ТАБИҒАТТАНУ-1, 5 сынып (М.Құрсабаев)

Univercity of Turan-Astana, Kazakhstan. Comment by professor Muhamedrahim Kursabaev, 9.03.2014

ТАБИҒАТТАНУ ИНТЕРНЕТ ОҚУЛЫҒЫ 5 сынып

Авторы профессор Мұхамедрахим Құрсабаев

Turan-Astana University, Kazakhstan. Comment professor Muhamedrahim Kursabaev, E-Book “Environmental”, 8.07.2014

Тұңғыш Интернет-оқулық авторы профессор Мұхамедрахим ҚЫДЫРБАЙҰЛЫ

5 сынып

ISBN 9965 – 721 – 05 – ХББК 74. 213

Аталмыш оқулық «Тұран-Астана» университеті базасында орындалды. Кеңесшілер: Жаппарова Г.Ә, Бейсенова Ә.С, Ғабдуллина М.Х, Мазбаев О.Б, Аяпбекова

Ә.Е, Серғалиева Р, Баймұхамбетова Р.Қ, Жақыпов Қ.

ТАБИҒАТТАНУ


І. ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНІНЕ КІРІСПЕ

Табиғат туралы жалпы түсінік

Тірі және өлі табиғат арасындағы тұтастық

Табиғат құбылыстары және олардың бір-бірімен байланысы Қоршаған ортадағы микро және макроәлем «Табиғаттану пәніне кіріспе» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ІІ. АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ

Қоршаған ортаны тану жөнінде көне ілімдер Табиғатты тану жөніндегі ғылыми жаңалықтар Қоршаған ортадағы құбылыстарды тану әдістемелері. Табиғатты бақылау Эксперимент әдісі «Адам мен табиғат» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ІІІ. ТАБИҒАТТАҒЫ ДЕНЕЛЕР. АСПАН ДЕНЕЛЕРІ

Денелердің құрамындағы түрлі заттар Нұрсәулелі аспан денелері

Жер планетасына жақын орналасқан жұлдыздар

Күн системасындағы планеталар шеруі

Ғарыш кеңістігіндегі астероидтар, кометалар, метеорлар һәм метеориттер «Табиғаттағы денелер. Аспан денелері» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ІҮ. ЖЕР – ТАБИҒАТ АНАСЫ

Жер жаратылысының құпиясы

Жердің сыртқы қабатындағы бұлтты толқындар

Құрлықтар мен мұхиттар

Жер қыртысының құрылысы

Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар

Топырақ жамылғысы

«Жер – табиғат жаратылысы» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


Ү. ТІРІ ТАБИҒАТ ДЕНЕЛЕРІ. ОРГАНИЗМДЕР

Тіршілік дүниесінің алуан түрлі сипаты

Жан-жануарлар дүниесі Өсімдік әлемі

Саңырауқұлақтар патшалығы

Қарапайым организмдер патшалығы

Бактериалар дүниесі

Вирустар

«Тірі табиғат денелері. Организмдер» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ҮІ. ЗАТТАР

Жансыз заттардың құрамы

Заттардың табиғи ортадағы қалпы

Заттардың өзгеру ерекшеліктері

Таза және аралас заттар

«Заттар» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ҮІІ. ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ ЗАТТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Атомдық бөлшектер Атомның құрылысы

Химиялық элементтер

Заттардың алуан түрлі бейнесі

Қарапайым һәм күрделі жансыз заттар

Органикалық және бейорганикалық заттар

«Қоршаған ортадағы заттардың құрылымы» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ҮІІІ. КЛЕТКАЛАР

Тіршілік дүниесінің элементарлық бөлшектері Клеткалардың құрылысы Көпклеталы организмдер

«Клеткалар» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


ІХ. ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ БІРТҰТАСТЫЛЫҚ ҺӘМ ӨЗАРА БАЙЛАНЫС ЖҮЙЕСІ

Материя Жер бетіндегі су айналымының ерекшеліктері

«Қоршаған ортадағы біртұтастылық және өзара байланыс жүйесі» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


І. ТАБИҒАТТАНУ ПӘНІНЕ КІРІСПЕ



Табиғат құбылыстары және олардың бір-бірімен байланысы Қоршаған ортадағы микро және макроәлем «Табиғаттану пәніне кіріспе» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ



1. Бізді қоршап тұрған ортаға қандай анықтама береміз?2. Адамзат баласы табиғатты не үшін зерттейді ?

Құрметті оқушылар! Міне жаңа оқу жылы басталып, тамылжытқан жаз айы артта қалды. Біз осы мезгіл арқылы орман-тоғайға серуенге шыққанымызды, бұрын көрмеген қала келбетімен танысқанымызды, алыстағы ауылымызға барып мал төлдерін қызықтағанымызды, суға түсіп, күнге күйген тамаша сәттерімізді еске аламыз.

Әсіресе, сылдырлаған бұлақтың басындағы шалғынды көгалда ойнақ салып жан-жағымызға зер салған кезде біздер, аспан неге көкпеңбек, ағаштың жапырағы неге жасыл, тіпті кей уақытта кеше неге күн бұлтты, әрі жаңбырлы, ал бүгін неге күн жарқырап, шайдай ашылып тұр деп талай таң қалғанымыз рас.




https://w

ww

.google.ru/?gw

s_rd=ssl#neww

indow=1&

q=%

D1%

82%D

0%B0%

D0%

B1%D

0%B8%

D2%

93%D

0%B0%

D1%

82



http://en.wikipedia.org/wiki/Nature


Бүгін азанмен мектепке бара жатқан жолыңда сен ағаштар жапырақтарының неге сарғая бастағанын, ал ауа райының жаздағыдай емес, біраз салқындай бастағанын сезіп, оған жауап іздеген де шығарсың?

Жас дос! Біз саған ең қызық және ең құпия сыйлықты тарту етпекпіз. Ол, алақаныңа жаңа ғана тиген «Табиғаттану» кітабы өзіңді қоршаған ортадағы тылсым табиғат құпияларын тануыңа жәрдемші болмақ. Ерте уақытта табиғатты «жаратылыс» деп айтқан.

Демек, жаратылыстану дегеніміз – табиғатты тану жөніндегі білім саласы болмақ.Қолыңдағы кітаптың бетін аша отыра сендер өткен сыныптарда тақырыптарды еске алып, оқулықтағы түрлі-түсті суреттердің көмегімен қоршаған орта жөнінде өз білімдеріңді жетілдіре береді деген сенімдеміз.




http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82


Сендер балалар табиғаттың – жалпы жаратылыстың ажырамас бөлігі болып табылатын қоршаған әлемнің әралуандық көрінісі екенін білдіңдер. Адам баласы да табиғаттың біртұтас бөлшегі. Сол себепті адам табиғаттан бөлек өмір сүре алмайды.

Адамзат перзенті мыңдаған жылдар бойы өзі өмір сүрген ортасын тануға ұмтылып келді. Табиғаттың тылсым дүниесін тану әлі толастаған емес.

Бүгінгі заман адамы таным зердесін мұхит қайраңдары мен ғарыш кеңістіктері жөнінде ақпарат алуға бағыттау үстінде. Жер бетіндегі Қиыр солтүстік пен тропикалық аймақтарға ғылыми экспедициялық топтар аттануда.




http://en.wikipedia.org/wiki/Nature#mediaviewer/File:Tectonic_plate_boundaries.png



http://en.wikipedia.org/wiki/Geology#mediaviewer/File:Volcanosed.svg


Тылсым табиғаттың сыры туралы білімнің адамға қаншалықты керек екенін сендер ойладыңдар ма? Бұл сұраққа жауап беру барысында төмендегі суреттерге назар аударыңдар.Табиғат ғажайып әрі сан алуан. Ол өзінің сырын тек еңбекқор, көпізденгіш және төзімді жандарға ашады. Егер осы қасиеттер бойыңнан табылса, сенің еңбегің жанып, өзің күтпеген ғылыми жаңалықтар иесі боласың?Жас дос! Сен көктегі кемпірқосақ жарқылының қалай пайда болатынын білесің бе? Төмендегі әңгімені оқи отыра сен кемпірқосақ туралы біліміңді одан ары тереңдете аласың.Жаңбыр қатты сіркіреп жауғаннан кейін, лезде тоқтап қалған сәтте аспан көгіне жол салған баспалдақ тәрізді қақпа ашылып артынша түрлі-түсті жолақтары бар кемпірқосақ көрінеді. Бұл ғажайып көрініс қалай пайда болды екен? Оны тез арада тым әдемі қылып кім жасады деген ойда қаласың.Шынында, кемпірқосақ жаңбыр тамшылары арасынан көк аспан төрінен жерге шашыраған күн сәулесі екені анық. Сәулелердің шамшырақтары бұлт толқындарына шағылысқан сәтте аспан көгінде жеті түрлі түсі бар жолақ кескінінде ғажайып көрініс табады. Кей жағдайда аспан әлемінде баршамызды қатты таңдандыратын қос кемпірқосақ қатар көрінетін сәттер болады. Оның бірі анық байқалса, екіншісі – бұлыңғыр болып көрінеді. Мұндай көрініс күн сәулесінің жаңбыр тамшылыры арасынан екі қайтара шағылысуы нәтижесінде пайда болады. (Ары қарай әңгіме құрастыр, слайд жаса, ғылыми жоба жаз)



Тылсым табиғаттың сыры туралы білімнің адамға қаншалықты керек екенін сендер ойладыңдар ма?

Бұл сұраққа жауап беру барысында төмендегі суреттерге назар аударыңдар.

Табиғат ғажайып әрі сан алуан. Ол өзінің сырын тек еңбекқор, көпізденгіш және төзімді жандарға ашады. Егер осы қасиеттер бойыңнан табылса, сенің еңбегің жанып, өзің күтпеген ғылыми жаңалықтар иесі боласың?

ТАПСЫРМА

https://w

ww

.facebook.com/pages/

%D

0%96%

D0%

B0%D

1%80%

D0%

B0%D

1%82%

D1%

8B%D

0%BB%

D1%

8B%

D1%

81%D

1%82%

D0%

B0%D

0%Bref_type=bo

okmark



1. Қоршаған ортадағы тірі және өлі табиғат көріністерін қандай белгілер бойынша анықтауға болады?2. Аталмыш көріністердің біртұтастығы мен өзара байланысын қалай дәлелдейді?Табиғи ортадағы құбылыстар жайлы сендер көп нәрсе білдіңдер. Алдағы уақытта өз білімдеріңді одан ары тереңдету үшін төмендегі суреттерге назар аударыңдар. Аталмыш көріністерге терең назар аударып ондағы табиғи нысандарды қандай принциптерге сүйеніп екі топқа бөлуге болады?Демек, қоршаған ортадағы әр алуан табиғи объектілерге зер сала отырып жаратылысты тірі және өлі табиғат деп бөлеміз. Сол себепті біз екеуінің ерекшелігін қалай ажыратуымызға болады?Не себепті біз тау, тас, өзен, көл, бұлт пен күн сәулесін өлі табиғатқа жатқызамыз? Олардың арасында қандай ортақ байланыс бар?Сол сияқты араны, кесірткені, емен ағашын, елікті, гүлді өсімдікті және ұшқан құсты біздер ойланбастан тірі табиғат нысандарына жатқызамыз?



ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДА:• Жас ұрпақ! Жоғарыда көрсетілген бейнелер мен тұжырымдар негізінде тірі және өлі табиғат көріністері туралы мысалдар келтір.

Бізді қоршаған орта бір-біріне ұқсамайтын және көпқырлы әр алуан тірі организмдер жаратылысынан тұрады. Егер сен осы сала бойынша біліміңді шыңдай білсең, табиғи ортадағы табиғат құбылыстарының әр алуандығы туралы толық мағлұмат алу мүмкіндігіне ие боласың. Мысалы, сен бүршік жарған тал мен шіріген ағаштың айырмашылығын ажырата аласың.Кез келген тірі организмде тыныс алу, даму, көбею, қоректену, өз бойынан энергия шығару сияқты белгілері болады.

Егер күн сәулесі мен ылғалды су тапшылығын сезінген өсімдіктің жағдайының мүшкіл болу себебі неліктен деп ойлайсың? Ал хайуандардар неге сусыз өмір сүре алмайды? Міне, сол себепті қоршаған ортадағы тірі және өлі табиғат әуел бастан бір-бірімен тұтас және өзара тығыз байланысты.



ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДА:

Далада бүгін жаңбыр жауды. Бірер минуттан соң жер бетіне түскен су тамшылары өсімдік организмдері қоректенетін ылғалға айналады.

Табиғат, ол қандай жағдайда болмасын, өлі немесе тірі, алыс немесе жақын, белгілі және белгісіз болмасын қашанда біртұтас. Онда артық немесе керексіз деген ұғым жоқ. Барлық организмдердің орны мен маңыздылығы табиғатта өлшеулі. Сондықтан, біздер аталмыш заңдылықты таза қалпында қабылдауымыз болашақта көптеген жаратылыс сырларының ашылуына түрткі болмақ.

Жас өркен! Ауа райын бақылайтын күнделік дәптеріңе қоршаған ортадағы тірі мен өлі табиғаттың біртұтастығы мен өзара байланысы жөнінде мағлұматтарды келтіріп жаз .



І. ТАБИҒАТТАНУ ПӘНІНЕ КІРІСПЕhttp://en.wikipedia.org/wiki/Nature


Жас дос! Қолыңа кәдімгі қара қарындашты алып, оның ұшындағы қара түске назар аудар. Аталмыш табиғи материалды графит деп атайды. Графиттің қатты болғанына қарамастан өсімдік жамылғысымен байланысты екенін сен байқадың ба?Табиғи аясында жиі кездесетін сынған немесе шіріген ағаштар жер қабатының жоғарғы бөлігінде топырақ және басқа шөгінді жыныстардың астына көміледі. Ол жерде ауаның мөлшері шектеледі. Бұл аймақты жер астындағы саркофаг деп атайды.Уақыт өткен сайын шөгінді жыныстарды жоғарғы жағы қалыңдай түсіп жасыл желекті ағашты одан ары жаншытады. Бұл үрдіс мыңдаған жылдарға созылады. Алдымен ағаштар жаншылған аймақта қоңыр көмір пайда болады. Дегенмен, жаншылу өзінің әрекетін «жер асты лабораториясында» жалғастыра береді. Миллиндаған жылдар артқа қалған соң қалыңдай бастаған шөгінді жыныстар ойысында қатты жаншылудың әсерінен жоғарғы температуралық көрсеткішпен есептелетін қысым пайда болады. Қысымның әсерінен қоңыр көмір қатая түсіп, қара түске енеді.Енді, міне кәдімгі үйге жылу беретін қара көмір жер астынан қазылып тиісті жерлерге тасымалданады. Қара көмір орналасқан шөгінді аймақ уақыт өте келе графитке айналады.




http://en.wikipedia.org/wiki/Geology#mediaviewer/File:Geologic_Clock_with_events_and_periods.svg


Жас дос! Келесі тапсырманы мұқият орында!

Адамзат перзенті ерте заманнан бері қоршаған ортадағы ауа райының өзгеруі жануарлар дүниесіне ықпал ететінін сезген. Халық тағылымында осы құбылыстарға байланысты көптеген ырымдар мен тыйым сөздер сақталған. Қазақ халқында «сауысқан мезгілсіз шықылықтаса» - салқын түседі, «түйе боздаса» - боран соғады, «көкек шақырса» - жаңбыр жауады деп жорамалдаған.

Егер сенің үйіңде аталған төрт түлік иелері болса, олардың жүріс-тұрысына бақылау жасап, нәтижесіп күнделік дәптеріңе жазып қой.



1. Табиғат құбылыстары дегеніміз не?2. Адамдар табиғат құбылыстары жөніндегі білімдерін қалай пайдаланады?

Біз өткен сабақ арқылы қоршаған ортада тірі және өлі табиғат бар екеніне көз жеткіздік. Тірі организмдердің тыныс алатынын, қоректенетінін, өсетінін және шіріп-жойылатынын білдік. Олар ұдайы өзгеріс үстінде болады. Кейбір организмдер тез өзгерсе, басқалары баяу өзгерістерге ұшырайды.Ал, өлі табиғат ше? Оларда өзгерістер байқала ма? Төмендегі суреттерге зер сала отырып, өз жауабыңды мысал келтіре отырып түсіндір. Ойлап қарасақ, айтылған өзгерістер тірі табиғатпен қатар өлі табиғатта кездеседі екен. Ауа райын күнделік бетіне жазып, бақылау барысында біздер күннің шығуы мен кештің батуын, ауа температурасының ауытқу көрсеткішін, өзен суларының тасуын және басқа табиғат құбылыстарын аңғардық.Мына суреттер арқылы сендер табиғат құбылыстарының бір-бірімен тығыз байланысты екенін байқадың ба? Бір құбылыстың келесі бір табиғат құбылысын тудыртатын және осы үрдіс ары қарай жалғаса беретініне көзің жетті ме?Айталық, жер бетіне түскен күннің сәулесі топырақ бетін және суды да қыздырады. Қызған судың буы аспанға көтеріліп бұлт қабаттарының пайда болуына ықпал етеді. Бұлт арқылы жерге жауын-шашын түседі. Жауын жер бетіндегі өсімдіктерге нәр береді. Ал, өсімдіксіз адам баласы мен жан-жануарлардың өмір сүруі мүмкін емес.

