snflar arasnda Trklk bilinci gelimeye balamt.

Trkoloji, Balkanlardan Orta Asyaya kadar yaylm olan Trke konuan halklar arasndaki

kltr beraberliini gzler nne serdi. zellikle Orhun yaztlarnn zlmesi, Trk tarihini

tantan en nemli arkeolojik almalardan biri olarak Trk bilincini olduka etkiledi. 1887-

1888de Gktrklerin (Trklerin) kendi tarihleri hakknda yazdklar ilk belge ve yazl Trk

dilinin en eski rneklerinden biri olan Orhun Yaztlarnn zlmesi sayesinde Trkoloji,

Trk halklarnn slam ncesindeki tarihlerini ortaya koydu. Bunun sonucu olarakslam, Trk

halklarnn tarihindeki dnemlerden ve geleneklerden yalnzca biri olarak alglanmaya

balad. Bu bakmdan Trkoloji, Georgeona gre Trkln slamdan ayrlmas ve Trk

4lk kez bu eserde, aslen Arapa ve Farsa olan szcklerle Trke olanlar ayr blmler halinde dzenlenmitir.(Akura,2007: 41)


25/231

18

halklarnn gemiine bakn laiklemesine katkda bulundu. (Georgeon, 2006: 3-4, Copeaux,

2006: 36)

Etienne Copeauxa gre Trklerin kendi gemilerini yeniden kefetmeleri, 19.yzyln son

30 ylnda Trk ulusal duygusunun douuyla Sibiryada yaplan arkeolojik bulularn

akmasnn sonucudur. O dnemde, stanbula Rus arlndan birok [Trk kkenli]

snmac geliyordu. Bu akma yeni bir kavramn ykseliini kolaylatrd: Mslman Arap-

ran kltrnn ve milliyetilie temel oluturamayacak lde kozmopolit Osmanl

kltrnn reddi stne kurulu ulusal bir duygu olan Trklk. (Copeaux, 2006: 30-31)

Trkoloji ile ilgili almalar younlat 19. yyn son otuz yl, ayn zamanda Rus

arlnn gney snrlar boyunca geniledii bir dnemdir. 1868de Semerkandn, 1873te

Hive Hanlnn Ruslarn eline gemesi ve bylece 1885te tamamlanan bir sre sonunda

Trkistann arln egemenlii altna girmesi, halifeye ynelik dayanma arlarna neden

olmutur. Bu gelimeyse Trk aydnlarnn Hazar Denizinin tesindeki rkdalarnn

bilincine varmasna yol amtr. (Copeaux, 2006: 35)

mparatorlua ynelik ilk Mslman Trk g dalgas, Rusyann 1783te ilhak ettii

Krmdan ve hemen ardndan Volga-Ural blgesinden geldi. Kafkasyadan gelen ve byk

ounluunu erkesler ile Trke konuan Nogaylarn oluturduu gmenler ise ikinci

dalgay oluturdu.(Gek, 2002: 66)

Rus arlnn Orta Asyadaki ilerleyii ve buna kar Trkistandaki Trk kkenli hanlarn

yardm arlar, her ne kadar ounlukla olumlu cevaplanm olmasa da Osmanl

toplumunda Trk kimliine olan hassasiyeti artrd. arlkla yaplan savan kaybedilmesinin


26/231

19

ardndan 1878 sonrasnda Karadenizin kuzeyinden ve Kafkasyadan ok sayda Mslman,

Osmanlya g etti. Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristann Osmanlnn topraklarn el

geirmesi de, Anadoluya doru glerde etkili oldu. Gek bu dnemde Anadolu ve

Rumeliye g edenlerin saysnn 2 milyonu bulduunu aktarmaktadr. Osmanl Devleti,

byk blm ncelikle Trakyaya yerleen gmenlere toprak vermi, belli srelerle vergi

ve askerlik muafiyeti tanmtr. (Gek, 2002: 66)

19. yyn sonlarnda yabanc siyasal ya da kltrel dncelerin taycs ilevi gren

Osmanl basn, Ahmet Aaolu ya da Yusuf Akura gibi Rusyadan g etmi ilk Trk

kkenli aydnlarn fikirlerinin yaylmasna olanak salad. Bunun yan sra Buhara ve

Semerkandn Ruslar tarafndan igal edilmesi, dilbilimsel, tarihsel sorunlara ynelik ya da

bu blgelere yaplm gezileri konu alan eserlerin yaynlanmasna neden oldu:

Hem dil hem din temelleri stnde ykselen, Trklerle Trkistanllar arasndaki

ortak kimlik duygusunun douu bylelikle belirdi; sz konusu olan sadece

Mslmanlar aras dayanma deil, ulusal -ya da etnik- bir bilinti. () Buna

kout olarak, gl ve erdemli bir rka aidiyet ve o srada [Avrupada etkin olan]

Trk kart kampanyalara tepki olarak, bir stnlk duygusu domaya balad.

(Copeaux, 2006: 39)

Copeauxa gre tarihsel sylem nasl genellikle Trk eilimdeyse, yzyl dnemecindeki

milliyeti sylem de tarih zerine kurulmutur. (Copeaux, 2006: 42) Bu balamda ykselie

geen ayr

l

k

milliyeti hareketlerin elde ettii baar

lar

n, Osmanl

siyasi kimliinin iindedt krizi giderek derinletirmesiyle birlikte, 19. yy sonunda Osmanl tarihilii de

deiime uram, etnik kken daha fazla vurgulanr olmutur. 20.yyn banda artk tarih,

milli olann tanmlanmasyla dorudan ilikili bir disiplin olarak grlmeye balamtr.

(Ersanl, 2002: 800-801)


27/231

20

Tarihyazclnda yaanan bu deiimin en nemli sonularndan biri tarihin byk oranda

Fransz etkisiyle pragmatik eitsel bir amala kullanlmaya balamasdr. Bununla balantl

olarak Osmanlda yaanan eitim alanndaki reformlar sonucunda kurulan yeni okullar iin

tarih ders kitaplarna ihtiya duyulmas da tarihyazclnn gelimesini salayan bir baka

etmen olmutur. Ancak Avrupal yazarlarn evirileri Osmanl tarihiliindeki Farsa-Arapa

etkisini krm olmakla birlikte geleneksel tarihyazcl varln srdrmtr. Bu balamda

eitimde ve tarihyazclndaki yenilikler de eski yntemleri ortadan kaldrmam, onlarla

ayn anda varolan yeni modern yntemlerin uygulanmaya balamasna yol amtr. (Ersanl,

2006: 62; 67-68)

Bu dnemde tarih yazmndaki deiime neden olan iki nemli etmenden daha bahsetmek

gerekir. Bunlardan birincisi Rusya kkenli aydnlarn zellikle Trk dili ve tarihi ile ilgili

yaptklar entelektel katkdr. Dieri ise 19. yyn sonunda bata Macaristan olmak zere

Avrupadaki Trkoloji alanndaki almalarn Osmanl aydnlar zerindeki etkisidir.

Bylece Trkln kkenine duyulan ilgi artm ve bununla balantl olarak tarih yazm

giderek daha ulusu bir mahiyet kazanmaya balamtr.

