ТАБИҒАТТАНУ-2 5 СЫНЫП (Мұхамедрахим Қыдырбайұлы)

Turan-Astana University, Kazakhstan. Comment professor Muhamedrahim Kursabaev, E-Book “Environmental”, 8.07.2014

Ауа қабаты Планетадағы барлық организмдердің тіршілік етуіне қолайлы жағдай

туғызады. Тірі организмдер ауаның көмегімен таралатын оттегі газымен дем алады.

Жер бетіндегі жайқалған жасыл әлем тіршілік дүниелеріне қажетті мөлшерде

көмірқышқыл газын бөледі. Тапсырма. Егер ауа қабаты жоғалып кетсе Жер бетінде

қандай өзгерістер болады?Жер бетіндегі тіршілік дүниесінің дамуы жаңа ғылым саласы-

биосфераны қалыптастырды. Ол гректің «bios-ғұмыр» деген сөзінен алынды.

Сондықтан биосфера деп Жер бетіндегі тіршілік организмдерінің өмір сүретін аймағын

айтамыз. Биосфера литосфераның жоғарғы қабатын, гидросфераны, сондай-ақ жер

бетінен 25-30 км биіктіктегі өмір сүретін ортаны қамтиды. Құрлықтың төменгі

бөлігіндегі 4 км тереңдіктегі тірі организмдер биосфераға кіреді. Ал, гидросферадағы

биосфераның шекарасы мұхит қайраңдарының 10-11 км тереңдіктерін қамтиды.

Қысқасы, ауа қабатында өмір сүріп жатқан басқа организмдер (оның ішінде адамдар да

кіреді) биосфера ортасы болып табылады. Биосфера сонымен қатар басқа қабаттармен

салыстырғанда тіршілік организмдері белсенді түрде әрекет ететін кеңістік болып

табылады. Өйткені аталмыш қабаттың кел келген аймағында өмір сүріп жатқан организм

сол жердің тіршілік ерекшелігін, табиғи болмысын қалыптастырады. Мұндағы табиғат

көріністері мен ондағы әрекеттер басқа қабаттармен салыстырғанда әрі алуан, әрі

белсенді әрекеттерге толы. Тірі организм иелерінің салыстырмалы түрде басқа

организмдерден аз болғанына қарамастан олар Жердің табиғат ерекшеліктерін

қалыптастыруда маңызды орынға ие.Тірі организмдердің әрекеті негізінде жердің

бетінде топырақ пайда болды. Бүгінгі жер келбетіндегі атмосфера мен гидросфера

қабатының пайда болуына ең алдымен тірі организмдер зор үлес қосты.


Атмосфера қабатында ауаның қозғалуы желдің пайда болуына әкеліп соғады. Желдің

табиғи ортаға тигізетін әсері әр түрлі. Төменде қатты желдің салдарынан пайда болатын

«Торнадо» атты құйын туралы оқыңдар. Желдің табиғи ортадағы көрінісін біз

үстіміздегі киіміміздің желбірегенінен, астықты алқаптағы бидай сабақтарының

тербелісінен, аспандағы бұлттарды көшіріп бара жатқанынан байқаймыз. Бірақ жел осы

айтылған дүниелермен шектелмейді. Тылсым табиғат аясында жел әсерінен болатын

сұрапыл құбылыстар болады. Құйын тек қана жердің бетінде ғана болып қоймайды. Кей

уақытта жер бетінде пайда болған құйынға көктегі көшкен бұлттардың ширығып, аспан

көгінде басқа құйынды қалыптастыруы ғажап емес. Бұл көріністі құмды даладан көрсең

өз көзіңе өзің сенбейтін күй кешесің. Аяқ астынан пайда болған құйын лезде құдды ұзын

жылан секілді ирелеңдеп жан-жағын жайпап аспанға қарай шарпып көтеріледі.

Табиғаттың мұндай сұрапыл күштерін Америкада «торнада» деп атайды. Жоғарыда

айтылған құбылыс Америка жағалауында болса, мұхит бетінде құм даладағыыдай ұзын

қара жылан енді судың ішінен шыққандай әсер аласың. Мұхит айдынында болған

осындай оқиғаның куәсі болған бір адам құйынның су түбіндегі балықтарды көкке

алып шығып, жартысын қайта суға лақтырып, қалғандарын жауынға ұқсаған құйынды

нөсерімен жағалаудағы елді-мекендерге көктен түсіргенін көрген. Америка былай

тұрсын, балықтар жауған нөсерді Атлант мұхиты мен Балтық теңізі жағалауындағы

Шотландия, Норвегия және Дания жерлеріндегі адамдар көріп қайран қалған. 1949

жылы Тынық мұхитындағы Жаңа Зеландия аралында пайда болған құйын жағалау елді-

мекендерінің төбесінен мыңдаған балықтарды жаудыртқан.


http://en.wikipedia.org/wiki/Tornado


1. Өзің білетін материктердің атын ата?

2. Дүние жүзінде қанша мұхит бар?

Глобусқа немесе картаға қарап отырып Жер шарындағы мұхит пен құрлықтың үлесі

қандай екенін салыстыр. Енді мұхиттан құрлықты бөлек алып қарастыр.

Демек, орасан құрғақ жерді алып жатқан бөлікті материк деп атаймыз. Карта бетінен

қанша құрлықты таптың? Олардың аттарын атай аласың ба?

Сонымен, Жердің бетінде алты құрлық (материк) бар екен. Оларға: Еуразия, Африка,

Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Австралия, Антарктида. Олар бір- бірінен

территориясы, пішіні, жер бедері және табиғат ерекшеліктері жағынан түрліше болып

келеді.

Құрлықтар жөнінде адамдар әртүрлі пікірлер айтып келді. Дегенмен, көптеген ғалымдар

алты құрлықтың бір кездері тұтас бір құрлық болды деп жорамалдап отыр. Ол

материктің аты Пангея болды. Енді біз Пангея құрлығының қандай пішінде болғаны

жөнінде білу үшін төмендегі тәжірибе жұмыстарын жүргізейік.

1. Тәжірибе жұмысына керекті әлем картасын, қарындаш, көшірме қағазын, таза қағаз,

калька, қатты қағаз бен қайшыны дайында.

2. Кальканың көмегімен, оны картаның бетіне қойып сызып шық.

3. Қатты қағаздың бетіне көшірме қағазын қойып, бетін калькамен бастыр.

4. Картадағы құрлық шекаралары бар суретті контур бойынша қайта сыз.

5. Енді қатты қағаз бетіндегі құрлықтар контурын қайшымен әдемілеп кес.

6. Сенің қолыңда алты материктің бөлшегі қалу керек. Енді олады бір-біріне

жақындатып көр.


http://en.wikipedia.org/wiki/Continent


Жердің жаратылысын зерттеп жүрген ғалымдар көп жылғы зерттеулеріне

сүйене отырып, Пангея материгінің болғаны жөнінде нақты болжам жасады.

Олар Солтүстік Американың шығыс жағалауындағы таулы қыраттың

Шотландия мен Скандинавия түбегіндегі таулардың жасы, құрылымы және

жаратылысы жағынан көп ұқсастықтарын тапты.

Сол сияқты Оңтүстік Америка мен Африка құрлықтары тау қыртыстарының

да арасындағы ұқсастықтар ғалымдар тарапынан дәлелденді.

Сонымен Пангея құрлығының 200 млн жыл бұрын қандай күйде болғаны

белгілі болды. Пангея екіге бөлінген күннен бастап қалған материктер

ақырындап бір-бірінен алшақтай бастады. Ал, бұл құбылыс осы күнге дейін

жалғасып келеді. Оған дәлел ретінде жер бетіндегі литосфера қабатының

жылжуын айтсақ жеткілікті.

Бүгінде Солтүстік Америка мен Еуропа құрлықтарында бөліну үрдісі

байқалуда. Австралия құрлығы Азияға қарай жылжуда. Олардың жылжу

жылдамдығы жылына 2см. Төмендегі суреттердің көмегімен құрлықтардың

көне дәуірде қалай жылжығаны жөнінде мағлұмат аласың.


Бүгінгі құрлықтар арасында салыстырмалы түрде шекаралық аймағы бар – төрт

Әлемдік мұхит орналасқан.

Олардың ішіндегі ең үлкені Тынық мұхиты. Мұхит Жер шарының үштен бір

бөлігін алып жатыр. Қалған үш мұхиттың айдыны Тынық мұхитына сыйып

кетеді. Мұхиттың ең терең жері 11 км (Мариан қайраңы) дейін барады.

Өзінің алып жатқан орны бойынша екінші орынды Атлант мұхиты алады. Ол

Тынық мұхитынан екі есе кіші. Картада Тынық мұхиты үлкен табақ сияқты

көрінсе, Атлант мұхиты солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан жібек

арқан сияқты көрініс береді.

Оңтүстік жарты шарды толығымен алып жатқан Үнді мұхиты үшінші орында

тұр.

Мұхиттардың ішіндегі ең кішісі Солтүстік мұзды мұхит толығымен солтүстік

жарты шарды алып жатыр. Мұхиттың орталық бөлігін мәңгі-бақи мұз басып

тұр. Су бетінің көпшілігін мұз басқандықтан мұхит суының тұзы шамалы

болады. Оған қоса судың тұщылануына алып мұз құрсаулары мен оған құятын

өзендердің сулары үлкен әсер етеді.


http://en.wikipedia.org/wiki/Pangea#mediaviewer/File:Snider-Pellegrini_Wegener_fossil_map.svg


Антарктида – қиыр солтүстіктегі мұздықтар материгі. Ол туралы көп білсеңдер,

жаратылыстану ғылымының басқа сырларын білуге мүмкіндік туады. Іске сәт!

Антарктида жері - мәңгі-бақи алып мұздықтардың мекені. Тау басына үйіліп

қалған алып мұздықтар көбейе келе, бірін-бірі жаншып үшкір тұмсықтарымен

мұхитты қақ жарып қалыңдай береді. Суға шайылған алып мұздықтардың

төменгі жағы бірер уақыттан соң биік тауға айналып сумен бірге қозғала

бастайды. Ол мұз тауларды – Айсбергтер дейді.

Мұхит айдынында қалқып жүрген айсбергтердің формалары әр түрлі болады.

Олар бірде ортағасырлық көне шаһарлар сияқты көрінсе, кейде ғайыптан пайда

болған алтын сарайға ұқсап кетеді. Күн ашық күндері олар көздің жауын

алғандай керемет жарқыраса, батқан күннің сәулелерінен олар түрлі-түсті реңге

енеді. Аспан бұлттанып тұрса – айсбергтер қалың тұманның арасынан

сұрланып тұрады.Кейбір айсбергтердің төменгі бөлігі бірнеше жүздеген тереңге

кетіп ұзақ уақыт қалқып жүреді. Полярлық белдеулерде олар мұзжарғыш кеме

сияқты өзінің жүрісінен танбай қалқи береді. Айсбергтерге, әсіресе қалың

тұман басқан күндері абайсызда соқтығысып қплған кемелердің аман қалуы

екіталай.1912 жылдың сәуір айында Солтүстік Американың жағалауларындағы

айсбергтердің біріне соғылған «Титаник» атты ағылшын кемесі суға батып

кеткен. Кеме ұзындығы 200 м, болатын, ал массасы 46 000 тоннаға дейін жүк

көтере алатын дүние жүзіндегі ең алып кеме болған.


1. Жердің қабығы неден құралады?

2. Тау жыныстары қалай құралады?

Табиғат аясына шыққанда сен өзен жағалауларынан немесе тау етегінен неше түрлі

тастарды қызықтап теріп алғаның рас па? Сенің қолыңдағы құм уысыңнан сусылдап

жерге түсті ме? Қолыңа ұстаған тас күнге жарқырады ма? Мүмкін сен қолыңа қара

көмірді ұстап, саз балшықтан бұйым жасаған да шығарсың?

Енді бір сәт ойланшы? Осы заттар неден жасалады және оның құрамында не бар?

Байқасаң олар біркелкі жатпайды. Бір жерде тас жатса, екінші бір жерде құм-шағылдар

шашыранды тұрғыда кездеседі. Оларды ғылымда минералдар дейді. Минерал туралы

естідің бе?

Ендеше минерал ұғымы Жер қыртысының жаратылысы мен құрылымына байланысты

екенін түсін.

Жер қыртысының (қабығының) құрылысы, оның шөгіндеі қабаттарынан алынған

минералдардың ерекшеліктеріне қарай анықталады. Құрамы жағынан біртекті және

өзінің табиғи жаратылысымен ерекшеленетін табиғи денелерді минералдар дейді.

Минералдардың 3000 астам түрлері кездеседі. Олар тығыздығымен, түсімен,

жарқырауымен, түссіздігімен және салмағымен ерекшеленеді. Мысалы ашық-жасыл

малахитқа, күңгірт-сары пиритқа тән. Түссіз кварцтың тығыздығының қаттылығы

сонша, онымен шыны әйнекке өрнек салуға болады. Слюданың жұмсақтығы сонша,

оның жарқыраған бетінде қолдың ізі қалады.


Жер қыртысының қойнауында минералдардан әр түрлі тау жыныстары құралады.

Олардың қатарына гранит жатады. Ол итальян тілінен аударылғанда «granite-зерлі»

деген ұғымды білдіреді.

Тапсырма. Гранит минералына терең зер салып, оның мұндай атауға ие болған себебін

түсіндір.

Гранит қызғылт, сұр түрлі-түсті зерлі бөлшектерден: далалық шпат, сырты жылтыр

пластинка түріндегі-слюда және жартылай түссіз күйіндегі-кварц түрінде кездеседі.

Сондай-ақ біртекті минерал ретінде кездесетін тау жыныстарынан құралған граниттер

бар. Оған кварцтың қатты күйінде және құм шағылы түрінде кездесетін түрлерін айтсақ

жеткілікті.

Тау жыныстарын оның құралу ерекшеліктеріне қарай үш типке жатқызыды. Бірінші

типтегі жыныстарға мантия қабатынан балқыған күйінде жер бетіне шыққан

минералдар жатады. Балқыған магмалық атқылау күштері мантия қабатынан орасан

қысымның әсерінен жоғары қарай көтеріліп жер бетіне жайылып, жан-жағын өртеп,

айналадағы жыныстарды араластырып, соңында салқындап тау жыныстарына айналады.

Бұл зұлмат күш тек вулкандық процестердің арқасында ғана мүмкін болмақ. Сол себепті,

аталмыш жолмен пайда болған тау жыныстары магмалық жыныстар деп аталады.

Олардың ішіндегі көпшілікке таныс түрі-пемза (өте жеңіл тау жыныстары) аталады.

Тапсырма. Пемза тау жынысын қолыңа ұстап көр. Оның бетіндегі кедір-бұдыр

жапыраққа ұқсас суреттерге назар аудар.


Магмалық сұйық оттың жердің жарылған бөліктерінен беткі қабатқа жайылса, ол суыған

соң базальтқа айналады. Оның түсі қоңырқай немесе қою қара болып келеді. Ежелгі

кеншілер оны алғаш игерген кезде «мәңгілік тас ескерткіш» деп ат қойған екен.

Келесі тау жынысының түрі тау жартастарының тас қиыршықтары болып табылады. Тас

қиыршықтар таудың ұшар бастарынан қатты аяздан (қатқан мұз) жарылып немесе ұдайы

соққан желдің күшінен мүжілу салдарынан уақталып жерге түскен жыныстардан

құралады. Бұған көз жеткізу үшін мынадай тәжірибелер жасаған жөн.

1. Мұғалімнің көмегімен граниттің бір бөлшегін отқа қатты қыздырып, дереу су

құйылған ыдысқа сал.

2. Ыдысқа салынған гранитті үш минут ұстаған соң қайта отқа қыздыр.

3. Бұл үрдісті бірнеше рет қайтала.

4. Соңында гранитті қатты затпен ұрған кезде оның ұсақ бөлшекке айналу себебін

түсіндір.

Өзің куә болған ұсақ граниттің бөлшектері тау басынан жерге құлаған соң өзен суы

арқылы теңіз-мұхиттарға тасымалданады. Осылайша ұзақ жылдар бойы қалыптасқан

үрдіс су асты мен жер астындағы шөгінді жыныстардың пайда болуына әкеліп соғады.

Шөгінді жыныстар тірі организмдердің өлі денелерге айналуынан да пайда болады.

Батпақты немесе шалшық сулы жерлердегі судың төменгі бөліктеріндегі тірі

организмдер көп жағдайда ауаның жетіспеушілігі салдарынан басқа күйге еніп, көп жыл

өткен соң торфтың пайда болуына септігін тигізеді.


Мұхит түбіндегі тірі организмдер (ескекаяқ, шаян, молюскалар т.б) қаңқалары да

жоғарыда айтылған үрдістерді бастан кешіреді. Нәтижеде тұрмыста жиі қолданылатын

известняк атты шөгінді жыныс пайда болды. Мұхит айдынының жылы ағыстар

тоғысатын жерлерінде тұз шөгінділері көп кездеседі. Бұл үрдістер бор, гипс және

известняктың пайда болуына мүмкіндік туғызады.

Үшінші типке жер бетіндегі тау жыныстарының уақыт өте келе жер қойнауларына

тереңдеп кететін метаморфты жыныстар жатады. Ол грек тілінен аударғанда

«metamorfo-өзгеру» деген ұғымды білдіреді.

Олар жер астына тереңдеген сайын басқа шөгінділерге айналады. Мысалы, кәдімгі теңіз

ұлуларынан пайда болған известняк уақыт өте келе мраморға айналады.

Жер бетіндегі құм-шағылдардың жердің қойнауына шөгуі тастақ гранитті

қалыптастырады. Олар қатты тау жыныстарын құрап, уақыт өте келе кварцтың пайда

болуына ұйытқы болады.

Тапсырма. Балалар! Аталмыш кітап арқылы қатты, түссіз және түрлі-түсті минералдар

мен тау жыныстары туралы толық мағлұматтар беру мүмкін емес. Сондықтан, сендер

геологиялық мұражайға міндетті түрде саяхат жасаңдар. Ол жерде біздер айтқан тау

жыныстарынан басқа неше түрлі минералдармен танысуға мүмкіндік бар.

Мұражайға бара алмасаңдар жергілікті жергілікті жердегі тау жыныстары туралы

геологиялық карта жасаңдар. Олардың жалпы жаратылысы туралы өз түсініктеріңді

дәптерге жазыңдар.


Айналаңды қоршаған тастар туралы сен ойландың ба? Ендеше төмендегі.

Тастардың өз өмірі, өз тарихы және өз құпиясы бары анық. Тастар адамзат баласына

алда талай сырлар ашады. Олардың ғұмыры тірі организмдермен салыстырғанда

анағұрлым ұзақ.

Тастар мұхит пен теңіздің, таулар мен жазықтықтың қанша өмір сүргенін айтып береді.

Біз вулкандық процестердің әсерінен жер рельефтері мен тау қыраттарының пайда

болғанын білу үшін тастардың тығыздығынан құралған шөгінді жыныстар

қатпарларынан білеміз. Тастарға айналған жануарлар мен өсімдіктердің бейнесі арқылы

ғалымдар аталмыш нысанның тастардың орналасқан аймақтары мен қатпарларға ғана

тән екеніне назар аударған. Қазіргі кезде көп табылып жатқан тас бейнелердегі

жануарлар мен өсімдіктер суретіне қарап, сол кездегі тау жыныстарының түрін

анықтауға болады. Көптеген өзендер жағалауында көне кораллдар шөгінділерінен

құралған известняк қалдықтары сақталған. Ғалымдардың пайымдауынша аталмыш

известняктардың пайда болуына дейінгі геологиялық үрдістер 300млн жыл бұрын

болған. Мұндай үрдістер тек мұхит суының жылы (экваторлық белдеуге тән) ағысына

тән болуы ықтимал. Кораллдардың уақыт өте келе шөгінді жыныстарға айналуы табиғат

зонасының экваторлық белдеуге жақын орналасуынан болуы әбден мүмкін.

Сондай-ақ гранитті тастардың да пайда болуы жергілікті жердің климаттық

ерекшеліктеріне байланысты. Еуропаның солтүстік шығыс аймақтарында гранитті

тастардың кездесуі, бұл жерде бір миллион жыл бұрын қатты аязды алқаптың бірі

болғанын айғақтайды. Скандинавия түбегінен ғаламдық жылу процесінің салдарынан

ауқымды мұздық оңтүстікке қарай жылжуы, гранитті тастардың да қоса көшуіне себеп

болған.


1. Тау жыныстары мен минералдарды адамдар қалай пайдаланады?

2. Пайдалы қазбаларды тұрмыста пайдаланудың тиімділігі неде?

Адамзат перзенті ежелгі дәуірден бері табиғаттағы түрлі тау жыныстары мен

минералдарды өз мақсаттарына пайдаланып келді. Тарихтан алғашқы адамдардың

тастан жасалған (балта, ұшқы, пышық, қырғыш т.б) түрлі құралдардың болғаны мәлім.

Адамдардың известняк қалдықтары орналасқан жерлерді қазғаны жөнінде де деректер

бар. Біздің жыл санауымызға дейін (б.ж.д) 12 000 жыл бұрын адамдар өзен аңғаплары

мен тау шатқалдарынан алтын қалдықтарын тауып, қажеттеріне жаратқан. Кейін олар

темір қоспасы араласқан пайдалы қазбаларды тауып, игере бастаған.

Бүгінде Жер қойнауындағы қазба байлықтарын жаппай игеру науқаны қарқынды

жүргізілуде. Адамдардың тау жыныстары мен минералдарды игеру әрекеттері пайдалы

қазбалар атты атаудың пайда болуына септігін тигізді. Пайдалы қазбаларды игеру

елімізде бірқалыпты емес. Оларды игеретін жерлерді кен орындары деп атайды.