Табиғат құбылыстары және олардың бір-бірімен байланысы


http://en.wikipedia.org/wiki/Tectonic_plate


Енді, айтылған тұжырымдар мен төмендегі суреттерді пайдалана отырып мынадай тәжірибе жұмысын жүргіз.

1. Екі химиялық ыдыстың (1 л) үштен бір бөлігіне су құй.2. Бір ыдысқа үлкен қасықпен толтыра 3-4 қасық ас тұзын салып араластыр.3. Тұз араласпаған ыдысқа тауықтың жұмыртқасын сал. Не байқалғанын күнделікке жаз.4. Енді тұз араласқан ыдысқа тауықтың жұмыртқасын сал. Өзгерістерді дәптерге жаз.5. Көрген-түйгеніңді мұқият зерделей отырып бақылау күнделігіңе жаз.



Табиғат құбылыстарын зерттеген ғалымдар екі аралықта айырықша заңдылықтардың бар екеніне көз жеткізді. Алған нәтижелер болашақта қоршаан ортаның табиғи қалпын сақтау ісіне ұтымды пайдаланылады.

Сендер ағын судың өз арнасындағы ауыр тастар мен басқа заттарды ғаламат күшпен ағызып әкететінін білесіңдер. Осыдан ғалымдар су тасқынының неғұрлым биік жерден аққан сайын, соғұрлым су қуатының көп болатынын есептеп шығарды.

Аталмыш заңдылықтарды білу өзен арналарына бөгендер орнату арқылы гидроэлектростанциялық қондырғылар орнату ісінде өзінің тиімділігін көрсетті. Су бөгендері мен биік плотиналар жасауда адамдар жасанды су сарқырамаларын орнатты.

Арнайы орналастырылған құбырларға биіктен құлап аққан су ағыны ондағы турбиналарды айналдырып, нәтижесінде электр қуатының пайда болуына септігін тигізеді.



http://en.wikipedia.org/wiki/File:Land_ocean_ice_cloud_1024.jpg


Екінші жағынан адамзат баласы табиғат байлықтарын игеру барысында көптеген сауатсыз әрекеттерге бой алдырып, мыңдаған жылдар бойына қалыптасып келе жатқан табиғи баланстың ауытқуына жол беруде.

Осындай, адам әрекетінің жауапсыздығы салдарынан ауа райы уланып, өзен-көл мен мұхит экожүйелері ластануда, топырақ қабаты эрозияға ұшырауда. Аталмыш апаттың салдарынан жер бетінде көптеген өсімдік түрлері мен жануарлардың жойылып кету қаупі туындауда.

Табиғат құбылыстарын алдын-ала зерттеп, оның қыр-сырларына терең назар аудару арқылы біз болашақта адамзат тарапынан табиғи ортаға жасалатын кесепаттарды болдырмауға күш саламыз.



http://en.wikipedia.org/wiki/Ecosystem


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g


Құлаққағыс! Әлемдегі әр халықтың табиғатты қорғау жөнінде экологиялық білімдері қалыптасты. Әсіресе ауа райын алдын-ала болжауда халық қарғалардың әрекеттеріне назар аударған. Халық тағылымына сүйенсек қарға жаңбыр жауар алдында қанатын кең жайып қарқылдай бастайды екен.

Ал, қыс кезінде қарғалар аяқ астына топталып, бір қора болып қосарлана қарқылдаса- қар жауады. Сонымен қатар қарға тұмсығын қанатының арасына жиі сұққылай бастаса, көп кешікпей қатты аяз түседі екен. Қатты үскірік аяздың алдында қарғалар ағаштың жоғарғы жағына қонақтаса, боран немесе қатты жел соғар алдында ағаштың төменгі бұтақтарына жайғасады. Қыстың аязды бір күнінде қарғалар тағы да топталып ойнақ салып қарқылдаса күн жылынады.Жаз немесе күз айларының жаймашуақ бір күнінде қарғалар мезгілсіз қарқылдаса жаңбыр жауады екен.

• Жұлдыздар жарқыраған түнгі уақытта аспан көгіндегі құс жолы мен ғарыш шамшырақтарына көз жүгірту арқылы бақылау жасап, көрген-түйгеніңді күнделік бетіне тізіп жаз.



1. Макро және микро әлем деген ұғымды қалай түсінесің?2. Жаратылыстың макро және микро дүниесі жөнінде мағлұмат беретін аспаптар жөнінде не білеміз?

Түнгі аспан шеруіне сен достарыңмен саяхат жасаған сәтте сен тылсым кеңістіктен қандай құбылысты байқадың? Шексіз аспан кеңістігі сені таң қалдырмауы мүмкін емес. Сан мыңдаған жарық жұлдыздарды көк жүзіне құдды Жаратушы бір күш шам сияқты шашыратып іліп қойған тәрізді. Осы ұлан-ғайыр аспан кеңістігін және ондағы сансыз ғарыш денелерін макроәлем деп айтамыз. Көне грек тілінде «макрос» сөзі «орасан» деген ұғымды білдіреді.Сендер төменгі сыныпта аспандағы жұлдыздардың көлемі өте үлкен екенін білдіңдер. Олар тек көлемі жағынан ғана емес, сонымен бірге ара қашықтығы жағынан да бір-бірінен алыс орналасқан. Мысалы, Күнді салыстырмалы түрде, шамамен диаметрі 7 см болып табылатын бильярд шары ретінде есептесек, Жер планетасы диаметрі 0,5 мм болатын кішкене шар кейпінде болар еді. Олардың ара қашықтығы Астана мен Атырау қалаларының арасындағы (шамамен 2000 км) жолдың ұзақтығына тең болар еді.

Қоршаған ортадағы микро және макроәлем


Адам баласының көру мүмкіндігінен тым қашық орналасқан ғарыш кеңістігіндегі аспан денелерін бақылайтын аспапты телескоп дейді. Ол грек тілінен аударғанда «теле» - алыс, «скопео» - бақылаймын деген ұғымды білдіреді.

Егер мұқият түнгі аспан кеңістігіне көз жіберіп зер салсақ, бұлыңғыр ақшыл түсті ұзын-сонар бірде сопақша, бірде қисық тізбектеле орналасқан шоқ тәрізді жұлдыздар шоғырын көруге болады.

Телескоп арқылы біз Құс жолындағы сан мыңдаған жұлдыздар шоғырын, тіпті оның тығыз орналасқан жерлерін оңай көруімізге болады. Аталмыш шоғырларды, оның ішінде Күннің де қоса қамтылған ауқымды жұлдызды шоғырларды Құс жолы деп атайды.

• Төмендегі Құс жолына қатысты көне аңыз әңгімелерге назар аударып, оның не себепті аталғанын түсіндір.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Outer_space


Есіңе сақта! Көк аспандағы Құс жолының ғарыштық құпиясы адамзат перзентін ерте заманнан бері толғантып келеді. Әр халық оны өздерінше түсіндіруге тырысты.Көне гректер оны Мәңгілік шеңбер, кейде Ақ сүт деп атады. Олардың ойынша Құс жолы құдыретті Олимп құдайына апаратын жол деп санаған. Көне Үнді халықтары оны Құдай жолы деген.Сондай-ақ Құс жолының Рим жолы немесе Ақ сүт жолы атты атаулары болған. Оны кейде Құс жолы деп айтқан. Оның себебі, аспан төрінде аталмыш ғарыш жолы ұшқан құстар тізбегіне ұқсаған.Мұсылман халықтары, оның ішінде арабтар Құс жолын өзен деп атаған. Сонымен бірге қазақтар Құс жолы десе, вьетнамдықтар Жұлдызды өзен деген екен.Енді көк әлемінен төмен түсіп Жер планетасына келіп, оның айналасында қандай ғарыштық құбылыстар болып жатқанына көз жеткізейік. Біз Жердің беткі қабатын қоршап тұрған ауа қабатының қалай пайда болғанын қалай білуге болады? Ауаның түссіз екені, сонымен бірге оның иісін сезуге, көзбен көруге, құлақпен естуге болмайтыны белгілі.Егер қолыңмен ерсілі-қарсылы айналаңды қаттырақ серпілтсең ауаны сезесің. Еңістен төмен қарай атпен шапқан кезде, басыңдағы тақияңды ұстап отырмасаң, ауаның күшімен ұшып кетуі мүмкін. Далада қатты боран соққан кезде, желге қарсы жүрер болсаң – сен ауаның көлденең бағытта қозғалатынына көз жеткізесің. Ауаның бұлай қозғалуы кейде қатты үдей түсіп орасан тайфундар мен бұрқасындар әкеледі.



Жалпы жел ұсақ бөлшектердің жиынтығынан тұрады. Ол бөлшектерді көзбен көру былай тұрсын, тіпті арнайы микроскопиялық аспап арқылы көру қиын.

Дегенмен, желді өлі табиғатқа жатқызуға болмайды. Тірі табиғаттың ішінде аса ұсақ нысандарды кездестіруге бола ма? Соңғы ғылыми жетістіктер ондай ұсақ организмдердің бар екенін дәлелдеді. Олардың бар екенін тек арнайы микроскоп құралы арқылы көруімізге болады. «Микроскоп» атауы гректің «ұсақ» деген сөзінен алынған.

ҚАРАПАЙЫМ МЕКТЕП МИКРОСКОПЫ

Микроскоп айналамыздағы ұсақ микрообъектілерді терең зерттеу үшін пайдаланылады. Сол үшін аталмыш құрал тез тозбауы үшін оған күтім керек.

МИКРОСКОП ДЕГЕН НЕ?


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Outer_space#mediaviewer/File:CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg


Микроскоппен жұмыс істеу тәртібі

1. Окуляр мен объективтің шынысын арнайы матамен сүрт2. Микроскопты арнайы қобдишада сақта.3. Микроскопты арнайы қобдишада сақта.4.Пайдалану барысында микроскопты екі қолыңмен мықтап, қысып ұста.5. Өз жұмысыңды отырып орында6. Микроскопты өзіңнен 5-10 см қашықтықта ұста. Жұмыс кезінде орныңда қозғалма.7. Окулярды бұрау кезінде зерттеу нысанына айнаны дұрыс бағыттап, жарық түсір.8. Жазық тақтайшаға затты қойған соң оның қысқышпен бекіт.9. Тақтайшаның оң жағындағы реттегіш бұранда арұылы нысанды айнадан 5-7 мм түсіріп ұста.10. Реттегіш бұранданы пайдалануда окуляр арқылы микрообъектіні көру түтікшесін өз ыңғайыңа келтір.11. Жұмыс аяқталар алдында көру түтікшесі мен айнаны тиісті орнына келтір.12. Көру түтікшесін бастапқы қалпына келтірген соң, микроскопты қобдишасына сал.

МИКРОСКОППЕН ҚАРАҒАН КЕЗДЕГІ ОБЪЕКТІЛЕР


Осылайша, біздер микроскоп туралы толық мағлұмат алып, қоршаған ортадағы микроорганизмдер құрылысы жөнінде тәжірибе жинақтадық. Енді бір тамшы судың ішінде қанша микроорганизмдер бар екені турасында эксперименттік тәжірибе жұмыстарын жүргізіп көрейік.

• Микроскопты жұмысқа дайында.• Микрообъектіні арнайы тақтайшаға орналастыр.• Аталмыш нысанның қанша есе үлкейгені жөнінде мағлұматтарды жинақтап, шешім қабылда.• Микроорганизм жөнінде көріп-білген нәтижелерді талдап, дәптерге тізіп жаз.• Өзің атқарған жұмыстар жөнінде толық талдау жасап, бақылау нәтижелерін қағазға түсір.

Жас дос! Сен өзіңді қоршаған ортада макроәлеммен бірге көзге көрінбейтін шексіз микроәлем нысандары бар екеніне көзің жетті. Олар ешқандай дүниеге ұқсамайтын микроәлемді құрайды.

МИКРОСКОППЕН ҚАРАҒАН КЕЗДЕГІ ОБЪЕКТІЛЕР


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghtt

p://

en.w

ikip

edia

.org

/wik

i/M

icro

scop

e#m

edia

view

er/

File

:Opti

cal_

mic

rosc

ope_

niko

n_al

phap

hot_

%2B

.jpg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Multicellular_organism#mediaviewer/File:ColonialFlagellateHypothesis.png


Есіңе сақта!

Сен біраз уақыт қоршаған ортадағы құбылыстар жөнінде бақылау жүргізіп келдің. Енді сол жазған дүниелеріңді қайта парақтап, ондағы маңызды тақырыптарға тоқталып өт.

Қайталау барысында міндетті түрде сұрақтар туындайды. Сол себепті, сен бірнеше сұрақты дайындап мұғалімге қоюды ұмытпа.

«Табиғаттану пәніне кіріспе» тақырыбын зерделеу


1. Табиғат дегеніміз ..2. Біз өмір сүріп отырған ортаны өлі және ...................... табиғат қоршап тұр.3. Тірі табиғаттың өлі табиғаттан өзгешеліктерін атап өт. Мысал.4. Табиғат ортасында түрлі құбылыстар болып тұрады. Мысал.5. Абай Құнанбаевтың «Қыс» деген өлеңін жатқа айтып, ондағы табиғат құбылыстары жөнінде өз ойыңды пысықта.Ақ киімді денелі ақсақалды,Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.Үсті басы ақ қырау, түсі суық,Басқан ізі сықырлап келіп қалды.

6. Қоршаған ортадағы тірі табиғат пен өлі табиғат бір-бірімен тығыз байланысты. Осыған байланысты нақты мысалдар келтір. Табиғаттағы кез келген нысан – ол біртұтас организм жүйесі болып табылады. Осыған орай тірі организмдерге байланысты қандай анықтама беруге болады?7. Кейбір табиғат нысандары өзінің көлемі жағынан аса ауқымды болып келеді. Мысал. Енді айтылған тұжырымымызға керісінше кейбір ұсақ объектілер де бар. Оларға не жатады? Мысал.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B9_%D2%9A%D2%B1%D0%BD


8. Адамзат перзенті не үшін табиғат заңдылықтары мен құбылыстарын зерттейді?

9. Төменде атақты жиһангер әрі жазушы Джералд Даррелдің естеліктерінен үзінді келтіреміз: «Біз өзімізді қанша ересек болсақ та кейде ақылсыз бір баладай қалың жүзім-бақтың ішіне біреу тастап кеткен сияқты елестетеміз. Әсем бақтың ішінде біз құдды қараусыз қалған сотқар балаға ұқсаймыз. Ол сотқар бала не істемеді! Қалың орманды өртке орап күл қылды, сосын ойына келгенін істеп өзен-көлді улады, шалғымен мәңгілік жасыл өсімдіктерді шауып, оқ-дәріні пайдаланып қопарылыс жасап, әсем табиғатты шөлге айналдырды».

Дж.Даррел сендердің пайымдауынша қандай адамдардың жат қылықтарын әшкерледі деп ойлайсыңдар?



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

https://www.google.ru/?gws_rd=ssl#newwindow=1&q=%D0%B4%D0%B6%D0%B5%D1%80%



Қоршаған ортаны тану жөнінде көне ілімдер Табиғатты тану жөніндегі ғылыми жаңалықтар Қоршаған ортадағы құбылыстарды тану әдістемелері. Табиғатты бақылау Эксперимент әдісі «Адам мен табиғат» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


Қоршаған ортаны тану жөнінде көне ілімдер

1. Қоршаған орта туралы адам баласының санасында қандай көзқарастар қалыптасты?2. Ежелгі адамдар тәжірибесінде табиғатты тану жөнінде білімдері неге көп жағдайда теріс болды ?