Trkoloji incelemeleri, birtakm yeni olgular beraberinde getirmiti: zellikle in yllklar

araclyla renilen slam ncesi Trk tarihinin (Osmanl tarih yazm geleneinde bu

dnem tamamen unutturulmutu) nemi; 8. yzyln ortasna ait Orhun yaztlarnn

zlmesiyle anlalan Trk dilinin eskilii, Trk halklarnn btnnde grlen dil ve

uygarlk birlii. Bat Trkolojisinin tm bu yeni verileri, bilginler ve Ahmed Vefik Paa ya da

Necip Asm gibi bu bilgileri poplerletirenler tarafndan kltrl Osmanl kamuoyunun

bilgisine sunulmutu (Georgeon, 2006: 78-79)


28/231

21

Bylece Osmanl mparatorluunda Trk halklar arasnda kltrel bir birliin olduu

dncesi ortaya kt. Ayn dnemde Rusyada ise Panislavizm ve III. Aleksandr dneminin

asimilasyoncu politikalar karsnda kimliini kaybetme tehlikesi yaayan, Trke konuan

Mslman nfus arasnda siyasi bir birlemenin gerekli olduu fikri g kazanyordu. Bu

direni hareketinin ban 16. yyn ortalarndan itibaren Rus egemenlii altnda yaayan

Kazan (veya Volga) Tatarlar ekiyordu. Georgeona gre 19. yyn ikinci yarsndan beri

arpc bir ekonomik, sosyal ve kltrel patlama yaayan Tatarlar, Rusya Mslmanlar

arasna dalm olmalar, ticari yetenekleri, Trkistanda Rus kapitalizminin rekabetine kar

direnmek istemeleri gibi nedenlerle arlk Rusyasnda Trke konuan gruplar arasnda

birletirici bir rol oynamaya ynelmiti. (Georgeon, 2006: 79)

te yandan Trklerin birlemesi ynndeki artan isteklerin szcln ise bir Krm Tatar

olan smail Gaspral stlenmiti. Dile dayanan kltrel bir birlik dncesini ilk dile getiren

Gaspralyd. Gaspral, 1883ten itibaren Osmanlcaya yakn bir dili kullanan Tercman

adnda bir gazete yaynlamaya balad. Btn Trkleri ve Tatarlar tek bir ulus olarak gren

Gaspral, zdoann deyimiyle stanbul lehesine dayanan bir Lingua Turcann

gelitirilmesini hedefliyordu. (Georgeon, 2006: 79; zdoan, 2006: 60)


29/231

22

1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm

lk balarda yalnzca kk bir aydn grubu, Trk kimliine ilgi gsteriyordu ve yaptklar

almalar da kltr alanyla snrlyd. Ancak Jn Trklerin Abdlhamid rejimine son verdii

1908den Birinci Dnya Savann balad tarihe kadarki alt yllk dnemde Trk

milliyetilii, snrl bir dnceden gerek bir siyasi harekete dnt. Jn Trk Devriminin

salad zgrlkler, Rus arlnn basksndan kaan ok sayda Trk kkenli aydnn

Osmanl topraklarna gelmesine neden oldu. 1908den nce de aralarnda belli bir iliki

bulunmakla birlikte, ancak bu tarihten sonra Rusya Trkleri, Trk milliyetilii zerinde

kitlesel bir etkide bulundu. Bylece bu kesimin Trk halklarnn birliine ve onlarn toplumsal

ve dinsel adan modernletirilmesine dayanan ulus anlaylar, Trk milliyetiliini derinden

etkiledi. (Georgeon, 2006: 24-25)

1908 sonras ayn zamanda birok dergi ve dernein faaliyete getii bir dnemdir.

Yaynlanan dergilerden en nemlileri, Trk Yurdu, Gen Kalemler, Halka Doru ve Trk

Szdr. Milliyeti dernekler olarak, Trk Dernei, Trk Bilgi Cemiyeti ve Trk

Ocan saymak mmkndr. Ayrca Rusyadan gelmi renciler tarafndan kurulan (ve

haklarnda pek az bilgi bulunan) Krm Talebe Cemiyeti, Buhara Talebe Cemiyeti ve

Rusya Trk Talebe Cemiyeti gibi ok sayda dernek de kurulmutur. (Georgeon, 2006: 29-

30)

1908-1914 arasnda yaanan toprak kayplar, kamuoyunda ve ynetici snfta imparatorluun

dalmasnn sorumlusu olarak grlen Avrupaya giderek byyen bir dmanln

domasna yol at. Bunun dnda savalar ve isyanlar, Osmanlcla byk darbe vurdu,


30/231

23

Arnavut ve Arap milliyetiliklerinin hz kazanmas ise Panislamizmi zayflatt. (Georgeon,

2006: 26)

1908-1914 arasnda milliyeti akm geliirken, bir yandan slamclarla dier yandan

Osmanlclarla aralarnda ciddi tartmalar yaand. slamclarla olan tartmann temelinde

milliyetiliin, slam mmetini blc etkisinden duyulan rahatszlk yatyordu. Osmanlclar

ise Trk milliyetiliinin devleti zayflattn dnyordu. (Georgeon, 2006: 30)

Bunun yan sra Trkler arasnda da belli noktalarda anlamazlklar mevcuttu: Ulus iinde

dinin yeri (Trk milliyetilii laiklii de bnyesinde barndryor, ama Rusya Trklerinin

destekledii asl gl akm dine de nemli bir yer veriyordu), dil sorunu (Trkeyi btn

Arapa ve yabanc szcklerden arndrmak m ar dilcilerin tavr buydu- yoksa en zentili

szck ve deyimleri atp halk diline yaklamak m? Ziya Gkalpin tavr buydu), ulusun

tanm sorununda, bazlar tanm olarak eitim ve kltr nerirken (Ziya Gkalp), Alman

anlaynn daha ok etkisinde olan dierleri rk ya da kavim kavramna dayanyorlard.

Bu durum zellikle Rusya Trkleri iin geerliydi. (Georgeon, 2006: 30-31)

Ulusu tarih yazm asndan bir dnm noktas olarak nitelendirilebilecek olan II.

Merutiyet dneminde tarihilik, artk bireysel bir ura olmaktan km ulusu

entelektellerin eitli cemiyetler ve yayn kurulular etrafnda rgtlenmeleriyle birlikte

kurumsal bir yapya brnmtr. Tarih alanna younlaan yahut ilgi alanlarndan birinin

tarih olduu Trk Dernei (1908-1911), Tarih-i Osmani Encmeni (1909-1928), Asar-

slamiye ve Milliye Tedkik Encmeni (1915) ve Trk Ocaklar (1912-1930) gibi cemiyetler

kurulurken bir yandan tarih aratrmalar bilimsel bir yapya kavumu dier yandan disiplinin

alan genilemitir. (Ersanl, 2002: 801-803; Ersanl, 2006: 91-92)


31/231

24

Sz konusu cemiyetler arasnda en nemlisi btn Trk halklarnn tarihinin ve kltrnn

aratrlmas amacyla kurulan Trk Ocaklardr. Kurucularnn pozitivizmi benimsemi

olduu Trk Ocaklar ve onun dergisi Trk Yurdunda bir araya gelen ok sayda milliyeti

aydn Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir paya sahip olmutur. Bu gibi ulusu

cemiyetler, ulusu ve bilimsel bir tarihin gelimesi amacyla hareket etmiler, bylece

Trklk zerine yaplan aratrmalarda byk bir arta neden olmulardr. Sz konusu

almalar daha sonra cumhuriyet dneminin ulusu tarih yazmnda belirleyici olmutur.