Пайдалы қазбаларды, оның ішінде тау жыныстары мен минералдарды игеретін кен

орындары олардан металл өндіреді. Айталық, темір, болат, қалайы металдарын магнитті,

қоңыр және қызыл темір қоспасы бар минералдардан алады. Мысты мысаралас

қоспалар кенінен, қорғасынды қорғасынаралас қоспалар, ал алюминиді бокситті кен

орындарынан игереді. Сонымен қатар адамдар кен орындарына жатпайтын

минералдардан да өнім өндіреді. Оларға тас, құм, саз балшық, гранит, известняк және

мрамор жатады. Қатты тұз кесегі тамақ және химия өнеркәсібінде кеңінен қолданылады.

Апатит минералынан ауыл шаруашылығына қажетті тыңайтқыштарды өндіреді.

Тапсырма: Адамдардың тау жыныстары мен минералдарды пайдалануы жөнінде әңгіме

құрастыр.


http://en.wikipedia.org/wiki/Limestone


http://en.wikipedia.org/wiki/Mineralogy


Жанғыш пайдалы қазбаларды тек шикізат күйінде ғана пайдаланып қоймай, олардан

синтетикалық мата, пластмасса, жарылғыш заттар, дәрі-дәрмек, бояу, әтір, сабын,

техникалық майлар және басқа химиялық өнімдер өндіріледі.

Пайдалы қазбаларды игеру мен өндіру өте қиын іс. Ең алдымен жер қойнауын қазып

карьер жасап, оған шахталар орналастырылады. Карьерден миллиондаған тонна тау

жыныстарын қопаратын және таситын қондырғылар орналастырылады. Кейін қазылып

алынған минералдарды өңдейтін арнайы кен орындары мен зауыттар салынады.

Пайдалы қазбаларды игеру науқаны реттелмесе, онда жақын болашақта көптеген кен

орындары, атап айтқанда:қорғасын, мырыш, мыс және экономикалық маңызы бар мұнай

орындары тұралап қалу қаупі ықтимал. Сондықтан жер қойнауындағы пайдалы қазбалар

кен орындарын сауатты игеру ісі дұрыс ұйымдастырылған жөн.

Адамдар тұрмысына қажетті газ, мұнай және көмірдің орнын басатын балама энергия

көздерін ғалымдар іздестіруде. Бүгінде Күн энергиясын, жер қойнауындағы жылу

көздері мен жел күштерін пайдалану тәжірибелері бар. Пайдалы қазбаларды өндіру

барысында адам баласы өте ауқымды энергия күштерін пайдалана отырып қоршаған

ортаның табиғатына зор ықпал етуі, атмосфера, гидросфера қабаттары мен өсімдік-

топырақ жамылғысын зиянды металл қалдықтарының таралуына себепші болуда.

Мұндай тығырықтан шығудың бір жолы минералдар мен тау жыныстарынан өндірген

металл қалдықтарын қайта өңдеуден өткізу жолдары қарастырылуда. Айталық, тас

көмірді өңдеу барысында пайда болған шлактардан «шлакоблок» атты құрылыс

материалын дайындауға болады.


Табиғат аясы сан мыңдаған құбылысқа толы. Солардың қатарына саз балшық та бар. Ен

Сен қолыңа саз балшықты ұстап көрдің бе? Рас, сен оның ауылда құрылыс

материалдары үшін пайдаланатынын көрген шығарсың. Олар тек қоңыр күйінде емес,

сондай-ақ қызыл,көк, көгілдір және ақшыл түсті де болып келеді. Саз балшықтардың

миллиардтан астам тонналары жердің бетінде жайылып жатыр.

Ерте заманнан бері адамдардың саз балшықты күйдіріп, одан құрылыс материалына

қажетті кірпіш жасайтыны белгілі. Ол кірпіштен үй тұрғызады. Қасиетті Түркістан

қаласындағы Ахмет Йассауи кесенесін тұрғызған кірпіштің құпиясы әлі ашылмаған.

Ерте уақытта Ұлы даланың құмды алқабында Күйік Ұста атты бір шебер өмір сүріпті.

Ұста өзі мекен еткен Оғланды қонысынан саз балшықты тасып, алдымен өзіне үй

тұрғызыпты. Ол өзі тұрғызған үйге қайран қалыпты. Байқаса: үй қыста жылы, ал жазда

салқын болған екен. Уақыт өте келе Күйік Ұста балшықтан ыдыс жасапты. Бір күні

ұстаның баласы абайсызда ыдысты жерге түсіріп алса, ол сынбай қалыпты. Бұдан Күйік

Ұста саз балшықтың беріктігіне көз жеткізіп одан басқа бұйымдар жасауға кірісіпті.

Ұста балшықтың басқа қасиеттерінің бар екеніне көз жеткізіп, одан сабын жасаудың

жолын тауыпты. Балшықтың адам денесіне жаққанда суықты тартып алатын да қаситі

табылыпты. Жергілікті жердегі молда балшық табылған жерді Аллаһ тағаланың жері деп

атапты. Көп уақыт өткен соң геологтар аталған балшықтың құрылысын зерттеп оған

бентонит деп ат қойыпты. Бірақ оны Күйік Ұстаның тапқаны жөнінде толық мағлұматты

ешкім бермеген көрінеді. Бентонит балшығын қазір Италия ғана өндіруге және сатуға

құқылы. Бентонитті алтын мен мұнай қорларын іздеу барысында бұрғылау

жұмыстарына пайдаланады. Оның қоспасын шифер материалына араластырғанда

құрылыс материалы әрі жеңіл, әрі берік болып шығады.


1. Топырақ дегеніміз не?

2. Жер жамылғысының құнарлығының негізі топырақ болуының себебі неде?

Жер бетіндегі өсімдік жамылғы мен басқа тірі биологиялық организмдер өмірі үшін аса

маңызды рөл атқаратын қабат ол топырақ қабаты болып табылады. Топырақ жамылғысы

бір көзбен қарағанда байқала бермейтін көп қырлы күрделі дүние. Оған көз жеткізу үшін

күрекпен жерді қазған кезде топырақ қабатындағы өсімдіктер тамырларының тереңдеп

кеткені арқылы байқаймыз. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі бөлігінде өте тығыз

орналасса, төмендеген сайын азайып бара жатқанын көреміз.

Топырақ - жауын құрты, құмырсқа, қоңыз және басқа жәндіктер тұқымдарының мекен

ететін жері. Онда сонымен бірге саршұнақтар, дала тышқаны, суыр және басқа ірі

хайуандар мекендейді. Топырақ қабатында көзге көрінбейтін тірі организмдер де

мекендейді. Оларға: саңырауқұлақтар, балдырлар, бактериялар жатады. Оларды тек

микроскоп арқылы көреміз.Егер жердің әр шаршы сантиметрін есептеп қарағанымызда

біз миллионнан астам микроскопиялық тірі организмдерді көреміз.

Топырақ дегеніміз не? Көптеген ғалымдардың пікірінше топырақ-табиғи ортадағы

климаттың, су мен тау жыныстарының, тірі организмдердің бір-бірімен тығыз

байланысы негізінде пайда болған жер бетіндегі құнарлы қабат болып табылады.

Топырақтың ерекше бір қасиеті барлық заттардың құрамын өз бойында сұйық, қатты

және газ күйінде сақтай береді. Олардың ішінде суда еритін немесе ерімейтін, от пен

судың әсерінен түрлі өзгерістерге ұшырайтын және өз қалпын сақтап қалатын денелер де

жатады. Айтылған тұжырымымыз дәлелді болу үшін төмендегі тәжірибелерге назар

аударайық.


1. Топырақты таңда. Оның түрі мен түсіне назар аудар. Оның құрамы неден тұратынын

анықта.

2. Топырақтың бір түйірін ыдыстағы судың ішіне таста. Ол үрдістен не байқадың?

3. Енді бір уыс топырақты темір қалбырға сал. Мұғалімнің көмегі арқылы оны отпен

қыздыр. Қызған топырақтың бетін шыны әйнекпен жап. Нені байқадың?

4. Топырақ салынған ыдысты одан ары отпен қыздыра түс. Осы жағдайда қандай үрдісті

байқадың? Отты сөндіріп суыған топырақты бақыла. Оның түсінде өзгеріс байқала ма?

Мәнісін түсіндір.

6. Темір қалбырдағы топырақты енді шыны ыдысқа сал. Су құйған кезде топырақтың

түсі өзгерді ме? Ыдыстың түбінде не қалғанын бақылай түс. Себебін түсіндір.

7. Ыдыстағы судың біраз бөлігін тазартудан (фильтрация) өткіз. Таза судың тамшысын

арнайы шыны тақтайдың үстіне тамызып отқа қыздыр. Қызған шынының үстіндегі су

тамшысы кеуіп қалған соң, орнында дақ қалды ма?

8. Атқарылған тәжірибелер бойынша өз ойыңды тиянақтап, топырақтың құрылысы

жөнінде толық сипаттама бер. Аталмыш тәжірибелер арқылы сендер топырақ

құрылысының саз балшықтан, құмнан және басқа ерімейтін минералды заттардан

тұратынын білдіңдер. Топырақ қабатында тірі организмдердің шірінділері мен

қаңқалары сақталады.Топырақ бетіндегі тірі организмдердің қаңқалары сонда тіршілік

ететін миллиондаған бактериялар мен құрт-құмырсқалардың талауына түсіп, уақыт өте

келе үлкен дененің ұсақ организмдерге айналып, топырақ құрамының бір бөлшегі

болуына себебін тигізеді. Оларға: жауын құрты, құрттар, саңырауқұлақтар және түрлі

микроскопиялық бактериялар жатады.


Шіріндіге айналған тірі организмдер топырақтың гумустық қабатын қалыптастырады.

Бұл қабат топырақтың өсімдік дүниесіне өте маңызы бар құнарлы алқап деп аталады.

Мұндай жағдай топырақтың өсімдік дүниесіне аса қажетті ауа мен ылғалдың жеткілікті

дәрежеде қамтамасыз етуіне оң ықпал етеді.

Олардың ішіндегі ең құнарлы топырақты аймаққа қара топырақты жерлер жатады. Бұл

өңірде гумус қабаты батпақ пен құмды өзіне желімдеп тартып, ылғалдың топырақ

бетінде ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді.

Топырақ құрамында құм көбірек болса, онда ол құмаралас топырақ болып табылады.

Мұндай жерлердегі топырақтың құнарлығы өте кедей болады. Өйткені топырақ

арасындағы құм-шағылдар арқылы су еш кедергісіз сіңіп өтумен бірге, топырақ

құрамындағы минералды тұздарды шайып өтеді.

Саз араласқан топырақ су мөлшерін бойында ұзақ сақтағанымен ауаны қажетті

мөлшерде өткізбейді. Жауынды күндері саз топырақ шектен тыс ылғалданып, жабысқақ

болып төменгі қабатына ауаның енуіне кедергі келтіреді. Жауын көп жаумаған кездері

топырақ қатып қалады.


Топырақтың құнарлығын арттыру үшін оған арнайы күтім мен шаралар қажет. Қатып

қалған топырақты жерлерді жыртқан жөн. Жырту барысында топырақтың құнарлығын

арттыру мақсатында минералды тыңайтқыштар себіледі. Ылғалдылығы мөлшерден тыс

жерлерде құрғату жұмыстары жүргізіледі. Керісінше, ылғал жетіспейтін жерлерді

арнайы құбырлар қазып суарады.

Адамзат перзентінің ғұмыры топырақпен тығыз байланысты болғандықтан, оны шексіз

байлық көзі дейді. Дүние жүзінде сан ғасырлар бойы құнарлығын бойына жинақтап

келген миллиондаған гектар жерлер қазіргі таңда жойылу қаупінде тұр. Топырақ

жамылғысын сақтау барша қауымның алдында тұрған өзекті мәселесі болуы шарт.

Төмендегі тәжірибелер арқылы жауын құртының топырақ құнарлығын

қалыптастырудағы рөлі жайында әңгімелеп бер.

1. Пішіні 24х30 болып келетін арнайы террариум ыдысына бірдей етіп құмі қара

топырақ және саз балшықты орналастыр.

2. Террариумның екі ортасын бөліп тұратын арнайы шыны немесе ағаш материалды қой.

3. Террариумның бір жағына бірнеше жауын құртын жіберген соң, террариумның

сыртын күн түспейтін материалмен қараңғы етіп жауып қой.

4. Бірнеше күннен кейін жауын құрттарының террариумның ішіндегі әрекетіне мұқият

бақылау жаса. Ондағы топырақ қабаттарын салыстыр.

5. Жауын құрттарының топырақ құнарлығына әсер етуі жөнінде өз тұжырымымыңды

жаса.

6. Қол жеткізген нәтижелерді күнделік дәптеріңе жаз.


Тапсырма. Ауданы 1 гектар құнарлы жерде 4,5 миллион жауын құрттары бар. Бір

сөткенің ішінде бір құрттың салмағы 0,5грамм қара топырақты өңдегені белгілі болса,

онда ауданы 20 гектар жерді өңдеуге қанша уақыт жұмсалады? Есептеу көрсеткіштеріне

сүйене отырып, жауын құрттарының топырақ жамылғысына тигізетін пайдасы жөнінде

мысалдар келтір.

Жауын құрттарының өсімдік-топырақ жамылғысына тигізетін пайдасы жөнінде

хабардар болдың. Енді осы туралы ғалымдардың зерттеулеріне назар аудар.

Жер бетіндегі топырақ жамылғысына жауын құрттарының он жылғы атқарған

жұмыстарын есептеп, бөлер болсақ, онда олардың қалыңдығы 5 см жетеді екен.

Жауын құрттары шын мәнісінде өсімдік жамылғысының өсуіне қажетті мөлшерде

топырақты дайындайды. Олар топырақты өңдеп қана қоймай, топырақ құнарлығына

ауаның да өз мөлшерінде сіңуіне жағдай туғызады.

Олар өз өнімдерін жерге егуге дайындаған құдды дихан сияқты, өсімдіктерінің өз

қалауы бойынша өсулеріне жағдай туғызумен айналысады. Жауын құрттары жапырақ

сабақтарын және басқа организмдерді ұсақтап, өз алаңдарына молынша тасып, олардың

қара топырақпен араласуына үлкен әрекет қылады.

Топыраққа араласқан жапырақтар мен басқа организмдер ұнтақтары топырақты құнарлы

қатпарын құрап, планетамыздың көп бөлігіне таралады.


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0


1. Суретте Жердің қандай қабаттары көрсетілген?

2. Жер қабығының қалыңдығы басқа аймақтарда бірдей таралған ба?

3. Жердің сыртқы қабаттарын өзіңнің жұмыс дәптеріңе кесте бойынша тізіп жаз.

Жердің сыртқы қабаттары:

4. Төмендегі суретке қарап отырып биосфераның шекараларын ажыратып айтып бер.

5. Жұмыс дәптеріңе гидросфера қабатын құрайтын бөліктерді атап жаз.

6. Американ жазушысы Клиффорд Саймактың «Келесі аялдама» кітабындағы

жатпланеталықтың: Жер қатты немесе сұйық планета ма?, деп сұрағанда сен қалай деп

жауап берер едің?

7. Жер бетінде қанша құрлық бар? Олардың атын ата. Картаны пайдалана отырып әр

құрлықты әлемдік мұхиттың айдыны шаятынын түсіндір.

8. Ай планетасына ұшып барған ғарышкерлер көктен жерге қарағанда біздің планетамыз

........ көрінеді екен. Бұл көрініс Жер сыртындағы бірнеше қабаттар мен ....... білдіреді

екен. Оны ғылымда ...... мұхит деп атайды. Жер планетасындағы мұхиттар мен

теңіздерде су қорының .......% сақталған. Олардың ішіндегі .... % адамдар өміріне қажетті

тұщы су қорын құрайды. Тұщы су қорлары ...... бассейндері мен ...... сақталған. Әрбір

адамға күнделікті өмірде өз қызметін атқару барысында екі литр су қажет. Сол себепті

тұщы су қорын сақтау үшін ...... және бейрационалды пайдалануды қалай дұрыс жолға

қоямыз. Демек, бұл ұсынысты қолдау адам мен тіршіліктің орнықты дамуына қажетті

жаңа ....... мен ..... өнеркәсіп орындарының халық игілігіне айналуына оңтайлы жағдай

туғызу керек деген сөз. Керекті сөздер: 2%, қолайсыз, 98%, әлемдік, мұхит пен теңіз

сулары, тазарту, көгілдір, жер, өзен, жабық, мұздық, ластану.


9. Дәптерің алып төмендегі тапсырмаларды орында.

Тау жыныстары мен минералдар. Тау жыныстары мен минералдары топтары.

Жаратылыс негіздер.і Мысалдар.Магмалық. Шөгінді. Метаморфты

10. Шөгінді жыныстар неге жер қабығының терең бөліктерінде орналасқан?

11. Кен орнына жатпайтын пайдалы қазбалар түрін ата.

12. Пайдалы қазбалар орындарын болашақ үшін сақтаудың қандай маңызы бар?

13. Дәптеріңе төмендегі кесте бойынша топырақ құрамын анықтап жаз.

14. Құмаралас және сазды топырақты арнайы ыдысқа салып таразымен өлше. Оларды

қажет мөлшердегі сумен ылғалдандыр. Енді оларды жазық ыдысқа орналастыр. Біраз

уақыт өткен соң оларды таразыға салып қайта өлше. Екеуінің қайсысы тез құрғайды?

Себебін түсіндір.

15. Топырақ құнарлы болу үшін оның құрамында қандай заттар болуы керек?

16. Топырақтың құнарлығын арттыру қандай шараларды қолға алған жөн?

17. Жауын құрттарын өз өсімдіктерінің қалыпты жағдайда өсуіне бар күшін салушы

диханшымен салыстырудың қиындығы неде деп ойлайсың?


Ү. ТІРІ ТАБИҒАТ ДЕНЕЛЕРІ. ОРГАНИЗМДЕР

Тіршілік дүниесінің алуан түрлі сипаты

Жан-жануарлар дүниесі

Өсімдік әлемі

Саңырауқұлақтар патшалығы

Қарапайым организмдер патшалығы

Бактериалар дүниесі

Вирустар

«Тірі табиғат денелері. Организмдер» тақырыбын зерделеу


Тіршілік дүниесінің алуан түрлі сипаты

1. Адамдар неге тірі организмдерді топтарға бөледі?

2. Тірі организмдерді қандай топтарға бөлуге болады?

Тірі табиғат дүниесі әлі ашылмаған таңғажайып сырға толы. Оның сырын білу үшін ұлы

географиялық жаңалықтар ашқан қайраткерлер сияқты алыс сапарларға шығып, орасан

қиындықтарды бастан кешірудің қажеті жоқ. Ол таңғажайып әлем - алдымызда! Оларды

тек байқай білу керек.

Ол үшін далаға шығып алдыңдағы қалың орманның ішінде серуендеп, немесе есік

алдындағы көлшіктен бір тамшы суды алып микроскоппен зер салып қарасаң болды-

сенің алдыңда саған бейтаныс әлем есігін ашады. Әлем қаншалықты ғажап болған

сайын, ол соншалықты ашылмаған жұмбақ сияқты. Әр жыл өткен сайын ғалымдар

бұрын мәлім болмаған тірі организмдер туралы жаңалықтар ашу үстінде.

Ғылыми ашылулар табиғатта жиі болатын өзгерістерге байланысты толассыз

жүргізілуде. Осыдан миллиондаған жылдар бұрын Жер бетінде қазірге жануарларға

ұқсамайтын хайуандар өмір сүрген. Мәселен, динозаврларды алайықшы...

Тірі организмдердің алуан түрлі ерекшелігіне қалай сипаттама беруге болады? Осы

туралы сен ойландың ба? Күнделікті өмірде сенің айналаңдағы тірі организмдер

әрекетінде қаншама құбылыстар болып жатады? Оларды сен еріксіз топқа бөлесің?


http://en.wikipedia.org/wiki/Age_of_Discovery#mediaviewer/File:Explos.png


Тапсырманы орында:

1. Қолыңа он түрлі заттарды ал.

2. Оларды үш немесе төрт топқа бөл. Қай заттарды бірінші топқа жатқыздың?

3. Төмендегі суретке зер сала отырып ондағы тірі организмдерді қандай топтарға бөлер

едің?

Тірі организмдер дүниесіне терең зер сала білсең, оларды бірнеше топтарға бөлу саған

қиынға соқпайды. Тірі организмдер табиғатын жеке топтарға бөле отырып, өз ретінде

оларды біртұтас жүйеге келтіру ғалымдарға оңайға түскен жоқ. Оған бір жыл тұрмақ

жүздеген жыл уақыт кетті. Ол зерттеулер бірқатар жетістіктерге қол жеткізгенімен әлі

тоқтаған емес. Табиғаттағы тірі организмдердің әр алуандық жаратылысы әлі құпия

және шексіз.

Тірі организмдерді топтарға бөлу барысында олардың туыстық көрсеткіштері, ішкі

және сыртқы құрылымы, даму ерекшеліктері, шығу тегі мен басқа белгілері есепке

алынады. Тірі организмдер жүйесіндегі негізгі көрсеткіш түр деп анықталады. Мысалы,

барлық қояндарды, немесе орман қоңыздарын бір түр деп қарастырады.

Түрлерді бір «кірпіштен» қаланған орасан тірі организмдер сарайы деуге саяды.

Көптеген ғалымдардың пікірінше Жер шарында екі миллионнан астам тірі организмдер

түрі кездеседі.


Назар аудар:

Далада немесе орман ішінде келе жатып, еріксіз құмырсқаның илеуіне тап боласың.

Енді осы тақырыпқа арналған әңгімеге құлақ түр.

Егер бір құмырсқаны ұстап алып жалғыз өзін белгісіз бір аралға қоя берсек, ол өмір сүре

алмайды. Бес, алты құмырсқаны да тап солай қалдырсаң да бәрібір. Топтардың өмір

сүруі үшін олардың белгілі дәрежедегі қауымдастық мүшелері мен сандарының болуы

заңды құбылыс. Сол себепті бір немесе бірнеше құмырсқадан құралған топтың одан ары

қарай өмір сүре алатынына кепілдік бере аламыз ба?

