کاربرد منطق فازی در تبدیل روستا به شهر

Archive of SID

www.SID.ir

... كاربرد منطق فازي در تبديل روستا به شهر همكار وعلي گلي

140

مدي الگوي موجود در تبديل روستا به شهر، به آزمون چگونگي استفاده ادر اين مقاله با طرح ناكارهـدف مطالعـه . از منطق فازي در شناسايي و تبديل روستاهاي مستعد بـه شـهر پرداختـه شـده اسـت

منظور تبديل شدن به حاضر نيز استفاده از منطق فازي در شناخت سكونتگاههاي روستايي مستعد به آيا شناخت اينكه باشد، عبارت است از نهايي پاسخگويي به آن مي اساسي كه هدف سؤالشهر است و

سكونتگاههاي روستايي مستعد تبديل شدن به شهر با رويكرد فازي امكانپذير است؟ به منظـور پاسـخ ان تهران به عنوان نمونه مطالعاتي و ارزيابي امكانپذيري آن، سكونتگاههاي روستايي است سؤالبه اين

انتخاب و آزمون كاربرد رويكرد مزبور بر آن اعمال و سـكونتگاههاي مـستعد تبـديل شـدن بـه شـهر .ده استشاستخراج

.بندي، درجه عضويت، روستا، شهر منطق دو ارزشي، منطق فازي، دسته:ها كليد واژه

مقدمه- 1

متعـدد ويژگيهـاي ر يك عرصه طبيعي است كه از روستا اولين شكل از حيات جمعي انسان د تحـول و . فرهنگي، تاريخي و كالبدي برخـوردار اسـت ـطبيعي و محيطي، اقتصادي، اجتماعي

روستايي به عنوان يـك سكونتگاههاي اجتماعي و اقتصادي ويژگيهايدگرگوني در فعاليتها و كاركردها و افزايش جمعيت در از طريق گسترش فيزيكي و كالبدي روستا، افزايش پديده پويا

بـا تقويـت و افـزايش سـكونتگاهها شود كـه در ايـن ميـان تعـدادي از سكونتگاه مشخص مي كنند و از رشد و گسترش قابل تـوجهي را به خود وابسته مي سكونتگاههاكاركرد خود، ساير

تگاه و تبـديل بـه سـكون شـكلگيري ،مـذكور هـاي تقويت روستا در زمينه . ندشو ي م برخوردار و تقويـت نهادهـاي اقتـصادي و شـكلگيري بـه عبـارت ديگـر . را در پي خواهد داشـت شهري

،كونتگاه روستايي و قـرار گـرفتن در مركزيـت مبـادالت ساجتماعي و افزايش جمعيت در يك كونتگاه را به يك كـانون سآن تواند ميمراودات اجتماعي و اقتصادي در يك بستر جغرافيايي

.ندكيل يا نقطه شهري تبد شهر در ابعاد اقتـصادي و شكلگيريتغيير يا تبديل تدريجي عالوه بر بسترسازي مناسب

امـا زمـاني كـه ، زمينه الزم را در ابعاد اجتماعي و فرهنگي نيز به وجود خواهد آورد ،كالبدي كار براي كليه نهادهـا و ،سازي صورت گيرد اين تبديل به صورت ناگهاني و بدون هيچ زمينه

، ريـزي برنامـه در نظـام تفكر موجـود . دشو شكل و پيچيده مي مريزي اندركاران برنامه دست سـازد كـه سـكونتگاه يـا شـهر انساني را بر پايه يك فرض اساسي استوار مي سكونتگاههاي در تبديل يك سكونتگاه روستايي به شهر در كـشور حـاكي از عـدم اين تفكر . است يا روستا

و ست و فقط تقاضاهاي مردميسكونتگاهها از اينگونهژگيهاي شناخت قبلي از خصايص و وي

Archive of SID

www.SID.ir

1385ستانتاب، 2ماره، ش10دوره مدرس علوم انساني فصلنامه

141

در اين مطالعه تالش . داند مي مؤثر و تبديل يك روستا به شهر شكلگيريدر را وامل سياسي ع خـصايص و ويژگيهـاي بر مبناي سكونتگاه روستايي منطق فازي كارگيري بهده است تا با ش