(Ersanl, 2006: 96-99)

Trk Ocaklar (balangta Trk Oca), fiilen 1911de Askeri Tbbiye rencilerinin

nclnde rgtlenmeye balamtr. Resmi kurulu tarihi ise 1912dir. Sz konusu tarihler

Gen Kalemlerde Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi [Tanrver], Nami [Duru], Celal Sahir

[Erozan] gibi yazarlarn yazlaryla dilde Trklk savunduklar bir dnsel iklime denk

dmektedir. 1912, ayn zamanda Birinci Balkan Savann balad yldr. (stel, 2002:

263)

Balkan Savalarnda Osmanlnn ald ar yenilgi ve Edirneye kadar Avrupadaki

topraklarn yitirii, 19. yyn sonundan beri kendini kltrel milliyetilikeklinde ifade etmi

olan Trk hareketin, siyasal bir akma dnmesine yol amtr. Siyasal Trklk ilk

olarak Yusuf Akurann Tarz Siyasetinde sistemli bir ekilde formle edilmeye

allmtr. lkin 1904te Kahirede yaynlanan Trk adl dergide kan bu makale,

Pantrkizmin temel metinlerinden biridir. Ancak asl etkisini 1911de stanbulda tekrar

baslmasndan sonra yapmtr. (zdoan, 2006: 69-70) Akura ncelikle Osmanl

Devletinde mevcut farkl siyaset tarznn (Osmanlclk, slamclk ve Trklk) olduu


32/231

25

tdile getirmektedir. Eserde sz konusu siyaset tarzlar teker teker ele alnarak Osmanl Devleti

asndan avantajlar ve dezavantajlar belirlenmeye allm, bunlar ne kadar uygulanabilir

olduklarna gre karlatrlmtr.

Akura, bir Osmanl milleti yaratma yolundaki ilk giriimin II. Mahmut dneminde

gerekletiini dnmektedir:

O zamanlar Avrupada milliyet dnceleri, Fransz Byk htilaliyle, soy ve

rktan ok vicdani istee dayanan Fransz kaidesini milliyet esas kabul ediyordu.

Sultan Mahmut ve onu takip edenler, iyice anlayamadklar bu kaideye aldanarak,

devletin

rk ve dini farkl

tebaas

n

serbestlik ve msavat ile, emniyet ve kar

l

kl

dostluk ile mecz ve terkip edip tek bir millet haline sokmann imkanna

inanyorlard (Akura, 2008:37)

zellikle li ve Fuat Paann zamannda Osmanl milleti fikri, bir devlet politikas olarak

geerli olmakla birlikte Almanyada milliyeti rk esasna dayandran yeni bir anlayn

domas ve ardndan Almanlarn Fransa maparatorluu karsnda elde ettii zafer,

Akuraya gre sz konusu siyaset tarznn biricik dayanan ortadan kaldrmtr. Mithat

Paa ve onu izleyen Gen Osmanllarn program, birtakm Osmanlc unsurlar iermekle

birlikte kark, mphem ve pek gelip geici bir ierie sahip olmas nedeniyle Osmanl

milleti tekili hayalinin Fransa mparatorluu ile beraber ve onun gibi tekrar dirilmemek

zere lm olduunu sylemek mmkndr. (Akura, 2008: 37-38)

Osmanlcln baarszl zerine slamclk n plana kt. Akura, bata bir lde

Osmanlcl savunan Gen Osmanllarn zamanla slamcla kaydn, Mithat Paann

dmesinden sonra Osmanl milleti fikrinin tamamen terk edildiini ve II. Abdlhamidin

Gen Osmanllara dman olmakla beraber onlarn politikalarn en azndan bu balamda


33/231

26

srdrdn dnmektedir. slamclk siyasetinin en nemli sonularndan biri Osmanl

Devletinin Tanzimat dneminde terk edilmek istenen devlet eklini tekrar almasdr.

Akuraya gre bu durum, vicdan ve fikir serbestliine ve Avrupavari meruti hkmete

veda etmek anlamna gelmektedir. Ayrca slamclk, lke iindeki farkl topluluklar arasnda

yaanan ekimelerin artmasna, bunun sonucu olarak isyanlarn oalmasna ve Avrupada

Trkle dmanln iddetlenmesine yol amaktadr. (Akura, 2008: 38-42)

Osmanlcln daha nce olduu gibi gelecekte de baarl olamayacan dile getiren Akura,

Osmanl Devletinin iindeki hibir topluluun Osmanl milleti iinde erimek istememesini ve

Rusyann bandan itibaren kendi karlarna aykr grd iin sz konusu siyasete kar

kmasn bunun balca nedenleri olarak grmektedir. Ayrca Avrupada Hristiyan-

Mslman kartlndan beslenen Trk kart hava da Osmanlcln uygulanmasn

gletirmektedir. Osmanlcln hayata geirilmesini engelleyen sebepler Akuraya gre

zamanla bymtr. Akura, II. Abdlhamidin politikalarnn Mslmanlarla

gayrimslmler arasndaki ayrl artrdn, Rusyann glenmesiyle Osmanl Devletine

zararl tesirlerinin oaldn dnmektedir. Bu konuyla ilgili olarak yle yazmaktadr:

Binaenaleyh, zannmca artk Osmanl milleti meydana getirmekle uramak, beyhude bir

yorgunluktur. (Akura, 2008: 49-54)

slam Birlii siyasetinin uygulanmas halindeyse Akura, Osmanl tebaas arasnda dini

dmanln artacan, bu nedenle gayrimslimlerin ounlukta olduu yerlerin

kaybedileceini dnmektedir. Ayrca slamclk, Trkler arasnda da Mslman-

gayrimslim ayrln getrirecei iin soydan doma kardelik din ihtilaflar ile

bozulacakt[r]. Btn bunlara ramen Akuraya gre slam birlii sayesinde Mslmanlar


34/231

27

ve onun bir paras olan Trkler Osmanl milletine gre daha sk ve kuvvetli bir topluluk

meydana getireceklerdir. (Akura, 2008: 54-55)

Akura yakn zamanda slamiyetin kaldrmaya alt ama tamamen yok edemedii kavim

ve milliyet taassubunun Batl fikirlerin etkisiyle glenmeye baladn ne srmektedir.

Bununla beraber Arapann hl yegane din lisan olmas, hatta birok yerde ayn zamanda

ilmi ve edebi lisan olmas, baz Mslman devletlerin yeni kanunlar slam eriatndan

ayrlmakla beraber, esas[nn] yine slam kaideleri gibi gsterilmesi gibi nedenlerle slamn

gcn belli lde koruduunu dnmektedir. Bu nedenle Akuraya gre tevhid-i slam

siyasetinin tatbikinde dahili maniler az glk ile katlanlabilecek surettedir. (...) [Ancak]

slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerin nufzu altndadr. Dier taraftan bir iki

mstesnas dnda, btn Hristiyan devletleri Mslman tebaaya maliktir. Bu nedenle slam

birliine tm gleriyle kar kmaktadrlar. (Akura, 2008: 57-58)

Akura, rk zerine mstenit bir Trk siyasi milleti husule getirmek fikri[nin] pek yeni

olduunu aktarmaktadr. Eserinde son dnemlerde stanbulda aralarnda emsettin Sami,

Necip Asm, Veled elebi gibilerinin bulunduu siyasi olmaktan ziyade ilmi nitelikte Trk

milliyetini arzu eden bir mahfil olduundan bahsetmektedir. Ayrca Rusyada Trklerin

birlemesi fikrinin pek mphem surette varln tahmin ediyorum diye yazmaktadr.

(Akura, 2008: 42-43)

Akuraya gre slamiyette grdmz o kuvvetli tekilattan, o pr hayat ve heyecan

hissiyattan, hulasa salam bir ittihad meydana getirebilecek madde ve hazrlktan hemen hi

birisi Trklkte yoktur. (Akura, 2008: 59-60) Bununla birlikte Akura, Trklerin byk

ounluunun Mslman olmas nedeniyle slamn, Trkln birlemesine hizmet


35/231

28

edebileceine inanmaktadr. Hatta slamn bu ynde bir deiime uramasnn zorunlu

olduunu dile getirmektedir:

Zamanmz tarihinde grlen umumi cereyan rklardadr. Dinler, din olmak

bak

m

ndan, gittike siyasi ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar, itimaiolmaktan ziyade ahsileiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestlii, din birliinin

yerini alyor. (...) Dolaysyla dinler ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve

hizmet edici olarak, siyasi ve itimai ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar.