Жас өркен! Сен енді біраз нәрсе білдің. Әрине Жер планетасы жөнінде көп мағлұматтар бере аласың. Жердің шар тәрізді екені, сонымен қатар ол өз орбитасында айналып жүретіні саған белгілі болды. Дегенмен, кей жағдайда әсіресе географиялық картамен жұмыс істегенде Жер шары жазық болып келеді деген ой болуы мүмкін. Өйткені, сен жердің бетін аяғыңмен басқан кезде, айналаң жазық болып көрінбей ме?Ал, көк аспан ше? Аспан үйіңнің төбесіндегі шаңырақ, ал Күн болса биікте ілініп тұрған шам деп те ойлауға болады. Дәл сен ойлағандай – ежелгі адамдар қоршаған ортадағы құбылыстарды жоғарыда айтылғандай қабылдағаны рас. Өйткені, көнеден біздің заманымызға жеткен мифологиялық аңыздар оған дәлел. Адамдар өздерінің жаратылыстану туралы ойларын аңызға айналдырды, кей жағдайда оны ескерткіш ретінде тас суреттер мен жазулар, саз балшықтан жасалған таңбалар арқылы болашақ ұрпағына мирас етті.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g


Ол ескерткіштер топырақ қойнауында қалған көне шаһарлардың қамалдарында, ғибадатханаларда, көсемдер жерленген қорымдарда сақталды. Адамзат тарихындағы көне өркениет өкілдері арийлер мен сақтар, шумерлер мен вавилондықтар, парсылар мен гректер, қытайлықтар мен үнді халықтары аталмыш мұраларын мыңдаған жылдар бойына сақтап келді.Көне шумер халықтары Жер мен Аспан бір-бірінен бөлек орналасқан деп жорамалдады. Жаратылыстың негізі Жер құдайы - Ки болса, Аспан құдайы – Ан деп аталған. Ауа құдайы – Энмель олардың баласы кейін өсе келе Жер мен Аспанның арасын айырып жіберді. Энмелдің баласы – Нанна Ай планетасының құдайы атанып, күні бүгінге дейін тылсым ғарышта самғап жүр.

Көне Үнді халықтары «Веда», ал мұсылман халықтары «Құран» атты өздерінің қасиетті кітаптарында әлем жаратылысы туралы мағлұматтар береді. Шығыс халықтары Жерді алып өгіз мүйізімен ұстап тұрса, үнділіктер мұхит бетінде қалқып бара жатқан тасбақаның арқасындағы төрт пілдің үстінде тұр деп айтқан.Вавилон халқы жаратылыстың негізі көк жүзінде жарқырап тұрған шамшырақтың бүкіл әлемге шашыратқан сәулесі деген. Жер де шыны тәрізді шардың ішінде сәулеге бөленіп, орасан мұхиттың ортасында тұр деп санаған.Қазақ даласында ғұмыр кешкен көшпенді халықтар өкілдері арийлер мен сақтар, ғұндар мен түркілер көктегі Күнді Тәңір – Аспан-Ата, ал жерді жаратқан Жер-Ана деп қабылдап, кейін бүкіл әлемді жаратқан бір Аллаһ тағаланың құдыретіне табынған.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g


Әлемге әйгілі алып пирамидалар елі көне Мысырда жаратылыстану жөнінде көптеген мифологиялық аңыздар сақталған. Ең алдымен мұхит суынан жаралған Атум құдай – бүкіл ғаламды жаратқан. Оның ұрпақтары Шу ауа құдайы, ал Тернут ылғал құдайы, Геб – жер, ал атақты Нут – аспан құдайы болған.Көне Грекия халықтары әлемді ғаламдық хаостан көктегі құдайлар жаратқан деп түсінді. Хаос – шексіз кеңістіктегі барлық жаратылыс нысандары. Хаос ұғымы бүгінгі заманда «бейберекетсіздік» деп те айтылады. Гректердің пайымдауынша Жер ең алғаш жаратылғанда әлемдік мұхиттың бетінде қалқып жүрген. Күн құдайы Гелиос өзінің күймесіне отырып ең алдымен Шығыс теңізінен көкке көтерілген. Ол өзіне бағынбаған Атлант мұхитын иығында ұстай отыра, аспан көгіндегі барлық нысандарды аралап жүрген.Жас ұрпақ! Әлем жаратылысы туралы мол мағлұматтар алып, енді сен көне заманда қоршаған орта туралы ой-пікірлердің қазіргі заманғы ғылыми тұжырымдардан басқа екенін түсіндің.Шынында, ежелгі адамдар жаратылыс туралы арнайы білім алмағаннан кейін көптеген сұрақтарға жауап таба алмады. Тек аса білімді адамдар ғана табиғаттың сырларына терең мән берді. Олар оның қыр-сырларын оқып-тануға, терең зерделеуге бүкіл ғұмырларын сарп етті. Солардың бірі, көне грек ойшылы Аристотель еді. Көп жылғы зерттеулеріне сүйене отырып дана ойшыл Жердің шартәрізді екеніне көз жеткізіп, тұңғыш рет өзінің ғаламтану жөніндегі моделін ұсынды. Аристотель тағылымдары жаратылыстану саласы бойынша ауқымды зерттеу жүргізген ғалымдардың еңбектеріне арқау болды



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://en.wikipedia.org/wiki/Aristotle


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%82%D0%BF%D0%B0%D0%B5%D0%B2,_


Есіңе сақта!Осыдан 24 ғасыр бұрын жаратылыстану жөнінде өзінің қарапайым ғылыми жаңалығын ашқан дана Аристотель әлемде тұңғыш рет Жердің шар тәрізді екенін дәлелдеді.- Ал шәкірттерім енді дәрісті бастайық,- деп, Аристотель кафедра бөлмесінен далаға шығуға бет алды. Ұстазының бұл әрекетіне таң қалған шәкірттер оған ілесе таза ауаға шығуға асықты.

Ғұлама өзінің дәрісін шын мәнісінде таза ауада серуендей отырып оқығанды дәстүрге айландырған еді. Ұстаздың тобын көпшілік қауым «перипатетиктер» (таза ауада серуендеушілер) деп айтатын. Әдеттегідей дәрісін бастаған ұстаз бүгінгі сабағында Жердің формасы жайында әңгімелей бастады.- Құрметті менің кішкентай достарым,- деді Аристотель шәкірттеріне тас төселген соқпақпен жоғары қарай көтеріле сөйлеп: «Осы кезге дейін біз Жердің бетін, шет аймақтарын мұхиттар қоршаған жазықтық деп санап келдік. Милеттік Фалес ғұлама бұл туралы терең ой тастады. Оның мұндай шешімге келуі – жер сілкінісінің Жердің ішкі қабатымен тығыз байланыстығында деген пікірінен туындаса керек. Ол жауапты мұхиттың қайраңындағы дүмпулерден іздеуге тырысты. Фалестың әріптесі Анаксимандр Жердің жазық екеніне сенді. Ал, құрметті Ксенофан Жерді кәдімгі ағаштың тамыры іспеттес дүниеге жатқызды. Жердің тамыры көктен қуат алып, тамырын жердің ішкі қабатына жайып, одан ары шексіздікпен байланысады деген. Анаксимандр Жерді тақтайға ұқсатса, менің қадірлі ұстазым Платон «куб» тәрізді деді».



Ұстазының дәрісіне қызыққан шәкірттер тас соқпақпен ұзап кете бара Жер формасы туралы жаңа мағлұматтар алды.- Сендер, бір сәт Жерді тақтай сияқты жазық деп көз алдарыңа елестетіп көріңдерші! Оған Күннің жарығы бірдей түсер еді. Бұлай болуы мүмкін емес. Себебі бізден басқа елдерде таң біркелкі атпайды ғой!? Ол жердің уақыты біздің Афин уақытымен бірдей емес. Ал, Жердің қабаты шар сияқты үрленген формада болса ше? Мұндай жағдайда біз шындыққа едәуір жақындай бастаймыз. Күндізгі уақытта күн сәулесінің тас төбемізде тұратыны белгілі. Біраз уақыттан соң Күннің біртіндеп бата бастағанын көреміз.

Түнгі уақытта аспандағы жұлдыздар шеруіне бір сәт назар аударып көріңдерші?! Біз дүниенің қай жетінде болсақ та, аспан денелерінің өзгеріп тұратын көрінісін байқаймыз. Біздің тас төбемізде жарқырап тұрған жұлдыз біраз уақыт бақылаудан кейін біртіндеп көше бастайтынына куә боламыз. Бұл үрдіс жұлдыздардан гөрі Ай қозғалысынан анық байқалады. Әсіресе, Айдың толған күнін мұқият бақыласақ, біз көптеген сұрақтарға жауап табамыз. Бұл ғажап құбылыстың ерекше бір құбылысы – Ай жарығына шағылысқан Жер көлеңкесінің жан-жаққа шашырауы болып табылады. Мінеки, олив жидегін алып қараңызшы! Оның жерге түскен көлеңкесі дөңгелек пішінде екені анық көрініп тұр. Бұл ғажайып көрініс Ай толған кездегі оның бетіне түскен Жер планетасының көлеңкесі де дөңгелек пішінде болатыны – нақты дәлел емес пе? Жердің Ай бетіндегі көлеңкесі дөңгеленіп келеді. Ал, мұндай көрініс Жер планетасының тек шар тәрізді болған жағдайында ғана мүмкін болмақ.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Moon#mediaviewer/File:Moon_diagram.svg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://en.wikipedia.org/wiki/Moon


Жоғарыда айтылған мағлұматтарды қазақ халқының мақал-мәтелдері, тыйым сөздері және аңыз әңгімелері арқылы салыстыра отырып талдау жаса.

Одан түйген ой-пікірлеріңді тиянақтап, күнделік дәптеріңе жаз.

Мұғалімге сұрақ дайында.

Тапсырма


Аты жөні Үй тапсырмасы

Бақылау күнделігі

Практикалық жұмыс

Жиыны

Бейбарыс Ержанұлы

86 83 90 89,089

Жамели Ринатқызы

87 78 91 89,056

Шырын Тұрғанбекқызы

89 88 92 91,002

Ислам Нұрболатұлы

80 88 90 89,008

Динара Қуатбекқызы

91 89 90 91,021

Ажар Мұратханқызы

79 89 91 90,008

Ерасыл Нұржанұлы

85 89 89 89,009

Оқушының білімін бағалайтын электронды КҮНДЕЛІК-1


1. Табиғатты танумен қандай ғылым салалары айналысады?2. Табиғат құбылыстарын бақылау барысында неге бірнеше ғылым салалары зерттейді?Сен өзің күнделікті қоршаған ортада көрген-білген жеке тәжірибелеріңе сүйене отырып Жердің шар тәрізді екенін дәлелдей аласың ба? Сенің аргументің Аристотель айтқан тұжырымдардан басқа да болуы мүмкін. Жер планетасының шар тәрізді екенін дәлелдеу үшін не себепті көне ойшылдар табиғат құбылыстарын жіті бақылау арқылы қарапайым ғылыми жаңалықтарға қол жеткізді? Сендер келтірген дәлелдемелер неге кешегі грек ойшылдары ұзақ жылдар зерттеген жаңалықтардан өзгеше? Бүгінде адамзат өркениетінің алдыңғы қатарлы ғылыми жетістіктері жаратылыстанудың басқа қырларын жер бетінде жиі қайталанып тұратын құпия күштердің белгілерін пайдаланумен шектелмей, басқа тұрғыда зерттеуді қолға алуда. Алғашында, әсіресе ежелгі дәуірде адамдардың жаратылыстану жөніндегі ғылыми түсініктері қарапайым болды. Уақыт өте келе, адам баласы өткен тәжірибелерге сүйене отырып, оны озық ғылым жаңалықтарымен толықтырып отырды. Аталмыш тәжірибелердің бір жүйеге келуі – оны ғылыми тұрғыда терең зерттеуді қажет ететін жаратылыстану ғылым саласының пайда болуына ұйытқы болды.

Табиғатты тану жөніндегі ғылыми жаңалықтар


• Оқулықтағы 6 беттегі суреттерді пайдалана отырып табиғат құбылыстарын зерттейтін ғылым салаларына назар аудар.• Қосымша сұрақтарға жауап ізде.

Найзағай неге жарқылдайды? Қатты жаңғырық дауысына қандай факторлар әсер етеді? Жылы немесе салқын жағдайды табиғаттағы денелер қалай қабылдайды? Міне, бұл сұраққа нақты жауапты физика ғылымы береді. Ол грек тілінен аударғанда «phfisis-табиғат» деген ұғымды білдіреді.

Физика ғылымы заңдылықтарының негізі – жалпы жаратылыстану құбылыстарының себеп-салдарын анықтау болып табылады. Күнделікті өмірде біз физика заңдылықтарына қатысты көптеген құбылыстарды (дыбыс, жарық, денелер қозғалысы, жылу т.б) байқаймыз.Сол себепті физика ғылымынсыз біз бүгінгі өмірімізге аса қажетті радио, теледидар, автокөлік, компьютер мен ғарыш кемелерін және басқа дүниелерге қол жеткізе алмас едік.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Lightning


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Lightning#mediaviewer/File:Global_lightning_strikes.png


• Төмендегі суреттерге назар аудара отырып физика ғылымының адамзат өркениеті үшін қаншалықты маңызды екенін түсіндір. • Ойыңды тиянақтап, өмірден нақты мысал келтір.

Астрономия ғылымы. Ол көне грек тілінен аударғанда «astron-жұлдыз» және «nomos-заң» деген ұғымды білдіреді. Бұл сала ғарыштық денелер жүйесіне кіретін спутник, комета, планета, жұлдыз, метеорит т.б дүниелермен тығыз байланысты. Оларды жаратылыстану ғылымында аспан (космос) денелері дейді. Осыдан біздер астрономия – космостық денелер туралы ғылым деген тұжырымдама жасаймыз. Ол сонымен бірге аталмыш денелердің құрамы мен құрылымын және ғарыштағы қозғалысын зерттейді.

Жұлдызды аспан шынында ғажап құбылыс! Ол тылсым дүниені неге ежелгі адамдар ерекше таңырқап, зерделеуге тырысты?Көне Мысыр астрономдары аспан денелерін ұзақ уақыт бақылау нәтижесінде Сириус жұлдызының Күн ұясына енген уақытта көрінуі – қасиетті Нил өзені аңғарының суға толуымен сәйкес келуіне көз жеткізген. Бұл табиғат құбылысы халықтың жер жыртып, егін салуға дайындалуының белгісі деп ұққан. Ал, ғарыш кеңістігіндегі жұлдыздар шоғырында жыл сайын байқалатын «Бикеш» шоқжұлдызының пайда болуы – егін ору науқанының басталуына тұспа-тұс келген. Дәл осындай астрономиялық бақылау Үнді, Қытай, Вавилон және Орта Азия жерлерінде жүргізілген. Көне Үнді астрономдары Дели қаласының маңында аспан денелерін бақылауға арналған арнайы тас үйінділерден (обсерватория) нысандар салған.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://en.wikipedia.org/wiki/Astronomy


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://en.wikipedia.org/wiki/Ulugh_Beg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

ghttp://en.wikipedia.org/wiki/Ab%C5%AB_Ray


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g

http://en.wikipedia.org/wiki/Al-

Farabi#mediaviewer/File:Bnf_lat_9335.jpg

http://en.wikipedia.org/wiki/Al-Farabi


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g




Химия - өлі және тірі табиғи заттардың жаратылысы мен олардың өзгеру заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Адамдар тірі және өлі табиғат организмдерінің қыр-сырларын терең ұғынып, нәтижесінде минералды, табиғи және өсімдік дүниелерінен дайын өнім өндірді. Сөйтіп, адам баласы тек қана табиғатпен сырласып қана қоймай, пайдалы қазбалар мен басқа организмдерді химиялық жолмен зерттеп, өздеріне қажетті заттарды игіліктеріне жаратты.Ғарыш кемелері Жер сыртындағы тылсым кеңістікке самғады. Ол кеменің жылдамдығын күшейтетін, темірі мен басқа тетіктерін қауіпсіз және сапалы қылатын арнайы материалдар химия ғылымының көмегі арқылы өндірілді. Химияны терең игеру – жер қойнауындағы пайдалы қазбалардан металл өндіруге мүмкіндік берді.Сенің қолыңдағы пластмассадан жасалған қалам мен бөтелкелер, автокөлік дөңгелектері мен минералды тыңайтқыштар химия ғылымының жетістігі арқылы қол жеткізілген дүниелер.

• Химиялық жолмен жасалған бірнеше (10-12 зат) заттарды жинастырып, олардың құрамы мен құрылымы жөнінде нақты мағлұматтар бер.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.wikipedia.org/wiki/Chemistry


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.wikipedia.org/wiki/Chemistry

http://en.wikipedia.org/wiki/Chemistry#mediaviewer/File:Periodic_table_(polyatomic).svg


Қоршаған ортадағы өлі табиғат дүниесі аса күрделі. Ал тірі табиғат әлемі одан да күрделірек. Сол себепті біз өмір сүріп отырған Жер планетасын тіршілік дүниесінен бөлек қарастыру мүмкін емес.