Құмырсқалар тобы үшін аталған сан жеткіліксіз. Оларды, мысалы орманның қоңыр

құмырсқасын алсақ: күзетші құмырсқа, әскери құмырсқа, жол бастаушы құмырсқа және

басқалары өз істеріне жауапты. Олар өз алдына бөлек түрге бөлінбейді. Демек түр

дегеніміз бөлек құмырсқа емес, ол құмырсқалар бірлестігі болып тұр.

Айналадағы табиғи ортаның бір «кірпіші» болып қаланған құмырсқалар бірлестігі емес,

құмырсқа түрі екеніне назар аудар.

Сонымен, түрлер бірнеше ірі топтар құрамына кіреді екен. Тірі табиғат дүниесіндегі ең

ірі топтарға тірі организмдер патшалығы жатады.


1. Жануарлар дүниесінің жалпы белгісі қандай?

2. Олар қандай жерлерді мекендейді?

Жалпы тірі организмдер патшалығы туралы сөз қозғалғанда біз әңгімені жануарлар

дүниесінен бастаймыз. Адам баласының биологиялық түр ретінде жан-жануарлар

патшалығына жататынын айтып кеткеніміз жөн.

Шамамен 1,5 миллион түрлердің басын құрайтын жануарлар патшалығының негізгі

белгісі қандай? Мәселен, олардың қоректену дүниесі қалай?

Жан-жануарлардың қоректену үрдістері аса күрделі. Олар өсімдіктермен,

саңырауқұлақтармен, бактериялармен және өздерін-өзі жеу арқылы қоректенеді. Олар

биосферадағы басқа организмдер бойындағы дайын заттарды тартып алып қоректенуі -

жануарлар дүниесінің басқа дүниелерден ерекшелігін білдіреді.

Жануарлар бойында мінез-құлық ерекшеліктері бола ма? Қазақ халқының «бөрі азығы

жолда» деген мақалында осы айтылған дүниеге қатысты нәрсе бар ма? Күнделікті өмірде

өзіне қажетті қорек көздерін табу үшін немесе басқа жыртқыштардан өзін сақтау үшін

жануарлар жер бетінде миграция (орын ауыстырып қозғалуға) жасауға мәжбүр болады.

Кейбір өз орнынан қозғалмайтын да жануарлар түрі кездеседі.

Қорыта айтқанда Жануарлар патшалығы дегеніміз - белгілі табиғи ортадағы ұшатын,

жүгіретін, жүретін, бауырлап жүретін, жүзетін, секіретін тірі организмдер мекені. Бір

жерден екінші жерге жылдам орын ауыстыруға бейімділік көптеген тірі организмдерге

тән қасиет. Осыған қоса биосфералық ортада өте баяу қозғалатын немесе мүлдем

қозғала алмайтын жануарлар дүниесі бар.


Суреттерге зер сала отырып, олардың ішіндегі баяу қозғалатын, қозғалмайтын және өте

белсенді қозғалатын жан-жануарлар түрлерін ата. Ұдайы өзгерістерге ұшырып тұратын

биосфералық ортада белсенді қозғалатын жануарлардың өз бағытынан аумай жүруіне

қандай жағдаяттар әсер етуі мүмкін.

Ойлансақ, ол әр жануарға тән сезім органы екен. Демек, әр жануар табиғаттағы қараңғы

мен жарықты, ыстық пен суықты, дыбыс пен иісті сезетін арнайы органы арқылы бір

жерден екінші жерге орын ауыстырады деген сөз. Бұл көріністі сен күнделікті өмірден

байқап та жүрсің. Мәселен, мысықты немесе үйдегі итті алайық. Олардың бойындағы

сезім органдарының ерекшелігін сен байқадың ба?

Дәл осы қасиеттер су ішіндегі балықтың бойында бар ма?

Тапсырма. Осы сұраққа жауап табу үшін сен үйіңдегі аквариумдағы балықтардың

қозғалыстарын мұқият бақыла. Балықтардың гидросфера ортасында тіршілік ететінін

білдің. Олардан басқа қандай тіршілік ортасы бар?

Жан-жануарлар құрлықта, көкте, суда және топырақ қабатында тіршілік етеді.

Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда жер бетінде әлі күнге дейін белгісіз болып келе

жатқан тірі организмдер түрлері көп. Олардың тіршілік ету ерекшеліктері олардың

қозғалуымен қатар табиғи ортадағы географиялық ерекшеліктерге байланысты. Әр

жануар түрі табиғи ортаның өзгешелігіне қарай, тұрғылықты жердің жаратылыс

заңдарына бағынып, бейімделеді. Жануарлар арасында қоғам мен адамға келтіретін

пайдасының қаншалықты екенін төмендегі ертегіден байқауға болады.


Халық ертегілері табиғи өмірден алынады. Сол сияқты біздің тақырыбымызға қатысы

бар жануарлар өмірі де халық ертегілері мен аңыз әңгімелерінде ұдайы көрініс табады.

Енді соған назар аударайыұқ

Құс патшасы бүркітке сауысқан торғайдың табиғатқа келтіретін зияны көп екенін,

сондықтан оны жауапқа тарту жөнінде талап қояды. Сонда сауысқан тұрып:

- Торғайдың зияны көп. Ол адамдардың бақшасына рұқсатсыз ұшып барып, олардың

қамбаларындағы астықтың дәнін ұрлайды. Егін даласына барып бидайдан түк

қоймайды, онымен қоймай жеміс те ұрлайды, депті.

Мұны естіген кірпі шыдай алмай, торғайды қорғауға бел буыпты да, былай депті:

- Торғайдың зиянынан гөрі пайдасы көп. Қыс болса олар арам шөптің бұтақтарын

жейді. Жаз болса бүкіл егін мен жеміс бақшаларын арамтамақ жәндіктерден сақтайды.

Ал егін алқаптарын ше? Олар оны да түрлі зиянкестерден, әсіреме сараншалардан

тазартады. Осындай жақсылығы үшін торғай бидай дәнін сыйға тартуға аянамыз ба?,-

кіпікшешен торғайды аман алып қалыпты.

Тапсырма: Балалар жоғарыда айтылғандар ертегі-аңызға ұқсағанымен, оның түбінде

шындық жатыр. Осыған орай еді сендер, жалпы табиғат ортасында қанша зиян

келтіретін, немесе пайда келтіріетін құстардың түрлеріне сипаттама бере аласыңдар ма?


1. Өсімдік дүниесінің басқа әлемнен айырмашылығы қандай?

2. Табиғат ортасындағы өсімдік жамылғысының маңызы неде?

Біздің планетамызда бір жарым миллионнан астам өсімдік түрлері кездеседі. Табиғат

ортасының қай бөлігінде болмасын, ол жерде өсімдік жамылғысы бар. Дегенмен,

олардың өте көп және қалың орналасқан бөліктері бар. Ол жер- планетамызыдың ең

ылғалды аймағы болып табылатыг тропикалық ормандар алқабы болып табылады. Бұл

жерде ауа райы өте ылғалды. Жауын күн сайын жауып, арасында күн жарқырап

тұрғандықтан өсімдіктің сан алуан түрлері, әсіресе ағаштар өте биік болып өседі. Олар

биіктеген сайын бір-біріне шырмалып күн сәулесінің топырақ қабатына толық түсуіне

мүмкіндік бермейді. Жер мен күн сәулесі бәрібір бір-бірімен тығыз байланысты. Ол

байланыс күн сәулесіне алақанын айқара ашқан ағаш жапырақтары арқылы топыраққа

ұдайы сіңіп отырады. Қалың орман алқабындағы сан мыңдаған жапырақтар күн сайын

көктен түскен күн сәулесін өзіне қабылдап, жан-жағына өмір сыйлайды. Сол себепті

өсімдік жамылғысын жердің беті мен күн сәулесі арасындағы дәнекер деп те атайды.

Оның үлкен себебі күн сәулесін өзінің бойына жапырақ арқылы сіңіріп алған өсімдік

барлық тірі организмдерге аса қажетті көмірқышқыл газын ауаға бөліп шығарады. Күн

сәулесі арқылы жер бетіне түскен энергия көзін өз бойына сіңіру арқылы органикалық

заттардың өмір сүруіне қолайлы жағдай туғызған процесті «фотосинтез» деп атайды. Ол

гректің «photo-жарық» және «sinteze-қосылу» сөздерінен алынған.

Фотосинтез – жалпы өсімдіктер Патшалығының аса маңызды жүйесі болып табылады.

Күн сәулесінің өсімдік жамылғысына қаншалықты әсер ететіне көзіңді жеткізгің келсе,

төмендегідей эксперимент жұмыстарын жүргіз.


Күн сәулесінің өсімдік жамылғысына қаншалықты әсер ететіне көзіңді жеткізгің келсе,

төмендегідей эксперимент жұмыстарын жүргіз.

1. Кез келген өсімдік дәнін арнайы ағаш қораптың ішіндегі топырақ қабатына сеуіп

отырғыз. Қорапты әрі жылы және күн сәулесі толық түсетін жерге орналастыр. Топырақ

ылғалды болған жөн.

2. Біраз уақыт өткен соң топырақ бетіне дәннен бөлінген жапырақша сабақтарын

байқайсың. Енді қораптың жартысын қараңғы етіп бір затпен жауып қой.

3. Үш күн өткен соң қораптың жарық бөлігі мен қараңғы бөлігіндегі өсімдік

сабақтарының түсіне мән беріп бақыла.

Күн сәулесін өз бойына қабылдаған өсімдіктің сабағы мен жапырақтары – жасыл түсті

болып келеді. Ал, оған жарық түспей өсетін өсімдіктердің түрі сұр болып келеді. Сол

себепті жасыл түс-бұл барлық өсімдік патшалығына тән құбылыс.

Өсімдік дүниесінің жасыл түсті көрініс беру қасиеті – хлорофилл деп аталады. Оны грек

тілінен аударғанда «hlores-жасыл» және «fillum-жапырақ» деген ұғымды білдіреді.

Өсімдік құрамында хлорофилл болмаған жағдайда, жапырықтар мен сабақтар күн

сәулесін өз бойына қабылдауы мүмкін емес еді.


Өсімдік дүниесінің аталмыш қасиетін зерттеп, оған теерң мән берген атақты ғалыи

Климент Тимирязев былый деген:

«Ең алғаш күн сәулесі жарқырап шыққанда, оның шуағы тұңғыш рет жемісі жоқ жер

топырағына емес жайқалған бидай сабағының жапырағына түсті. Оны хлорофилді

бидай дәні десек те болады. Бидай сабағына түскен сәуле бірден жоқ болып кеткенмен,

кейін ол сол бидай дәнінен жасалған нан түйіршіктері арқылы, бізге тамақ күйінде

қайта оралды. Ол оралып қана қойған жоқ, ол біздің бұлшық етіміз бен жүйкеміздің

жаратылуына себепкер болды..»

Өсімдіктер тек бізге ғана емес, жан-жануарларға, саңырауқұлақтарға, бактериялар мен

қарапайым организмдерге қуат береді. Олардың топырақ қабатының қалыптасуына және

пайдалы қазбалардың құрылымына үлкен әсер етеді. Тас көмір, батпақты торфтар,

мұнай, табиғи газ- өсімдік жамылғысының миллиондаған жылдар бойы жеп астында

шіріп келе жатқан қалдықтарының жиынтығынан құралады. Ауаның атмосферадағы

жағдайы мен таза қалпы да өсімдіктің қызметіне байланысты. Медицина тілімен

айтқанда өсімдік жамылғысы жердің «өкпесі» сияқты.

Табиғат байлықтарын болашақ ұрпаққа сақтап қалу үшін өсімдік жамылғысының

қоршаған орта үшін атқаратын қызметін білу аса қажет іс. Бүгінде сыры мол құпия

табиғаттың басқа салалары сияқты өсімдік жамылғысы адамзат перзенті тарапынан

ерекше қамқорлықты қажет етіп отыр.


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%8F%D0%


Есіңде жүрсін!

Әрбір өсімдіктің бүгінгі қалпында өткен дәуірлерден қалған із болатыны анық. Олардың

көне құпиясын білген сайын, бүгінгі сан алуын өсімдік жамылғысының сыры бізге

мәлім боа бастайды.

Кез келген өсімдіктің , атап айтқанда зәулім еменнің бұтақтарының орналасуына назар

аудары көп дүниені аңғартады. Оның діңгегі өткен дәуірдегі жасыл сабақ болса,

бұтақатры оның кішігірім сабақтары, ал ұштары бүгінгі қалпы екені байқалып тұр.

Кейбір бұтақтардағы жапырақтар ерте сарғайса, немесе бүршік атпасы, оған белгісіз бір

табиғи күштердің тигізген ықпалы деп қарауымыз керек.

Керісінше, кейбір бұтақтардың ұштары ерекше жайқалып, жаңа сабақтарын жая бастаса

оған тұрғылықты жердің әсем табиғаты шипалы ауасы оң әсерін тигізді деп біліеміз.

Өсімдіктердің дамуы мен таралуы тарихнамасын білу- олардың туыстық

ерекшеліктерін терең тануға және ажырата білуге мүмкіндік береді.


1. Саңырауқұлақтардың жалпы ерекшелігі неде?

2. Адам және басқа тірі организмдер үшін саңыырауқұлақтың атқаратын қызметі

қандай?

Саңырауқұлақтар дүниесі сырға толы. Табиғат жаратылысының ерекше бір белгісі

болып табылатын саңырауқұлақтардың өмірі ғалымдар үшін әлі талас тудыртуда.

Біреулер оны өсімдіктер қатарына жатқызса, кейбіреулер- жан-жануарлар қатарына

кіргізуде. Олардың бір қасиеті, өз организмдерінде өсімдік пен жануарларға тән

белгілерінің болуы.

Тапсырма. Саңыракқұлақтар мен басқа өсімдік әлемінің ерекшеліктері бар ма? Олардың

жан-жануарлармен байланысы қандай? Мұғалімнің көмегімен төмендегі сөйлемдерге

тиісті атаудыв қойып жазыңдар.

Саңырауқұлақтар ......... сияқты бір орнында қозғалмай өседі. Олар ......... ұқсас өзінің

өсуін тоқтатпайды. Саңырауқұлақтар ........ сияқты бойында хлорофиллдер

бомағандықтан дайын оттегіні бойына сіңіреді. Дегенмен, олар басқа ........ қарағанда

көмірқышқыл газын өзінің тамыры іспеттес қалқаны арқылы қабылдайды.

Саңыракқұлақтардың өсімдік патшалығына ұқсас болғанымен оның жаратылысы,

дамуы мен құрылысы басқа өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінен өзгешелігі –

оның саңырауқұлақтар Патшалығы деп бөлек қарастырылуына себеп болды.


http://en.wikipedia.org/wiki/Flora


Ғалымдар көптеген саңырауқұлақтар сырын ашқанмен, әлі олардың құпиясы көп. Біз

саңырауқұлақтарды көктемгі жауыннан кейін ормандағы ағаштардың түбінен жинап

алатын өсімдік деп түсінеміз. Бұл оның бір ғана белгісі. Айталық, қараңғы тас үңгірдің

ішінде, немесе жер астындағы үйшікте бола қалсаң сен міндетті түрде саңырауқұлақты

кездестіресің. Одан сен бірден ормандағы түріне ұқсамайтын мүлде басқа иісті сезесің.

Осы айтқан тұжырымның растығына көз жеткізу үшін арнайы эксперимент жүргіз.

1. Шыны ыдыстың ішіне нанға оралған ылғалды қағазды орналастыр. Оның бетін құрғақ

жапырақтармен жауып, жылы жерге қой.

2. Біраз күнгі бақылаудан кейін нан құқымы өзінен өзі көгеріп, бүршіктене бастап,

нәтижесінде жабайы саңырауқұлақ өсіп шығатынын көруіңе болады.

3. Беткі қалпағы ағарып өскен саңырауқұлақтың сыртында, біраз уақыттан соң қара

дақтар көбейе бастайды.

4. Енді саңырауқұлақты мектепке әкеліп мұғалімнің көмегімен микроскоп арқылы

тексер. Одан қандай құбылысты байқадың?

Жабайы саңырауқұлақтар дақтары тамақ қалдықтары мен басқа да өлі денеге айналған

тірі организмдердің бойында қалыптасып, өзінің бірнеше топтарын құрайды. Олардың

көбі топырақ қабатында өседі. Сондай-ақ ағаштардың бұтақтарында, кесілген бұтақ

жантақтарында олардың өсе беруі ғажап емес. Ағаштың бүйірінен тұяқ сияқты қиып

өскен трутовик саңырауқұлағы өсімдіктің шіруіне әкеліп соғады.


Табиғат аясында 100 мыңнан астам өсетін саңырауқұлақтар түрін ғалымдар дәлелдеп

отыр. Олардың біразы көзге көрінбейді. Өзіміз күнде жейтін нан ұнының ашытқысының

құрамында көзге көрінбейтін саңыракқұлақ бар. Ол сонымен бірге сыра дайындау

технологиясында кеңінен қолданылады.

Табиғат ортасында саңырауқұлақ өте маңызды рөл атқарады. Олар органикалық

қалдықтардың бір жерге жинақталып, нәтижесінде топырақ қабатынан тазартылып

шығуына себеп болып топырақ құнарлығының арта түсуіне ұйытқы болады.

Саңырауқұлақтар адамдар өмірінің ажырамас бөлшегі болып табылады. Олар

қаншалықты пайда келтіргенмен, соншалықты зиян шектіреді. Саңырауқұлақтарды

адамдар дәрі-дәрмек, тамақ жасау және басқа өнімдерді дайындауда пайдаланады.

Олардың арасында адам денсаулығына зиян келтіретін түрлері кездеседі. Кейбір улы

саңырауқұлақты жеген адамдар айықпас ауру-сырқауға ұшырайды, сонымен қатар олар

құрылыс материалдарын, шаруашылық нысандарын, тері және басқа материалдардан

жасалған заттарды зақымдайды. Адамдар улы саңырауқұлақтардан сақтанудың түрлі

жолдарын іздестіруде.

Адамдардың саңырауқұлақтар дүниесін тануға және оған араласу ниеттері ғыылыми

тұрғыда жете зерттелген жөн. Улы саңырауқұлақтарды химиялық жолмен жою- адамға

пайдалы саңырауқұлақтардың да жойылып кету қаупін туғызады. Сол үшін миллион

жылдар бойы өсіп-өніп келе жатқан саңырауқұлақтар дүниесін табиғи ортадағы тепе-

теңдік заңдылығын сақтай отырып зерттеу және қорғау жұмыстарын қатар жүргізу

керек.


http://en.wikipedia.org/wiki/Pharmacology


Есіңде жүрсін!

Саңырауқұлақтар әлемі әрі қызық және құпия. Олардың ішіндегі жасыл түсті рокфор

пеницилі адам тұрмысында ерекше рөл атқарған. Ол кәдімгі ірімшікпен қатар пайда

болды. Францияның бір малшысы өзінің отар қойын Рокфор ауылындағы тау аңғарына

қарай айдайды. Лезде жауған нөсер қойшының малымен бірге тау үңгірлерінің біріне

жасырынуына мәжбүр етеді. Жаңбыр басылған соң қойшы малдарын үңгірден далаға

айдап шығып, өзінің жейтін таңғы асын ұмытып кетеді.

Бір аптадан кейін малшы өзі мекен еткен тау үңгірін қайта паналайды. Сол жерде ол өзі

ұмыт қалдырған тамағына кез болып, нанның шіріп, ал ақ ірімшіктің жасыл түске еніп

кеткенін көріп таң қалады. Қарны ашқан малшы жасыл саңырауқұлақ араласқан

ірімшікті жеуге бел байлайды. Ірімшіктің өзі жеп жүрген ірімшіктерден дәмді болғанын

байқаған қойшы бұл қуанышты хабарды ауылына жеткізеді.

Бұл көрініске таң қалған ауылдастары ірімшіктің дәмін татып «керемет дәм» деп таңдай

қағысыпты. Сол кезден бастап Рокфор ауылының тұрғындары өздерінің ірімшіктерін тау

үңгіріне қарай таси бастапты. Мұны естіген көрші елдер дәл рокфорлықтар сияқты

жасыл саңырауқұлақ араласқан ірімшікті дайындауға кірісіпті.

Тапсырма. Ендігі арада сендер саңырауқұлақтар патшалығы туралы толық мәліметтер

алдыңдар. Сол себепті өздерің мекен етіп жатқан жерлердегі мұғалімнің көмегімен көзге

көрінетін және көрінбейтін, үлкенді-кішілі, зиянды-пайдалы саңырауқұлақтар туралы

мағлұматтар жинаңдар, оны теріп мектеп микроскопы арқылы тексеріңдер. Алған

нәтижелеріңді күнделік дәптерлеріңе жазыңдар.


http://en.wikipedia.org/wiki/Cheese


1. Қарапайым организмдер дегеніміз не?

2. Оларды не үшін микроәлем дүниесіне жатқызады?

Қарапайым организмдер сырын білу- біздің микроорганизмдер әлемі жөнінде

білімімізді ұштайды.

Адамзат перзенті құпия табиғат ортасында күн сайын жаңалықтар ашады немесе соған

кез болады. Ол жаңалықтар біздің көзімізге көріне бермейтін қарапайым организмдер

Патшалығымен байланысты. Аталмыш құпия әлемді ашқан атақты ғалым Антони ван

Левенгук: «..олар бірде аспандағы бұлттар көші сияқты ары-бері жөңкіліп, бірде маса

мен шыбын сияқты аласапыран кеңістікте ызыңдап жүреді. Мен осы ғажайып

құбылысты ұсақ құмның түйіріндей болатын бір тамшы заттың ішінен байқап, қайран

қалдым»,-деген екен.А.Левенгук сияқты сен де бір тамшы су ішіндегі микроәлем

өкілдерін көргің келе ме? Сондықтан қолыңа шыны көзілдірік (лупа) әйнегін алып,

микроскопты дайындап қарапайым организмдер Патшалығын көруге дайындал.