(Akura, 2008: 60)

Akura, trk birlii siyasetinin slamcla gre d engellerinin az olduunu dnmektedir.

nk Hristiyan devletler arasnda yalnzca Rusyann Mslman tebaas vardr. Bu yzden

dier Hristiyan devletlerin en azndan bir ksmnn Rusyann karlarna aykr olduu iin

Trk birlii siyasetini destekleyebileceini dnmektedir. (Akura, 2008: 60-61)

Son kertede Akura, Osmanlcl Osmanl Devleti iin faydal grse de uygulanabilir

bulmamaktadr. slamclk ve Trklk ise Akuraya gre eit faydalar ve zararlar

tamaktadr. Hayata geirilmeleri asndan pek bir farkllk grmemektedir. Buradan

hareketle slamclk ile Trklkten hangisinin Osmanl Devleti iin daha yararl ve

uygulanabilir olduu sorusuyla eserini bitirmektedir. (Akura, 2008: 61-62)

Burada dikkat ekici olan Akurann Trklkle slamclk arasnda kesin bir tercih

yapmaktan ka

nm

olmas

d

r. Esasen Akura, tart

mas

z bir Trkdr. Kendi ifadesiyle Tarz- Siyasetmakalesini bi soruyla bitirmi olmakla beraber, Rusyadan geldii zaman,

btn Trk aleminde, kltr ve siyaset sahalarnda, milliyet fikrinin uygulanmasnn mmkn

ve faydal olduuna kanaat getirmi bulunuyordu. (Akura, 2007: 163) Kendisini siyasi

Trkler arasnda sayan (Akura, 2007: 149-169) Akurann Tarz- Siyasette aka


36/231

29

Trklkten yana tavr almamas ise makalenin ilk yaynland 1904 yl itibariyle

Trkln (eserinde de szn ettii gibi) ok yeni ve rgtsz bir akm olmasndan

kaynaklanyor olsa gerektir. Trklk, o srada henz siyasi olmaktan ziyade dil ve edebiyat

gibi alanlarla ilgilenen kltrel bir akm durumundadr. Bunun yan sra slam ve slamcl

Trkln yardmc bir kuvveti olarak deerlendiriyor oluu da Akurann dile getirdii

fikirlerindeki nemli noktalardan biridir. Akurann bu yorumu Rusya kkenli olmasyla da

balantldr. Bu balamda Georgeon, Rusya Mslmanlar iinde Pantrkizm ile

Panislamizmin birbirlerini dlamadan birlikte gelitiklerini dikkat ekmektedir. zdoana

gre de Rusyadaki Trk kkenli aydnlar, slami ballklar ile Trki etnik aidiyetlerinin

Ruslatrma politikasna kar kavramsal olarak badaabilen ve siyasal olarak birbirlerini

glendiren etkenler olduu dncesindeydiler. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)

Bir yandan Rusya kkenli Trklerin etkisiyle Osmanl aydnlar arasnda siyasal

Trklke yneli yaanrken, Trk Oca ise kendisi gibi II. Merutiyet sonrasnda

kurulmu Trk Dernei ve Trk Yurdu Cemiyeti ile beraber en azndan beyannameleri

dzeyinde siyaset d kalmaya zen gstermilerdir. Trk Ocann tznn ikinci

maddesinde cemiyetin amac, slam kavimlerinin balca mhimi olan Trklerin milli terbiye

ve ilmi, sosyal, iktisadi seviyelerinin ilerleme ve ykselmesiyle Trk rk ve dilinin kemaline

almak olarak aklanrken drdnc maddede Ocak, amacn elde etmeye alrken srf

milli ve sosyal vaziyette kalacak, asla siyaset ile uramayacak ve hibir vakit siyasi frkalara

hizmet etmeyecektir denilmektedir. (Akura, 2007: 203) stele gre Ocan bu yllardaki

yaklam genel olarak, bir yandan kltrel vurgusu yksek bir Trk Birlii temasn

ilerken, dier yandan da imparatorluun Arap, erkes, Krt, Laz vb. unsurlarn, kavmiyet

iddiasnda bulunmadklar srece Trk olarak kabul etmek ynndedir. (stel, 2002: 263-

264)


37/231

30

Fsun stel, 1918 ylnda yaplan Trk Oca Kongresi srasnda tzkte yaplacak

deiikliklerle ilgili tartmalara deinmektedir. Trklerin harsi birliini hedefleyen Ocan

ncelikleri konusunda anlamazlk yaandndan sz etmektedir. Ocan yasa encmeninin,

Anadolunun yardma en ok muhta olan blge olduu fikrinden hareketle, hem Anadolu

Trkleri, hem de d Trkler iin almaya gcnn yeterli olmayacana, bu nedenle

faaliyetlerin yalnzca Trkiyeye ynetilmesine karar verildiini aklamas, baz yelerin

tepkisini ekmi sonunda bu karardan vazgeilmitir. (stel, 2002: 264)

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Oca, Turanizmi reddeden rejimin milliyeti anlayna

uyumlu olmaya aba sarf etmitir. Ancak bu aba stele gre, bir yandan Trk Ocaklarnn

yeni rejimin desteini almasna yol aarken dier yandan da dernein sivil niteliinin de

giderek yok olmas srecini balatmtr. 1927 yl itibariyle tznde yaplan

deiikliklerle birlikte tamamen Cumhuriyet Halk Frkas denetimine girmi olmasna ramen

Trk Ocaklar, 1931de yaplan olaanst kurultayda alnan kararla kendini fesh etmek

zorunda braklmtr. (stel, 2002: 265-266)

1911de yayn hayatna balayan Trk Yurdu ise, 1918e kadar km ama 1918-1924

arasnda yaynlanamamtr. 1924te yeniden yaynlanmaya balayan dergi, 1931de Trk

Ocaklar kapanncaya kadar faaliyetlerini srdrmtr. (Gmolu, 2002: 269)

Trk Yurdunun ilk dnem yazarlar arasnda Edhem Nejad, smail Gaspral, Parvus Efendi,

Abdullah Cevdet, Halide Edip, Tekin Alp, Ziya Gkalp, Celal Sahir, Necip Asm, Hamdullah

Suphi bulunmaktadr. Dergi hem Rusyadan gelen aydnlar hem de Osmanl aydnlarn

bnyesinde toplayabilmitir. Trk Yurdunda milli tarih yazmnn nemi sklkla


38/231

31

vurgulanm, bu konuyla ilgili makalelere geni yer ayrlmtr. (Gmolu, 2002: 269-270)

Georgeona gre Rusya kkenli pek ok aydnn katlmyla karlan Trk Yurdu, Osmanl

entelijensiyasna etnik bir bak kazandrmtr. (Georgeon, 2002: 27)

Georgeona gre Osmanl mparatorluunda Trk milliyetiliinin geliimi, eitli Trk

halklar arasnda kltrel, hatta siyasal bir birlik yaratmay hedefleyen Pantrkizmden ayr

tutulamaz. Gerekten de Trk milliyetiliinin ilk formlasyonlar Pantrkistlerin eseri

olmutur. stelik, Pantrkist milliyetilii savunanlar, zellikle de Rusya asll Trk

gmenler Trk ulusal hareketi iinde nemli bir rol oynamlardr. Zaten Trk dilini kullanan

halklarn birletirilmesi fikri de, 19. yy sonunda arlk Rusyasnn Mslman Trk halklar

iinde domutur. (Georgeon, 2006: 5)

Pantrkist hareket, yalnzca Gaspralnn eserleri yoluyla deil 1908 Jn Trk Devrimi

sonrasnda arlk rejiminin basksndan kaan gmenler araclyla da etkili olmutur.