Әр алуан тірі табиғат организмдері - өсімдіктер, жан-жануарлар, саңырауқұлақтар және микроорганизмдер Жер шарының барлық бөліктерін: мұхит қайраңы, орман-тоғай, таулар мен жазықтар, ауа қабаты мен топырақ жамылғысын мекен етеді. Біз адамзат перзенті – тірі табиғат дүниесінің ажырамас бір бөлшегіміз.

Сондықтан, тірі табиғат дүниесін зерттейтін ғылым саласын – биология деп атайды. Ол грек тілінен аударғанда «bios-өмір» және «logos-ілім» деген ұғымды білдіреді. Биология ғылымы көптеген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Жер бетінде қанша тірі организмдер бар? Тірі организмдердің құрылысы қалай, олар қалай дамиды және көбейеді? Тірі организмдер мен өлі табиғат арасында қандай байланыс бар? Бүгінде биолог ғалымдардың алдында адамзат перзентінің антропогендік (шаруашылық) әрекеттерінің салдарынан жойылып кету қаупіне душар болған өсімдік, жануар түрлерін сақтап қалуға бағытталған үлкен шаруа тұр.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.wikipedia.org/wiki/Biology


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.w

ikipedia.org/wiki/

Biology#mediaview

er/File:Tree_of_life_by_H

aeckel.jpg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.w

ikipedia.org/wiki/

Biology#mediaview


aeckel.jpghttp://en.wikipedia.org/wiki/Earth%27s_atmosphere


Жаратылыстану ғылымдарының бір саласына география ғылымы жатады. Ол гректің «geo-жер» «graphy-жазу» деген сөзінен шыққан. География – Жер бетіндегі климаттың өзгеруін, жердің беткі және ішкі қабатын, рельеф пен ландшафты, құрлық пен су айдындарын, ауаның қозғалысын, жер сілкіну мен вулкандық атқылаулардың себеп-салдарын зерттейді.Бүгінгі таңда география ғылымы адам баласының жер бетіндегі шаруашылық әрекетінің салдарынан қоршаған ортаға әсер ететін зиянды жақтарын зерттейтін жаңа ғылыми бағытты айқындады. Аталмыш бағыт бойынша зерттеулер жүргізетін адамдар жер бетіндегі шаруашылық нысандар, қала мен ауыл инфраструктурасы, халықтар (этностар) миграциясы, нәсілдік ерекшеліктері мен қоныстары және басқа сала бойынша материалдар жинақтауда.Қалай айтсақ та, Жер бетіндегі географиялық, химиялық, физикалық, астрономиялық һәм биологиялық дүниелер табиғат құбылыстарымен біртұтас әрі тығыз байланысты екені анық. Мысалы, адам топырақ қабатына белгілі бір өсімдікті сеуіп, өсіруі үшін алдымен биологтармен кеңесуі тиіс. Өсімдіктің қоректену ерекшелігін химия саласының мамандары түсіндіреді. Өсімдік тамырынан бастау алған судың өз мөлшерімен бұтақтар мен сабақтарға біркелкі таралу себептерін физика заңдарына сүйене отырып зерделегеніміз абзал. География ғылымы арқылы біз өсімдіктің жер бетіне таралу шекаралары және оның басқа жерлерде тамыр жаюы немесе қурап кетуі жөнінде мағлұмат аламыз. Ал, астрономдар болса Жер бетінен қашықта орналасқан басқа планеталардағы өсімдіктер дүниесі туралы мағлұматтар жинастырады.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.w

ikipedia.org/wiki/

Biology#mediaview


aeckel.jpg

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http://en.w

ikipedia.org/wiki/

Biology#mediaview


aeckel.jpg

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Geo

grap

hy#m

edia

view

er/

File

:Ort

eliu

sWor

ldM

ap.jp

eg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Geo

grap

hy#m

edia

view

er/

File

:Ort

eliu

sWor

ldM

ap.jp

eg


Есіңе сақта! Төмендегі тірі табиғаттың бір саласы – ботаника ғылымы жөніндегі мағлұматпен мұқият танысып, ой қорытындыла.Алғашқы адамдар өзінің айналасындағы өсімдік жамылғысы туралы бірқатар білім жинақтаған. Кейбір өсімдіктің тамырын, ал кейбіреулерінің жемісі мен сабақтарын тамақтану мақсатында, басқа өсімдік түрлерін дәрі-дәрмек жасап, тұрмысқа қажетті аңшылық-шаруашылық құралдар жасау үшін пайдаланған.Көп өсімдіктердің ішінен адам өзіне қажетті шөпті бөлек баптап, бертін келе оның тиімді түрлерін ойлап тапты. Өсімдік дүниесіне деген ерекше бетбұрыс күн өткен сайын білім мен тәжірибе жинақтап, нәтижесінде өсімдіктер дүниесі жөніндегі ғылым саласының қалануына түрткі болды.

Көне Грекия ғалымы, ғұлама Аристотельдің шәкірті Теофраст өсімдіктер дүниесі жөнінде ғылыми еңбек жазған және зерттеген тұңғыш ғалым болды. Теофраст жан-жануарлар әлемін зерттейтін зоология ғылымынан өсімдіктану ғылымының бөлініп шығуына зор еңбек сіңірді. Ол өсімдік дүниесі жөнінде ұзақ бақылау жүргізіп, мол тәжірибе жинақтап бір жүйеге келтіріп «ботаника» (грек тілінде «botane-шөптің жапырағы») ғылымының негізін салды. Теофрастың «Өсімдіктер дүниесін зерттеу» атты 9 кітаптан, «Өсімдіктердің өсуі мен таралу себептері» атты 6 кітаптан тұратын көлемді шығармалары әлем халықтарының тілдеріне аударылып, күні бүгінге дейін сақталып келеді. Автор өз еңбегінде 500-ден астам өсімдіктер дүниесі туралы ғылыми зерттеулер жүргізіп, анықтамалар берген.



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Geo

grap

hy#m

edia

view

er/

File

:Ort

eliu

sWor

ldM

ap.jp

eg

http://en.w

ikipedia.org/wiki/

Theophrastus#mediaview

er/File:161Theophrastus_161_frontespizio.jpg


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Geo

grap

hy#m

edia

view

er/

File

:Ort

eliu

sWor

ldM

ap.jp

eg


Табиғатты бақылау

1. Табиғатты ғылыми тұрғыда зерттеу әдісі дегеніміз не?2. Табиғат құбылыстарына қызығу мен таңырқаудың ғылыми бақылаудан ерекшелігі қандай?

Адамзат перзенті ерте заманнан бері табиғат құбылыстары мен құпиясына ерекше таңырқап, қызығып және зерттеуге құлшыныс білдіргені белгілі. Жас дос! Табиғатты тану жөнінде сен білімді және сұрағыңа жауапты қандан аласың? Қоршаған ортадағы өзгерістер жөнінде нақты білім алуыңа саған қандай материалдар көмектеседі?

Адам баласы қоршаған ортадағы құбылыстар жөнінде өзіне қажетті дүниелердің басым бөлігін көзбен көру арқылы қабылдайды. Шынында, сен көз алдыңдағы өсімдіктер мен тауларды, өзендер мен жазық жерлерді, тіпті түнгі уақытта көз ұшындағы жұлдыздарды көзіңмен көресің. Көз қарашығымыздың түрлі-түсті суреттерді оңай ажырата білу қасиеті – бізді қоршаған ортамыздағы құбылыстар туралы толық мағлұмат алуымыздың кепілі.

Қоршаған ортадағы құбылыстарды тану әдістемелері. Табиғатты бақылау


http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Nitr

ogen

_Cyc

le.jp

g

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Ecos

yste

m#m

edia

view

er/

File

:Sea

wifs

_glo

bal_

bios

pher

e.jp

g



http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Geo

grap

hy#m

edia

view

er/

File

:Ort

eliu

sWor

ldM

ap.jp

eg


Табиғат сырларын тануда есту органының маңызы зор. Ол арқылы сен табиғаттағы түрлі дыбыстарды естисің. Қоршаған ортадағы басқа дүниелерді сен өне бойыңдағы сезім органдары арқылы қабылдайсың. Нәтижеде сен иісті, жылы мен суықты, тыныштық пен сыбырды сезесің.

Сол себепті адам өзі өмір сүріп отырған ортасындағы табиғат құбылыстарын оған әр түрлі әсер етіп, сол ретте сенің сана-сезіміңнің қоршаған ортаның құпияларын одан ары зерделеуге жетелейтінін білесің.

Ол рас, өйткені табиғат аясында барлық дүние бір қалыпта болмайды, қоршаған орта - өзгерістерге толы. Ол өзгерістер бір сәтте көз алдыңда көрініп тұрса, кейбіреулері біраз уақыт өткен соң байқалады. Адамның бүкіл ғұмырының өзі - алуан түрлі өзгерістерге толы.

Біз биік таулы қыраттың бірнеше миллион жылдан кейін аласа тауға айналатынын көре алмаймыз. Оны байқауға біздің өміріміз жетпейді.



Сол себепті өткен өмір кезеңдерін және белгілі табиғи нысанның себеп-салдарын анықтау мақсатында ғылыми әдістер (методтар) қолданылады. Ол гректің «methodos-әдіс» деген сөзінен алынған.

Айталық біздің өткенде қоршаған ортадағы құбылыстарды белгілі бір жоспар бойынша бақылау жүргеніміз ғылыми әдістің бірі болып табылады. Бұл әдістің қарапайым түрі ғана. Ғылыми әдістің көмегімен ғалымдар табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеуге мүмкіндік алады.

Алдымен зерттеу әдісінің негізгі мақсаты айқындалады. Мақсаттың жүзеге асырылуы алдын-ала құрылған және көпшілікпен мақұлданған жоспарға байланысты. Жоспарланған шараның болашақтағы жалпы ғылым саласы үшін маңыздылығы мен құндылығы да анықталғаны шарт.

Аталған міндеттер орындалғанда зерттеу объектісінің орны, жұмыстың орындалу шарттары және басқа қажетті нысандары айқындалады.



Әр зерттеуші өз объектісіндегі табиғи орта ерекшеліктерін дәл уақытында және нақты деректерге сүйене отырып жеткізуге міндетті. Кей жағдайларда бақылау нәтижелері ғылыми әдістер талабына сәйкес болмаған жағдайда эксперимент жұмысы қайта жүргізілуі тиіс.

Жинақталған эксперименттік-бақылау жұмысының нәтижелері аталмыш сала бойынша күрделі ғылыми зерттеулер жүргізген ғалымдардың немесе арнайы зертхана қызметкерлерінің қарарына ұсынылып, ғылыми сараптамадан (экспертиза) өтіп, тиісті бағасын алуы керек.

Ал, қажет жағдайда (егер бақылау жұмысының фактілері күдік туғызса) үшінші сарапшылар Алқасының талқылауына ұсынылу шарт.Кез келген зерттеулер ғылыми сараптамадан өткен соң өзінің нақты нәтижелерін айқындайды.

Бақылау жұмысының нәтижелері жалпы ғылыми жұмыстың барысы, міндет-мақсаты, ұйымдастырылуы, ұсыныс жасауға, зерттеу жұмысының гипотезасын айқындауға және қорытынды жасауға мүмкіндік береді



Есіңе сақта! Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі «Дарын» орталығының бастамасымен мектеп оқушыларының ғылыми қоғамдық орталықтары соңғы жылдары көптеген тәжірибелер жинақтады. Жас ғалым! • Сенің мектебіңде оқушылардың ғылыми қоғамы жұмыс істей ме? • Сендер қай сала бойынша эксперименттік бақылау жұмыстарын жүргіздіңдер?• Бақылау жұмыстары қандай нәтиже берді?• Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жоспарлау барысында қандай ғалымдардан кеңес алдыңдар?

Көкшетау қаласы Сейтен Сауытбеков атындағы қазақ лицейі оқушыларының «Атамекен» ғылыми-зерттеу қоғамы 2003-2013 оқу жылдары арасында негізгі 3 бағыт бойынша зерттеулер жүргізуді жоспарлап эксперименттік-бақылау жұмысын жүргізіп келеді.

Зерттеу жұмысын жоспарлау барысында оқушылар ең алдымен биология ғылымдарының докторы, профессор Әбілжан Құсайыновпен кездесу ұйымдастырды. Оқушылар ғалымға және шәкірттеріне өз жобаларын ұсынып, соңында ғылыми кеңес пен бағыт беруін сұрады. Оқушылар ғалымдар тарапынан айтылған ұсыныстар мен кемшіліктерді қабыл алып, алдағы уақытта қандай жұмыстар жүргізу керектігі жөнінде нақты жоспар құрды.




https://w

ww

.facebook.com/pages/

%D

0%95%

D1%

85%D

1%80%

D0%

BE-2017-%

D0%

B8-%

D0%

B4%D

0%B5%

D1%

82%D

0%B8/52700466

7323976?sk=insights


Жұмыс жоспары төмендегідей ғылыми-эксперименттік жұмыстарды атқаруды көздеді:

- Қопа көлі және оның аймағындағы ауа райы мен климаттық ерекшеліктерді бақылау;- Қопа көлі ихтиофаунасы һәм гельминтофаунасы тіршілігін бақылау;- Көл суының гидроэкологиясы жөнінде санитарлық сараптама жүргізу;- Көкшетау қаласының экологиясы және аймақтағы құстар миграциясын бақылау;- Ақмола өңірінде өсірілетін бидай дәндерін сұрыптап, олардың ішіндегі галофитті жерге төзімді бидай түрін анықтау;- Бидай дәнін сұрыптауда лабораториялық эксперимент жүргізу және күнделікті

бақылау;

Зерттеу нәтижелері:- Қопа көлінің бүгінгі экологиялық жағдайы туралы мол мағлұматтар жинастырылды;- Мемлекеттік органдарға галофитті жерлерге төзімді «Астана-Люстенция» және «Комсомол-75» дәнін тұзды аймақтарға егуге ұсыныс берілді;- Көкшетау қаласының бүгінгі экологиялық жағдайына сипаттама беріліп, қаладағы ақаба сулардың бір ретке келтірілуі және құстар миграциясын реттеу жөнінде ғылыми материалдар жинақталды, құзыретті мемлекеттік органдарға ұсыныс жасалды;- Ақмола өңірінің экологиялық картасы жасалды;- Ғылыми қоғамның мүшелері Ж.Жанатқызы, Ш.Қазбеков Ф.Мұхамедрахимқызы, Ә.Сатыбалдина зерттеу тақырыбы бойынша республикалық жарыста 2-3 орындарды иеленді.


“Атамекен” ғылыми-зерттеуоқушылар қоғамы


1. Эксперимент дегеніміз не? Ғылыми бақылаудың эксперимент жұмысынан айырмашылығы неде?2. Бақылау мен эксперименттің өзара байланысы неде?

Сонымен бақылау дегеніміз – табиғи ортадағы құбылыстар жөнінде мол мағлұмат жинастыруда маңызды рөл атқаратын ерекше ғылыми әдіс болып табылды.

Бұл жағдайда біз қоршаған ортадағы құбылыстарға басқаша көзқараспен назар аударамыз, жан-сезімімізбен айналадағы барлық өзгерістерді жіті бақылаймыз, ауа райының өзгеруін, оған байланысты өсімдік пен жан-жануарлардың әрекеттері мен сезімдеріне мән беріп, ой түйіндеп, қол жеткізген нәтижелерді қағаз бетіне түсіреміз.

Осындай сезім қабылдауы арқылы жинақтаған ғылыми мағлұматтар ғылыми-зерттеу жұмысымыздың негізі бола ала ма? Ғылыми практикада бұл әдіс нақты тұжырым жасауға негіз бола алмайтыны дәлелденді. Ойымыз дәлелді болу үшін төмендегі эксперименттік тәжірибеге көз жүгіртейік.

Эксперимент әдісі


• Шыны ыдысқа толар-толмас су құйған соң, ішіне қасықты сал. Нені байқадың? Ыдыстың ішіндегі суға салынған қасықтың ортан белі сәл майысқан сияқты көрінді ме? Шын мәнісінде қасықтың қисық емес екенін сен білесің ғой.

• Қасықтың мұндай күйге ұшырағанын қалай түсіндіруге болады? Бұл үрдіс физикалық құбылысқа жатады. Ыдысқа түскен жарық сәулесі ауа қабатынан суға өткен сәтте рефракцияға ұшырайды.

Рефракция – дегеніміз күн сәулесінің (жарықтың) су бетіне шашыраған кезінде өзінің бастапқы бағытын өзгертуі. Мұндай құбылыс өзен-көл айдындарында байқалады. Көл суы бізге терең болып көрінгенмен, шындығында оның тереңдігі әлдеқайда тайыз болып шығады.