مجموعه سكونتگاههاي روستايي و شهري بندي و درجه عضويت آنها نسبت به موجود دسته . در آنها صورت گيرد انتقال از روستا به شهر برايسازي مناسب د تا زمينهشومحاسبه

منطق فازي با استفاده از عبارات زباني و كيفي به ارائه تابع نشانگري از درجـه عـضويت بـا Aد در مجموعه موجو xپردازد كه هر عنصر ميشده ها و موضوعات مطالعه ، پديده اشيا

A در مجموعه فازي xبه عبارت ديگر عنصر . دكن مي پيدا تعلق Aآن درجه به مجموعه فازي مفهـوم وسـيله بـه نـد كـه ك مختلف برآورد مـي هاي درجهويژگي يا ويژگيهاي مورد نظر را با

سكونتگاههاي انساني نيـز از عناصـر مختلـف و متنـوعي . شود درجه عضويت نشان داده مي بر تعداد محدودي از اين عناصـر در تعريـف سـكونتگاه تأكيدكيل شده است كه استناد يا تش .در برداشته باشد نتايج غير واقعيتواند مي شهر يا روستاعنوان به

امكانپـذيري شـناخت ،باشد ي به آن مي ي كليدي كه مطالعه حاضر در صدد پاسخگو سؤالهر با استفاده از رويكـرد فـازي اسـت و بـر سكونتگاههاي روستايي مستعد تبديل شدن به ش

: استشدهاين اساس، فرضيه زير آزمون منطق فازي امكان شناخت سكونتگاههاي روستايي مستعد تبـديل شـدن بـه شـهر را دارا

.باشد ميهـاي سـكونتگاههاي در ادامه پس از مروري گذرا بر منطق فازي، نحوه فازي سـازي داده

، كـاربرد ايـن منطـق در شـده هاي منطقه مطالعـه ستفاده از داده روستايي تشريح و سپس با ا . دوش شناسايي روستاهاي مستعد تبديل به شهر تشريح مي

منطق فازي- 2 در شـناخت دقـت و ساني، فهـم درسـت نـ گيـري ا كي از مفاهيم اساسي در شناخت و تصميم ي

ناخت ارزش و در شـرايط كنـوني شـ . ]253-240صصـ ، 1[ باشـد مـي وابـستگيها ارتباطات و تـوان از شود و نمي گيري انساني در قالب مفاهيم مطلق عددي بيان مي در تصميم مؤثرمقادير زاده در عـسكر لطفـي وسيله بهمفهوم فازي كه . دكر در بيان كمي استفاده اي مانند تقريباً واژه

ياري از كـه بـراي بيـان بـس ه اسـت براي بيان مفاهيم غير دقيق مطرح شد ،هدش ارائه .م1965ي رايجـي فـ هـاي عر هـاي فـازي، مجموعـه مجموعـه . ودشـ توانـد اسـتفاده عبارات انساني مي

اي كـه در زنـدگي روزمـره عمـوم اسـتفاده گونـه هباشند كـه در قالـب عبـارات رياضـي بـ ميهـاي فـازي و نخـستين نقطـه افتـراق بـين مجموعـه . ]2ص ،2[ انـد ، بـسط داده شـده دونش مي

Archive of SID

www.SID.ir

Archive of SID

www.SID.ir


143

فازي سازي- 3 كـه بـر مبنـاي درجـه باشند مي 1هاي رايج ز مجموعه هايي فراتر ا هاي فازي، مجموعه مجموعه

هـاي رايـج بـا اختـصارسازي در مجموعـه . شوند به مجموعه تعريف مي 2عضويت يك عنصر دو صـورت مثبـت يـا منفـي تعيـين هاطالعات و خصوصيات اشيا، نحوه عـضويت آنهـا را بـ

نفر جمعيت ساكن 6000عنوان مثال اگر مالك شناخت روستا از شهر به]. 961ص ،6[ كنند مي بـه سـكونتگاهها نفـر، عـضويت 7000 و 6200 ، 5800باشد، از بين سه سكونتگاه با جمعيت