Georgeona gre Pantrkizm ikili bir yne sahipti: Bir yandan Trke konuan halklarn

kltrel birliini ifade ediyor, dier yandan hem Rusya Trklerini hem de Osmanl

mparatorluunu tehdit eden Rus ve Panislavizm tehlikesine kar stratejik birlii ieriyordu.

Doal olarak her ikisi iin de Rusyann dalmas veya g kaybetmesi gerekliydi. Bu

nedenle Pantrkist siyasetin hayata geirilme olanaklar, byk lde Rusyann i ve d

konjonktrne bal kald. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)

Panslavizm ya da Pancermenizm gibi, Pantrkizm de beraberinde romantik, hatta mistik bir

ierik getirdi ve bunu Trk milliyetiliine katt. Osmanl mparatorluunun knn

etkisindeki kuaklara yeni umutlar ve fetih ufuklar at. Osmanl mparatorluunun

dalmas karsnda olas bir telafi yolu gibi gzkt. (Georgeon: 2006: 6) Bununla beraber


39/231

32

Pantrkizmle dier pan hareketler arasnda nemli farklar da mevcuttu. Bir kere Rusya

kkenli Mslmanlar tarafndan Trk milliyetiliine Pantrkizmle birlikte burjuva liberal bir

boyut da tanmtr. Bu balamda Pantrkizm ilerici bir ierik getirmiti. Ayrca Pantrkizm

Pancermenizmde olduu gibi ykselen bir g tarafndan deil gcn yitirmi bir

imparatorluk tarafndan desteklenmiti. Bir dier fark da Pantrkizmin Trkiyenin

topraklarn geniletmesi yerine Trk kkenli gmenleri lkeye ekmeye yaram olmasdr.

(Georgeon: 2006: 7)

Georgeon, Rusyadan g etmi aydnlarn byk ounluunu tekil eden Tatarlar ve

Azeriler iin pantrkizmin, sadece Trkler arasnda kltrel bir ba arayn deil ayn

zamanda bir stratejiyi ifade ettiini ileri srmektedir: Modernlemi ve yenilenmi bir

Osmanl devletinin, Panislavizme kar verilen mcadelede Rusya Trklerine yardm

edebileceini ve kim bilir, belki de btn Trk halklarnn gelecekteki birliini

salayabileceini umuyorlard. Ama bu birlik, onun snrlar ve biimi gibi konularda temkinli

genellemelerle yetiniyorlard. Bir gn gelip Rus arlnn zayflamasnn, byk tasary

gerekletirmek iin kendilerine elverili bir frsat yaratmasn bekliyorlar, ama o srada,

btn gleriyle Osmanllar Avrasyann [Trke konuan] halklaryla olan balar

konusunda ikna etmeye alyorlard. (Georgeon, 2006: 31)

Bunun yan sra Georgeona gre, Pantrkizmin, bu stratejik ynnn yan sra, bir de

romantik cephesi vard: Trk halklarnn Orta Asyada bulunduu varsaylan ilk vatan olan

Turan efsanesi araclyla ifade edilen, btn Trk halklarnn birlemesi d. Bu izlein

zellikle Osmanl aydnlar tarafndan gelitirilmi olmas arpcdr. (Georgeon, 2006: 31)


40/231


41/231

34

yakndr. Herdere gre, ulusu (volk) yaratan dildi ve dilin ilevi kltr mirasn bir eitim

sreci yoluyla gelecek kuaklara aktarmakt. () Volk, Herderin ann tipik siyasal

birimleri olan mekanik biimde kurulmu brokratik devletlerin tersine, btnsel, organik,

doal bir birlik olarak tanmlanyordu. (zdoan, 2006: 73-74)

Gkalp, kendi siyasi tasarsn da belirlemiti: nce Trkiye, sonra Ouz Trklerinin (Trk

halklarnn Balkanlardan Trkmenistana kadar uzanan gney kolu) birlemesi, son olarak da

Adriyatikten Sibirya snrlarna kadar [Trk kkenli] halklarn btnn kapsayan Turann

gerekletirilmesi. (Georgeon, 2006: 80) Ayrca Gkalp, Trkln nasl bir yol izlemesi

gerektiini de tarif etmeye alyordu:

Dilin bamszl, siyasal bamszln balangcdr. (...) Dilden sonra tarih

gelir. Bir kavim, tarihin en eski kaynaklarna karak ulusal hayatnn ilk gelime

atlmlarn duyarsa, yitirmi olduu ruhu yeniden bulmu olur. Tarihten ald

feyizlere, halkn derinliklerinden kard efsaneleri, yk ve masallar,

sylenceleri ekledikten sonra, ulusal manevilii tamamyla kurar. O zaman iir ve

sanatnn konularn, mecazlarn, telmihlerini hep bu ulusal gzelliklerden alarak

edebiyat ve gzel sanatlarna kiilik verir. (Gkalp, 2008: 107)

Bylece Gkalp, ahlak, aile, dil, treler, folklor gibi eleri Pantrkist bir bak asyla ele

alarak Trk kltrnn kefine yneldi. Gkalp, Trklerin Batl kaynaklardaki gibi gebe

ve barbar fatihler olarak deil, devletler kuran, parlak uygarlklar yaratan insanlar olarak ele

alnd yeni bir tarih anlaynn da yerlemesini salad. Bu tarih anlaynda Trklerin

slamiyete geii, kendi evrimleri iindeki blmlerden sadece birini ifade ediyordu. Bu

tarihin altna Kanuni Sultan Sleyman dnemi deil, 13. yzylda Trk-Tatar halklarn

birletiren Cengiz Han dnemiydi. (Georgeon, 2006: 80)


42/231

35

Gkalpin zellikle 1910 ile 1915 yllar arasnda yazd iir ve efsanevi ykler Turan

kavramn popler hale getirdi. (zdoan, 2006: 73) Ksa srede Ziya Gkalp yeni bir

kuan akl hocas oldu. Sloganlar tam hedefe ulayor, dizeleri d glerini etkiliyordu.

() Bylece Osmanl mparatorluunun ykntlar stnde, imgelemlerde yeni bir

imparatorluk ekillenmeye balad: Trk mparatorluu. Bu ayn zamanda yeni uzamlarn,

yeni deerlerin, tarihten alnacak rvann da dyd. (Georgeon, 2006: 80-81)

Gerek Rusya Trklerinin gerekse Osmanl aydnlarnn kltrel faaliyetlerinin etkisiyle, ttihat

ve Terakki Cemiyeti 1906dan itibaren Trk milliyetiliine daha duyarl bir hale gelmitir.

Bununla beraber 1908 Devrimi sonrasnda TCnin resmi siyaseti Osmanlclk olmutur.

Ama imparatorluk tebaasnn eitlii fikrine dayanan Osmanlcn, aznlklar tarafndan fazla

kabul grmemesi nedeniyle TC zamanla Trklerin temsilcisi olma konumuna ynelmitir.

Osmanlnn varln korumasnn Trk nfusun modernletirilmesine ve seferber edilmesine

bal olduuna inanan Jn Trkler, TC yesi olan Ziya Gkalp, Hseyinzade Ali ve Ahmed

Aaolu gibi nemli milliyeti figrler araclyla Trk akmla da temas kurmulardr.

Buradan hareketle Georgeon, TC bnyesinde iki farkl milliyetilik biiminin eklemlendiini

ileri srmektedir: Devlet karlarn dikkate alan brokratik trde bir milliyetilik ve sivil

toplumdan km, ulus sorununa daha duyarl bir milliyetilik. Bu bulumann odak

noktasnda ise 1910dan itibaren cemiyetin Merkez-i Umumisinde yer alm Ziya Gkalp

bulunmaktadr. (Georgeon, 2006: 32-33)

1911-1913 arasnda Trablusgarp ile Balkan topraklarnn byk blmnn kaybnn yaratt

travmann da etkisiyle Osmanl sekinlerinin bir ksm Pantrkizme yneldi. Derneklerin

kurulduu, yeni dergilerin karld bu dnemde Pantrkizm, rgtl bir hareket haline

geldi. Ayn zamanda TC iinde de bata Enver Paa olmak zere ok sayda sempatizan elde


43/231

36

etti. Birinci Dnya Sava srasnda Jn Trkler, Almanyann de tevikiyle Rusya Trklerini

arla kar isyana kkrtmak iin altlar. Ancak bu yndeki faaliyetlerden istenen

sonular elde edilemedi, tersine Rus ordusunda grev alan unsurlar arla sadk kald.