Сондықтан көптеген ғалымдар, әсіресе физика мен химия саласындағы мамандар бақылау арқылы қол жеткізген ғылыми тұжырымдарды мойындай бермейді.

Демек, эксперимент жасау үшін алдымен белгілі табиғи ортадағы құбылыстарды жіті бақылап, нақты көз жеткізіп, арнайы жоспар құрып, оның гипотезасын (болжамын) айқындап ғалымдар талқысынан өткізіп бір жүйеге келтірген соң іске көшкен азбал.

Бақылау өзінің шегіне шеткен кезде, зерттеу жұмысының гипотезасы нақтыланады. Гипотеза гректің «gipotezus-болжам» деген сөзінен шыққан. Гипотезаның негізгі шарттарына: болжам, құбылыстың жалпы сипаты, себеп-салдар, ықпал етуші факторлар т.б жатады.

• Бақылау барысында біз кәдімгі қара шыбыннан басқа ала шыбын бар екенін байқадық. Ала шыбынның жолағы араға ұқсастығы біздің назарымызды өзіне аударды. Нәтижеде біз ала шыбынның жолағы - өз жауларынан қорғануы үшін пайда болды деген гипотеза жасадық. Жолағы бар шыбынды оның жаулары – ара орнына қабылдауы мүмкін.



Гипотезаның дәлелділігі – эксперимент көрсеткіштері арқылы тексеріледі. Ол латынның «experiment-тәжірибе» сөзінен алынған. Эксперимент әдісі бірнеше рет қайталануы мүмкін. Ғылыми үрдістің арнайы талап бойынша ұйымдастырылуы - эксперимент жүргізуші ғалымдардың эксперимент нәтижелері үшін жауапкершілік жүктелетінімен анықталмақ.

Гипотеза дәлелділігін тексеруге арналған тәжірибелерге назар аударайық.• Шыбын-шіркеймен қоректенетін бақаны алайық. Бақа шыбын аулап жатқанда араны қоса жіберейік. Ара бақаны шағады. Біраздан соң бақа басқа араларға соқтықпай, қайта шыбын аулауға кіріседі.• Енді шыбындарға араластырып, ала шыбынды қоса жіберейік. Бақа ала шыбынға тиіспейді. Демек, біздің гипотезамыз эксперимент жүзінде дәлелденді.

Дәлелденген гипотеза – зерттеу жүргізген табиғи ортадағы үрдістердің заңдылығы мен маңыздылығын білдіріп қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен біздер ғылыми-зерттеу жұмысы және оны ұйымдастыру жөнінде нақты пікір қалыптастырып, оны төмендегідей ретпен орындалу шартын ұсынамыз:1. Белгілі табиғи ортаны бақылау.2. Бақылаулың гипотезасын айқындау.3. Гипотезаның дәлелділігін эксперимент жүргізу арқылы тексеру.4. Зерттеу жұмысының маңыздылығы мен заңдылығы.

ЭКСПЕРИМЕНТ ӘДІСІ


Зерттеу жұмысы жоғарыды аталған талаптарды орындап, өзінің көздеген мақсатына жеткендете, қана белгілі бір мекеме емес, жалпы адамзат өркениеті үшін маңызы зор озық тәжірибе торабы бола алады. Оған дәлел ретінде әлемге әйгілі ғалымдар Әбу Әли ибн Сина, Г.Галилей, Н.Коперник, Ч.Давин, И.Ньютон, Д.Менделеев, М.Ломоносов, Қ.Сатпаев, А.Сахаров және басқа қайраткерлердің ғылыми жаңалықтарын атап өткен жөн.

М.В.Ломоносов пен Г.Рихман негізін салған атмосфера қабатындағы электр зарядтары-найзағай құбылысына арналған зерттеулерге сүйенген ғалымдар найзағай жарқылын кері қайтару әдісін ойлап тапты. «Жасанды найзағай» деп аталатын бұл жетістік халық шаруашылығы саласында кеңінен қолданылуда.

Тапсырмаларды орында.1. Су құйылған ыдыстағы қанттың еру үрдісін байқадың ба?2. Су құрамындағы еріген қанттың мөлшері жалпы судың құрамын өзгертуі мүмкін бе?3. Осы құбылыс бойынша өз гипотезаңды айқындап, оны эксперимент тәжірибесі арқылы тексер.4. Қол жеткізген нәтижелер қорытындысын дәптерге жаз.



Жас ғалым! Төменде Көкшетау қаласындағы Қопа көліне бақылау жүргізген Ж.Қасымова мен Ф.Мұхамедрахимқызының ғылыми жобасынан үзінді келтіріп отырмыз. Жоба Республикалық «Экология және балалар» оқушылардың ғылыми жұмыстары жарысында (Алматы, 2006) ІІ орынды иеленді.

Қопа көлінің экожүйесіне антропогендік һәм технеогендік факторлар 1993 жылдары өте қатты біліне бастады. Көл айдынына ұзақ уақыт бойы интенсивті түрде әр түрлі қоқыстардың ( органикалық заттар, мұнай өнімдерінің қалдықтары, улы химикаттар мен тыңайтқыштар т.б.) тасталып, төгіліп отырған үрдістер нәтижесі - көл қабаттарындағы автохтонды (көл түбінің табиғи шөгінділері) қатпарларды деградацияға ұшыратып, көл түбінің аллахтонды (көл түбінің жасанды шөгінділері) қатпарларының екі есе өсуіне себебін тигізді.

Қазір көлде: аққайран, торта, мөңке, бозша мөңке, табан, тұқы , таутан және басқа балық түрлері мекендейді. Көл гидросферасының ластануы балықтардың өміріне қауіп төндіруде. факторлардың әсерлерінен көл түбінің рельефтерінің өзгеру көріністері болмақ. Балық ауруының пайда болуына өзендер мен көл суларына түрлі қоқыстартар , органикалық, химиялық қатты-сұйық заттардың төгілуі мен тасталынуы салдарынан – гельминтофауна дүниесіндегі түрлі зоопланктондар , құрттар, моллюскалар және фитопланктондар организмдеріне айтарлықтай экологиялық қауіп төндіреді.




http://en.wikipedia.org/wiki/Human_evolution



http://en.wikipedia.org/wiki/Human_evolution#mediaviewer/File:Map-of-human-migrations.jpg


1. Ерте заманда адамдар өздерін қоршаған ортасы туралы қандай пікірде болды?2. Әлем жаратылысы туралы көне дәуірде неге аңыыздар мен мифологиялық әңгімелер көп болды?3. Ғұлама Аристотельдің Жер жаратылысы туралы еңбектерін білесің бе?4. Табиғат тану ғылым ол ............................................................. және оған жататын нысандар ........................................................5. Жаратылыстануды зерттейтін әр пәннің негізгі мақсаттары қандай? Төмендегі кестеден дұрыс жауапты ізде.

Табиғатты тану ғылымы

ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫ ЗЕРТТЕУЛЕР

Астрономия Өлі табиғаттың сипаты мен өзгеру ерекшеліктеріФизика Тірі организмдерХимия Аспан һәм ғарыш денелерінБиология Жер бетіндегі табиғат құбылыстарынГеография Жарық, дыбыс, қуат және денелер қозғалысы

«Адам мен табиғат» тақырыбын зерделеу


6. Сөйлемді аяқта:- Бақылау дегеніміз ......................................- Эксперимент дегеніміз ..............................- Гипотеза дегеніміз ....................................- Дәлелденген гипотезаның негізінде ......................................

7. Аталған табиғат көріністері негізінде эксперимент жұмысын қалай дұрыс жоспарлауға болады?- Көктемде тез еритін қар (таза, лас)- Қай сұйық жылдам қайнайды (таза су, қант сұйығы)

8. Мектеп оқушылары сабақтары шыққан бидайдың екі сортын дайындап бір бумасын қараңғы жерге, екіншісін терезенің алдына қойып эксперимент жұмысын жүргізді. Бұл жағдайда оқушылар қандай ғылыми әдісті қолданды? Зерттеу жұмысының гипотезасын айқындап, әрбір бидай бумасының екі жағдайдағы (жарық және қараңғы) даму үрдісіне сипаттама бер.



9. «Жануарлар жыл басына қалай таласты?» атты қазақ халық ертегісін оқып, оны жаратылыстану пәнімен байланыстырып түсіндір.

Баяғы бір заманда жер жаһандағы бүкіл аң-құс біткен Ұлытаудың етегіне жиналып, жыл басы болуға таласыпты. Ең бірінші сөз алған аң патшасы арыстан:- Жыл басы болуға мен лайықпын. Өйткені мені аң патшасы деп барша қауым

айтады,- депті.

Сонда бүркіт шүйіліп:- Ей, арыстан сен бүкіл аңға патша болсаң, мен құс біткеннің төресімін! Сондықтан жыл басы болуға мен лайықпын,-деп кейіпті. Араларына жобарыс түсіп:- Мен ешкімнен қорықпаймын. Жыл басы болатын аң әрі қайсар, әрі күшті болуы керек,- деп айбат шегіпті. Жабайы аңдардан үй жануарлары мен құстары да қалыспай өз ойларын білдіре бастапты. Сонда түйе тұрып:- Мені бүкіл адамзат баласы көлік ретінде пайдаланады. Оның үстіне мен сендер сияқты емес әрі қуаттымын және шыдамдымын. Сол себепті мен жыл басы болуға лайықпын,-деп жар салыпты.




http://en.wikipedia.org/wiki/Golden_eagle


Түйеге қораз қосылып:

- Мен барлық аңдар мен адамдардан бұрын ерте оянып, барша қауымды ұйқысынан тұрғызамын. Ендеше, жылдың басы болуға мен әбден лайықпын,- деген екен. Қоразға жылқы қосылып:

- Мен желден жүйрік тұлпармын! Бүкіл шартарапқа хабарды ең алдымен мен жеткіземін. Хат-хабарды ең бірінші жеткізген жануар жылдың басы болуы керек қой,-деп, кісінепті. Осылайша барлық аң-құс біткен өздерін мақтап, даурығып таласып жатқан кезде түйенің басына шығып алған тышқан қуанғаннан:

- Алақай! Алақай! Жаңа жыл келді! Әнеки, Ұлытаудың төбесіне шашырай түскен күн сәулесімен бірге жаңа жыл нұрын шашып тұр,- деп шиқылдай жөнеліпті.

Сөйтіп, түйенің басына шығып алған кішкентай тышқан жаңа жылды ең бірінші көрген соң, еріксіз жылдың басы болыпты. Ал, түйе болса бойына сеніп жылдан құр қалған екен.




Денелердің құрамындағы түрлі заттар Нұрсәулелі аспан денелері



Ғарыш кеңістігіндегі астероидтар, кометалар, метеорлар һәм метеориттер «Табиғаттағы денелер. Аспан денелері» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


Денелердің құрамындағы түрлі заттар

1. Денелердің құрамы неден тұрады?2. Бір-біріне ұқсамайтын денелердің көлемі жағынан бір болуының себебі неде?

Табиғат туралы білім мұхит сияқты шексіз. Енді біз табиғат заңдылықтары мен құбылыстары жөнінде ғылыми тұжырым жасауға мүмкіндік беретін терминдерге (атауларға) тоқталамыз.

Сондықтан термин дегеніміз – белгілі бір ұғым жөнінде нақты анықтама берудегі сөз немесе сөйлем жиынтығы. Айналамызға зер салсақ, бізді әр түрлі аты бар денелер мен заттар қоршап тұрғанын байқаймыз. Ғылымда бізді қоршап тұрған заттарды термин деп айтпайды, оларды денелер дейді. Қоршаған орта көптеген сан қырлы және сан түрлі денелерден тұрады. Ғалымдар ғылыми әдістердің көмегімен түрлі денелердің құрамындағы заттарды терең зерттеуге және оның ерекшеліктерін сипаттауға мүмкіндік алды.

Мына суреттегі денелердің бір-бірінен айырмашылығы қандай? Олардың көлемін анықта.



Денелердің формасы геометриялық тұрғыдан алғанда дұрыс және қисық пішінде кездеседі. Әрбір форманың аты бар.

Келесі суреттегі қай дене дұрыс геометриялық формада, ал қайсысы қисық формада екенін анықта.Суреттегі әрбір дененің қандай формада екеніне көз жеткіз. Аталған формаларды табиғи ортада кездестіруге бола ма? Соның мәнін түсіндіріп, мысал келтір.Мына суреттегі денелердің формасы бір екенін түсіндің бе? Енді олардың тағы қандай айырмашылықтарын көріп тұрсың? Демек олардың формасы бір болса, қай жері әртүрлі (........?)

Мына суреттегі денелердің қайсысы әртүрлі (........?) және қайсысы әртүрлі (.......?) болып келеді?

Төмендегі суреттен денелердің: - көлемі мен формасы әртүрлі;- көлемі әртүрлі және формасы бір;- формасы әртүрлі және көлемі бір топтарын ата



Денелердің формасы мен көлемінен басқа ерекшеліктері бар. Төменгі суреттегі екі кубиктің формасы да және көлемі де бірдей екенін көрдік. Енді оларда қандай айырмашылық болуы мүмкін? Ол – салмақ айырмашылығы.

Жер бетіндегі барлық денелердің орындық, бір тамшы су, тас және басқа заттардың салмағы (массасы) бар. Салмақты қалай өлшеуге болатынын сен білесің бе? Салмақтың өлшем бірлігін килограммен есептейді.

Салмақтың халықаралық эталоны (түпнұсқасы) бар. Ол Франциядағы Севре қаласында сақтаулы. Осы түпнұсқа бойынша көптеген елдерде салмақты өлшейтін көшірме нұсқалар бар.

Денелердің салмақтарын лабораториялық жұмыстарға арналған және басқа таразы арқылы өлшейді.




http://en.wikipedia.org/wiki/Kilogram#mediaviewer/File:National_prototype_kilogram_K20_replica.jpg



http://en.wikipedia.org/wiki/Kilogram#mediaviewer/File:National_prototype_kilogram_K20_replica.jpg

http://en.wikipedia.org/wiki/Kilogram


Тапсырмаларды орында.

1. Лабораториялық жұмыстарға арналған таразыны тауып ал. Оның негізгі құрылысымен (темір тақтайша, ыдыстар, штатив т.б) таныс.

2. Кір өлшегіш құралды таңдап ал. Кір тастарының бір-бірінен айырмашылығын салыстыр. Әр таста белгіленген салмақ көрсеткіштерін қара. Бір грамнан төмен өлшегіштерді пластинадан жасайды. Ол пластинаны арнайы құралмен (пинцет) алуды ұмытпа. Бір килограмман жоғары кір тастардың формасы цилиндрлі болып келеді.

3. Таразының қалыпты жағдайда тұрғанына көз жеткіз. Екі табақшаның бірдей болуы үшін таразының үстіне қажетті заттарды қой.

4. Таразы арқылы өлшеуге кіріскен кезде қай денелердің салмағының ауыр және жеңіл екендігіне назар аудар.

5. Геометриялық қисық формадағы денелердің, цилиндрдің, кубиктіңсалмақтарын өлшеп, күнделік дәптеріңе жаз.



Есіңе сақта! Денелердің салмақтарын өлшеу жөнінде адамзат перзенті мол тәжірибелер жинақтады. Уақыт өте келе массаның өлшем бірліктері туралы көзқарас өзгерді. Төменде осы мәселеге байланысты мағлұматтар келтірілген.Көне дәуірдегі салмақ бірліктерін өлшеу негізінен алтын-күмістен жасалған ақшалармен байланысты болды. Олар темірден, мыстан, қоладан және алтын мен күмістен жасалды. Массаның бірлігінің рөлін негізінен белгілі салмақтағы бидай дәні атқарды. Көневавилондықтар масса бірлігінің орнына нан бидайын (грана) пайдаланды. Онда 60 дәннің массасы -1 шекель, 60-шекелде -1 мину, 60 мину -1талант деп өлшенді.Бидай массасы бойынша салмақ эталоны болып табылатын кір тасы дайындалды. Олар Көне Мысырда ғибадатханаларда, ал Көне Римде мемлекеттік мекемелерде сақталды. Түсті металдардың салмағын каратпен өлшейді. Карат диханшылық шаруашылығында қолданылатын егін дәнімен есептелген. 1 карат шамамен 0,2 грамм.