:شود صورت زير بيان مي

)1( ⎭⎬⎫≥

⎩⎨⎧= othrwise

pPMR ;;)( 6000

01

جمعيـت در (P)نشاندهنده عضويت سكونتگاه روستايي بر مبنـاي عامـل MR در عبارت باال

سـكونتگاه ، نفـر و بيـشتر باشـد 6000جمعيت سـكونتگاه مجموعه نقاط شهري است، كه اگر بر اين اسـاس دو سـكونتگاه .د و در غير اين صورت روستا خواهد بود شو شهر محسوب مي

شـد دنـ نفـري روسـتا محـسوب خواه 5800 نفر شـهر و سـكونتگاه 7000 و 6200با جمعيت ).1شكل (

ارد نحوه عضويت بر مبناي عامل استاند 1شكل

1. boolean sets 2. membership function

H= 8 تا6 اعداد بين

8 7 6

8 7 6

١ ٠

Archive of SID

www.SID.ir

Archive of SID

www.SID.ir


145

. باشـد سازي اعداد به معناي تبديل آنها از اعـداد ارزشـي و قطعـي بـه اعـداد فـازي مـي فازيين منظور نيز فرمولها و توابـع مختلفـي ا ه ب .تلفي قابل انجام است هاي مخ سازي به شيوه فازي

تواند بـه طريـق مـستقيم صـورت گيـرد و يـا بـا اسـتفاده از سازي مي فازي. ارائه شده است هـاي ذكـر شـده در زيـر روشـهاي رايـج در شيوه. انجام شودها يا عبارتهاي منطقي وريتمالگ

: باشند سازي مي فازي ؛ 4اي هـاي فـازي زاويـه وعهـ مجم -4؛ 3ها ترتيب اندازه -3؛ 2 استنباط -2؛ 1 محاسبه مستقيم -1 ؛ 8 بخشندي منعطـف -8؛ 7 استدالل استنتاجي-7 ؛ 6 الگوريتمهاي ژنتيكي-6 ؛ 5 شبكه عصبي -5 ].92ص ،7 [10اي چند قاعده-10 ؛9 آمار فازي- 9

روش نخـست جهـت فـازي سـازي اعـداد در ايـن مطالعـه مبتنـي بـر شده شيوه استفاده باشد كه با استفاده از عدد مثلثي مبتني بر دامنه حداقل و حداكثر در يك مي) محاسبه مستقيم (

:دشو عدد فازي مثلثي بر مبناي دامنه مزبور محاسبه و عدد فازي آنها استخراج مي،مجموعه

)2( ⎟⎠⎞⎜

⎝⎛ −−= minmax

max / XXXxFCM ij

FCM هاي هدف است ا مجموعهنشاندهنده درجه عضويت سكونتگاه به مجموعه ي. ijx شاخص بيانگر X شده؛مطالعه در سكونتگاه

xmax بيانگر دامنه حداكثر شاخصX؛ در مجموعه هدف xmin بيانگر دامنه حداقل شاخصX؛ در مجموعه هدف بايد بر مبناي يك مجموعـه يـا شـاخص مرجـع ت كه تعيين درجه عضويت اس توجه قابل

مورد بررسي بـر مبنـاي آن سـنجيده و درجـه عـضويت آنهـا ي يا اشيا شئ تارد صورت گي با توجه به تعدد شاخصهاي مرجـع بـه منظـور تعيـين . نسبت به شاخص مرجع صورت گيرد

ماهيت يك سكونتگاه و شناخت سكونتگاه در قالب شهر يا روستا، در بخش سوم شاخصهاي

1. intuition 2. inference 3. rank ordering 4. angular fuzzy sets 5. neural network 6. genetic algorithms 7. inductive reasoning 8. soft partitioning 9. fuzzy statistics 10. meta rules

Archive of SID

www.SID.ir


146

وان شاخـصها و متغيرهـاي مـورد بررسـي و در تحقيق كه به عنـ شده مهم و كليدي استفاده ].254-239ص ص،9 ؛63-49ص ص،8[ ندشو معرفي مي، استشدههدف استفاده