(Georgeon, 2006: 80,82)

Esasen Pantrkizmin kaderi, bandan itibaren Rusyann siyasi konjonktr tarafndan

belirlendi. Bu noktadan hareketle Georgeon, Pantrkist faaliyetlerin younlat nemli

dneme dikkat ekmektedir: Bunlardan birincisi 1905-1906 yllardr. Bu dnemde Port-

Arthurdaki Rus donanmasna Japonlarn saldrmasyla balayan savata alnan askeri

yenilgiler ve sonrasnda 1905 Devrimine yol aan karklklar nedeniyle Rusya zayf bir

durumdadr. Bu sayede Rusya Trkleri rgtlenme imkan elde ettiler. 1906 ylnda Pantrkist

eilimli kongreler topladlar ve Rusya Mslmanlar Birliini kurdular. Ancak daha sonra

arlk rejiminin basklar yznden bu faaliyetler durdu, kimi aydnlar da srgne gitmek

zorunda kald. (Georgeon, 2006: 82)

Pantrkist faaliyetlerin younlat ikinci dnem 1917 Rus Devrimiydi. ubat Devrimi

sonrasnda Rusya Mslmanlar rgtlendiler ve Mays 1917de Moskovada, Rusyadaki

tm Mslman blgelerinden 900 delegenin katlmyla byk bir Mslman kongresi

topladlar. Fakat Rusya Trklerini birletirme ynndeki bu giriimler, ayrlk eilimler ve

kar farkllklar nedeniyle baarl olamad. (Georgeon, 2006: 82)

Dier yandan Ekim Devrimi ile iktidara gelen Boleviklerin atekes istemesi, Osmanllarn

yararna oldu. Aralk 1917-Mart 1918 arasnda Brest-Litovskta sren bar grmelerinde,

Rus hkmeti 1878de ele geirilen topraklar da dahil olmak zere Dou Anadoluyu

boaltmay kabul etti. Ancak Devrimden sonra Aralk 1917de Grcistan, Azerbaycan ve


44/231

37

Ermenistandaki Bolevik aleyhtar gler tarafndan kurulmu olan Transkafkasya

Cumhuriyeti yeni snrlar tanmad. Bunun zerine Osmanl ordular blgeyi g kullanarak

ele geirdii gibi Brest-Litovskta kabul edilmi snrlarn tesinde toprak talebinde bulundu.

Batda kaybedilen topraklarn yerine Orta Asyadaki Trk blgelerinin dahil olaca birlie

dayanan yeni bir imparatorluk fikrini hararetle destekleyen Enver Paa, atekesin ardndan

Galiya cephesinden dnen tmenleri Kafkasyaya gnderdi. Mays 1918de Transkafkasya

Cumhuriyeti yklnca, Bak petrollerine ilgi duyan Almanyann btn engellemelerine

ramen, Osmanl kuvvetleri Eyllde Azerbaycan igal etti. Ama igal sadece birka ay

srebildi. Osmanl askerleri Bakye girdiinde sava oktan kaybedilmiti. (Georgeon, 2006:

82-83; Zrcher, 2002: 174-175)

Mondros Mtarekesinin hemen ertesi gn dierttihat liderlerle birlikte lkeyi terk eden

Enver Paa, sonraki bir buuk yl Berlinde geirdi ve burada Boleviklerle temaslar kurdu.

Eyll 1920de Bakde Boleviklerin desteiyle toplanan Dou Halklar Kongresine Kuzey

Afrika temsilcisi olarak katld. Mustafa Kemale kar Sovyetlerin desteini elde etmeyi

umuyordu. Ancak Bolevik hkmeti onu oyalayp, Ankaraya kar st kapal bir tehdit

olarak kulland. Sonunda Sovyet ynetimi Ankara hkmetiyle anlanca Anadoluya tek

bana gemeye karar verdi. Ne var ki Sakaryada elde edilen zafer, bu ihtimali de ortadan

kaldrd. Yeni bir Trk-slam imparatorluu kurma hayalinden vazgemeyen Enver Paa

1921nin sonunda Buharaya gitti ve Basmaclarn Boleviklere kar yrtt isyann bana

geti. 1922de Kzl Ordu ile savarkenki lm, Pantrkizmin bu dneminin de sonu oldu.

(Georgeon, 2006: 83; Zrcher, 2002: 230-232)

Pantrkist faaliyetler bakmndan nc nemli dnem, Alman ordularnn SSCByi igal

ettii 1941-1944 yllardr. Almanlarn Kafkasyaya doru ilerleyii, Pantrkist evrelerdeki


45/231

38

faaliyetlerin yeniden artmasna neden oldu. Bu kesim, Trk hkmetinin Almanya yannda

savaa girmesi iin aba sarf etti. Alman saldrs karsnda SSCBnin knn,

Pantrkizm davas iin yeni bir frsat yaratacandan hareketle Pantrkistler, bir yandan

rgtlenirken, dier yandan Kzl Orduya kar yrtlen gerilla faaliyetlerini desteklediler.

Ancak SSCBnin igal edilen topraklar yeniden ele geirmesi, bu Pantrkist dalgann geri

ekilmesine neden oldu. Kzl Ordunun Balkanlara yaklamas zerine SSCByle var olan iyi

ilikileri korumak isteyen Ankara hkmeti, Pantrkist hareketi bastrd. (Georgeon, 2006:

83)

Georgeon, Pantrkizmin Trk milliyetiliindeki roln yle tanmlamaktadr:

Pantrkizm modern Trkiyeyi derinden etkilemi, ncelikle Trk

milliyetiliinin oluum aamasnda () milliyetiliklerin (Yunan, Bulgar, Ermeni

milliyetiliklerinin yan sra Arap ve Arnavut milliyetilikleri) ykselii karsnda

Osmanl Trklerinin Trklklerinin bilincine varmasnda () hzlandrc bir rol

oynamtr. () Osmanl Anadolusundan Trk Anadolusuna gemek iin yolu

biraz uzatp Pantrkizm aamasndan dolamak gerekmitir. Anadoluda ulusal

devlet bir kez kurulduktan sonra ise, Kemalizm SSCByle srdrlen iyi komuluk

ilikileri asndan can skc hale gelen bu anlaya cephe almtr. Trk kimliinin

inasna bu katksnn dnda, Pantrkizm kmekte olan bir imparatorluun

ynetici sekinlerine umut da alamtr. (Georgeon, 2006: 84-85)


46/231


47/231

40

Aksine Trklerin slamiyete geii, resmi tarihin temel eksenlerinden biri olagelmitir.