1. Шыны ыдыстың ішіне ауыл маңындағы немесе аквариум ішінен алынған суға назар

аудар. Оның ішінде баяу қозғалып жүрген нүктелерді көрдің бе?

2. Енді қолыңа шыны көзілдірікті алып ыдыстағы суды мұқият бақыла. Ондағы

қарапайым организмдер өкілдері бар ма? Ең алғаш алған әсеріңді дәптер бетіне түсір.

3. Ыдыстағы судан бір тамшы су алып, оны арнайы шыны тақтайшаға орналастырып,

микроскоп арқылы бақылап көр. Олардың қозғалысын, түрін, көлемін, жалпы көрінісіне

сипаттама бер.

4. Өз тәжірибеңе сүйене отырып қарапайым организмдер Патшалығы жөнінде жеке

көзқарасыңды қалыптастыр.


http://en.wikipedia.org/wiki/Antonie_van_Leeuwenhoek


Бір тамшы судағы микроскориялық организмдердің сыйып кетуін қалай түсінуге

болады? Оларды тағы бөлек Патшалықтарға неге бөледі?

Бір тамшы судың ішіндегі миллиондаған денелердің әрқайсысы өзінше бір әлем-клетка

болып табылады. Олар кәдімгі тірі организмдер, кәдімгі адамдар сияқты тыныс алады,

қозғалады, дамиды және көбейеді. Олар да зат алмасу процесі жүріп, бір күйден екінші

күйге көшеді.

Клеткалардың табиғаттағы барлық тірі организмдерге тән қызмет атқаратын

функциясын қалай түсінуге болады?

Әр клетканың ішінде арнайы қызмет атқаратын фунция бөлімі бар. Олар өздерінің

үлкенді-кішілі қызметіне қарамастан нақты аса маңызды тапсырмалар орындайды,

қызмет атқарады.

Әр қарапайым клетканың ортасындағы ядро организмнің жалпы өмір сүру әрекетін

реттеп, оның көбеюіне ұйытқы болады. Қарапайым организмдер Патшалығы

өкілдерінде бір немесе екі ядро бөлшектері бар.


Қарапайым организмдердің мекені қайда? Оларды өзендер маңында, шалшық суларда,

топырақ қабаттарында, өсімдіктер жапырақтары мен тамырларында, жан-жануарлар мен

адамдардың бойында кездестіруге болады.

Көзе көрінбейтін организмдердің түрі өте көп. Олардың, әсіресе бірклеткалы

нүктелердің жалпы тіршілік дүниесі үшін атқаратын маңызы өте зор. Бұл көрініс адам

ауруға шалдыққанда байқалады.

Адам ауруға шалдықпас бұрын оның организміне ауа қабаты арқылы зиянды

микроптар, бактериялардан нәр алған қарапайым организмдер өкілі қатты әсер етеді.

Олардың негізгі қорегі түрлі бірклеткалы өсімдіктер, микроптар мен бактериялар. Бұлар

қаншалықты зиян келтіргенімен, су қабатында ұсақ балықтардың өмір сүрулеріне

мүмкіндік беретін негізгі қорек көзіне айналады.

Мысалы, мұхит қайраңында өмір сүретін фораминиферлер минералды қаңқадан

тұрады. Миллиондаған жылдар бойы мұхит түбіне шөккен фораминиферлер бірнеше

метрлік қабаты бар шөгінді жыныстарға айналады. Бізге белгілі Солтүстік Африка,

Периней және Альпі тау жыныстарында фораминиферлер шөгінділері кездеседі.

Олардың беріктілігі мен әдемілігі сонша известнякқа араласқан фораминиферлік

мраморлардан көне Рим, Венеция, Париж, Стамбул қалаларындағы ескі ғибадатханалар

қабырғалары салынған.


http://en.wikipedia.org/wiki/Microorganism


Қарапайым организмдердің ерекші бір түріне амеба жатады. Олардың қозғалысы тым

қызық, әрі күлкілі. Амебалар сағатына 10 мм жер жүреді екен. Олардың қозғалысын

ғылымда «амебоидтық жүріс» дейді. Қозғалыстың ешкімге ұқсамайтын көрінісі амеба

бүкіл денесін сыртқа қарай лақтыра жүргендей қозғалуында. Амеба организміндегі

жиырылып-тартылу белгісі адам бойындағы бұлшық еттің қызметіне ұқсас келеді.

Амебаның қозғалысы көрінбейтін аяқтар жүрісі сияқты байқалады. Ол оның тек

органоидтық біртұтас көрінісі ғана емес, сонымен бірге басқа белгілерімен

ерекшеленеді. Бактериаялардың үлесі амебаның организмінде көп екені байқалса, оның

айналасында ішекке ұқсас ас қорыту вакуольі (қазандық) пайда болады. Мұндай

мүмкіндікті амеба жібермей, өзіне қажетті бактерияларды бойына сіңіріп, күнделікті

өміріне қажетті энергиядан қуат алып, өзінің қозғалысын жалғастыра береді. Амебаның

бойында әр алуан заттардан құралған қуат қалыптасады. Бұл оның өзі тіршілік етіп

жатқан ортасындағы басқа денелерге қарағанда тығыздық мөлшерінің ерекшелігін

сипаттайды. Оның айқын себебі мұхит суының амеба организіміне тұрақты сіңіп және

қайта шайылып тұрғандығынан болады. Мұндай су толасы ерсілі-қарсылы амеба денесін

шайып тұрған жағдайда ол суға толып кетіп, шар сияқты жарылып кетуі ықтимал.

Сондықтан амебаны ондай жағымсыз әрекеттерден қорғап тұратын оның денесіндегі

насос қызметін атқарып тұратын екенші бір вакуольі болады. Ол қажет жағдайда

үлкейіп-кішірейіп тұрады. Бұл вакуоль сонымен бірге амеба денесіндегі артық заттардың

бөлініп шығу қызметін де реттеп отырады.Амебаның тыныс алуы өте қызық. Оған

қажетті оттегі тапшылығы сезілмейді. Су құрамындағы еріген оттегі амебаға қосымша

дем береді.


htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/B

acte

ria#

med

iavi

ewer

/File

:Bac

teri

al_m

orp

ho

logy

_dia

gram

.svg


htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/B

acte

ria#

med

iavi

ewer

/File

:Bac

teri

al_m

orp

ho

logy

_dia

gram

.svg

http://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria


1. Бактериялар туралы сен білесің бе?

2. Олардың адамдар мен басқа тіршілік дүниесіне тигізетін зиянды және пайдалы

әрекеттерінің сыры неде?

Біздің көзге көрінбейтін тірі организмдердің таңғажайып өмірі жайлы оқып-тану

саяхатымыз әлі тоқтаған жоқ. Енді біздер кәдімгі бидай дәнінен 100 есе кіші әр алуан

және бірнеше топқа бөлінетін бактериялар Патшалығы туралы сыр шертеміз.

Шыныменен, олардың өткен сабақта танысқан қарапайым организмдер Патшалығынан

айырмашылығы неде? Олардың құрылымы қарапайым организмдерге қарағанда

анағұрлым нақты және бірқалыпты. Бактерия клеткасында қарапайымдар сияқты

ядролық реттеуші зат жоқ. Олар бірклеткалы организмдер бойында шашыранды

орналасады. Ғалымдар бактериялардың мұндай әрекетін ядролық орталықты дүниеге

әкелуші көрініс деп жорамалдайды. Бүгінде бактериялардың 2500-ден астам түрлері

белгілі. Осы ойымыз дәлелді болу үшін төмендегі экспериментті мұғалімнің көмегімен

орында.

1. Кортоптың бір талын сол қалпында кесектеп пышықпен тура.

2. Кесектерді ақ бормен сүртіп, арнайы Петри табақшасына орналастыр.

3. Ыдысты температурасы +25 С немесе +30 С болатын бөлмеге қой.

4. Біраз уақыт өткен соң (шамамен 3 сөтке) картоп бетіндегі кедір-бұдырлы көріністі

байқа.

5. Кедір-бұдырлы жиырылған пленканы арнайы инемен сыпырып бір тамшы суға

араластыр. Микроскоптың көмегімен дайындалған микропрепаратты мұқият тексер.

Көрген нәтижелеріңді сурет түрінде дәптеріңе бейнеле.


Картоп өнімін тәжірибе жүзінде бактериялардың қалай зақымдағанына көз жеткіздің.

Бактерия грек тілінен аударғанда «bacterіa-таяқша» деген ұғымды білдіреді.

Табиғат аясында таяқша түрінде кездесетін бактериялар көп. Сол сияқты, оған ұқсас

спиральтәрізді, шар тәрізді және бүгілген қисық сызық сияқты формада кездесетіндер

жетерлік.

Бактериялардың әрекеті өте белсенді. Олар өзінің массасынан 30 есе көп мөлшерде

қорек көздерін бойына сіңіре алады. Кейбір жағдайларда, әсіресе бактериялардың

белсенді әрекеттеріне өте оңтайлы сәттер туғанда олар екіге бөлінеді. Анағұрлым тезірек

көбейетін бактериялар шамамен әрбір 20 минут сайын екіге бөлініп отырады.

Олар өздерінің көзге көрінбейтін микроскопиялық пішіні арқылы кез келген жерде,

ешкім ойламаған және жету мүмкіншілігі жоқтың қасы болатын нысандарда кезіп жүре

береді. Олар өте шыдамды. Температурасы -90 С болатын және аса құрғақ салқын

жерлерде олар өзінің тіршілік әрекетін сақтап қалады.

Бактериялар ауа арқылы өте белсенді таралып жердің топырақ қабатында, өсімдік

тамыры мен сабағында, жан-жануарлар мен адамдар денесінде өмір сүреді.

Ғалымдардың есептеуінше 1 грамм топырақтың ішінде 300 мыңнан 90 миллионға

дейін бактериялар бар екені анықталған.


Бактериялар табиғат аясында белсенді өмір сүріп қана қоймай, кей жағдайда өзгерістер

туындатады. Көзге көрінбейтін осындай микроорганизмдердің пайдалы және зиянды

әрекеті табиғи ортадан бастау алып планетарлық масштабты қамтып отыр.

Олардың әрекеті пайдалы қазбалардың, тау жыныстары мен минералдардың қайта

жаңаруына немесе зақымдануына әсерін тигізеді.

Күкірт элементінің белсенді әрекеті негізінде пайда болған бактериялар күкірт кен

орнының пайда болуына әкелді. Топырақ жамылғысы ұдайы бактериялардың әрекетіне

ұшырап отырады. Олар өсімдік пен басқа тірі организмдердің қалдықтарын шірітіп,

нәтижесінде топырақ құнарлығының артуына ұйытқы болады. Тұық ағынсыз суларда

бактериялардың атқаратын маңызы зор.

Бактериялардың таралуы адамдар арасындағы оба, құрт, сары ауру, тыныс тарылу

сияқты ауруларды асқындырады. Тез бұзылатын тамақтар бактериялардың қатысуымен

жүзеге асырылады.

Бұл жерде олар адамдардың күнделікті өмірдегі қиярды тұздау, сүтті іріту,

орамжапырақты ашыту сияқты шаруашылық әрекеттерінде пайдасын тигізеді


htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/B

acte

ria#

med

iavi

ewer

/File

:Bac

teri

al_m

orp

ho

logy

_dia

gram

.svg

http://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria

http://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria#mediaviewer/File:Relative_scale.svg


Білгенге маржан!

Ұлы қолбасшы Ескендір Зұлқарнайын өзінің Азияға жорығында Тирос атты шаһар

үшін соғыс күтпеген оқиғаға тап болады. Жауынгерлер тамақтану кезінде нан бетіндегі

қанға ұқсас қызыл дақтарды көріп қатты шошынады. Олар қызыл түсті жамандыққа

жориды. Ескендір ол жорамалды жоққа шығарып:

«.. қызыл дақтардың көктегі құдайлардың жібергеніне күмән жоқ. Ол дақтар нан

күлшесінің ортасында болғандықтан, қоршаға алынған қамалдың ішіндегі адамдардың

қанға боялғаны, яғни біздің жеңісіміздің белгісі деп біліңдер.. »,- түсіндіреді.

Қолбасшының мұндай жалынды сөзі жауынгерлерге ерекше рух беріп, олардың

бойынжа жеңіске деген жігерін оятып, соғыстың шын мәнісінде Ескендірдің қаланы

басып алумен аяқталуына әкеліп соғады.

Осы оқиға 1819 жылы Падуи қаласының жанындағы Леньяно ауылында (Италия)

болады. Шаруалар өздері жүгері дәнінен дайындаған нан күлшесінде қызыл дақтардың

пайда болғанын байқайды. Қызарған нандар кейін тағы бірнеше ауылды жерлерде

байқалады. Бұл оқиға халықтың толқуын туғызып, соңында үкіметтің араласуымен

аяқталады.

Үкіметтік комиссия нан құрамындағы мұндай белгінің пайда болуы белгісіз

микроорганизмдердің әсерінен деген тұжырымға келеді. Комиссияның бір мүшесі

оқиға көз жеткізу үшін қызыл дақтың біруін таза нан күлшесіне араластырған жағдайда,

аталмыш дақтың пайда болғанына көз жеткізеді. Уақыт өте келе ғалымдар бұл

эпидемияның таралуына «продигиозиниум» атты қою қызыл түсті бактерияның

салдарынан болғанын дәлелдейді.


1. Вирустар туралы не білесің?

2. Тіршілік дүниесінің қандай белгілері вирустерге тән?

Вирустар тіпті микроорганизмдер дүниесімен салыстырғанда, олардан әлдеқайда кіші

болып келеді. Олар табиғатта да, біздің өмірімізде ұдайы бірге өмір сүреді. Олардың

көпшілігін біз сезе бермейміз. Бірақ кей жағдайда олармен тікелей байланысқа түскенде

біздер науқастанып қаламыз. Қазіргі таңда ғылымда оларды арнайы Вирустар атты

топқа жатқызады.Көзге көрінбейтін микроскопиялық саңырауқұлақтар вирустардың

алдында таудай көрінеді. Қарапайым сөзбен айтқанда піл мен тышқанды салыстырған

сияқты. Бір қызығы вирустардың ішінде ірілері мен ұсақтары да болады екен. Вирустың

салмағы бактериялармен салыстырғанда 150 есе жеңіл. Бір сөзбен айтқанда иненің

жасауына 100 мыңнан астам вирус бөлшектері сыйып кетеді.

Вирустар шын мәнісінде өте ұсақ. Оларды қарапайым жарық сәулесі бар микроскоп

арқылы көру мүмкін емес. Олар электронды микроскоп арқылы көгілдір экран

мониторыына 10 мың есе үлкейтілген кезде ғана олар кішігірім таяқша, шар, иірілген

жіп сияқты көрінеді. Ғалымдар мұндай жетістікке нанотехнология (өте ұсақ

денелер)арқылы қол жеткізді. Таяқша тәрізді вирус өрнектелген мозайка немесе кәдімгі

цилиндр пішініне ұқсас келеді. Оның қабырғалары өте ұсақ бөлшектер жиынтығынан

тұрады. Егер біз осы форманы одан ары үлкейтсек жүгеріге ұқсас вирустың бейнесін

көреміз. Ал көпшілікке белгілі тұмау (грипп) вирусын электронды микроскоп арқылы

көретін болсақ, олар шар тәрізді кейіпте көрінеді. Көптеген вирустар организмның

сыртқы қабатына жақын орналасса, олар кристалл сияқты пішінде болады.

.


htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/B

acte

ria#

med

iavi

ewer

/File

:Bac

teri

al_m

orp

ho

logy

_dia

gram

.svg

http://en.wikipedia.org/wiki/Virus


Вирустардың басқа организмдерден ерекшелігі олар тірі және өлі денелердің екі

ортасында әрекет етеді. Олардың көп уақыты белгілі бір заттың бөлшегі сияқты

бірқалыпты жағдайда тұрады. Бұл жерде олар тіршілік дүниесі сияқты аса белсенділік

танытпайды. Олардың клеткасына қатты әсер ететін бір құбылыс байқалғанда, қалыпты

жағдайда тұрған ұсақ бөлшектер тез арада тірі организмге тән ерекше белсенділік

танытып таралады, дамиды және генетикалық жолмен де беріледі.

Вирустардың ішіндегі қарапайым түрі - бактериофагты алайық. Бактериялық денелерді

жұтатын олар өте жылдам көбейеді. Олардың қатысуымен өткен бактериялық дене

бірнеше минуттан кейін тірі организмдік қабілетін жоюға мәжбүр болады. Бактерия

денесіне өткен бір вирус, жарыққа шыққан кездегі саны жүздеген бөлшектерге бөлініп

кетеді.

Вирустар тек қана бактериялық денелерді зақымдап қана қоймай, өсімдіктер, жан-

жануарлар және адамдардың ауруға шалдығуына мүмкіндік туғызады. Көне замандардан

бері кененің шағуы, құтырған иттің қабуы, қызылша, оспа, тұмау және ауа жолдары

арқылы жұғатын аурулардың болғаны белгілі.

Бүгінгі ХХІ ғасырда пайда болған адам бойындағы иммундық қорғаныс қызметінің

нашарлауына әкеліп соғатын вирустың (СПИД) шығуы бүкіл дүние жүзін жайлауда.

Көптеген ғалымдар осы қауіпті вирустың алдын алу шараларын қарастыруда. Ол

вирустар ауру адамнын бойынан дені сау адамға түрлі жолдар арқылы өте жылдам

жұғып, жалпы науқастардың тез жазылуына мүмкіндік бермеуде.

Тапсырма: Тұмау немесе тыныс арқылы жолмен келген жұқпалы аурулардың алдын алу

үшін қандай талаптарды орындау керек.


htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/B

acte

ria#

med

iavi

ewer

/File

:Bac

teri

al_m

orp

ho

logy

_dia

gram

.svg

htt

p:/

/en

.wik

ipe

dia

.org

/wik

i/V

iru

s#m

edia

view

er/F

ile:I

nfl

uen

za_g

enet

icsh

ift.

svg


Назар аудар!

Вирустардың таралуы мен зақымдауы табиғи ортадағы ауру түрлеріне байланысты. Сол

себепті көпшіліктің санасында вирустар негізінен тек ауру қоздырушы деген

көзқарастың қалыптасуына негіз болады. Ал, олардың пайдасы бар ма деген сұрақ

туындауы мүмкін.

Кей жағдайларда вирустар адамға көмекке келетін сәттер болады. Бір кездері

Австралияда үй қояндары өздігінен қаптап кетіп, олардың көптігі сонша олар жартылай

жабайы қояндар сияқты өмір сүре бастады. Қояндардың күрт көбеюі егістік алқаптарына

үлкен зиянын тигізе бастады. Олардың санын азайту жөніндегі үкіметтің іс-

шараларынан нәтиже болмады. Міне, осы жағдайда вирустардың пайдаланудың сәті

келді. Сан мыңдаған қояндардың санын азайту мақсатында ғалымдар арнайы вирусты

ойлап тапқан соң оны іс жүзіне асырудың жолын таба алмады. Осы орайда масалар

«ұшатын инелердің» рөлін атқарып, аз уақыттың ішінде вирусты қаптатып жіберді.

Вирусты жұқтыру барысында масалар сау қалпында қала берді.

Қолдан жасалынған вирусты ғалымдар дәнді дақылдар мен жеміс-жидектерге үлкен зиян

келтіретін түрлі жәндіктердің санын азайту (қоңыздар, жұлдызқұрттар т.б) үшін

қолданды. Олардың атаулары полиэдроз және гранулоза деп аталды. Оларды пайдалану

барысында шағын жерлерге арнайы дәрі шашатын құралдар пайдаланылса, үлкен егістік

жерлерге ұшақты пайдалану арқылы жүзеге асырылды.

Гүлдер арасындағы тікенегі бар қызғалдақты кім білмейді? Оның соншалықты тікенді

және әдемі болуына жолақты қызғалдақ вирустары әсер ететініне ешкім назар аудара

бермейді.


1. Барлық организмдерге не себепті ғылыми атау беріледі? Оларды не үшін

классификацияға бөлеміз?

2. Күнделік дәптеріңе төмендегі тапсырмаларды орындап жаз.

Тірі организмдердің алуан түрлі сипаты. Тірі табиғат патшалығы Организмдердің әрекет

ету ерекшеліктері Өкілдер

Жануарлар. Өсімдіктер. Саңырауқұлақтар. Қарапайым организмдер. Бактериялар.

Вирустар

3. Жануарлар мен өсімдік дүниесіне ортақ белгілерді ата. Олардың белгілері қалай

ерекшеленеді?

4. Сөйлемді аяқта: Адам мен жануарлардың өмірі өсімдік жамылғысымен тығыз

байланысты, өйткені ..................................... Өсімдіктер дүниесі де адамдар мен

жануарлармен тығыз байланысты, себебі ...........................................

5. Бүгінде табиғи ортада көптеген тірі организмдер түрлерінің жойылып кету қаупі

жөнінде жиі айтылуда.

Дегенмен, айтылған мәселелермен бірге оған қайшы келетін пікірлер де жоқ емес. Оған

мынадай мысалдар келтіруге болады. Ағынсыз тұйық сулар мен су алаптарында жасыл

түсті балдырлар, қарапайым организмдер түрлері мен бактериялар саны көбеюде.