Қазақ халқында салмақ өлшеміне байланысты көптеген атаулар кездеседі.Онда 1 мысқал (1,2 г), 1 қадақ (750 г), 1 пұт (16 кг), 1 батпан (100 кг) болып есептелген. Ақшаның орнына алтын және күміс теңге жүрген. Салмақ эталоны ретінде бидай дәні алынды.Ресейде күміс т.б түсті металдардың сынықтары (рубить-рубль) ақша орнына жүрген. Оны көне славяндар гривна деп атаған. 1 гривна 409,5 г болған. Түсті металдардың және басқа заттардың ақша орнына жүргізілуі мемлекеттер арасындағы сауда-саттықты қиындатты. Осыған байланысты 1872 жылы халықаралық комиссияның шешімімен масса бірлігі ретінде килограмм (кг) бекітілді.



1. Аспандағы жұлдыздар туралы не білесің?2. Жұлдыздар қандай заттан құралады?

Аспан денелері туралы білгің келе ме? Ендеше аспантануды жұлдыздар шоғырынан бастайық. Жұлдыздар – өз бойынан жарық сәулелерін шашыратып тұрған, аса ауқымды жанып тұрған газдарға толы шар болып табылады. Жұлдыздардың бір-бірінен айырмашылығы біркелкі емес. Олар салмағына, тығыздығына, түсі мен температурасына, көлемі мен қашықтығына қарай әр түрлі болып келеді. Жұлдыздардың құрамы негізінен сутегі мен гелийден тұрады.

АнтаресАспан кеңістігінде қанша жұлдыз бар екенін білесің бе? Мүмкін сен сан оқталып санауға тырысқан шығарсың? Ғалымдардың болжауынша адам аспандағы 6000 астам жұлдызды көзбен көре алады екен. Егер мектепте арнайы телескоп болса сен өзің көрген жұлдыздардан тым жарық басқа жұлдыздарды көре аласың.

Түнгі аспанға алдымен жай көзбен сосын дүрбімен қара. Енді қандай ерекшелікті байқадың?

Нұрсәулелі аспан денелері


http://en.w

ikipedia.org/wiki/

File:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg


Телескоп арқылы басқа жұлдыздарды көргенде неге олар бәрібір кішкене жарық болып көрінеді? Ол жұлдыздар мен біздің арамызда қаншама қашықтық бар екен? Осы туралы сен талай ойланған шығарсың. Рас, жұлдыздардың ара қашықтығы бір-бірінен тым алыс.

Күнге ең жақын орналасқан жұлдыз Проксима Центавра деп аталады. Оның жарығы бізге 4 жыл 4 айда жетеді екен. Ал, жарықтың жылдамдығы 1 сек 300 мың км тең. Бүгінгі ғарыш кемелері Центавра жұлдызына жетуі үшін 1 млн жыл кетеді.

Жұлдыздар ұзақ уақыт жасамайды. Олар бір сәтте жаратылады, дамиды және жарылысқа ұшырайды. Жаңадан пайда болған жұлдыздар ерекше жарқырап, шоғырланып тұрады. Жұлдыздар өмірі біркелкі емес. Оның массасы неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым өмірі қысқарады. Салмағы ауыр жұлдыздар 3,5 млн жыл өмір сүреді. Көптеген жұлдыздардың массасы 50 Күн салмағының 1/50 бөлігіне тең.

Астроном ғалымдардың пікірінше қазіргі таңда ғарыш кеңістігінде қатты сығылуға ұшыраған шаң-тозаңдар мен газдардың әсерінен жаңа жұлдыздар пайда болу үстінде. Алдыменен нағыз жұлдыз бірден пайда болмайды. Оның алдында протожұлдыздар (жұлдыз пайда болғанға дейінгі шар тәрізді дене) қалыптасады. Олар шар тәрізді бұлт шоғырларына ұқсас келеді. Нағыз жұлдыздың пайда болуына шар ішіндегі энергия көзінің ұшқындап, нәтижесінде қатты жарылысқа ұласқан үрдісі – жаңа жұлдыздың қалыптасуына негіз болады.



Жұлдыздардың үнемі жарқырап тұруы оның құрамындағы сутегінің жануынан болады. Жұлдыздар бірден жанбайды. Жұлдыздың ядро қабатындағы протожұлдыздар қысымы 10 млн С жеткен кезде сутегі отқа оранады. Бұл үрдіс жарылысты тудыртып, нәтижесінде жаңа жұлдыздың жарқырауына себеп болады.

Жұлдыздар шоғырына назар аударсақ, олар ғарыш кеңістігінде біркелкі орналаспаған. Олардың бұлай шашыранды сипатта көрініс табуы – жұлдыздар шоғырын (созвездие) қалыптастырды. Ол шоғырлар көк аспанның бір бөлігін алып, бөлек нысан ретінде көрінеді. Әр шоғырдың ішінде мыңдаған жұлдыздар бар.

Қазақ халқы кең далада емін-еркін көшіп-қонып жүру барысында аспан денелері туралы халықтық білім жинақтады. Мысалы, Темірқазық, Жетіқарақшы, Есекқырған сияқты жұлдыз шоғырларының атаулары болған. Халық астрономдарын – жұлдызшылар деп атаған.

Аспан кеңістігіндегі жұлдыздар шоғыры жан-жануарлар, ит-құс, аты аңызға айналған батырлар есімімен аталды. Оларға Геркулес, Персей, Андромеда, Сириус сияқты есімдерді жатқызуға болады



Құлаққағыс! Күн ұясына кіріп, кеш түсе бастағанда көк жүзінде ең бірінші болып үш жұлдыз жарқырайды. Олар: Вега, Денеб және Альтаир. Үшеуі қосылып үшбұрышқа ұқсас (жаз бен күз айларында анық байқалады) шеңбер күйінде көрініс береді. Жаз кезінде олар түпті жарқырап, бір көрген адамға жұлдыздар шоғыры іспеттес көрінуі мүмкін. Бұл кезде Вега-Лираға, Самұрық-Альтаирге, Денеб-Аққуға ауысып жұлдыздар шоғыры сияқты жарқырайды.Аққу (Денеб) жұлдызы көне Грекия мифологиясының өкілі Фаэтонның досы Кикидің есімімен байланысты. Екеуінің арасындағы шынайы достық аспан құдайларына әсер еткені сонша, құдайлар оларға арнап бір жұлдызды сыйға тартқан екен. Аққуды көрген алып құс Самұрық оған қаһарын шаша ұмтылады. Самұрықтың (Альтаир) аспан көгінде ерсілі-қарсылы ұшып жүргені тегін емес еді. Өйткені ол құдайлардың жіберген елшісі еді. Алып Самұрық (Ер Төстік ертегісінде Самұрық мейірімді болатын) қатыгез де болды. Бір күні құдайлар Самұрықты жердегі адамдардың көсемі, халықтың қамын ойлаған батыр Прометейді жазалауға жібереді. Самұрық еріксіз құдайдың әмірін орындайды. Оқиға былай болған еді. Бір сұрапыл заманда Жер бетіндегі адамдар суыққа шыдамай тас қараңғы үңгірлерді паналап, ет қақтай алмай тамақ пен отқа зәру болыпты. Халықтың қамын ойлаған батыр Прометей от алу үшін Құдайлар мекені Олимп шыңына баруға бекінді. Қайсар жігіттің мұндай әрекеті құдайларға ұнамаса керек. Прометей отты халқына жеткізгенімен өзі кісенделіп адам баласы жете алмайтын биік құз жартасқа шегеленіп қалыпты. Ең өкініштісі, әлі күнге дейін Самұрық құс Прометейге ұшып барып бір шөкім етін шоқып қайта ұшып келеді-мыс.




http://en.wikipedia.org/wiki/Prometheus


1. Күн туралы не білесің?2. Күнді неге жұлдыз санатына қосамыз?

Барша адамзаттың мекені қасиетті Жер-Анамызға ең жақын жұлдыз Күн-Құдырет туралы ойымызды ортаға салайық. Күн – үздіксіз балқу күйінде қайнап тұратын, сары түсті аса ауқымды пішіні бар газдар жиынтығынан құралған шар. Оның сыртқы бетінің температурасы 6000 С, болса, ішкі және орталық бөлігінде 15 млн С дейін жетеді.

Күн диаметрі Жер планетасымен салыстырғанда 109 есе, массасы 330 000 есе, ал көлемі – 1 300 000 есе үлкен болып келеді. Күн мен Жер планетасының арасы 150 млн км. Күн жарығы жер бетіне 8,5 минутта жетеді екен.

Тапсырма. Алған біліміңді іс жүзінде дәлелдеу үшін таза қағаз бетіне Жердің диаметрін 1 мм, ал Күннің дмаметрін 10 см 9 мм қылып сыз.

Күн жиегіндегі қалқанша туралы естідің бе? Ол рас. Жалпы Күн планетасы бірнеше қабаттан тұрады. Оны ғылымда фотосфера деп атайды. Күннің беткі қабаты басқа Планеталар сияқты қатты емес. Күн тұтылған кезде оның сыртқы қабаты (фотосферасы) қалқанша тәрізді дөңгеленіп анық байқалады.



Күннің көзге көрінетін беткі қабатында қара дақтар кездесіп қалады. Аталмыш дақтардың көрініс табуы – ғалымдарға әлі жұмбақ. Кейбір ғалымдар Күн планетасында мұндай дақтардың болуы мүмкін емес, ал ол дақтардың белең алуы баршамызды алаңдатуы керек деген тұжырымдар жасауда.

Күн бетіндегі дақтар біраз уақыт өткен соң мүлдем жоғалып кетеді. Өйткені ол дақтардың температурасы Күнмен салыстырғанда анағұрлым төмен болғандығынан деп пайымдаймыз.

Дақтардың пішіні Жердің көлеміндей болып келеді. Ал, кейде одан он есе үлкен дақтар да болады. Дақтардың пайда болуы әрқалай. Кей уақыттарда бір мезгілде 100-ден аса дақтар пайда болып, анық байқалса, кейде ұзақ уақыт көрінбей тұрады.

Күн бетіндегі дақтардың пайда болуы шамамен 10-11 жыл аралығында өзгеріп отырады. Дақтардың пайда болуы, аз немесе көп болуы және басқа өзгерістер тұрақты түрде байқалады.




http://en.wikipedia.org/wiki/Sun



http://en.wikipedia.org/wiki/Sun

http://en.wikipedia.org/wiki/Sun#mediaviewer/File:Sun_poster.svg


Күн бетіндегі аталмыш құбылыстарды астроном-ғалымдар телескоп құралы арқылы бақылап, тиісті мағлұматтар жинастырады.

Күн планетасы ғарыштағы басқа миллиардтаған жұлдыздарға ұқсағанымен – Жер бетіндегі тіршілік дүниесі оған тәуелді. Сондықтан Күннің Жер планетасы үшін атқаратын маңызы өте зор.

Тапсырма. Жер бетіндегі тіршілік дүниесі үшін Күн планетасының атқаратын маңызын қалай түсіндіресің? Күннің Жер планетасына тигізетін маңыздылығын қалай дәлелдеуге болады?

Шынында Күн – бізге жылу мен жарық береді. Күн энергиясы (қуаты) болмаса – жер бетінде тіршілік жойылады. Сол себепті адамдар ежелгі дәуірдің өзінде Күннің құдыретіне табынған.

Тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекетік Туында Күннің суреті бейнеленген.



Есіңде жүрсін! Күн – барша адамзат перзенті үшін аса қасиетті жаратылыс иесі. Ұлы Дала төсінде ғұмыр кешкен көшпенді-протоқазақтар (арийлер, сақтар, ғұндар, түркі тайпалары) көне заманда Күнге табынған. Төмендегі тарихи жазбаны оқып шығыңдар.Кең даладағы адамдардың тұрмысы мен ұйымдасқан шаруашылық әрекеттері – қазақ даласында қола дәуірде тұрақты мекені жоқ, негізінен көшіп-қонып жүретін аңшылар мен балықшылар қауымы ғана мекендеді деген ғылыми пікірді өзгертуге негіз болды. Орталық Азия даласы, оның ішінде Қазақстанның солтүстік аймағында арийлердің ең ежелгі мәдениеті дамыды. Қазақ даласында арийлерден қалған мәдени ескерткіштер көптеп кездеседі. Оларға Арпаөзен таңбалы тастары (петроглифтері), Майдамтал, Үлкентұра, Келіншектау, Қаратау, Тамғалы, Бестерек, Бесоба ескерткіштері жатады. Арийлердің мұндай мәртебеге ие болуы – олардың ерте уақыттан бері тайпа мен ұлысты басқару және билік жүргізу жөнінде мол тәжірибелер жинақтағаны белгілі. Арийлердің билік жүргізу жүйесі үш баспалдақ бойынша жүзеге асырылды. Біріншісі – көсемдер, екіншісі – рухани ұстаздар және үшіншісі – әскери қолбасшылар болды. Қарапайым халықты уысында ұстау үшін олар «Авеста» атты діни-рухани заң жинақтарын шығарып, халықты от пен Күнге табынуға шақырып, әскери-демократиялық тәртіп орнатты. Арий көсемдерін кей жазбаларда «әскери ақсүйектер» деп те атайды. Арийлер күймелері (протоқазақтар) Еуропа пен Азия халықтарының мәдениетін байланыстырып, Ұлы географиялық ашылуларға дейін әлемдік коммуникацияның рөлін атқарып, Ұлы Жібек жолының негізін қалады. «Қазақ-нама» кітабынан.http://doc.nlrk.kz/result/ebook_90/


http://doc.nlrk.kz/result/ebook_90/




«Қазақ-нама» кітабынан.http://doc.nlrk.kz/result/ebook_90/






1. Күн системасы дегеніміз не?2. Планеталардың басқа жұлдыздардан айырмашылығы неде?

Жас дос! Сен Күннің айналасында бірнеше планеталардың айналып жүретінін білесің? Шынында солай, өйткені Күн системасында 9 планета бар. Марс пен Юпитердің аарасындағы мыңдаған ұсақ планеталар (Астероидтар туралы алдағы тақырыпта айтамыз) орналасқан.

Тапсырма. Күн системасындағы 9 планетаның аттарын есіңе түсіріп, күнделік дәптеріңе жазып қой.

Аталған планеталар бір уақытта Күнді айнала өз осімен қозғалады.

Тапсырма. Планеталар шеруі көз алдыңа елестету үшін алдымен жерге үлкен шеңбер сыз. Келесіде шеңбер бойымен өзің жүре баста. Жүрер алдында өзің тағы да айналып отыр.

Планеталардың Күнді бір мезгілде айналып жүретін шеңберін орбита деп атайды. Әр планетаның өз жылдамдығы бар. Сол себепті екі планета бір мезгілде бір-біріне жақындаса, екінші бір айналымда олар Күннің екінші жағына өтіп, бір-бірінен алшақ орналасады. Кей уақытта орбита шеңберіндегі барлық планеталар қаз-қатар өз ретімен орналасуы мүмкін. Аталмыш ғарыш құбылысын – планеталар шеруі деп атайды.



Күн системасындағы планеталар әртүрлі болғанымен, олардың жалпы жаратылыс ерекшеліктерінде ұқсастық бар. Күнге жақын орналасқан: Меркурий, Шолпан, Жер және Марс планеталары пішіні жағынан шамалы, ал беткі қабаты қатты болып келеді.Одан ары астероидтар белдеуінен кейін орналасқан: Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун планеталары пішімі жағынан зор болғанымен, беткі қабаттары түрлі газдардан құралып сұйық күйінде көрініс береді. Күн системасындағы ең қашық жерде орналасқан Плутонның пішімі шамалы, ал беткі қабаты қатты болып келеді.

Планеталар шеруінің бір-бірінен өзгешелігіне көз жеткізу үшін төмендегідей модельді құрастыр.

1. Ені 5 см, ұзындығы 60 см болып келетін қағазды кесіп, оған қосымша желім, сызғыш және түрлі-түсті қарындашты дайында.2. Таблицаны құрастыр.

Планеталардың өз орбитасынан ұзару көрсеткіштеріПланеталар Ұзаруы (млн.км) Планеталар Ұзаруы (млн.км)Меркурий 58 Юпитер 778Шолпан 108 Сатурн 1427Жер 150 Уран 2869Марс 228 Нептун 4497Плутон 5900



3. Кестеде көрсетілген мәліметтерді 10 бөліп, өлшем бірлігін мм қылып ал. Мысалы Меркуриий 58 млн.км болса, сенікі жуықтап 6 мм болады. Қалған мәліметтерді ары қарай есепте.

4. Енді сызғыш арқылы қағаз бетіне әр планетаның көрсеткіштерін пайдаланып сызық сыз.5. Нәтижеде планеталардың өз орбитасынан ұзару көрсеткіштерін айқындайтын модель-шкала дайын болып шығады. Қағаздың ұшын сызық бойымен бүгіп дәптеріңе желімде.

Планеталар негізінен басқа жұлдыздармен салыстырғанда пішіні жағынан шамалы, ал температура жағынан салқын болып келеді. Олар алыстан шамшырақ сияқты жарқырап тұрады.