(Copeaux, 2006: 43)

Osmanlda ortaya km olan yeni tarih yazmnn cumhuriyete aktarlmasnda Ziya Gkalp

da nemli bir rol oynamtr. 1923te yaynladTrkln Esaslar, resmi tarih yazmnn

dnsel temelleri zerinde etkili olmutur. Gkalp, Akuraya benzer ekilde Hunlardan

bugne Trk devletlerinin tarihinin srekliliine vurgu yapmtr. Sunduu tarihsel anlatda

milli kltre nemli bir yer atfeden Gkalp, tarihteki Trk devletlerini ycelten bir yaklam

benimsemitir. Gkalpin dnceleri, 60l ve 70li yllarda resmi tarih yazmnn en nemli

kiiliklerinden olan Osman Turan ve brahim Kafesolu gibi milliyeti tarihiler tarafndan

gelitirilmitir. (Copeaux, 20006: 44-45)

Osmanldaki tarih yazm anlaynn devamlln gsteren btn bu elerin yannda

cumhuriyet dnemindeki ulusu tarih yazm asndan nemli bir farka da dikkat ekmek

gerekir. Bu da yeni cumhuriyetin ulusal tarihin yazlmasna duyduu ihtiyala balantl

olarak tarihin bir hkmet politikas olarak grlmesinin de etkisiyle Osmanl tarihiliindeki

dnsel zenginliin giderek devlet eliyle ortadan kalkm olmasdr. Bununla birlikte

cumhuriyet tarihilii, ierii itibariyle bir nceki dnemin devam olarak grlebilir.

Bununla ilgili olarak Copeaux, 19. yyn sonlarndaki yaynlar arasnda, zellikle kdam5

gazetesinde 1896dan itibaren daha sonra cumhuriyet ilk dnemlerinin resmi tarih anlay n

ifade eden Trk Tarih Tezinde ilenen grlerin dile getirildiine dikkat ekmektedir. Ona

gre bugn bile resmi sylem asndan geerli olan iki zellik, daha o dnemde ortaya

kmtr. Bunlardan birincisi, bir dizi olayn ilk nedeni olarak kendini grme eilimidir.

5 Kendisini bir Trk gazetesi olarak tanmlayankdamda Rusyadaki eitli Trk gruplarla ilgili bilgi verenyazlara da yer veriliyordu. (zdoan, 2006: 65)


48/231

41

Buna gre, Trkler olsayd-olmasayd gibi bir tarihd temel zerinde yeniden oluturulan

gemi, karmak tarihsel bir olayn birok deil tek bir nedeni varm gibi sunulmaktadr. Bu

tek neden de Trklerin tarihe mdahalesidir. Dier zellik ise metinlerin Batya kar bir tr

polemik gerginlii tamasdr. Bu anlamda, sylem Bat dnyasna unu haykrmaktadr:

Biz varz! rnein, Orhun kltrn srekli Bat uygarlyla karlatrma gereksinimi

saptanmaktadr: Yaztlar anda, Avrupallar henz okuma yazma bilmiyorlard. Tm

bunlara, uzman gr ilevi stlenen Batl yazarlardan alntlar eklenmektedir. (Copeaux,

2006: 40-41)

Cumhuriyet kurulduktan sonra tarih yazmnda Asyal kklere vurgu yaplmtr. Ancak

Yunanllar ile Ermenilerin de Anadolu stnde kendi vatanlar olarak hak iddia etmi

olmalar, sz konusu uzak kkleri n plana karmay riskli bir giriim klyordu. Bu

nedenle, ilk igal eden hakldr sylemi uyarnca, Anadoluda Trk atalar bulmak

gerekiyordu. Kemalist rejimin yerletii yllar ayn zamanda Hititler ile ilgili mevcut

bilgilerin artt bir dneme denk geliyordu. Henz Hitit dili zmlenememi ve bilinen

dillerle ba ortaya konulmamt. Milliyeti tarihiler bu boluktan yararlanarak Hititlerin

Orta Asyadan g etmi eski Trkler olduunu ileri srdler. Copeauxa gre Hititlerin

kefi Kemalist tarih yazm iin bir nimettir, nk, ikinci bir yeni gemi (bu kez Anadolulu)

oluturulmasna olanak vermektedir. Bu nedenle Hitit a, tarih yazm asndan,

Anadolunun siyasi birliinin saland kutsal bir dnemi temsil etmektedir. (Copeaux,

2006: 50-51)

Esasen Anadolu, Balkanlarda yaanan toprak kayplar sonrasnda nem kazanmaya

balamtr. Bununla ilgili olarak Deringil, emseddin Saminin 1889da baslan Kamus-u

Alam adl corafya ansiklopedisindeki Anadolu hakkndaki ifadelerine yer vermektedir:


49/231


50/231

43

Georgeon Trk ulusal hareketini, Osmanldaki dier ulusal hareketlerden ayran en nemli

farkn devlet sorunu olduunu dnmektedir. Trk milliyetilii dndaki milliyetilikler,

Osmanlda merkezi devletle aralarna mesafe koyarak daha fazla zerklik veya bamszlk

taleplerini dile getirmitir. Bunun sonucu olarak ayrlk hareketler ortaya kmtr. Oysa

Trk ulusal hareketi asndan merkezi devletten ayrlmak yerine onu ulus-devlet haline

getirmeyi hedefleyen reformist milliyetilik sz konusudur. Bu anlamda Kemalist

inklaplk anlayn bir devrimden ok, byle derinlemesine bir dnm olarak anlamak

daha doru olur. (Georgeon, 2006: 5)

Georgeona gre Trk milliyetileri, Trk etnisitesinden ok, devlet karlarna gre

dnmektedir. Devletin teritoryal ve stratejik ncelikleri yannda, ulus ikincil bir neme

sahiptir. Devlet karlar ulusal duygu ve dncelerin nne gemektedir. (Georgeon, 2006:

18) Bu anlamda Yusuf Akurann Tarz- Siyaseti de Pantrkizmin Osmanlya neler

kazandrabileceine odaklanmtr:

Osmanl lkelerindeki Trkler hem dini, hem rki balar ile pek sk, yalnz dini

olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar

Trklemi sair Mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi

benimsememi unsurlar da Trkleebilecekti.

Lakin asl byk fayda; (...) Asya ktasnn byk bir ksmyla Avrupann arkna

yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milletler arasnda

varln muhafaza edebilecek byk bir siyasi milliyet tekil eylemelerine hizmet

edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve en medenilemii

olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt. (...)

Bu faydalara mukabil, Osmanl lkelerinde meskun, Mslim olup da Trk olmayan

ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin Osmanl Devleti elinden

kmas ve slamiyetin Trk olan ve Trk olmayan ksmlarna ayrlarak, artk


51/231


52/231

45

dnmektedir. Bu balamda sz konusu durumun ncelikle Trklerin toplumsal ve

ekonomik varlklarnn soysuzlamasna yol atn ileri srmektedir:

Ekonomik ve toplumsal egemenlikler baka uyruklara getii srada, Trk, birey

kaybettiini anlayam

yordu; nk ona gre yaln

z Osmanl

ulusunu oluturansnflar vard. (...) lkede ekonomiyle ve fenle ilgili snflarn varln yeterli

grerek kendisinin bunlarn dnda kalmasnda bir saknca grmyordu. te bu

gidile Anadoluda bile halk ya da ahali olarak bir Trklk kalmad; Trkler

memur ve ifti snflaryla snrl kaldlar. (Gkalp, 2008: 26)

Gkalpe gre kyl ve memur snflaryla snrl kalan bir kavimden rgtlenme gc

uzaklam demektir. Buradan hareketle Gkalp, lkede gl bir hkmetin bulunmay n

da Trklerin ekonomik snflardan yoksunluuna balamaktadr. (Gkalp, 2008: 27)

Cumhuriyet dneminde de Trkletirme abalar zellikle Balkanlardan, arlk

Rusyasndan, Yunanistandan gelen muhacirlere ynelik olarak devam etmitir. Balca

ulusal sorun haline gelmi olan Krtlerle birlikte Trkletirilmesi istenen btn nfus

gruplarnn trdeletirilmesinde milliyetilik, en nemli ara olmutur. (Georgeon, 2006: 19-

20)