Қалалы жерлер мен үйлерде су тышқандары, үй тышқандары, қарғалар мен

кептерлердің, өрмекшілер мен қырықаяқтардың бірнеше түрлері, шыбын-шіркей мен

шыбындардың көптеген түрлері қаптап кеткені белгілі. Аталған тірі организмдер

өкілдерінің адамзат перзенті мекен етіп жатқан жерде қатар өмір сүруі себебін қалай

түсіндіресің? Осыған байланысты жеке көзқарасыңды білдір.


6. Жер бетіндегі өсімдік жамылғысының қоректенуі мен оның Жер планетасындағы

К.А.Тимирязевтың: «...дүниедегі ең керемет аспазшының қолына таза ауаны, күн

сәулесін, мөлдір бұлақты, ұстатып, олардан қант, крахмал, май және бидай дәнін жасап

бер десек,- ол еріксіз күлетін еді.»,- деген сөзінің мағынасын түсіндір.

7. Өсімдіктер өсу барысында қозғалуы мүмкін бе? Бөлме ішіндегі өсімдіктердің

жапырағын күнге қаратып орналастыр. 1-2 күннен кейін қандай құбылыс байқалуы

мүмкін. Осы тәжірибені жасаған соң қорытынды жаса.

8. Америка үндістерінің көсемі Сеатл 1855 жылы АҚШ Президентіне жазған хатында:

«Егер Жер бетіндегі тіршілік дүниесі құрып кетсе, адамдар жалғыздықтың салдарынан

жандүниелері өртеніп, күйіктен өлер еді. Табиғат аясындағы жануарлардың басында

түскен қасірет, түбі адамдардың да басына түсетіні анық. Олар мәңгі-бақи бір-бірімен

тығыз байланысты. Сондықтан Жер-Ананың көрген азабын жер бетінде өмір сүріп

жатқан балаларының көруі де тағдырдың жазуы»,- деп жазғанын түіндір.

9. Бактерияларды неге қарапайым организмдер қатарына жатқызамыз?

10. Бактерия мен қарапайым организмдер арасындағы ортақ байланыс қандай? Олардың

басқа организмдерден ерекшеліктерін салыстыр.

11. Төмендегі сөйлемдерді оқып, көп нүктенің орнына тиісті атауларды қойып жаз.

Өсімдік жамылғысына мынадай тірі организмдер жатады: құмған, шырша, мүк,

қайыңды, қырықбуын, балдырлар. Мынадай .............өсімдіктер патшалығына жатпайды,

өйткені олар ......... тән мүмкіндіктерге ие емес.

12. Арнайы табиғи қорықтар мен ұлттық парктерде өсімдіктер мен жануарлар

дүниесінің қалыпты жағдайда өсіп-өркендеуіне мүмкіншіліктер болғанына қарамастан

оларды қорғаудың мәселелері әлі күнге дейін шешілмей келгенін қалай түсінуге болады?


ҮІ. ЗАТТАР

Жансыз заттардың құрамы

Заттардың табиғи ортадағы қалпы

Заттардың өзгеру ерекшеліктері

Таза және аралас заттар

«Заттар» тақырыбын зерделеу


1. Табиғат денелерінің құрылысы қалай?

2. Заттардың құрамындағы түрлі дүниелер туралы не білесің?

Айналаңа көзсалсаң өзіңе таңсық қаншама құбылыстарды байқайсың. Сені қоршаған

ортадағы тірі және өлі табиғат денелері, сонымен бірге адамдар қолынан жасалған

нысандар заттардан құралады. Төмендегі суретте біз алюминийден жасалған сымтемірді,

ыдысты, қайықты, ұшақты т.б заттарды көріп тұрмыз. Ол дүниелер немесе денелер бір

ғана алюминий затынан тұрады. Дегенмен бұл атаулардың бір-бірінен айырмашылығы

бар екенін де білеміз. Алдымен «алюминий ыдысын» біз дене ретінде қабылдаймыз.

Мұнда «ыдыс» дене болса, «алюминий» зат болып тұр. Сол сияқты су, әйнек, темір,

парафин, мыс, қант, ас тұзы да заттар болып табылады. Заттардың миллионнан астам

түрлері болады. Заттар көп жағдайда бір-бірімен ұқсас болғанымен, әрқайсысы өзінің

ерекшелігімен сипатталады. Әр заттың өзіне тән құрылымы болады. Көптеген

заттардың құрылымын біздер өзіміздің сезім органдары арқылы елестетеміз. Ол

заттарды біз түсіне, салмағына, түссіз тұнығына, жылтыр және жұмсақтығына қарай

ажыратамыз. Кейбір заттар қатты болып келсе, басқалары жұмсақ болып келеді. Сондай-

ақ олардың ішінде ащы-тәтті, тұзды-тұзсыз тағы басқа ьолып жатқан түрлері кездеседі.

Кейбір заттарды оның исі арқылы танимыз. Оның тірі организмге әсер етуі арқылы біз

зиянды және пайдалы жақтарын білеміз. Заттардың құрылысын білу- оларға сипаттама

беру деген сөз. Сипаттама беру барысында біз олардың өзіне тән құрылымына назар

аударамыз. Мәселен, ас тұзы туралы мағлұмат бергенде біз төмендегідей сипаттама

береміз: Ас тұзы түссіз зат. Оны ұнтақтау кезінде ақ түске енеді.. Дәмі бойынша ащы.

Өте нәзік келеді. Суда тез ериді. Температуралық көрсеткіші қалыпты жағдайда.

Тапсырма: Жоғарыда айтылған тұжырымдар негізінде судың, қанттың, және парафиннің


Назар аудар!

Бір кездері Еуропада қанттың құндылығы сонша, халықтар оны тек арнайы

дәріханалардан ғана шипа ретінде сатып алған. Бұл үрдіс қашан ғылыми жаңалық

ашылғанға дейін жалғасып келді. 1747 жылы неміс ғалымы Андреас Сигизмунд

Маргофф қант қызылшасынан тұңғыш «еуропалық» шекерді ойлап тапқаннан кейін

халықтың қолы қантқа ұзағынан жетті.

Кейін қантты басқа өсімдік шикізаттарынан өндіре бастады. Оңтүстік Америка, Куба,

Африка мен Азияның кейбір жерлерінде өсетін қант тростнигі, Еуропаның қоңыржай

белдеулерінде қызылша, ал Канада жерінде қанттың үйеңкі ағашыгың сөлінен өндірді.

Үйеңкіде қантты құрамы 5% ғана болды. Әр маусымда әр ағаш шамамен 50-100 литр

шырын беретін болса, онда одан 3-5 килограмм ғана шекер өндіруге болатын еді. Қант

қызылшасының құрамында құмшекердің үлесі 16-20% болды.

Шекердің ең көп мөлшері қант тростнигінде болды. Ондағы қанттың құрамы 16-26%

дейін жеткен. Сондай-ақ азиялық пальма ағашында қанттың 14% құрамы бар екені

белгілі болды.

Қайың ағашының сөлінде қанттың бар екені белгілі. Бірақ ондағы шекердің мөлшері 0,5-

1,2% ғана екен.


http://en.wikipedia.org/wiki/Sugar


1. Заттардың табиғи ортадағы қалпы қандай жағдайда болуы мүмкін?

2. Әр заттың құрылысы өзінің агрегаттық күйінен қандай жағдайда тәуелді болады?

Заттардың құрылымын зерттей келе, біздер олардың қалыпты жағдайын білуімізге

болады. Енді өзімізге жақсы таныс судың заттық құрылымын зерделеп көрейік.

1. Петри табақшасына мұз түйіршегін сал. Алдымен оның формасын мұқият бақыла.

Сәлден соң мұзды шыны ыдысқа ауыстырып сал. Мұздың формасы өзгерді ме? Ал

көлемі ше?

2. Енді мұзды арнайы ыдысқа салып отқа қыздыр. Еріген суды шыны ыдысқа қайта құй.

Мұздың формасы қандай күйге енді? Судың көлемі өзгеріске ұшырады ма?

3. Енді суды қайта отқа төзімді ыдысқа құй. Мұғалімнің көмегімен оны көлемі біраз

азайғанша отқа қатты қыздыр. Қызған кездегі судың жарты бөлігі қайда кетті?

4. Алған нәтижелерді төмендегі кестені толтыра отырып сипаттама бер. Күнделік

дәптеріңе жаз.

Заттардың қалпы. Судың әртүрлі қалпы Заттардың қалпы. Көлемі. Формасы. Мұз. Су.

Су буы

Тәжірибелерге қарап отырып, біздер әр заттың қатты, сұйық және газ түрінде

кездесетініне көз жеткіздік. Демек, зат қатты күйінде өзінің өзінің формасы мен көлемін

жоғалтпайтынын білдік. Заттардың арасында кейбіреулерінің тығыз, пластикалық және

нәзік болатыны белгілі болды. Солд себепті кейбір қатты заттардың формасын өзгерту

қиын. Мысалға, ауыр тасты жаншу немесе қалың темірді майыстыру оңай емес. Оларды

майыстыру, ұсату немесе сындыру оңай. Әйтсе, кейбір пластикалық заттардың

формасын өзгерту қиынға соқпайды.


Сонымен, қатты заттарды оның өзіне қарсы күшке төтеп бере алатын қабілетіне қарай

ажыратады. Екі қатты затты бір-бірінен оларды қыру арқылы анықтайды. Мысалы,

темірмен мысты қырса онда із қалады, ал керісінше мыспен темірді тырнасаң ешқандай

белгі қалмайды. Бұдан темірдің мысқа қарағанда берік екеніне көз жеткіземіз. Ал мыс

пен күмісті салыстырсақ, олардың екеуі де бір-біріне із қалдырады. Демек, олардың

беріктігі шамалас.

Осындай жолмен басқа да заттардың құрылымын анықтауға болады. Бүгінгі ғылым мен

техниканың қарыштап дамып тұрған жағдайында заттардың беріктігін анықтаудың

күрделі және дәл болжай алатын мүмкіндіктер туындауда.

Жоғарыдағы эксперимент жасау барысында біздер сұйық заттардың тұрақты формада

тұра алмайтынын білдік. Сұйық заттар өздері сыйған ыдыстың көлеміне сай форманы

иеленеді. Ондағы сұйықтың көлемі өзгермейді. Егер сұйық затты кесеге құйсақ, ол кесе

сияқты форманы құрайды. Ол төгілген жағдайда жердің жазық бетімен жан-жаққа қарай

ағып кетеді.

Сұйық заттардың ерекшелігі олардың қою болып келгендігімен есептелінеді. Олардың

жерге төгілуі бірқалыпты емес.

Тапсырма. Бір ыдысқа су құйып, келесі ыдысқа кристалдандырылмаған жаңа балды

құйып қой. Енді екеуін аударған кезде қайсысы тез ағатынын бақыла.

Алғашында сен мұз бен суды қыздырған кезде сұйықтың қатты мен газтәрізді заттардың

арасындағы нәрсе екенін білдің.


Сұйық пен газ заттардың уақытша қалпы екеніне енді көзіміз жетті. Дегенмен, олардың

арасында өзгешелік бар. Газ күйіндегі затты арнайы ыдысқа толтырсақ, ол оның барлық

көлемін қамтиды. Керісінше, сұйық затты ыдысқа құйсақ ол бастапқы көлемін сақтап

қалады.

Айталық, ұшатын шарға үрлеп жел толтырдық. Шардағы ауаның тығыздығы

жоғарлайды. Біз шарды үрлеп болған соң неге оның ұшын жіппен байлаймыз?

Кейбір заттар қатты қалпынан сұйықты айналып өтіп бірден газ қалпына келе салады.

Оған мысал ретінде балмұздақ қорабына араластырып салатын «құрғақ мұзды»

жатқызуға болады.

Жер бетіндегі ең ерекше заттың құрылымына – плазманы жатқызамыз. Ол жердің

жоғарғы қабатындағы ауа температурасының күрт өзгеруі барысында газтәрізді

қалыптан найзағай жарқылының күші арқылы пайда болады. Плазма қалпында ғарыш

кеңістігіндегі көптеген заттардың бөлшегі бола алады.

Жер жоғарғы бөлігіндегі атмосфера қабаты негізінен Күн сәулесі арқылы шағылысқан

плазмалық қалыпты құрайды


Араб тілінен «алмас» сөзін аударғанда әрі қатты және берік деген ұғымды білдіреді.

Шынында алмас- өте қатты әрі аса берік зат. Оның мұндай ерекшелігі оның таралуы мен

кеңінен қолданылуына себепші болды. Алмасты жер астындағы мұнай кенін іздеу

барысында бұрғылайтын ұңғыманың ұшына орналастырады. Одан жасалған кесетін

және бұрғылайтын құрылыс материалдары ұшақ жасайтын арнайы конструкторлық

мекемелерде қолданылады.

Алмастың өте жұқа күйінде оратылған вольфрамдық сымтемір арқылы электр

шамының инесін жасайды. Өте берік және қатты күйдегі балқытылған қоспаларды алмас

қосылған химиялық жуғыш қорабы арқылы тазартып, жаймалайды.

Алмастың түссіз және жылтырақ реңі бар бөлшектері қайта өңделіп, көздің жауын

алатын бриллиант тастары ретінде барша жұрттың игілігіне айналады. Алмас көне

дәуірден-ақ аса бағалы тас ретінде бағаланып келді. Оның ерекше қасиетіне терең назар

аударған адамдар ұзақ ғасырлар бойы асыл тастың байлық пен мәртебе әкелетін, адам

бойына беріктік пен дарындылықты, махаббат пен татулықты және қаһармандық пен

қаталдықты қалыптастыратын магиялық күші барына сеніп, аса жоғары бағалаған.

Алмастың аса көлемді тастарын иеленген адам байлық пен биліктің символы ретінде

танылған. Ол туралы тарих бетінде қаншама оқиғалар болды десеңізші?!

Ағылшын королінің тәжі ешкімге теңдесі жоқ «Коинур» атты аса қымбат алмас тасынан

жасалған. ХІХ ғасырдың ортасында ол тәжді Ауған шаһы Шуджа иеленеді.


1. Заттардың қалыпты күйі қандай жағдайларда өзгерістерге ұшырайды?

2. Заттардың қалыпты жағдайын адамзат перзенті қалай пайдаланады?

Үйіміздегі бөлмемізде ауа температурасы оттегі күйінде газ тәрізді қалыпта болады.

Сондай-ақ су-сұйық, парафин болса қатты күйінде болады. Енді қандай жағдайларда

олар бір күйден екінші күйге ауыса алады? Осы ойымызды дәлелдеу мақсатында

эксперимент жұмыстарын жүргіз.

1. Көктемгі сең жүру барысында лабораториялық термометрдің (-10 С ден +110 С)

көмегімен мұздың температурасын өлше. Өлшеу кезінде термометрдің жоғарғы бағаны

сенің көз мөлшеріңмен сәйкес болсын. Мұз қандай температурада еритінін анықта.

2. Мұз еріп бітердің алдында термометрмен барлық үрдісті мұқият бақыла. Температура

қалай өзгерді? Мұздың қалай ерігенін байқадың ба?

3. Мұғалімнің көмегімен еріген мұздың суын арнайы ыдысқа салып отқа қыздыр. Су

қызып қайнағанша термометрдің көмегімен соңына дейін бақыла. Су қандай

температурада қайнады? Қайнаған су қандай күйде болады?

4. Күнделік дәптеріңе судың бір күйден екінші күйге өткені жөнінде кесте сыз. Онда су

температурасының қай кезеңде өзгергенін көрсет.

Су температурасының қалай өзгергенін көзіңмен көрген соң, сен заттардың бір күйден

екінші күйге еркін өте беретінін сездің. Қалай дегенмен заттың мұндай жеңіл өзгеруіне

басқа қандай жағдайлар әсер етуі мүмкін?


Арнайы ыдысқа қарды салып болған соң оны жылы жерге әкел. Бұл жерде ыдыстағы

қар ере бастайды. Аралары бөлінген тақтайдың үстіне біраз су құйып, қар салынған

ыдысты оның үстіне қой.

Оған молынан тұзды сеп. Ыдысты бір қолыңмен ұстаған күйі қасықпен тұзды

араластыр. Ыдыстың түбінде бәрібір кішігірім мұз сақталады. Мұндай құбылыстың

себебі неде?

Енді оның құпиясын ашу үшін ыдстың ішіне термометрді сал. Ыдысқа тұз салғанға

дейін термометр 0 С көрсетеді. Өйткені еріген қар мен мұздың температурасы 0 С тең

емес пе?

Қар салынған ыдысқа тұзды араластырған соң температура бірден төмендей бастайды.

Біз ыдысқа 300 грамм қар салып, оған 100 грамм тұз қоссақ, температура бірден -18 С

бірден жетіп қарға араласқан тұз баяу ериді. Мұндай температурада ыдыстың астындағы

тақтайшадағы таза су қата бастайды.

Бұл көріністі сен күн аязды және көктайғақ болған кезеңде байқаған боларсың. Жол

үстіне шашылған тұз қатты аязға қарамастан көктайғақты біртіндеп еріте бастайды.

Тапсырма: Өткен сабақтарды пысықтай отырып гранит тасының жаратылысы туралы

айтып бер.


1. Таза заттардың қоспа заттардан айырмашылығы неде?

2. Қоспа заттарды бөлу жөніндегі тәсілдерді сен білесің бе?

Тапсырма. Өткен сабақтарда гранит тасының құрылысы жөнінде мағлұмат алдық. Оған

мұқият көз жіберіп біздер оның бетіндегі түссіз қатты кристаллдардың бар екенін

байқадық. Бұл құбылысты қалай түсіндіруге болады? Сен тағы граниттің бетінде

жарқырап тұрған қара түсті бұдырларды да көрдің. Оның қасында ашық қызыл түсті

бұдырды да байқаған шығарсың. Оны аты қалай аталады?

Гранитті толық зерттей келе сен оның бойындағы түссіз кварцтың, қара түсті слюданың

және қызыл түсті шпаттың бар екеніне көзің жетті.

Табиғат аясында әрбір зат ешқандай қоспасыз таза күйінде кездеспейді. Сол себепті

бізді әрдайым сан мыңдаған қоспадан құралған заттар қоршап тұрады. Бір көргеннен кез

келген заттың қоспасы жоқ деп ойлап қалуың мүмкін.

Заттардың құрамы өте ұсақ бөлшектерден құралады. Егер біздің алдымыздағы заттың

ұсақ бөлшектері ұқсас келсе, онда ол таза заттар деп саналады.

Таза заттар ғылым мен техниканың дамуына аса қажет. Олардың ішіндегі айырықша

тазалары электроника, радиотехника, атом энергетикасы және басқа маңызды халық

шаруашылығы салаларға пайдалынады. Таза заттар шынында қоспа заттардан қалай

ажыратылады? Оны анықтау оңай емес. Ғалымдардың пікірінше әрбір қоспасы бар

заттың бойында өзіне тән құрылымдары жетерлік. Сол себепті олардың құрылымын білу

арқылы, қоспасы бар затты анықтауға болады.


Екі қатты заттың қоспасынан таза затты өндіріп алуды үйрен. Төменгі суретте

көрсетілген судың көмегімен өзен құмы мен ағаш ұнтағының қоспасын айыру әдісіне

назар аудар.Төмендегі күкірт пен темір ұнтақатары қоспасын ажырату мақсатында

эксперимекнт жұмысын жүргіз.

1. Қоспаларды таза қағаздың бетіне шашып төк.

2. Магнитті алып, оның жанына жұқа қағазды қоса қыстыр.

3. Қағазбен көмкерілген магнитті қоспаларға жақындат.

4. Енді магнитті жоғары көтер. Қандай көріністі байқадың? Алған нәтижелерді күнделік

дәптеріңе жазып қой. Екі затты ажырату барысында олардың құрылысының қандай

ерекшеліктерін байқадың? Табиғат ортасында тек қана қатты заттар ғана емес, сонымен

бірге сұйық заттардың қоспалары кездеседі. Мысал ретінде су мен өсімдік майы

қоспасын алып қара. Олардың қоспасын арнайы бөлгіш құрал арқылы ажырата аласың.

1. Сұйықты екіге бөлетін құралдың тетігін жап.

2. Екі заттың қоспасын бөлгіштің ішіне құй.

3. Құралдың ішіндегі екі қоспаның екі қабат болып өзгергенінше бақылап отыр.

4. Бөлгіш құралдың тетігін ашып, оның төменгі қабатын алып жатқан суды ағызып

жібер. Қоршаған ортамыздағы көптеген өзендер мен көлдердің суы лай болып келеді.

Демек су қабатында суға ерімеген көзге көрінетін немесе көрінбейтін әртүрлі химиялық

бөлшектер бар деген сөз. Аталмыш бөлшектердің ішіндегі салмақтары ауыр болып

келетіндері судың төменгі қабатына шөксе, жеңілдері су қабатында қалқып жүріп,

нәтижесінде судың лайсаң болуына әкеліп соғады. Оларды фильтрация (сүзу) әдісі

бойынша тазалайды.

Түрлі заттар қоспасының судағы лай түрінде кездесуі – қоспа болып табылады. Таза

суда түс, иіс және дәм де бомайды. Бұл орайда Ертіс өзені мен Жайық өзені суларының

дәмі мен түстері арасында өзгешеліктер болады. Ал, теңіз бен мұхит суы –ішуге

жарамсыз. Неге жарамсыз екенін білесің бе?

Су арнасы өз бағытында жердің беті мен судың төменгі бөліктерінде алуан түрлі

заттармен қатынасқа түседі. Осындай бір жағдайда олар суға еру барысында өзінің

құрылысы мен сапасын жоғалтады.

Сол себепті ең «таза» және «ауыз суға арналған» тұщы сулардың құрамында әр түрлі

заттар болады. Ол заттардың көбі тірі организмдер үшін аса қажет. Бірақ, су құрамында

керісінше адам денсаулығына зиянды заттар кездеседі. Ондай суды ішкен адам не

жануар ауруға шалдығады.