Мысалға, қараңғы бөлмеге кішкене саңылау арқылы күн сәулесін түсірсек, ол бөлмені едәуір жарық қылып жібереді. Планеталар жарығы да сол сияқты алыстан сәуле шашып тұрады. Өйткені планета кәдімгі айнаға күн сәулесі шағылысқан сияқты, күн сәулесін өзіне қабылдап, оған шағылысқан сәуле бізге жарық-шам сияқты көрінеді.



Планеталардың ішіндегі ең жарығы – Шолпан. Ол күн ұясына кірген кезде бірден Жер шарының батыс бөлігінде, ал таң қылаң бере бастағанда шығыс бөліктен жарқырап шыға келеді.

Көптеген елдерде Шолпанды таңғы немесе кешкі жұлдыз деп атайды. Шолпанды Ай сияқты жерге қараңғы түспей тұрған шақта көктен іздеп табу қиын емес.

Келесі жарық планеталарға - Юпитер мен Марс жатады. Юпитер алыстан көкшіл түсті, ал Марс болса – қызыл түсті болып көрінеді. Жарық жұлдыздардың санатына кіретін Сириус жұлдызының жарығы екеуімен салыстырғанда шамалы.

Ал, қалған Меркурий мен Сатурнды аспан көгінен оңайшылықпен іздеп табу қиынырақ.. Уран, Нептун және Плутонды тек қана арнайы астрономиялық телескоп арқылы көруге болады.



Нептунның ашылу тарихы өте қызық. Күн системасындағы планеталардың көпшілігі телескоп құралы арқылы ашылғаны белгілі. Ал, Нептунның ашылу тарихы математик ғалымдардың үлесінде екенін ешкім біле бермейді. Оны ашқан математик ғалым өзінің үйреншікті есебін одан ары шығаруға кіріскені сонша, оның көктегі жұлдыздарға қарауға мұршасы келмеді.Уран планетасының өз орбитасы бойынша Күнді 84 жылда бір рет айланып өтетінін астроном ғалымдар ерте кездің өзінде-ақ дәлелдеген. Кейін олар аталмыш ғылыми жаңалық негізінде Уранның 20, 40 және 60 жылдан кейін орбитаның қай жерінде келе жатқанын байқап отыруға мүмкіндік алды. Бірақ 40 жыл өткен соң, ғалымдар телескоп арқылы өздері күткен жерде Уранның келмегенін байқап қынжылған екен. Бірақ 60 жыл өткен соң, қайта бақылау жүргізген ғалымдар Уранның белгілеген уақыттан көп мөлшерде кешігіп келгеніне көз жеткізеді. Бұл құбылыстан ғалымдар Уранның өз уақытынан кешігіп келуіне және өз осінен ауытқуына оның маңайындағы белгісіз бір ғарыш денелері әсер етеді деген тоқтамға келді. Тұйыққа тірелген бұл ауқымды мәселені шешу оңайға соқпады. Ақиқатқа жету үшін аса күрделі математикалық есептеулер, салыстырулар және көп уақыт қажет болды.Жас француз ғалымы Леверрье өзінің күнделікті математикалық жаттығуын орындап біткен соң, қайта қолына қалам алып овсерваторияға: «Жаңа планетаны Ешкімүйіз шоқжұлдызының маңынан іздеңіздер»,- сәлем хат жолдаған екен. Хатты дереу оқыған ғалымдар Нeптунды сол түні бірден тауыпты. Телескоп әйнегінде ол басқа жұлдыздар сияқты жарқырамай, кішігірім нүкте сияқты көрініпті. Оқиға 1846 жылы болған. Жаңа жұлдызға мұхит құдайы - Нептунның есімін беріпті.



1. Астероидтар дегеніміз не?2. Кометаны неге «құйрықты жұлдыз» деп атайды?

Ғаламдық ғарыш кеңістігіндегі Марс пен Юпитер планеталарының аралығында сан мыңдаған ұсақ планеталар белдеуі орналасқан. Астероидтар грек тілінен аударғанда жұлдызшашу деп аталады. Оларды көзбен көру мүмкін емес. Кей жағдайда телескоп арқылы бақылағанда астероидтар жарық нүкте сияқты көрінеді.

Астероидтар пішініне қарай үлкен және кіші түрінде кездеседі. Олардың ішінде көнеримдіктер құдайы Церера есімді астероидтардың ішіндегі ең алыбы болып табылады. Оның диаметрі мың километр. Сендер қалай ойлайсыңдар, жалпы астероидтар үшін ол көп пе, аз ба? Бір қызығы Церера астероидына Франция, Италия, Германия және Швейцария мемлекеттері сыйып кетеді екен.

Астероидтардың ашылуы күнде жүріп жатады. Олардың табылған түрлерінің жалпы саны бес мыңға жуық. Ғалымдардың болжауынша Күн системасы жиегіндегі диаметрі мың километрден асатын бір миллионға жуық астероидтар бар.Астероидтардың формасы шар тәрізді денелерден өзгешелеу болып келеді. Ал, біз ғарыштағы барлық денелерді шартәрізді деп ойладық. Шынында олар шар тәрізді емес, қайта алып кедір-бұдыр кесек дене сияқты.Бейуақытта аспан көгінде қалың тұманның арасындағы жарық сияқты шолақ құйрығы бар және сәулелері ортасындағы ядросы сияқты көрінетін шоқ жұлдыз көрінеді. Оларды ғылымда комета (гректің «cometos-құйрық» деген сөзі) деп атайды.

Ғарыш кеңістігіндегі астероидтар, кометалар, метеорлар һәм метеориттер


1. Астероидтар дегеніміз не?2. Кометаны неге «құйрықты жұлдыз» деп атайды?

Кометалар салқын температурадағы денелер болып табылады. Олар бірде қатып қалған газдар кесектері, тас, су немесе басқа металл элементтері бар дене күйінде кездеседі. Кометалар нақты бір бөлшек күйінде кездеспейді. Күн системасы айналасында олар өте әлсіз жанған шырақтар сияқты көрінеді. Күн жиегіне жақындай бастағанда олардың «бастары» мен «құйрықтары» елес бере бастайды. Олардың орталық бөлігінКометаның ядросы дейді. Ядроның диаметрі 0,5 км мен 20 км аралықтарында. Кей жағдайларда аталған диаметрден жүз есе кіші күйінде кездеседі.

Кометаның ғарыш кеңістігінде өзіне бірден назар аудартатын ерекшелігі - ол құйрығы болып табылды. Ол біздің байқаған жарық бағытымызға қарама-қарсы шашырап қозғалады. Құйрықтың от сияқты көрініс табуы - кометаның ядросынан бөлініп шыққан заттың газ бен шаңға араласып қатты үйкеліске ұшырауынан болады.Кометалар Күнді маусымдық айналу барысында өз орбитасында шашыранды сипатта қозғалады. Оның айналу құбылысының кереметтігі сонда, ол қозғалыстың ұзақтығы мыңдаған және миллиондаған жылдарға созылады. Кейбір кометалар Күн жиегіне жиі барып тұрады.Кометаның Күнді айналып қозғалатынын тұңғыш ашқан ағылшын ғалымы мен теңізшісі Эдмунд Галлей болды.



«Табиғаттағы денелер. Аспан денелері» тақырыбын зерделеу

http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_System#mediaviewer/File:Comet_c1995o1.jpg


Комтаның Күнді айналып қозғалатынын ашқан Э.Галлей екенін білдің. Енді сол ғалым туралы мағлұматтармен таныс.

Эдмунд Галлей кометалардың көріну құбылыстары жөнінде мағлұматтар жинастырып, олардың аспан көгінде жанатын уақыт мөлшерінің шамамен белгілі бір уақытта болатынын білді. Ол 1531, 1607, 1682 жылдары көрінген кометалардың белгілі бір уақытта көрінетіне көз жеткізді.Алайда, көптеген ғалымдар көрінетін кометалар әр түрлі деп жорамалдап, олардың ғарыш кеңістігіндегі жолы ұқсас деген қорытындыға келді. Э.Галлейдің жорамалы бойынша ол 1682 жылы кометаның көрінетін уақытын жорамалдап, нәтижеде оған дайындық жұмыстарын жүргізіп аспан көгіндегі көрінген кометаның қозғалысын түгелдей дерлік бақылады. Галлейдің есептеуінше 1531 мен 1607 жылдардың арасы жетпіс алты жыл, ал 1607 мен 1682 жылдардың арасы жетпіс бес жыл болған. Бұл ерекшеліктің сырын ашу барысында ғалым ұзақ жылдар арасындағы периодтық заңдылықтың бар екеніне назар аударды. Мұндай өзгешеліктің сыры – комета Күнді айнала қозғалғанда эллипс тәрізді шашырай қозғалатынын Галлей іштей сезді.Э.Галлей бір сөзінде: «егер менің есептеуім рас болса комета 1758 жылы көрінуі тиіс»,- батыл тұжырым жасады. Бұл ойын ғалым көлемді түрде жинақтап, қағаз бетіне түсірді. Галлей өзінің ғылыми жаңалығының ашылуына 16 жыл қалғанда 1742 жылы қайтыс болды. Комета ғалым айтқан жылы дәл уақытында келді. Сол себепті Э.Галлей кометалардың белгілі бір периодтық заңдылық бойынша қозғалатынын, сондай-ақ олар да Күн системасының бір бөлшегі екенін іс жүзінде дәлелдеді. Галлейдің құрметіне кометалардың аты берілді.



Тапсырма. Әрбір 76 жыл сайын Галлей кометасы Жерді айналып өтетіні белгілі болса, 1986 жылы көрінген комета енді қай жылы көрінеді? Есептеп шығар.Түнгі бір уақытта табан астында аспаннан ағып түскен жұздызды көрдің бе? Түнгі аққан жұлдыздың әр адамға ерекше әсер беретіні анық. Жарық жұлдыз жарқырап барып өшкен сәтте оның жолақ іздері қалады. Жер бетінің бір бұрышында бұл құбылыс өте сирек байқалса, енді бір жерде түнгі жаңбырдай шағылысып аспаннан төгіледі.

Түнгі жаңбыр 1833 жылдың 12 қараша айында жауды. Мұндай құбылыс бұрын-соңды болып көрмеген еді. Онда 1 сек ішінде жиырмадан астам, ал бір сағаттың ішінде 70 000 мыңнан астам шағылысқан жұлдыздар сеңдей соғылған. Жаңбыр толастаған соң аспандағы сансыз жұлдыздар сол юойы жарқырап тұрған.

Ол аққан жұлдыздардың аспандағы басқа жұлдыздармен ешқандай қатысы жоқ болатын. Ол аққан жұлдыздарды – ғылымда метеорлар дейді. Оның себебін ғалымдар ғарыш кеңістігіндегі сансыз ұсақ денелердің бір-біріне соқтығысуы және үйкелуі нәтижесінде пайда болған деп тұжырымдама жасайды.




http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_System#mediaviewer/File:Comet_c1995o1.jpg


Ғарыш кеңістігінен аса үлкен жылдамдықпен Жердің атмосфера қабатына соқтығысу нәтижесінде үйкеліске ұшыраған дене - метеор болып табылады. Ауа қабатына енген метеор бірден үйкеліске түсіп мыңдаған градусқа дейін қызу нәтижесінде қайнап, қызып немесе кішірейіп жерге түседі. Жер бетіне түскенге дейінгі аралықта метеорлар ғарыш кеңістігінде қалқып жүреді.

Метеориттер негізінен атмосфера қабатынан өткен кезде көп жағдайда жанып кетеді. Бірақ ара тұра қатты метеориттер жер үстіңгі қабатына жетеді. Метеорит жер қабатына аса қатты жылдамдықпен келіп соғылады. Жаншылу нәтижесінде аса қатты жарылыс болады. Жарылыс боған жерде үлкен кратерлер пайда болады. Олардың массалары жүз граммнан он мың килограммға дейін жетеді.

Жұлдызды жаңбырдың пайда болу себебі осыған ұқсас. Оның ерекшелігі екі метеориттің бір уақытта атмосфера қабатында кездесіп, соқтығысып қалу нәтижесінде қатты жарылыстан метеориттердің ұсақ бөлшектерге айналып атмосфераға тараған көріністері деп тұжырымдаймыз.



1. Сөйлемді аяқта:Айналамызды қоршап тұрған заттарды не деп атаймыз?Килограмм дегеніміз қандай өлшем?Жұлдыздар дегеніміз не?Аспан көгінде бөлек жұлдыздар шоғыры орналасқан бөлікті не дейміз?Күнді айналып жүретін планеталар қозғалысын не деп айтамыз?Күн системасындағы 9 планеталардың аттарын ата?Астероидтар дегеніміз не?Кометалар ше?Метеориттер дегеніміз не?

2. Аспандағы жұлдыздардың орналассқан заңдылықтарына нақты көз жеткізу үшін қандай бақылау жүргізуге болады?3. Халық тағылымындағы «Аспандағы жұлдыздар шоғыры арқылы адамзат тағдырын болжауға бола ма?» деген сұраққа қалай жауап берер едің?4. Күн пішінінің басқа планеталар сияқты шар тәрізді болып келетінін қалай түсіндіруге болады?5. Халықтың «Күн - Жер бетіндегі тіршілік иесі» деген ұғымын қалай түсінесің?6. Күн системасындағы планеталарды олардың ұзару қашықтықтары реті бойынша түсіндір.7. Күн системасындағы ең ұзақ қашықтық қай планеталардың арасында орналасқан?




http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_System#mediaviewer/File:InnerSolarSystem-en.png


8. Төмендегі әр Планетаның өзіне тән ерекшелігін салыстыра отырып түсіндір?Планеталар Ерекшеліктері. Меркурийде Тіршілік организмдері дамыған. Шолпан Атмосфера қабаты болмайды. Жер Жер қыртысынан шығыңқы полярлық қалқаны барМарс Көмірқышқыл газы тығыз атмосфера қабаты бар

9. Ерте заманда өмір сүрген астрономдар Күн системасындағы кішігірім планеталар: Марс пен Меркурийді біліп, ал олардан едәуір үлкен Уран мен Нуптун планеталары туралы білмеді?10. Күн системасындағы қай планета суық? Оның ерекшелігін қалай дәлелдеуге болады?11. Мыны планетаның атын сипаттама бойынша тап:«Жер бетінен көзбен көріп анықтауға келмейді. Телескоп арқылы көгілдір дискі тәрізді байқалады. Ол планетаны ғалымдар телескоптың көмегінсіз математикалық есептеу арқылы тапты...».

12. Төмендегі ғарыш денелерінің қозғалыс әрекетіне қарай ғылыми анықтама бер.Қозғалыс әрекеттері. Ғарыш денелері. Аспаннан аққан жұлдыз комета. Құйрықты жұлдыз метеор. Ғарыштан Жерге түскен тас метеорит. 13. Астероидтар мен планеталар арасындағы ұқсастық пен басқа ерекшеліктері жөнінде түсінік бер?14. Метеорит дегеніміз не? Жер бетіне түскен қандай метеориттерді білесің?15. Жоғарыдағы тапсырмаларды мұқият оқып, оған жауап берген соң, өз ойыңды қорытындылап Жер мен ғарыш тақырыбы бойынша сурет сал.




http://en.wikipedia.org/wiki/Nature#mediaviewer/File:Planets2013.jpg





Құрлықтар мен мұхиттар

Жер қыртысының құрылысы

Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар

Топырақ жамылғысы

«Жер – табиғат жаратылысы» тақырыбын зерделеу

МАЗМҰНЫ


Жер жаратылысының құпиясы 1. Жердің ортасында қандай дүние орналасқан?2. Құрлық бетінің бір бөлігі ойысқа айналып, келесі бір бөлігінің көтерілу себебі неде?Енді біздер өзімізге жақсы таныс – Жер планетасы туралы әңгімелейміз. Жер көлемінің моделі болып табылатын - глобусты бәріміз білеміз. Енді глобустың көмегімен біз Жер планетасына тереңірек үңілейік. Біз одан Жер бетіндегі барлық нысандардың кішірейтілген нұсқасын көріп отырмыз.Шынында Жердің ішкі қабатының құрылысы қандай? Жердің бетінде неге жер сілкінулер мен вулкандық атқылаулар болады? Өкінішке орай, әлі күнге дейін адамзат баласы жердің ішкі қабатына терең үңіліп қарауға мүмкіндік ала алмай отыр. Біздер мұнай немесе көмір орындарын іздеу барысында бұрғылау әдісін пайдалана отырып, небәрі 15 км дейін тереңдікке жеттік. Ал, ғалымдардың болжауынша Жердің орталық бөлігі орналасқан ядро қабатына дейінгі қашықтық 6400 км.