1920li ve 30lu yllarda resmi sylem asndan iki kaygnn sz konusu olduu

grlmektedir. Bunlardan ilki, Mslman ve zellikle de Osmanl boyutlarndan syrlm bir

kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal

kklerini[n] vurgulanmas

d

r. Dieri ise Yunan veErmeni milliyetiliklerine kar Anadolulu atalar bul[ma] ihtiyacdr. Bu ikincisi iin,

Hititleri Trklerin atalar olarak gstermenin tesinde Hititlerin buraya g etmi olan Trk

atalarn da bulmak gerekmitir. (Copeaux, 2006: 51)


53/231

46

Esasen btn ulusal hareketlerde olduu gibi Trk milliyetiliinde de arkeoloji, dilbilim ve

tarih nemli bir yere sahiptir. Georgeona gre Trk milliyetilii asndan farkl olan, tarih

aratrmalarnn Trklerin Orta Asyal kkenlerini ve tarihlerinin gebe niteliini ortaya

karmasdr. Yani Trkler gemii kazdka ulusal anavatanlar olacak toprak parasndan

uzaklayorlard. Trk milliyetiliinin ikilemi de buradan kaynaklanr: Tarihsel kkler mi,

bir corafyada kkleme mi? Orta Asya m, Anadolu mu? Mustafa Kemal bu iki gr as

arasnda bir bireimi denemitir. O, Anadolunun eski halklarnn (Hititler, Smerler) Trk

olduklarn ileri sren ve bylece Trkleri eski Anadolunun tarihi iinde kkletiren bir

kuram oluturarak Trklerin gemiiyle corafyasn uzlatrmaya almtr. (Georgeon,

2006: 4)

Cumhuriyet kurulduktan sonra Trk Ocaklar, tarih yazmna ilikin kavramlarn Necip Asm

kuandan Kemalist yneticiler kuana aktarlmasnda nemli bir rol oynad. 19. yyn

sonlarnda gelien tarih yazm birikimi, bu ocaklarn en nde gelen kiiliklerinin ve onlarn

yarm yzyl nce filizlenmeye balam dnceleri canl tutan yaynlarnn araclyla

Kemalist tarih yazmna geti. (Copeaux, 2006: 59-60) slami cemaate aidiyetin yerini alacak

bir Trk kimliinin yaratlmasn amalayan devlet, Trk milliyetiliini gelitirmek iin

nceleri Trk Ocaklarndan yararlanmtr. Ama [devlet] sylemi kendi elinde ve

milliyetilii de kendi tekelinde tutmay amalamaktadr. () Milliyetilik toplumun

zlemlerinin ifadesi deil, devletin elinde bir ara olmaldr. Bu bak asyla, iktidar, zerk

bir dernek olarak kalm Trk Ocaklar iine 1927den itibaren kendi adamlarn sokar ve

1931de bu dernekleri kapatr. Onlarn yerini Cumhuriyet Halk Frkasnn bir rgt olan

Halkevleri alr. Devlet bir yandan Halkevleri yoluyla yeni bir kolektif kimlik yaratmaya

alrken dier yandan Trk Tarih Tezi ile Gne-Dil Kuramnn gelitirilmesini salamtr.


54/231

47

Ulus-devletin kuruluundan sonra ve onun tarafndan gelitirilmi bu kltrel tezler,

milliyetilik alannda devletin mutlak egemenliini gstermektedir. (Georgeon, 2006: 20)

Trk Tarih Tezi ve Gne-Dil Teorisi yoluyla oluturulmakta olan resmi sylemin dayand

nermeleri yle sralamak mmkndr:

1-Trkler sarrkn mensuplar deildir. (...) Trkler Aryan rktandr.

2-Trkiyedeki Trkler Orta Asyadan gelmilerdir. Gler, genellikle iklim

artlar nedeniyle gerekli grlmtr.

3-Trklerin kk ve ad milattan nce 9000 ya da 12000 ve hatta 20000 yl

ncesine kadar gider.

4-Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmtr. (...) [Trke,

kendisine] sonradan eklemlenen Arapa ve Farsadan arndrlmaldr.

5-Trklerin tarihi Osmanl egemenlii ile balamamtr. Trklerin, Osmanl ve

slam ncesi siyasal varlklar, kurduklar 18 devletle sabitlemitir.

6-Osmanlnn yanl idaresi ok eski alardan [itibaren] medeniyet sahibi olan

Trklere zarar vermitir. Trk siyasal ve kltrel kimliinde Osmanly esas almak

yanltr. (Ersanl, 2002: 805-806)

Mustafa Kemalin nclnde ve devletin tamamen kontrol altnda oluturulan kltrel

tezlerle ilgili almalar, Trk Oca Tarih Heyetinin kurulmasyla balamtr. Trk

Ocaklarnn kapanmasndan sonra da faaliyetlerini srdren sz konusu heyetin yeleri, Trk

Tarihini Tetkik Cemiyetinin de kurucular arasnda yer alm, Trk Tarih Tezinin yazlmas

grevini stlenmilerdir. Birka yl gibi ksa bir srede kotarlan bu iin ardndan, sra Tarih

Tezinin kitlelere aktarlmasna gelmitir. Bu erevede 2-11 Temmuz 1932de dzenlenen

Birinci Trk Tarih Kongresi, eitsel kayglarla toplanmtr. Bu nedenle katlmclar arasnda,

ortaokul ve lise retmenleri karsnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti yeleri aznlktadr.


55/231

48

Kongre ile birlikte yeni tarih anlaynn aceleyle yerletirilmesinin ardndan, derinlemesine

bir retiye ve tarih tezlerine ilikin aratrma almalarna ereve oluturmas iin bir

niversite kurumu oluturulmutur. 14 Haziran 1935te kurulan Dil ve Tarih-Corafya

Fakltesi, 9 Ocak 1936da almtr.

[Bylece] Kemalist kltrn tarih tezlerini ve dier unsurlarn aktarmay

salayacak eitim yaps tamamlanm olmaktadr. Bu sylem, lise sralarndaki ve

tarih reformunun tapna Ankara [Dil ve Tarih-Corafya] Fakltesindeki

rencilerin iine iler. 1940ta, 56s gen kz olmak zere 163 renci yeni

faklteden diplomalarn alrlar. () Aralarnda Ortaa tarihisi ve Trk-slam

Sentezinin ideologu brahim Kafesolu ve sava sonrasnn en etkili

tarihilerinden Mehmet Atlan Kymen de bulunmaktadr. (Copeaux, 2006: 72-73)

Eitimin yeni tarih tezlerine gre dzenlenmesi tamamlandktan sonra abalar, tezlerin

doruluuna ilikin dilbilimsel kantlar sunan Gne-Dil Teorisinde younlamtr. Bu

teoriyi retenler arasnda Yusuf Akura ve Bakurt kkenli Abdlkadirnan da yer almtr.

Bu anlamda Rusya gmeni aydnlar, sz konusu alanda da etkili olmutur. 1935te Trk Dil

Kurumu ve Ankara niversitesi erevesinde balayan almalarn ardndan teori6, Austos

1936 tarihli nc Dil Kurultaynda ortaya konulmutur. (Copeaux, 2006:73)

Atatrkn lm sonrasnda, Kemalizmi inkar etmemekle birlikte gizliden gizliye Kemalist

tarih yazmna kar kan hmanist bir hareket ortaya kmtr. Hmanist tarih yazmna

kar kanlar ise Trk tarihinin Asyal ve Mslman zelliklerine dayanarak Trk-slam

sentezi akmn yaratmlardr. (Copeaux, 2006: 79) 1940ten sonra aydnlar arasnda

6 Gne-Dil Teorisi, Atatrkn lmnn ardndan yapayl nedeniyle terkedilmitir. Bununla beraber teorininhl hizmet grd alanlarn bulunduunu ifade eden Copeaux, Amerika

zekİ velİdİ togan mİllİyetÇİlİk ve tarİh yazimi

Documents