Табиғи ортадағы су өзінің құрамына еріп сіңген және тірі организмдер үшін аса маңызды

рөл атқаратын еріген оттегіні қалыптастырады. Олар болмаса, онда суда тіршілік ететін

балықтар мен басқа жәндіктер өмір сүре алмайды.

Біз судың жалпы Жер шарында ең көп тараған зат екенін жақсы білеміз. Ондағы мұхит,

теңіз, өзен-көл тіпті құбыр суларының құрамында қаншама заттар бар екенін білесің бе?

Осы ойымыз дәлелді болу үшін төмендегі экспериментті жүзеге асыр.


1. Суретке қарап отырып фильтрді орналастыр. Оған тазартқыш құралды сал.

Фильтрге бірнеше тамшы суды тамыз.

2. Енді фильтр мен тазартқыш құралды таза ыдысқа орналастыр

3. Лай суды фильтр арқылы ыдысқа құй.

4. Лай суды құйып болған соң фильтрге назарыңды аудар. Онды қалдық заттар көріне

ме? Ыдыстағы судың түсі қандай? Фильтрден өткізілген су таза ма, жоқ қоспа зат па?

Өзіңнің жеке көзқарасыңды білдір.

5. Мұғалімнің көмегі арқылы техникалық қауіпсіздік шараларын сақтай отырып

ыдыстағы суды отқа қойып қайнат. Су қайнаған кезде ыдыс ішіндегі буға араласқан

қоспа заттарды көрдің бе? Бұл көрініс нені аңғартады?


1.Төмендегі денелер мен заттарды топтарға бөл: дартархан, кесе, оттегі, кілт, мұз,

қалайы, шырақ, ұшақ, су, құс, темір, гипс, ағаш. Денелер.............Заттар

2. Сөйлемдер арқылы керекті ұғымдарды пайдаланып жаз: Бұйымды жасаған мынадай

қасиеттеріне назар аударады (тығыздығы, пластикалық, нәзіктік).

Резеңкені дөңгелек жасау үшін пайдаланғанда оның (тығыздығы, пластикалық, нәзіктік)

мынадай қасиетіне назар аударады.

Ауыр затты кесетін құралдар жасағанда оның (тығыздығы, пластикалық, қаттылық,

нәзіктік) мынадай қасиетіне назар аударады.

Шыныдан арнайы бұйымдар жасағанда оның (тығыздығы, пластикалық, нәзіктік)


Бүгінгі таңда әйнектен бұйымдар жасағанда оның (тығыздығы, пластикалық, нәзіктік)


Сыныптағы тақтаға есеп жазуға аса қажет бордың (тығыздығы, пластикалық, нәзіктік)

мынадай қасиетіне назар аударады

3. Белгілі бір заттың құрамы мен құрылысын қалай анықтауға болады?

4. Төмендегі кез келген заттың құрамы мен құрылысы жөнінде толық сипаттама (су,

оттегі, темір, крахмал т.б) бер. Ол зат жөнінде ғылыми-көпшілік басылымдардағы

мағлұматтарды салыстыра отырып баянда.

5. Шойын темірдің кесегі өңдеу шеберханасына жеткізілгенде неге балқыған күйінде

болуы керек?

6. Қандай заттарды таза деп атайды? Олар жөнінде мысал келтір.

7. Табиғат ортасында денелер көп пе, жоқ әлде заттар көп пе? Оның себебін түсіндір.



ҮІІ. ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ ЗАТТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Атомдық бөлшектер

Атомның құрылысы

Химиялық элементтер

Заттардың алуан түрлі бейнесі

Қарапайым һәм күрделі жансыз заттар

Органикалық және бейорганикалық заттар

«Қоршаған ортадағы заттардың құрылымы» тақырыбын зерделеу


http://en.wikipedia.org/wiki/Atom


http://en.wikipedia.org/wiki/Atom#mediaviewer/File:Isotopes_and_half-life.svg

Атомдық бөлшектер

Атомның құрылысы

Атом құрылысын білу табиғаттағы түрлі құбылыстардың себебін қарапайым тұрғыда

түсінуге мүмкіндік берді. Ол құбылысты қанттың суға салған кездегі еріген күйі арқылы

байқауға болады. Қанттың еруі оның бөлшектерінің су бөлшектерінің арасына таралуы

көрінісін қалыптастырады. Осы ойымызды ары қарай дамыту үшін төмендегі

экспериментке назар аударайық.

1. Екі кесеге бірдей етіп жартылай бұршақ пен сүт қойыртпағы (манная) түйіршіктерін

сал. Ол екеуі екі түрлі затты құрайды деп есепте.

2. Енді сүт қойырытпағы түйіршігін бұршақ салынған кесеге сеуіп, араластыр. Екеуінің

қоспасы ыдыстың қанша көлемін алды? Қоспалар араласқанда неге ыдыс толмай қалды?

Бұл тәжірибеден сен заттардың бөлінбейтін өте ұсақ бөлшектерден тұратынын білдің.

Ол бөлінбейтін ұсақ бөлшектер - атом болып табылады. Мұны айтқаг көне грек ойшылы

Демокрит болды. Оның тұжырымымы практика жүзінде дәлелденбегенімен, түпкілікті

ойының дұрыс екені мәлім болды.

ХҮІІ ғасырдың ортасында көнегрек ойшылдарының идеялары француз ғалымы Пьер

Гассенди (1592-1655) ары дамытты. Ол Демокриттің ғылыми еңбектерін жиырма

жылдан астам уақыт зерттеді.

ХҮІІІ ғасырдың ортасында орыс ғалымы Михаил Васильевич Ломоносов (1711-1765)

атомның құрылысы жөнінде ғылыми жаңалықтар ашып, жоғарыда аталған

ойшылдардың идеясын ары қарай дамытты.



Ұлы грек ойшылы Демокрит өз дәрісінде қоршаған ортадағы сан алуан құбылыстың

пайда болуы түрлі бағыттар бойынша қоғалып тұратын және жойылмайтын атомдық

есепке бағындырылған деген.

Бір сөзінде ғұлама: «..тәтті мен ащы, ыстық мен суықтың бар екеніне күман жоқ болса,

онда атом мен бос кеңістіктің бары ақиқат»,-деген екен. Қоршаған ортаның алуан түрлі

заттардың қозғалысын тудыртатын атомнан тұратынын ол сан рет айтты.

Гүлдердің иісін мысал ретінде келтірген ол: «..гүл жапырағынан бөлініп шыққан атом,

адамның жан-дүниесіне еніп, оның сезімінде аромат қалыптастырады»,-деп

тұжырымдады. Осы ойын дәлелдеу барысында ол табиғаттағы құбылыстар өздігінен

туындамайды, өйткені әр нәрсенің себебі бар деп пайымдады.


1. Атом құрылысы жөнінде не білесің?

2. Атом құрылысы ұдайы өзгерісте ме, жоқ әлде тұрақты қалыпта ма?

Атомның құрылысын біз бөлінбейтін, өте ұсақ және қарапайым заттың бөлшегі деп

тұжырымдадық. Дегенмен, аталмыш сұраққа жауап іздеу мақсатында ғалымдар осы

кезге дейін айтылған атомның құрылысы туралы пікірдің өзгеруіне жаңа зерттеулер

жүргізіп, үлес қосты.

Атомның өте ұсақ бөлінбейтін бөлшектерден тұратынын білдік. Енді атом туралы

біліміңнің тереңдеуі үшін төмендегідей эксперимент жұмыстарын жүргіз.

1. Қолыңа кәдімгі қара қарындашты ал. Оның қара түсі көмірқышқыл атомдарынан

тұратын графит заты болып табылады.

2. Дәптерге қарындашпен ұзындығы 3 см болатын сызық сыз. Демек, 3 см ұзындықта

100 миллион атаом болса, енінде 1 миллион атом болады деген сөз.

Енді сол сызылған сызықты бөлменің ұзындығы бойынша алсақ, біз жартылай

дөңгелектің ішіндегі орта тұсында орналасқан атом ядросының орнын басар едік.

Бөлмені айнала қозғалған электрондар ортадағы ядродан белгілі қашықтықта

орналасады. Электрондардың көптігі сонша, олар ядроны айналған уақытта өздерінің

бірнеше қабаттарын қалыптастырады.



http://en.wikipedia.org/wiki/Graphite

Сөйтіп, қарындаштан бөлме, бөлмеден- дала, даладан- нүкте, нүктеден- кеңістік,

кеңістіктен ары қарай шексіз қашықтықта атом электрондары бір ядроға бағына

өздерінің қабаттарын қалыптастыра береді.

Мысалға, ядро- бақтың ішіндегі алма болса, оны айналатын электрондар шамамен 1 км

қашықтықта орналасады. Демек, атом ядросы мен оны айналатын электрондар

арасындағы қашықтық- электрон бөлшектерінің көлемінен бірнеше есе көп деген сөз.

Ядроны айналған электрондар өз қабаттарында саны жағынан біркелкі болмайды.

Сол себепті әр қабатта өзіне тән нақты электрондар саны болады. Электрондар ядроны

айналып қашықтаған сайын оладың қабаттары арта түседі. Мысалы, ядроға жақын

қабатта 2 электрон айналып жүрсе, келісі қабатта- 8, үшінші қабатта -18 т.б электрондар

айналып, өзінің қабаттарын кеңейте береді.

Қабаттар шекарасындағы үйкеліс салдарынан бір немесе бірнеше атом электрондары

жойылады, немесе келесі қабаттың бір бөлшегіне айналып кетеді. Атомның үйкелістен

бөлшекке айналуын иондану дейді.


Аса қиын және таңғажайып болып табылатын атомның құрылысы жөніндегі ғылымның

қарыштап дамуы радиоактивті заттардың пайда болуымен тығыз байланысты. Атом

ядросының қатты үйкеліс немесе жарылыс әсерінен шашыранды сипат алуы

радиоактивті құбылыстарды туғызды. Оны 1896 жылы уран атомының шашыранды

сипат алуын зерттеген француз ғалымы А.Беккерел болды. Уранның радиоактивті атомы

көзге көрінбейтін сәулелер шашады. Ол арнайы есептеуіш құралдар арқылы қабылдап

алынады.

Бүгінде ғалымдар арнайы қондырғы - атом реакторларын салды. Олардың ішіндегі

уран атомы өз бойынан бірнеше есе көп орасан энергия бөліп шығаратыны ескеріліп,

нәтижесінде атомдық электр станциялары салынды. Айталық, уранның бірнеше грамы

ондаған тонна көмірдің қызуымен бірдей. Сол себепті уранның бірнеше түйірі зәулім

бір сарайды қыс бойы жылытып шығуға жетеді. Қазақстанда атомдық электр станциясы

Ақтау қаласында салынды.

Бірақ адамзат перзенті атом энергиясы саласындағы ғылыми жетістіктерді халық

игілігіне емес, басқа мақсаттарға пайдаланды. 1945 жылы Жапонияның Хиросима мен

Нагасаки қаласына АҚШ-тың тастаған атомдық бомбасының қасіретін адамдар күні

бүгінге дейін тартып келеді. Бомбаның әсерінен қаладағы үйлер құлап, өртке оранды.

Ал, жарылыс әсерінен пайда болған радиоактивті заттардың таралуы тірі организмдер

мен адамдар өміріне үлкен қауіп төндіріп зор қасіреттерге ұшыратты.


1. Ғалымдарға бүгінде атомның қанша түрлері белгілі?

2. Химиялық элементтердің атаулары туралы бұрын-соңды естіп білдің бе?

Ғалымдар бүгінде атомның құрылысын одан ары зерттеу барысында сутегі атомының

оттегі атомынан бөлек екенін, ал көмірқышқыл атомының алюминий атомына ұқсас

екенін анықтады. Бұдан біз- табиғатта атомның бірнеше түрі: сутегі атомы,

көмірқышқыл атомы, уран атомы т.б түрлері бар деп қорытынды жасаймыз.

Бүгінде атомның 109 түрі бар екені белгілі болып отыр.

Атомның әр түрі өзінің құрамы мен құрылысы ерекшеліктеріне байланысты химиялық

элемент деген атауға ие.

Әр атомның түрі, немесе химиялық элементтің атаулары бар. Мысалға сутегі, оттегі,

темір, мыс т.б айтуға болады. Әрбір химиялық элементтің дүниесіне терең зер салсақ ол

жөнінде көптеген мағлұматтарға кез боламыз. Сен ол туралы естіп-білдің бе?

Мәселен «фосфор» атауы гректің «fos-жарық» және «fero-жеткізу» деген сөзінен

алынған. Демек, фосфор ұғымы жарықты жеткізуші күш деген сөз. Қазақстан жері

химиялық элементтерге бай. Онда уран, фосфор, алюминий, мыс және темір өндіретін

ірі кәсіпорындар бар. Кейбір химиялық элементтер атауы ашылған елдің құрметіне

берілген. Қазан университетінің профессоры Карл Клаус 1844 жылы ашқан рутений

элементі (Ресейдің латынша атауы) орыс елінің құрметіне берілген.


Тапсырма. Химиялық элементтердің ашылу жөнінде тарихи мағлұматтар білгің келе

ме? Онда кітапханадан В.Ричтің «Химиялық элементтерге саяхат», Н.А.Фигуровскийдің

«Элементтердің атауы мен шығу тегі туралы», Н.Нұрахметовтың «Химия оқулығы»

атты басқа ғалымдардың еңбектерімен таныс

Химиялық элементтер жеке атауларын иеденіп қана қоймай, химиялық белгі деп

аталатын қысқартылған әріпін иеленеді. Әр белгі бір атом деп саналады.

Бүгінгі әлем ғалымдарына ортақ химиялық белгілерді щвед ғалымы (1779-1848) ғылыми

айналымға енгізді.

Ол химиялық белгіні барлық атом дүниесінің қыры мен сырын ұғынуға жол ашатын

әліпбиі болуы керек деп тұжырым жасаған. Берцелиус латын әліпбиінің бас әріптерін

химиялық белгінің орнына пайдаланудың тиімді жолын ұсынған.

Мысалы, көмірқышқылы латынша «Carbonium» деп оқылғандықтан оны- С әріпімен, ал

кальций «Calcium» деп оқылғандықтан оны- Са белгілерімен көрсетуді жөн санаған.

Ғалымның ұсынысын бүкіл әлем ғалымдары мойындап, нәтижесінде ол бүкіл

шартарапқа таралды.



Химиялық элементтердің атаулары Күн системасындағы планеталар есімдерімен

байланысты. Мысалы, селен (грек тілінде «Selenа-Ай») және теллурий (Telluris-Жер)

және уран, нептун, плутонии сияқты атаулар бар.

Кейбір атаулар көнегрек мифологиясына байланысты бір химиялық элементке Тантал

аты қойылған. Зевстың сүйікті ұлы Тантал құдайлар алдында жасаған қылмысы үшін

аяусыз жазаланған.

Оны құдайлар басынан күнді шағырайтып, алдына дәмді тамақ пен жемістің иісін

бұрқыратып, өзін тамағына дейін судың ішіне байлап қойған. Ол су ішейін десе, су

аузына жетпей бұрылған, ал жеміс жейін десе, оның бұтақтары майысып кеткен деседі

аңыз.

Танталды ғалымдар көпке дейін кен орындарында басқа элементтерден қоспасын айыра

алмай әбігерге түскен. Бірақ, көп кешікпей химик-ғалымдар өздерінің мақсаттарына

жетіп, көпшіліктің алғысына бөленді.

Сол себепті кейбір химиялық элементтерге ұлы ғалымдардың есімдері берілген. Оған

кюрий (Пьер и Мария Кюри), эйнштейний (Альберт Эйнштейн) және менделеевий

(Дмитрий Менделеев) атауларын айтып кетуге болады.


1. Заттар неге химиялық элементтерге қарағанда анағұрлым үлкен болып келеді?

2. Химиялық формулалар арқылы нені білуге болады?

Бізді қоршаған заттардың сан алуан түрлі бейнесі бар. Ғалымдардың пайымдауынша

олардың саны 7 миллионнан астам болса, бүгінгі таңда заттардың жаңа түрлері пайда

болуда.

Олардың осындай алуан түрлі сипат алуының себебі неде болуы мүмкін?

Өйткені, химиялық элементтер табиғатта жеке атом ретінде өте сирек кездеседі. Жеке

атом немесе химиялық элементтері әртүрлі атомдар бір-біріне қосылып, бұрынғыдан

бетер үлкен бөлінбейтін бөлшекке айналып –нәтижесінде молекула түзеді.

Молекулалардың құрылысы туралы білгің келе ме?

Олардың құрылысын білу үшін сенің алдымен әр атомның молекулаларды қалыптастыру

барысындағы алатын орны жөнінде біліммен қарулануыңды қажет етеді.

Табиғаттағы көзге көрінбейтін атом бөлшектерін модель деп айтады. Сондықтан атом

моделі кішкентай шар болса, молекула моделі -әр түрлі конструкциядағы және атом-

шарлар түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Төмендегі суретте су молекуласының жалпы көрінісі кесте түрінде бейнеленген. Онда су

молекуласы 3 атомнан: сутегінің екі атомы (Н), оттегі атомы (О). Енді химиялық

белгілер арқылы бізд су молекуласы атомының құрамын былай деп жазамыз: Н2О.


Біз химиялық белгілерді пайдалана отырып басқа заттардың химиялық формуласын

есептеп шығаруымызға болады. Яғни, химиялық формула - заттардың молекулалық

құрылысын айқындайды.

Молекуладағы атомдардың сандық көрсеткіші химиялық белгінің жанында арнайы

индекс көрсеткіші бойынша сипатталады.

Молекуладағы атомның сандық көрсеткіштері бір, екі және мыңдаған атомдар ретінде

сипатталуы мүмкін.

Мысалы, қант молекуласын төмендегі формула бойынша жазуға болады: С12Н22О11.

Сонымен, қант молекуласында қанша атом бар екен? Атомның қай химиялық

элементтері қант молекуласының құрылуына себеп болды? Ондағы көмірқышқыл

атомының, судегі мен оттегі атомдарының үлесі қанша? Енді осы ойымызды одан ары

дамыту барысында төмендегі эксперимент жұмыстарын жүргізейік.

1. Өз біліміңді қорытындылау мақсатында атом мен молекула моделін жасауға ниеттен.

2. Қолыңа пластилин алып одан үш түсті атом (оттегі, сутегі. көмірқышқылы) шарын

илеп шығар. Енді оларды көмірқышқылы газы (СО2), су (Н2О), оттегі (О2), метан

(СН2) және сутегі (Н2) молекулалары бейнеленген пластилин шарлармен қос.

Көптеген заттардың ішінде молекула құрамдары бола бермейді. Сол себепті кейбір

заттар беймолекулярлық құрылымда кездеседі.



Қара түсті жұмсақ графитті біз қарындаш орнына пайдаланамыз. Ал, түссіз, болаттай

берік шыныны оңай кесетін алмастың жөні бөлек. Бір қызығы екеуінің жаратылысы бір.

Олар көмірқышқылы атомынан тұрады. Біреуі қатты болса, екіншісі- жұмсақ.

Графиттен отқа төзімді (шамамен +2000 С мен +3000 С) арнайы материал дайындайды.

Алмастың төзімділік шегі +700 С. Графиттің электр қуатын өткізгіштік қасиеті болса,

алмаста ол жоқ. Екі элементтің атомдары бір, бірақ құрылысы әр түрлі болып келуінің

себебі неде?

Өйткені, бұл заттар кристаллданған құрылымдардан тұрады. Төмендегі суреттегі

графиттің тор тәрізді көрінісінде әр атомның жанында 3 элементі болса, алмас

атомының жанында 4 элемент қосылған торын байқаймыз. Бұдан біз кристаллдар

құрамының заттың ішіндегі атомдардың орналасуы ретінің бір-бірімен твғыз

байланысты екеніне көз жеткіземіз.


1. Заттардың қандай белгілеріне байланысты қарапайым және күрделі деп бөледі?

2. «Химиялық элемент» пен «қарапайым зат» ұғымдарының бір-бірінен айырмашылығы

қандай?

Бізге әр түрлі заттардың молекулалары атомдардан тұратыны белгілі болды.

Молекулалардың моделі жөніндегі жинақтаған білімімізді пысықтау мақсатында

төмендегі тапсырмаларды орында:

1. Сутегі, оттегі, көмірқышқыл газы, метан және судың молекулярлық моделіне терең

назар аудар. Олардың ішіндегі көмірқышқылы мен сутегі молекулаларының ортақ

белгісі бар ма?

2. Молекулаларды 2 топқа бөл. Көмірқышқыл газы, су және метанды неге бір топқа

жатқыздық? Ал, оттегі мен сутегі молекулаларының екінші топқа біріккен себебі неде?

3. Аталған молекулалардың топтарға бөлінуі себептері мен белгілерін сипатта. Алған

нәтижеңді күнделік дәптерің жаз.

Мұғалімнің және достарыңның кеңестері арқылы төмендегі сөйлемдерге тиісті

атауларды қойып оқы: Атомның бір ғана химиялық элементінен ....... мен.......

молекулалары болып табылады. Ал, .... мен ..... және ....... молекулалары әр түрлі

химиялық элементтерден тұрады. Сондықтан, оттегі мен сутегі молекулаларын ..........

деп, көмірқышқыл газы, су және метан молекулаларын ............ деп анықтама береміз.

Барлық заттар құрамындағы химиялық элементтердің көрсеткіштеріне байланысты

қарапайым және күрделі заттар деп бөлінетініне тәжірибе арқылы көз жеткіздік. Демек,

бұл атаулар табиғи ортадағы қай жерде болмасын, әрдайым бір-бірімен байланыста

көрініс береді деген сөз.


Мысалы, мыс химиялық элементі бір ғана мыс атомы затынан құралғандықтан

қарапайым заттар қатарына жатады. Сол сияқты, сутегі де, фосфор да жоғарыда аталған

қасиеттерге ие.

Бірақ, кейбір қарапайым заттар, атап айтқанда отегі атомында жағдай мүлде бөлек.