Тапсырма. Осы Жер планетасының құрылысына қарап басқа планеталардың құрылысын анықтауға бола ма?Дегенмен ғалымдар Жердің ішкі құрылысын зерттеуге кірісіп те кетті. Алдымен олар Жердің беткі қабатындағы барлық нысандар жөнінде толық мағлұматтар жинап, сосын арнайы техникалық құралдардың көмегімен (жер түбіне дыбыс сигналдарын жіберу т.б) жердің ішкі құрылысы жөнінде көптеген ақпартаттар жинақтады. Пайдаланылған көптеген құралдардың негізінде ғалымдар Жердің ішкі қабаты бір қалыпты емес, қайта бір-біріне ұқсамайтын аса күрделі қабаттардан тұрады деген шешім жасады.



Оларды жердің ішкі қабаттары дейді. Әр қабат жердің ішкі және сыртқы күштерінің әсеріне әртүрлі реакция (жауап) береді. Айталық, ауа температурасының күрт өзгеруі, жер астындағы тектоникалық өзгерістер, жер сілкінісі, мұхит суы мен мұздықтарының әсері т.б табиғат құбылыстары жер асты қабаттарына әртүрлі әсер етеді.

Енді Жерді қарбызды кескен сияқты қаққа бөліп көрейік. Осылайша біз Жердің ішкі бөлігіндегі қыртыстар мен қабаттар жөнінде мүлде басқа түсінік қалыптастырамыз. Жердің жоғарғы қатты қабатты жер қабығы дейді.

Жердің қабығы неден тұратынын білгің келе ме? Оны байқау қиын емес. Сендер әсіресе, табиғат аясына саяхатқа шыққан кезде: тау бөктеріне, өзен-көлдер жағалауларына, орман-тоғайларға серуендеуге барғанда жер бетіндегі тас қиыршықтарын, құмды, саз балшықты, құм мен бор тасын, тіпті көмірді де кездестіріп қаласың. Бұл табиғат көріністерін сен көрмегенде Жердің сыртқы қабатының құрылысы қозғалмайтын және біртекті жыныстардан құралған деген ойда қалуың мүмкін. Шынымен, жердің бұл қабаты бірдей емес.

Жер бетінде белгілі ауқымды жазық аймақты алып жатқан жерлер кездеседі. Оны ғалымдар жер плитасы деп атайды. Жер бетінде бірнеше плиталар бар. Олар мұхит бетіндегі тақтай сияқты жер бетінде қалқып тұрады. Олардың беткі рельефі еш өзгеріссіз тұрақты болып көрінгенмен, ішкі құрылысы –дәлірек айтқанда мантия қабатына жақын орналасқан бөлігі сұйық күйінде болады.



Плиталар жер астындағы қатты дүмпулер немесе басқа күштердің әсерінен жылжиды, бір-бірімен сең сияқты соқтығысады, кей жағдайда қатты жаншылудың салдарынан майысып, тіпті жарылып бір-бірінен алшақтап кетеді. Тапсырманы орында:1. Отқа төзімді химиялық зерттеу жұмысына арналған су құйылған ыдыс, спирт, күріш дәні, өсімдік майы және электрплиткасын дайында.2. Ыдыстың жартысына дейін су құйып, күріш дәнін араластыр. Сәлден соң оның үстіне шамалап өсімдік майын құй.3. Су – түрлі жыныстардың балқуынан құралған мантия қабаты болса, су бетіндегі қалқып тұрған өсімдік майы - жер қабығы болып табылады. Екеуінің ортасындағы күріш дәні басқаларға қарағанда ықпалға көп ұшырауы мүмкін.4. Енді мұғалімнің көмегімен ыдысты электрплиткасының үстіне қойып қыздыр. Бұл эксперименттен не көруге болады?5. Көрген-білгеніңді мұқият есте сақтап, алған нәтижелерді бақылау күнделігіңе жаз.Біраз уақыт өткен соң күріш дәндері қатты қозғала бастайды. Бұл су температурасының жоғарлай бастағанын көрсетеді. Су қайнаған кезде ыдыс бетіндегі май қабықтары да жан-жаққа бөлініп ыдырай бастайды. Міне, дәл осындай құбылыс жердің астында ұдайы жүріп жатады. Ядро қабатындағы аса жоғарғы температурадағы сұйық дүние - жердің беткі қабатына өз әсерін тигізіп, плиталардың қозғалуына алып келеді. Плиталардың қозғалуы бізге байқалмайды. Олардың жылжуы біздің ойымыздағыдай емес, өте баяу жылжиды. Судың қайнап, ыдыс бетіндегі май қабығын жан-жаққа ыдыратып жіберген сияқты, мантия қабатынан жоғары көтерілген магмалар жердің беткі қабатын қатты өзгеріске ұшыратады.



Жердегі көптеген жыныстар, әсіресе сұйық заттар қатты қысымның салдарынан жердің бетіне шашырап, жер плитасының жарылуына, қатты қозғалысқа түсуіне ұйытқы болады. Бұл үрдіс аяқталған соң жер астынан келген сұйық магмалар топырақ-тастармен араласып суынады да, қатты тасқа айналады.

Жер қабығының астыңғы бөлігін мантия қабаты дейді. Оның жоғарғы жағы жұмсақтау келсе, төменгі жағы қатты болады. Мантияның бұл қатты қабығы бүкіл Жер радиусының жартысыынан астам бөлігін қамтиды. Оның қалыңдығы 2900 км. Жер қабығынан алыстаған сайын мантияға жақын бөліктегі жыныстар жатқан аймақтағы температура ұдайы жоғары күйінде қала береді. Мантия гректің «mantos-шапан» деген сөзінен алынған. Ол расында шапан сияқты Жердің ортаңғы бөлігін алып жатан ядро қабатын жауып тұрады.

Ядро – ғалымдардың болжауынша түрлі металл және басқа химиялық элементтердің балқыған күйіндегі зәулім шар формасындағы қабат болып табылады. Оның температурасы 5000 С дейін жетеді. Температураның жоғары болуына қарамастан ядроның сыртқы бөлігі қатты. Оның үлкен себебінің бірі – ядроның ішінде жоғарғы температурамен бірге жоғары қысым болғандықтан дейміз.Міне балақай, сонымен сен ғалымдар ашқан Жер планетасының моделімен таныстың. Жердің астын бұрғылаушылар жақын арада ол қабаттарға жетуі белгісіз. Мүмкін сендер жердің ядросына дейін баратын жерасты кемесін ойлап тауып, жоғарыда айтылған тұжырымдардың растығына көз жеткізесіңдер.



Қазақстан аймағы – жер сілкінісі жиі байқалатын сейсмикалық зонада орналасқан. Соған байланысты төмендегі мағлұматтарды зерделеп оқы.

Жер бетінде жиі байқалатын жер сілкіну салдарынан жердің беткі қабатының жылжуы мен қозғалуы зор апаттар әкелумен қатар, оның жердің ядро қабатынан бастау алатын сырларын болжауға мүмкіндік береді. Жердің ішкі қабатының жер сілкінісіне ұшыраған көріністерін арнайы сейсмикалық толқындар тербелісі арқылы біледі. Бұл атау гректің «seismos-cілкініс» деген сөзінен алынған.Жердің ішкі бөлігінен бастау алған сілкіну үрдісі жердің қабығында орасан сілкіністі қалыптастырып сейсмикалық тербелістердің пайда болуына негіз болады. Олар жан-жаққа аса қатты жылдамдықпен таралумен қатар құдды «рентген сәулелері» сияқты бүкіл аймақты шарпып өтеді. Ғалымдар сейсмикалық өлшегіш құралдары арқылы сілкініс толқындарының алыстағы және жақын маңдағы тербелістерін байқай алады. Олардың бір байқағаны: сейсмикалық толқын жылдамдығының жердің ішкі бөлігінде біркелкі таралмайтыны, екіншіден олардың жер қабығындағы шөгінділер мен жыныстардан оңай өтетіні анықталды. Жер қабығының қалың бөліктерінде сейсмикалық толқын өзінің бағытын өзгертеді немесе шағылысқа ұшырайды.Сейсмикалық толқындардың таралуы жылдамдығы жер қыртысындағы жыныстардың орналасуына қарай өзгереді. Оны толқын дыбыстары арқылы ажыратуға болады. Осы сейсмикалық толқын жылдамдығының шашырап таралуы тәжірибесі арқылы жердің астыңғы қабатындағы құбылыстарды зерттеуге болады. Ғалымдар толқын дыбысының жылдамдығы арқылы жердің үш қабатын есептеп шығарды.




http://en.wikipedia.org/wiki/Earthquake


1. Жердің бетінде қандай қабаттар бар?2. Жер қабаттарының арасындағы байланыстың сыры неде?Енді жердің ішкі құрылысы туралы білген соң, біз оның беткі қабатындағы табиғат ерекшеліктерімен танысамыз.

Жер қабығының жоғарғы бөлігіндегі «тасты аймақты» литосфера деп атайды. Ол грек тілінен аударғанда «litos-тас» және «sphera-шар» деген ұғымды білдіреді. Сен өткен тақырыпта жердің тас қабатының аралары жарылған орасан жазық плиталардан тұратынын білдің. Плиталар жазық, әрі қатты болғанымен оның ең төменгі бөліктері мантияның сұйық қабатына желімденіп қалған сияқты. Литосфераның жоғарғы қабаты біркелкі емес. Кей жерлер әсіресе мұхит қайраңдары өте төмен болып келсе, келесі бөліктері құрлық жазықтары мен төбелерінен басталып, биік таулы қыраттарға дейін созылып жатыр. Мұхит түбіндегі литосфераның қалыңдығы 5-10 км, құрлықта 35-45 км, таулы шекаралық аймақтарында 70 км дейін жетеді.Тапсырма. Қолыңа глобусты алып, жер бетіндегі құрлық пен судың Жер шарының қай бөлігін алып жатқанын түсіндір.Жер шарының үштен бір бөлігін су қабаты құрайды. Жердің негізгі бөліктерін сумен шайып тұрған орасан аумақты Әлемдік мұхит алабы құрайды. Онда Жердегі барлық су қорының 98% қамтылған. Оған қоса құрлық ішіндегі өзен, көл, батпақ сулар, тау мұздықтары мен жерасты сулары да бар. Құрлықтағы су мөлшері мұхит суынан бірнеше есе аз. Құрлық суының адамзат үшін атқаратын маңызы зор. Ол суды адам өзі үшін де және шаруашылық үшін де пайдаланады.



Әлемдік мұхиттағы, құрлықтағы, жер астындағы және ауа қабатындағы су жүйесін гидросфера дейді. Ол гректің «gidro-» және «sphere-шар» деген сөзінен шыққан.Жердің басқа қабаттарынан гидросфераның айырмашылығы, су қабатының әлсіз және бір-бірінен қашық орналасқандығында. Ол Жер массасының мыңнан бір бөлігін құрайды.

Тапсырма. Гидросфера қабатының Жер шарына тигізетін маңызы жөнінде мағлұмат жинастыр.Жердің жоғарғы қабатын құдды күміс көрпемен орап қойғандай ауа қабаты - атмосфера құрайды. Ол гректің «atmos-бу» деген сөзінен алынған.Атмосфера аралықтарында нақты шекарасы жоқ бірнеше қабаттардан тұрады. Ол Жерден жоғары қарай мың километрге жуық алқапты алып жатыр. Оның жоғарғы жағы ғарыш кеңістігімен шектеседі. Атмосфераның ең төменгі бөлігі жер қабығымен тікелей байланысты. Бұл аралықта жел ұйытқып, жаңбыр жауып, найзағай жарқылдайды.

Сен ауа қабатында өзіңді алып мұхиттың қайраңында жүргендей сезінемісің? Өйткені сен атмосфера мұхитының ең түбінде өмір сүріп жатқаныңды білемісің? Балықтың астында ондаған километрден асатын су тереңдігі жатса, сенің үстіңде соншама ауа километрлері жатыр. Саған қоршаған ауа массалары қысым жасайтынын білесің бе?Атмосфера қабатының басқалардан ерекшелігі-ондағы ауаның ылғалдылығы болып табылады. Ол ұдайы өзгеріп отырады. Мұндай құбылыс табиғи ортадағы ауа райына байланысты. Ауаның ылғалдылығын өлшеуге болады.



http://www.sciencedirect.com/science/journal/00431354


Қолыңа төртбұрышты сүт қорапшасын 15-20 см шашты алып, сен тәжірибе жасауыңа болады.1. Шашты қорапшаның жоғарғы жағына желімде. 2. Енді қорапшаның төмен жағын сәл тартып, оған миллиметр көрсеткіштері жазылған қағазды іл.3. Шаштың милиметр жазылған бөлігіне стрелканы жапсыр.4. Осыдан кейін өзің отырған бөлмені, ас бөлмесін және қол жуатын бөлмелерге қорапшаны орналастырып ауаның қысымын өлше.5. Барлық бөлмелерді аралап, тиісті деректер алған соң мынадай сұрақтарға жауап бер.• Шаш қандай кезде ұзарады?• Шаш қай кезде қысқарады?• Қай бөлмеде құрғақ, қай бөлмеде ылғалды ауа байқалды?

Ауа қабаттары Жердің өсімдік-топырақ және басқа бөліктерін Күн сәулесінің өз мөлшерінен тыс қыздырып жіберуінен қорғап, жерге сіңген жылудың таралып кетпей, оның көпке дейін сақталуын қамтамасыз етеді. Егер Жердің сыртын атмосфералық ауа қабаты қоршап тұрмағанда, Күн сәулесінің қызуы құрлықтағы жазғы ауа температурасының +100 С жоғарлап, ал қысқы мерзімдегі ауа температурасының -100 С төмендеп кетуіне жол берілетін еді. Сондай-ақ атмосфера қабаты Жердің бетіне ғарыш кеңістігінен келген аспан денелері мен Күн жарығымен бірге келген зиянды ультрокүлгін сәулелердің түсуінен сақтайды. Көптеген аспан денелері көктен ауа қабатына енген кезде жанып кететінін сендер білесіңдер.




http://en.wikipedia.org/wiki/Atmospheric_pressure



http://en.wikipedia.org/wiki/Atmospheric_pressure

http:

//en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/

Atm

osph

eric

_pre

ssur

e#m

edia

view

er/

File

:Msl

p-jja

-djf.

png


Ауа қабаты Планетадағы барлық организмдердің тіршілік етуіне қолайлы жағдай туғызады. Тірі организмдер ауаның көмегімен таралатын оттегі газымен дем алады. Жер бетіндегі жайқалған жасыл әлем тіршілік дүниелеріне қажетті мөлшерде көмірқышқыл газын бөледі. Тапсырма. Егер ауа қабаты жоғалып кетсе Жер бетінде қандай өзгерістер болады?Жер бетіндегі тіршілік дүниесінің дамуы жаңа ғылым саласы-биосфераны қалыптастырды. Ол гректің «bios-ғұмыр» деген сөзінен алынды.Сондықтан биосфера деп Жер бетіндегі тіршілік организмдерінің өмір сүретін аймағын айтамыз. Биосфера литосфераның жоғарғы қабатын, гидросфераны, сондай-ақ жер бетінен 25-30 км биіктіктегі өмір сүретін ортаны қамтиды. Құрлықтың төменгі бөлігіндегі 4 км тереңдіктегі тірі организмдер биосфераға кіреді. Ал, гидросферадағы биосфераның шекарасы мұхит қайраңдарының 10-11 км тереңдіктерін қамтиды. Қысқасы, ауа қабатында өмір сүріп жатқан басқа организмдер (оның ішінде адамдар да кіреді) биосфера ортасы болып табылады. Биосфера сонымен қатар басқа қабаттармен салыстырғанда тіршілік организмдері белсенді түрде әрекет ететін кеңістік болып табылады. Өйткені аталмыш қабаттың кел келген аймағында өмір сүріп жатқан организм сол жердің тіршілік ерекшелігін, табиғи болмысын қалыптастырады. Мұндағы табиғат көріністері мен ондағы әрекеттер басқа қабаттармен салыстырғанда әрі алуан, әрі белсенді әрекеттерге толы. Тірі организм иелерінің салыстырмалы түрде басқа организмдерден аз болғанына қарамастан олар Жердің табиғат ерекшеліктерін қалыптастыруда маңызды орынға ие.Тірі организмдердің әрекеті негізінде жердің бетінде топырақ пайда болды. Бүгінгі жер келбетіндегі атмосфера мен гидросфера қабатының пайда болуына ең алдымен тірі организмдер зор үлес қосты.


ТАБИҒАТТАНУ-1, 5 сынып (М.Құрсабаев)

Education