Көмірқышқылы химиялық элементі атомынан екі қарапайым зат- оттегі (О2) және озон

(О3) пайда болады. Оттегі мен озон молекулаларындағы атомның сандық

көрсеткіштері әр түрлі.

Дәл осындай құбылыс көмірқышқыл газы атомында байқалғанын өткен сабақта айтып

өттік. Ондағы тор бейнесіндегі кристаллдық белгілер атомдардың орналасу

ерекшеліктерін көрсетіп тұр.

Сондықтан химиялық зат пен қарапайым заттың арасындағы өзгешелікті ажырату үшін

төмендегі кестеге көз жүгіртейік.

«Химиялық элемент» пен «қарапайым зат» ұғымдарының салыстырмалы

көрсеткіштері

Салыстыру көрсеткіштері. Ұғымдар. Химиялық элемент. Қарапайым заттар. Анықтама.

Құрылысы. Бір-біріне ұқсас атомдар түрлері. Атомның бір ғана химиялық элементтен

құраған заты.

Белгілері Химиялық белгі. Химиялық формула.

Тапсырма. Төмендегі сөйлемге тиісті атауды қойып, оның мағынасына мән беріңдер.

(N2) атты ........ молекуласы 2 азот ......... тұрады.



Химиялық элементтердің ашылу тарихы қай қоғамда болмасын, көп жағдайда оқыс

оқиғаларға толы. Олардың соңы бақытты сәттермен аяқталып жатады.

Лондондағы Корольдік колледждің 18 жасар студенті Генри Перкин жазғы демалыс

кезінде қаладағы химиялық лабораторияда жұмыс істеді. Ол бояудың бір түрі болып

табылатын хинин элементінің сырын білмекші болды. Хинин-шын мәнісінде өте күрделі

химиялық зат болды. Оның құрамы жөнінде Перкинде мағлұмат жеткіліксіз болды.

Бір күні сәтсіз аяқталған химиялық эксперименттен кейін жас ғалым үстелдің бетін

сүртіп жатқан қолындағы шүберектің алқызыл тамаша түске өзгеріп кеткеніне таң

қалып, оның қалай пайда болғанына көз жеткізу үшін эксперимент жұмысын ары қарай

жалғастыра береді.

Ол кездері матаны әр түрлі түске бояу үшін адамдар арнайы бояуды өсімдіктерден

немесе жан-жануарлардан үлкен қиындықпен алатын. Мәселен, салмағы 1 грамм

болатын көне пурпур бояуын дайындау үшін 150 мыңнан астам бағалы терісі бар

хайуанның терісін дайындау керек болды. Мұндай әдемі түсі бар киімді киюді көп

адамдар армандағанымен, оның қиындығы мен қымбаттылығы қатты ойландырған еді.

Сондай бояуды жасауда миллиондаған гектар жерлерге көптеген өсімдіктер (марена,

индиго т.б) плантациялары жыртылып, егілген еді. Ал, Г.Перкин болса оның арзан

бағалы матаның көмегі арқылы шағын бөлменің ішінде жүзеге асырды.



http://en.wikipedia.org/wiki/William_Henry_Perkin

1. Органикалық заттардың бейорганикалық заттардан қандай айырмашылығы бар?

2. Органикалық заттардың қандай кластары саған белгілі?

Өткен сабақтардан біздер қарапайым заттарға жататын алмас пен графит жөнінде біраз

мағлұмат алдық. Олардың қай химиялық элеметтің атомы екенін анықта.

Құрамында көміртегі элементі бар миллиондаған күрделі заттар бар. Сол себепті оларды

органикалық заттар деп атайды. Олардың көпшілігі барлық организмдердің қалыпты

өмір сүрулеріне маңызды рөл атқарады. Органикалық заттардың кластарына: майлар,

белоктар және қышқылдар жатады.

Органикалық заттардың аса маңызды класына- белоктар жатады. Белоктар тірі организм

құрылысының негізі. Олар өмір сүруге аса қажетті жерлерде әрекет жасайды. Белоктың

реттеуші қызметі арқылы тірі организмдер қозғалады. Қан құрамындағы белокты-

гемоглобин дейді. Ол арқылы оттегі бүкіл организмге таралады. Келесі класқа-

қышқылдар жатады. Олар тірі организмдердің энергия көзімен қоректенуіне, қуат

алуына ұйытқы болады. Олардың көбі бізге таныс. Мысал ретінде, оған жеміс-жидектер

құамындағы глюкозаны алуға болады. Оны қант-кәмпит, мармелад, қатты кәмпит

(карамель) және басқа тағамдар дайындауда пайдалынады. Глюкоза- адам бойындағы

қан құрамына кіреді.

Тапсырма. Қышқылдар класының бір түрі болып табылатын қант қышқылы қызметі

мен ерекшелігі туралы мағлұмат бер.


Сонымен бірге қышқылдар қатарына крахмал жатады. Ол тамақ өнеркәсібінде жиі

қолданылады. Тағам бетіндегі көк және күлгін түсті түстердің араласуы крахмалға

байланысты. Суға иодтың сұйығынан 10 тамшыға жуық тамыз. Петри табақшасының

ішіне төмендегі тағамдарды орналастыр: а) қайнатылған картоп, б) шикі картоп, в) ақ

түсті нан, г) қант кесегі, д) ас тұзы ; Арнайы құралмен (пипетка) жоғарыда дайындаған

сұйықтың ішінен тағамдардың бәріне бір тамшыдан тамыз. Тағамдардың түстері өзгерді

ме? Аталған тағамдардың құрамында крахмал бар ма?

Келесі органикалық заттардың класына - майларды жатқызамыз. Майлар тірі

организмдер өмірі үшін аса қажетті белоктар мен қышқылдар сияқты маңызды орын

алады. Олар организмдердің құрылыс материалдары іспеттес қосымша энергия көзі

болып табылады. Тірі организм денесіндегі май қабаттары адамдар мен жан-

жануарлардың ішкі органдарын сыртқы күштерден, ыстық пен суықтан сақтайды.

Сонымен біздер органикалық заттардың көптеген түрлерінің бірқатар кластарымен

таныс болдық. Ал, құрамында көміртегі жоқ заттарды қай топқа жатқызуға болады?

Рас, оларды бейорганикалық немесе минералды заттар деп атайды. Олар органикалық

заттарға қарағанда құрамы мен құрылысы жағынан қарапайым болып келеді. Оның бір

ғана ерекшелігі құрамында көміртегінің болмауы. Қалай десек те, органикалық және

бейорганикалық заттардың арасында нақты шекара жоқ екендігі белгілі. Мысалы

көмірқышқыл газы (СО2) мен известняктың (СаСО3) құрамында көміртегі элементі

болғанымен, біз оларды бейорганикалық заттарға жатқызамыз. Бейорганикалық заттарға

Жер бетіне ең көп таралған суды, сондай-ақ темір, ас тұзы т.б жатқызамыз.



http://en.wikipedia.org/wiki/Organic_chemistry

1. Қант қышқылы құрамына атомның қандай түрлері кіреді?

2. Заттардың әр алуан дүниесін қалай түсіндіруге болады?

3. Оттегінің бөлінбейтін ұсақ бөлшектері: а) химиялық элемент; б) қарапайым заттар

4. Төмендегі суреттерге назар аударып, соңында қарапайым заттар мен күрделі

заттардың ерекшеліктерін түсіндір

5. Төмендегі сөйлемнің ішіндегі көп нүктенің орнына «молекула» және «атом»

атауларын қойып жазыңдар

А – Ауа оттегі ....... құрамына кіретін қоспа. Б – Су қабатында оттегі ерігенде ...... оттегісі

су ..... арасына таралады. В – Су .......... сутегі мен оттегі ........ құрамдарынан тұрады.

Г – Иод сұйығының исі иод ...... булану үрдісі кезінде ауа таралуымен ерекшеленеді

6. Төмендегі кестені толтыр: Заттар. Құрамы. Мысалдар. Қарапайым заттар

Химиялық элементтері әр түрлі атомдардан құрады

7. Химиялық символ (белгі) мен химиялық формула нені білдіреді?

8. Қандай органикалық заттарды білесің? Олардың бейорганикалық заттардан

айырмашылығы қандай?

9. Озон молекуласының сандық көрсеткіші үш оттегі атомынан тұрғаны белгілі болса,

онда озонның химиялық формуласы қандай? Нәтижені есептеп жаз.

10. Молекулярлық қарапайым заттардың моделі көрсетілген суретке қарап отырып,

олардың химиялық формуласын жаз.


11. Төменде түрлі заттардың мынадай формулалары берілген:О2, H2O, SO2, H2, N2,

Мына О2, H2O, SO2, H2, N2,CH4, AI, Si, CO2, Cu, H2S. Аталған заттардың

молекулалары қандай атомнан тұралы? Олардың ішіндегі қарапайым және күрделі

заттарды ата.

12. Тағам содасының күрделі затқа жататынын мұғалімнің көмегі арқылы эксперимент

жұмыстарын жүргізіп, іс жүзінде дәлелде. 1. Тағам содасын ыдысқа салып отқа қой.

Сода түйіршіктері қозғалып, ары-бері шашыраған көрінісіне мән бердің бе? 2. Соданың

бетін салқын темір пластинамен жап. Темір пластинаның бетіндегі көрініске назар аудар.

Ол көрініс ненің белгісі екенін түсіндіріп бер. 3. Тағам содасы мен темір пластинаға

жабысқан сода түйіршіктері сырттай қарағанда айтарлықтай өзгеріске ұшырамаса,

экспериментті одан ары жалғастыр. 4. Енді екі шыны ыдыс алып біріне- тағам содасын,

екіншісіні темір пластинаға жабысқан түйіршіктерді салып судың көмегімен еріт.

5. Екі ыдысқа фенолфталеин атты дәрінің жартысын таста. Бірінші ыдыста қандай

көрініс байқалды? Екінші ыдыстағы түйіршіктер бастапқы қалынан өзерді ме? Осы

тәжірибеден кейін тағам содасын күрделі заттар қатарына жатқызуға бола ма? Дәлел

келтір.

13. Чайнвордтың шешуін тап

1. Молекула құрамына кіретін бөлшек. 2. Тіршілік организмдерінің тыныс алуына

қажетті зат. 3. Табиғатта кең таралған сұйық заттың қатты күйіндегі көрінісі.

4. Дененің пайда болуына әсер ететін дүние. 5. Көнегрек ойшылы, «Табиғаттағы заттар

дүниесі» поэмасын жазған ақын. 6. Органикалық заттар құрамына жататын химиялық

элемент.7. Орыс ғалымы, тұңғыш академик 8. Заттардың құрылымдық ерекшеліктері.



ҮІІІ. КЛЕТКАЛАР

Тіршілік дүниесінің элементарлық бөлшектері

Клеткалардың құрылысы

Көпклеталы организмдер

«Клеткалар» тақырыбын зерделеу

Тіршілік дүниесінің элементарлық бөлшектері

1. Клеткалар туралы жаңалық қалай ашылды?

2. Оларды не үшін өмір сүру заңдылығының элементарлық бөлшегі деп атайды?

Жер бетіндегі барлық тіршілік дүниесі - бактериялар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер,

жан-жануарлар мен адамдар клеткалардан тұрады. Осы құпия бір дүниенің қалай

ғылыми жаңалық болып ашылғаны бүгінде көп адамдарды таң қалдырмаса да, өз

дәуірінде ол керемет ғылыми жаңалық болды.

Өз дәуірінің жасампаз тұлғасы ағылшын ғалымы Роберт Гук (1635-1703) клеткалар

туралы ғылыми жаңалықты кездейсоқ жағдайда ашты.

Ғалым кәдімгі бөтелке тығынын қолына алып, оны өткір пышақпен жұқа қылып теріні

сыпырғандай кесе бастайды. Жұқалап кесілген әр қабықшаның айналасын дөңгелей

біткен жұмыртқа тәрізді иректелген пішіндер оны қайран қалдырады. Ол жөнінде Р.Гук:

«..қолымдағы жұмсақ тығынды мен пышақпен жайлап кесіп, одан жұқа қылып бір

қабықшаны алдым да, оны қара түсті затқа жапсырдым. Сосын олардың бетіне әйнекті

қойып жарық түсіргенде араның ұясына ұқсайтын кедір-бұдыр суреттерді көрдім. Ол

бұдырлар немесе клеткалар өте ұсақ иірімдер сияқты өз орындарында дұрыс тұрмағанын

байқадым..»,-деп сипаттады.

Тіпті Роберт Гук те, оның замандастары да дәл сол күннен бастап жалпы тірі

организмдер клеткаларын зерттеудің алғашқы қадамының жасалғанын білмеген де еді.


Р.Гук клетка ұғымын шағын үйшіктер, камералар немесе басқа организмдер паналайтын

орын деп түсіндірді. Клеткадағы үйшіктер көзге көрінгенімен олардың басқа түрлері

мен жалпы құрылымдарын елестету мүмкін емес деді ғалым.

Сөйтіп, уақыт өте келе «клетка» сөзі ғылыми айналымға еніп, көзге көрінетін немесе

көрінбейтін тірі организмдердің ұсақ үйшіктеріндегі қызметінің өмір бірлігі мен

элементарлық негізі болды. Клеткалар өмір заңына тән барлық тірі организмдер

қызметін атқаратын, олардың таралуы, дамуы мен өсуі, қызметін тоқтатуы және көбеюі

сияқты маңызды тіршілік бірліктері ретінде қарастырылады.

Олардың пішіні өте ұсақ. Мысалы, адам бойындағы бір тамшы қанның (1 мм3) ішінде 5

млн жуық қызыл шарлар қозғлып жүрсе, солардың әрқайсысы –бір клетка. Оның

ұзындығы 7-8 микрон. Микрон бір милиметрдің мыңнан бір бөлігі. Бактериялардың да

әрқайсысы бір клеткаға жатады. Бір тамшы суда 40 млн бактериялардың өмірі, шағын

көлдегі балықтар сиқты.

Клеткалардың өмірі саған қызық па? Оған көз жеткізу үшін төмендегі тәжірибе

жұмыстарын жүргіз.

1. Жартылай қызара бастаған қызанақты, алманы және қауынды мұқият бақыла.

Олардың жалпы өсуінің құрылысы қалай деп ойлайсың?

2. Енді олардың әрқайсысының кішкене бөлігін алып, лупаның көмегімен бақыла.

Көрген-түйген нәтижелеріңді дәптерге жаз.

3. Жеміс клеткаларының түрлері мен формалары туралы жеке көзқарасыңды

қалыптастыр.



Табиғат ортасындағы барлық тірі организм өкілдерінің әрқайсысында өздеріне тән

ерекше заңдылық бар. Мейлі, ол кішкентай саңырауқұлақ болмаса қанатын жайған кезде

қолтығына қаптаған балапандары сыйып кететін тауық болсын, өрмекші мен ұзындығы

30 метрлік кит болсын олардың бәрі Карл Бэрдың (ХІХ ғ) айтуынша өз өмірлерін

иненің жасауындай ғана микроскопиялық клеткадан бастайды екен. Бұл клетка-

ұрықтандырылған жұмыртқа тәрізді ұрық (зигота).

Адамның, иттің, тауықтың т.б ұрықтары ересек жануарлардың жұмыртқа-клеткаларына

ұқсамайды. Ол ұрықтанғанға дейін шар тәрізді формада болады. Ұрық клеткасына

түскен сперматозоид жұмыртқаның өзгеруіне түткі болады. Алдымен жұмыртқа төтке

бөлінеді. Уақыт өте ол 8-ге сосын 16 бөлікке бөлінеді. Бұл кезде жұмыртқа өзінің

формасын жоғалтып, тірі организм денесінің кейпіне енеді. Енді организмдегі

клеткалар дәл жоғарыда айтқандай бірнеше бөлікке бөліне бастайды. Олар жүзге,

мыңға және уақыт өте келе миллионға бөлінеді. Осындай ғажайып көріністер әуел

бастан бір-бірімен тығыз байланыста қалыптасып, дами береді.

Енді тірі организмнің бойында көптеген үйшіктер қалыптасты. Бас кезінде бас пен

аяқтың қайда екені белгісіз болады да, сәл уақыттан соң дененің негізгі үйшік-

клеткалары біртіндеп өсе бастайды. Соңында дененің әр бөлігі бөлектеніп ұрық-клетка

кәдімгі жануардың кейпіне келеді. Ол өмірге келгенде ең басындағы ұрық-клеткаға

тіптен ұқсамайды.

Тапсырма. Клеткалар өмірі туралы қосымша мағлұмат алу үшін микроскоп керек

болады. Сондықтан ол туралы өткен тақырыпты қайталап оқы.



http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Ernst_von_Baer

1. Клеткалардың құрылысы қандай?

2. Клетканың ішінде қандай процестер жүріп жатады?

Тақырып түсінікті болу үшін қолыңа микроскопты алып пиаздың сыртқы қабатын

тексер.

1. Микроскопты жұмысқа жайында.

2. Шыны тақтайшаның бетін ұқыпты тазалап сүрт.

3. Суретке қарап пияз қабығын зерттеу жұмысына қалай пайдаланудың әдісімен таныс.

4. Шыны тақтайшаның бетіне екі тамшы суды тамыз.

5. Пияздың ішкі жағынан қысқышпен екі жағы көрінетін таза қабықтың бөлігін кесіп ал.

6. Оны шыны тақтайшаға орналастырып, бетін жап.

7. Енді оның үстіне еритін иодтың тамшысын тамыз.

8. Сусорғыш қағазбен тақтайшадағы артық ылғалды сорып ал.

9. Пиязды арнайы үстелдің бетіне қой. Оның бетінде клеткалар байқалды ма? Оның қай

бөліктері ерекше көрініп тұр?

10. Дәптеріңе пияз қабықшасынан байқаған бірнеше клеткаларды айнытпай сал..

Бір ғана пияз қабықшасындағы клеткаларды анықтаған соң, біз олардың күрделі

құрылысына назар аудардық. Демек клетка сыртқы қорғаныс қабатын иеленеді. Ол

жалпы риаяздың ішкі дүниесін сырты күштерден сақтап, оның формасының өзгеріске

ұшырамауына да үлкен көмегін тигізетіні хақ. Пияздың сыртқы қабаты арқылы су

сіңіріліп, сонымен бірге еріген басқа заттардың пияздың ішкі қабатына өтуіне ұйтқы

болады. Бұл үрдістен пияз қабаттарында жұқа пленка- клетка мембранасы қалыптасады.


Мембрана - зиянды заттардың ішкі қабатқа өтуіне тосқауыл болады. Оның соншама

нәзік және күшті пленкасы сабынның көпіршігіне ұқсайды

Эксперимент жұмысын жүргізіп жатқанда клетканың ортасындағы алтын түсті қабатты

байқадың ба? Жартылай сұйық болып келетін клетканың бұл мүшесін цитоплазма

дейді. Оның ішінде клетканың барлық ішкі организмдері, атап айтқанда кішігірім дене-

ядро да орналасқан.

Клетка ішіндегі барлық организмдердің бір-біріне бағынып біртұтас микроәлемді

қалыптастырғаны, жалпы клетканың қандай табиғи жағдайда болмасын (ауа райы,

климат, т.б) өзінің қалыпты тіршілік дүниесін сақтап қалуға негіз болады. Былайша

айтқанда, клетка ішінде цехы, транспорты, байланысы, қоймалары бар мини-зауыт деуге

болады.

Онда әрдайым кейбір заттардың жойылып, жаңа заттардың пайда болуы, жаңа

клеткалардың қалыптасуы үрдісі жүріп жатады. Зауытпен салыстырғандағы бір

ерекшелік клеткадағы бір күйден екінші күйге өтетін үрдіс өте қарқынды жүреді. Олар

өмір бірліктерінің негізгі көрінісі- организмнің өсуі, дамуы және көбеюі сияқты маңызды

дүниелердің қалыпты жағдайда сақталуын қамтамасыз етеді.



Әр клетка құрамындағы мембраналардың негізгі қасиеттерінің бірі өз-өзін реттеуі

болып табалады. Ол сабын көпіршігіне ұқсайды. Егер көпіршіктердің ішінен біреуін

алып ортасынан бөлсек- ол екі көпіршікке айналып кетеді. Олар пішіні жағынан тым

ұсақ болса да, бәрі бірге әрекет жасайды. Екі көпіршік соқтығысқанда үлкен бір

көпіршік пайда болады.

Мембрана аяқ астынан басқа күйге көшкенде, көпіршіктердің бөлінуі мен қосылу

әрекеттері белсенді жүреді.

Клетканың қызметі басқа организмдерге қарағанда мүлде ерекше. Егер біз инемен

клетканың жоғарғы арқылы сұғатын болсақ, ине шыққаннан кейін ол жерлер тез арада

қайта қалпына келеді.

Микропышақ арқылы клетканы екіге бөлсек, кесілген әр клеткадағы мембрана

қабаттары белсенді түрде қайта жинақталып, өз қызметтерін жалғастыра береді.


1. Көпклеткалы организмдердің клеткалары неге әртүрлі құрылымды иеленеді?

2. Көпклеткалы организмдердің клеткалары қызметінің ерекшелігі қандай?

Біздің, яғни адам организмінде шамамен он триллион (10 000 000 000 000) клеткалар

бар. Расында, ойландыратын дүние!?

Мұндай құбылыстың негізгі мазмұны - аса күрделі, құрылысы жағынан әр түрлі болып

келетін көпклеткалы организмдердің біртұтас тіршілік ортасын қалыптастыруы болмақ.

Көпклеткалы организмдегі клеткалардың құрылымы біркелкі емес. Олар өздері

атқаратын қызметі мен құрылымына қарай бір-бірінен өзгеше болып біртұтас организмді

құрайды.

Жоғарыда айтылған тұжырымымызды дәлелдеу мақсатында мынадай эксперимент

жүргізейік.

1. Мұғалім берген микропрепаратты микроскоп арқылы мұқият бақыла.

2. Ондағы клеткалардың құрылысы мен орналасу ретіне мән бер. Олардың құрылымы

неге өзгеше?

3. Эксперименттен көрген-түйген дүниелеріңді салыстыра отырып дәптеріңе жаз,

суретін сал.

4. Клеткалар құрылысы жөнінде жеке пікіріңді қалыптастыр.

Енді өзің көз жеткізген клеткалардың құрылысын көз алдыңа елестетіп, өз ретінде

олардың барлығын біртұтас организм жүйесі деп қабылдап, ой түйсек- көпклеткалы

организмнің аса күрделі дүние екенін сеземіз.


Адам организмі көпклеткалы. Адам денесінің кез келген нүктесі алдымен жұқа тері

қабатынан басталады. Тері қабаты денені сыртқы күштерден қорғайды. Сыртқы қабаттан

кейін келесі ішкі тері қабаты шығады. Ол денедегі бұлшық ет пен май қабаттарымен

шектеседі.

Денедегі бұлшық ет клеткалары адам организмін қозғалысқа түсіріп, асқазанның жұмыс

істеуіне, тыныс жолдары мен кеуде клеткаларының белсенді әрекетке көшуіне себепші

болады.

Қан айналымы жүйесінде көптеген клеткалар іске қосылады. Олар екіге бөлініп бірі-

қызыл түстісі өкпе тұсында оттегіден қуат алып, оның барлық организмге таралуын

реттесе, екінші ақ түстісі - денені сыртқы ортадан келетін ауру қоздырушы

бактериялардан қорғайды.

Сүйек және буын клеткалары адам скелетінің қалыптасуына ұйытқы болады. Олар адам

денесінің өз қажетінше қозғалуына жағдай жасап, бұлшық еттердің қимылдауына негіз

болады.

Сол себепті клетканың адам бойындағы қызметі қатаң тәртіп бойынша жүргізіледі.

Организмдегі клеткалар тобы өзіне тән функцияларды атқарады. Осындай ерекше

құбылыс-адамның көпклеткалы біртұтас әрекет жасау заңдылығын қалыптастырады.

Табиғаттағы барлық тірі организмдерге тән ерекше құбылыс- ол әрбір тірі организм

өкілінің кішкентай ғана ұрық клеткасынан жаратылған заңдылығы. Оны ұрық клеткасы

дейді.


1. «Клетка» туралы терминді тұңғыш ойлап тауып ғылыми айналымға енгізген ғалым.

2. Тіршілік дүниесінің ең ұсақ бөлшегінің клетканың үлесіне тигенін қалай түсіндіресің?

3. Тірі клетка құрылымы қандай негізгі бөліктерден тұрады?

4. Пластилиннің көмегімен клетка құрылысымен салыстыра отырып оның

аппликациялық бейнесін жаса.

5. Сөйлемдегі көп нүктенің орнына тиісті атауды қойып, тапсырманы орындаңдар. Әр

клетка өзінің тығыз ...... иеленеді. Жоғарғы қабатта ......деп аталатын жабысқақ зат

орналасқан. Клетка цитоплазмасында ..... аты тығыз бөлік бар. Клеткалар тіршілік

организмдеріне қажетті барлық дүниелерді иеленеді. Демек, клеткалар ..............................

және көбейеді.

6. Клеткаларда көлем бола ма?

7. Төмендегі суреттерден қай өсімдік клеткасын көзімізбен анықтауымызға болады?

8. Төмендегі суретте клеткалардың құрылысын анықтау мақсатына арналған

эксперименттік жұмыс әдістерінің реті бейнеленген. Бірақ суретші ойда жоқта

қателесіп, олардың орнын ауыстырып алыпты. Ол қай сурет?


Эксперимент жұмысы

9. Пияз қабығы клеткасын зерттеуге арналған микропрепаратты дайында. Алған

нәтижеелер бойынша көрген-түйген клеткалар құрылысы жөнінде сурет салып,

түсінігіңді жаз.

10. Клетканың мембрана қабатындағы сабын көпіршіктері бір-бірімен соқтығысқанда

немесе қосылғанда қандай процесс жүреді?

11. Көпклеткалы организмдердің құрылысы неге әр түрлі клеткалардан тұрады?

Жауабыңды өткен тақырыппен байланыстыра отырып баянда.

12. Көпклеткалы организмдердің клеткалары әр түрлі фунция атқарғанымен олар

біртұтас тіршілік жүйесін қалыптастыратынын дәлелде.



ІХ. ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ БІРТҰТАСТЫЛЫҚ ҺӘМ ӨЗАРА

БАЙЛАНЫС ЖҮЙЕСІ

Материя

Жер бетіндегі су айналымының ерекшеліктері

«Қоршаған ортадағы біртұтастылық және өзара байланыс жүйесі»

тақырыбын зерделеу

Материя

Материя

1. Микроәлем мен макроәлемдегі ортақ заңдылықтың сыры неде?

2. Әлемнің ғыылыми бейнесін қалай елестетесің?

Бізді қоршаған орта әр алуан ерекшелігі бар миллиондаған денелерден тұратынын

өткенде айтып өттік. Осы мәселеге байланысты қандай қосымша тұжырым жасауға

болады?

Дегенмен, көк аспандағы бір-біріне ұқсамайтын денелер өзінің әр алуандылығымен

ерешеленсе де, олар біздің сана-сезімімізден бөлек өмір сүргендіктен оларды материя

қатарына жатқызамыз.

Материяға ғалымдар қоршаған ортадағы нақты көзге көрініп тұрған денелер жиынтығы

деп анықтама береді. Сондықтан материяға: Күн, Ай, жұлдыз, тау, тас, жануар,

планеталар, қоспалар, заттар, атомдар мен оны құраушы бөлшектер және басқа

денелерді жатқызады.

Материялар табиғат заңдарына сүйенеді. Олар үлкен немесе ұсақ болсын себепсіз

өздігінен жоғалып кетпейді. Бір материя екінші материя кейпіне айналып кете алмайды

және жоқ жерден себепсіз қайта жаратылмайды. Егер ол жоғалатын болса, онда оның

орнын басатын жаңа материя пайда болады. Сондықтан табиғат құбылыстары бір-

бірімен тығыз байланысты. Бір құбылыс екінші құбылыстың себебі болса, өз ретінде бұл

үшіншінің салдары болып табылмақ.

Тапсырма: Жоғарыда айтылған тұжырымдарға назар аудара отырып, оны өткен

сабақтармен байланыстырып жеке көзқарасыңды қалыптастыр.


Univercity of Turan-Astana, Kazakhstan. Comment by professor Muhamedrahim Kursabaev, 9.03.2014

3. Су айналымының

жалпы қозғалысы табиғат

ортасында қандай

жағдайды

қалыптастырады?

Адамзат перзенті өзін қоршаған табиғат аясын ұзақ уақыт зерттей келе шашыраңқы,

жүйесіз білімнен тәжірибе жинақтай келе, бүгінде жалпы ғылыми көзқарастың

қалыптасуына күш салуда.

Осындай күрделі мәселелердің себеп-салдарын анықтау барысында ғалымдар

сұрақтарды жүйелеп, жобаларды құрып, эксперименттерді жүргізіп қоршаған ортаның

жаратылысы жөнінде терең ойларын ұсынып гипотезасын нақтылап, жинақтаған

тәжірибелер мен алған білімдер негізінде күрделі теориялық тұжырымдар жасады.

Әлем жаратылысының ғылыми бейнесін қалыптастыру жөніндегі идеялар жыл өткен

сайын дамып, нақтыланып, жүйеленіп және толықтырылып келеді. Мұндай көзқарастың

қалыптасуы материялық дүниені танудың шексіз және шетсіз екенінен болса керек.



http://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_development

Адамзаттың ғылыми жетістігі қоршаған ортадағы беймәлім құбылыстардың себеп-

салдарын анықтауда атом әлемі мен микроәлем жүйелерін тануда көптеген

жаңалықтарға қол жеткізді. Адам баласының бұл ұмтылысы- ғарыштық макроәлем

құпияларын терең зерделеуге деген құлшыныстарын оятты.

Аталмыш зерделеу әрекеті барша қауымға әлі күнге дейін таңсық макроәлем мен

микроәлем арасындағы байланыстың себебін анықтауға мүмкіндік беруде. Осындай

күрделі тұжырымдар мен зерттеу нәтижелері - табиғат пен оны қоршаған әлем біртұтас

системаны құрайды деген аса маңызды пікірдің қалыптасуына негіз болып тұр.

Көнегрек тілінен аударғанда «system-система» атауы біртұтас деген мағынаны береді.

Демек, біртұтастылық дегеніміз әр алуан бөлшектердің бір заңдылыққа бағынған жалпы

жиынтығының бейнесі деген сөз.

Сондықтан әрбір адам өзінің табиғат пен оны қоршаған әлем туралы жеке пікір

қалыптастырғанда бір заңдылықты естен шығамағаны абзал. Ол – табиғи орта пен

ғарыш кеңістігінің бір-бірімен өзара тығыз байланыстылығы деп тұжырымдаймыз.


1. Табиғат ортасында судың қатысуымен қандай өзгерістер болып жатыр?

2. Су айналымының табиғаттағы орны мен маңызына қалай сипаттама беруге болады?

Бір сәт аспанға көз жіберсек көшіп бара жатқан қазбауыр бұлттарды көреміз. Шынында

бұлттардың көрінісі ғажап. Олар бірде жануардың бейнесінде, бірде балмұздақ, кейде

жұқа әрі қалың құстың қанатына ұқсап кетеді. Сондай-ақ бұлттардың түсі де әр алуан:

ақ, сүттей ақ, сұр болып өзгереді.

Бұлт дегеніміз не? Бұлт - аспан кеңістігінде миллиондаған су тамшылары мен ұсақ мұз

түйіршіктерінің жиынтығы. Бұлт тамшылары әрі ұсақ және тым жеңіл. Көк жүзінде сәл

ғана самал жел соқса болғаны- олар бірден шар сияқты жөңкіле жөнеледі. Бұлтты

құрайтын ми Су буы жоғары қарай көтеріліп, көктегі салқын ауа қабатына барып

араласады. Олар салқын ауа қабатына жеткенде ондағы жылы су молекуласы мен салқын

ауа қосылып ұсақ тамшыларға айналады. Ауа қатты салқындаса, су тамшылары ірілене

бастайды. Бұл көріністен бұлттардың қара торы түске енгенін байқаймыз. Уақыт өте

келе су тамшылары немесе ұсақ мұз қиыршықтары іріленген тұста, ауыр су

тамшылары өз салмағыг көтере алмай жерге қарай жауын болып жауады.

Қыс кезінде атмосфера қабатына көтерілген су буы ұсақ мұз қиыршықтарына айналады.

Ұсақ қиыршықтар кристалды қар түйіршіктерімен қосылып қар өрнегіне айналады.

Жерге түскен жаңбыр суы шалшыққа айналады, бірі өзенге құйса, үшіншісі топыраққа

сіңіп жер асты суларының (грунтты) пайда болуына әсерін тигізеді. Жер асты сулары

кейде жер бетіне көтеріліп тұма мен бастауларға айналады.

Жерге түскен су тамшылары күн қызуынан кейін құрғап, қайта буланып көкке

көтеріледі. Бұл үрдісті табиғаттағы су айналымы дейді.



http://en.wikipedia.org/wiki/Biosphere

Су жолының: мұхит – атмосфера – құрлық – мұхит атты жүйесі табиғаттағы су

айналымының негізін қалайды. Судың булануы, конденсациялануы, қар мен мұзға

айналуына күн сәулесінің жылуы, температураның өзгеруі және басқа себептер әсер

етеді.

Табиғаттағы судан пайда болған қар, тұман, мұз, жаңбыр, тіпті гейзерден атқылаған

ыстық су - тірі табиғат пен өлі табиғаттың саналуан түрлілігі сияқты Жер

планетасындағы ерекше құбылыстардың бірі болып қала бермек.

Миллиондаған тамшылардың біреуін алып, оның ұзындығын анықтау үшін мынадай

эксперимент жүргізейік.

1. Жұмыс дәптеріңе ұзындығы 2,5 см болатын сызықты сыз.

2. Сызылған сызықтың бойымен жүре отырып сыйғанша нүктелер қойып шық.

Нүктелерді санап шық.

3. Аспандағы тамшыларды ұзындығы бойынша өлшейтін болсақ ол кеми түседі. Ол тіпті

дәптерге түскен нүктеден де кіші болуы мүмкін. Сол себепті 2,5 см бойына шамамен

3000 тамшы ғана орналаса алады.

Аспандағы бұлттар қалай пайда болады?

Күн сайын әлемдік мұхит бетінен, өзен-көл мен бастаулардан, өсімдік жапырақтары мен

жануарлардың танауынан миллиондаған тонна су буы атмосфера қабатына көтеріледі.

Адамның бойынан да оның тынысы арқылы су тамшылары бу арқылы бөлініп ауаға

таралады.



http

://en.w

ikipe

dia.o

rg/w

iki/File:San_fran

cisco_in

_fog_

with

_rays.jpg


Төмендегі «сиқыршы Су, батыр Жел, құдыретті Күн» атты ертегіні оқып, оның

мазмұнын өткен сабақпен байланыстыр.

Бір күні батыр Жел құдыретті Күнге сиқыршы Суды жеңе алатындарын айтып, соңында

бірге жеңуге уәделесіпті. Су екеуінің ұсынысын қабыл қылып, лезде әрі көгілдір, әрі

тұнық өзенге айналыпты. Жел болса суды үрлеп кептіруге тырысыпты. Күн барлық

қызуын су айдынына бағыттапты.

Сол сәтте Су буға айналып көкке көтерілді. Көк жүзі бірден бұлтқа айналып жауын

шақыра бастайды.

Күн мен Жел Судың өз арнасынан төмендеп кеткенін көріп қуанып жатқанда, көктен

жаңбыр себелей жөнеліпті. Күн түнеріп, Жел бар күшін салып бұлттарды үрлей

бастайды. Желдің күшінен бұлттар көше бастайды. Ол көшіп бара жатса жолай өзінің

тамшыларын аямай жерге төге береді. Жерге түскен жаңбыр тамшыларының бірі

топырақ астына, бірі ағаштың бұтағына тығылса, қалғандары кішкентай арық жасап

алып бұлақ болып аға бастапты. Арық суы шөл даланы және орман-тоғайды аралап

жүрген жерінде жаңбыр тамшыларымен құрғақ жерді ылғалдандыра береді.

Күн болса барлық ыстығын ағаштар мен өсімдіктерге бұрып, оларды құрғата бастайды.

Су болса әбден құрғап, соңында қайтадан буға айналып аспанға ұшып кетеді. Біраз

уақыт өткен соң, енді көктен қатты нөсер жауып, Күн құрғатып жіберген барлық

өсімдіктер мен ағаштар суға әбден тойыпты. Жел нөсерді қанша оңды-солды

бұрғанымен қатты нөсер одан ары күшейіп жаңбырын жерге себелей береді.


Көп кешікпей қаһарлы қыс келді. Ызаға булыққан Жел аязды үрлеп Судың бетін мұз

қылып қатырып тастапты. Бірақ Су амалын тауып тағы да буланып көкке қарай

ұмтылады. Оны сезіп қойған Жел аспандағы бұлттарды қайтадан ығыстырады.

Бірақ Су қайта аспанға көтерілгенде қалың қар болып жер жүзін басып кетіпті. Жел

қарды үрлеп дала мен орманды төбе қылып тастайды.

Көктемді асыға күткен Күн қардың барлығын тез арада ерітіп тастайды. Жер көктің

барлығы астаң-кестең болып төңіректің бәрі суға толады. Мұны пайдаланған Су еріген

қар суларын шартарапқа тасып үлгереді.

Сөйтіп жыл сайын олар бір-бірін жеңе алмай әлі күнге дейін күресумен келеді екен.

Тапсырма: құдыретті Күн мен батыр Жел екеуі қосылып қалайша сиқыршы Суды жеңе

алмағанын түсіндіріңдер.


1. Қоршаған ортаның құбылыстары мен басқа денелердің біртұтастығы жөніндегі

тұжырымды қалай түсінесің?

2. Қалың тұман не себепті түнде немесе таңға жуық пайда болады?

3. Су айналымының жалпы қозғалысы табиғат ортасында қандай жағдайды


4. Табиғаттағы су айналымының маусымдық өзгеру ерекшеліктерінің сыры неде?

5. Төмендегі атауларды пайдаланып шағын әңгіме құрастыр. Керекті сөздер: су

айналымы, булану, конденсация, жаңбыр, грунтты сулар, мұз, ауа қабаты.

6. Атмосфералық жауын-шашын мен су айналымы арасында қандай айырмашылық бар?

7. «Бұлттардың пайда болуы» тақырыбы бойынша практикалық жұмыстарға төмендегі

құралдарды дайында: қақпағы бар шыны ыдыс, мұз кесегі, фонарь, ыстық су.

Эксперимент қараңғы бөлмеде жасалуы тиіс.

1. Шыны ыдыстың жартысына дейін ыстық су құйып, оның сыртын қақпақпен жап.

2. Ыдыстың үстіне пакетке салынған мұзды қой.

3. Ыдыстың ішін фонарь арқылы бақыла. Нені байқадың?

4. Көрген-түйген нәтижелерді пысықтап дәптерге жаз.



2. Қалың тұман не себепті түнде

немесе таңға жуық пайда

болады?


«Қоршаған ортадағы біртұтастылық және өзара

байланыс жүйесі» тақырыбын зерделеу


















http://en.wikipedia.org/wiki/Fog


http

://ww

w.scien

cedirect.co

m/scien

ce/jou

rnal

/00

43

13

54


http

://ww

w.u

sgs.gov/w

ater/


4. Табиғаттағы су

айналымының маусымдық

өзгеру ерекшеліктерінің

сыры неде?


http

://en.w

ikipe

dia.o

rg/w

iki/File:Sno

wflakesW

ilson

Be

ntley.jp

g


http

://ww

w.scien

cedirect.co

m/scien

ce/jou

rnal

/00

43

13

54


5. Төмендегі атауларды пайдаланып

шағын әңгіме құрастыр. Керекті

сөздер: су айналымы, булану,

конденсация, жаңбыр, грунтты

сулар, мұз, ауа қабаты.


http://en.wikipedia.org/wiki/Water


http

s://ww

w.faceb

oo

k.com

/pages/%

D0

%A

2%

D0

%B

0%

D0

%B

1%

D0

%B

8%

D2

%9

3%

D0

%B

0%

D1

%8

2%

D1

%8

2%

D0

%B

0%

D0

%B

D%

D1

%8

3-5

-K

ursab

aev/66

01

79

44

07

10

04

7?ref=

hl


6. Атмосфералық жауын-шашын

мен су айналымы арасында

қандай айырмашылық бар?


http

://en.w

ikiped

ia.org

/wiki/File:R

ayleigh

_su

nl

ight_scatterin

g.pn

g


http://en.wikipedia.org/wiki/File:Twilight_subcategories.svg


7. «Бұлттардың пайда болуы»

тақырыбы бойынша практикалық

жұмыстарға төмендегі құралдарды

дайында: қақпағы бар шыны ыдыс,

мұз кесегі, фонарь, ыстық су.


Эксперимент қараңғы бөлмеде жасалуы

тиіс

1. Шыны ыдыстың жартысына дейін ыстық

су құйып, оның сыртын қақпақпен жап.

2. Ыдыстың үстіне пакетке салынған мұзды

қой.

3. Ыдыстың ішін фонарь арқылы бақыла.

Нені байқадың?

4. Көрген-түйген нәтижелерді пысықтап

дәптерге жаз.


Аты жөні Үй тапсырмасы

Бақылау күнделігі

Практикалық жұмыс

Жиыны

Бейбарыс Ержанұлы

85 83 91 88,012

Жамели Ринатқызы

81 79 90 87,023

Шырын Тұрғанбекқызы

92 89 90 90,045

Ислам Нұрболатұлы

78 85 89 88,077

Динара Қуатбекқызы

90 89 91 90,089

Ажар Мұратханқызы

77 89 90 88,047

Ерасыл Нұржанұлы

76 85 87 88,011

Оқушының білімін бағалайтын электронды КҮНДЕЛІК


https://www.facebook.com/pages/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83-5-Kursabaev/660179440710047?ref=hl


http://en.wikipedia.org/wiki/Geophysiology


http

://en.w

ikiped

ia.org

/wiki/File:C

ircles_of_Su

stainab

ility_im

age_(assessmen

t_-_Melb

ou

rne_2

01

1).jp

g


http://en.wikipedia.org/wiki/File:Human_welfare_and_ecological_footprint_sustainability.jpg


http

s://on

edrive.live.co

m/ed

it.aspx?resid

=C4

0A

8B

8A

67

AC

58

73

!12

1&

app

=Pow

erPoin

t&w

dn

d=1

&w

dP

reviou

sSessio

n=7

0acd

83

1-2

15

8-4

ba1

-9

6ce

-3f6

74

40

c6f1

4

Қоршаған ортадағы алуан түрлі құбылыстар мен жалпы жаратылыстану бойынша Сен

көп нәрсені білдің деп ойлаймыз!

Оларды оқып-тану арқылы сен адам баласының табиғат пен ғарыш жаратылысы туралы

көп білуі керектігін түсіндің.

Табиғаттану кітабы арқылы география, химия, биология, физика, астрономия сияқты

танымдық маңызы зор қосымша пәндерді меңгердің. Мектепте өткен өмірің мен

мұғалімнің көмегімен оқыған сабақтарың мен эксперименттік жұмыстарың зая кеткен

жоқ.

Ол білімдер саған әлі талай үлкен көмегін тигізеді.

Іске сәт!


ТАБИҒАТТАНУ-2 5 СЫНЫП (Мұхамедрахим Қыдырбайұлы)

Education