سكونتگاهها سلسله مراتب - 4

هايي است كه از طريق مفهـوم سـكونتگاه بر پايه داده ارزيابي سيستمهاي سكونتگاهي اصوالً ل مهم در تحليلهاي فضايي ئنها از مسابندي آ مفهوم سكونتگاه و روشهاي طبقه . شوند بيان مي

هاي فراينـد اين مفاهيم در سازماندهي اطالعات فضايي، شناسايي و تعيين خصوصيات . است نتيجـه سيـستمهاي سـكونتگاهها . ندباشـ مـي فضايي و اجزا تشكيل دهنـده آنهـا بـسيار مهـم

.ايي دانستتوان آنها را نتيجه مدلهاي سازمان اطالعات جغرافي و ميهبودبندي طبقهشـد آنهـا را شـدند كـه براحتـي مـي ساخت ذهنـي تـصور مـي سكونتگاهها ،طور سنتي هب

بنديها بسيار واضح و اين تقسيمكه رسد به نظر ميدر حال حاضربندي كرد طبقهو شناساييتواننـد تنـوع موجـود در دنيـاي واقعـي را نمي ي مذكور بنديها تقسيم لبا اين حا . روشن است .و در عين حال مانع از دست دادن اطالعات شوندپوشش داده

ناشي از تبعيضاتي است كه كارشناسان به طور عمده سكونتگاههااي كردن اين خصيصه اين تبعـيض كـه همـواره بـه صـورت قـضاوتهاي . دكنن بندي و ارزيابي استفاده مي براي طبقه

وجـود ه پارامترهاي مختلـف بـ بنديها را بر اساس اي از طبقه زيرمجموعه ،شوند زباني بيان مي روشـهايي كـه ايـن .اسـت ممكـن اختيـاري هاي از طريق وضع يك سري آستانه كه آورند مي

كـه در بيـان شـرايط موجـود بـا اسـت اي مبتني بر ارزشهاي آستانه ،ندك آستانه را تعيين مي . باشند رو مي همشكل روبه بسيار مناسـبتر از ارزشـهاي رسد ك بندي به نظر مي بندي در عضويت به يك طبقه درجه

يعنـي خيلـي ؛باشند مي موضوع درجه تا نوع ها واقعاً بسياري از پديده . ها باشند مطلق آستانه از كه طور كلي گفت ه تا ب بودهاي عضو يك پديده يا گروه توان گفت كه با چه درجه راحتتر مي

ي اتدرجـ تـا ، ا هـر ويژگـي بـ سـكونتگاهها عنـوان مثـال در به. ]158ص ،10[ باشند ميآن نوع بنــابراين اســتفاده از مقــادير و منطــق دو ارزشــي بــراي . شــباهت و يــا تفــاوت وجــود دارد

كـامالً زيرا بيان اينكـه ايـن دو سـكونتگاه ؛گيري تفاوت بين دو سكونتگاه مناسب نيست اندازهطبـق بـا واقعيـت بندي من يك نوع طبقه ،باشند مي شبيه يكديگر كامالً يا بودهمتفاوت از يكديگر

بندي سكونتگاهي جديدي مورد نياز خواهد بود كه بتواند روشهاي طبقه ،بنابراين .نخواهد بود .دكنقضاوتهاي كارشناسي توجه به هم شرايط دنياي واقعي را در نظر گرفته و هم

به شهر و روستا و تعيين يك مرز جمعيتـي بـراي سكونتگاههابندي دو وجهي پس تقسيم بنـدي به عبارت ديگـر تقـسيم .باشد ريزي و مديريت مي هاي الزم از نظر برنامه اراييكآن فاقد

Archive of SID

www.SID.ir


147

ي در حال سكونتگاههاي روستايي، سكونتگاهها را حداقل به سه دسته سكونتگاههاديگري كه ريزي برنامه كاراييتواند از مي ،كند ي شهري تقسيم مي سكونتگاههاگذار از روستا به شهر و

. ي برخوردار باشدو مديريتي بيشتر روسـتايي و سكونتگاههايدر كشور ما با وجود اسكان حدود نيمي از جمعيت كشور در

به شهر برمبناي عوامل مختلف، ضوابط و مقـررات خاصـي در زمينـه سكونتگاههاتبديل اين هاي زماني مختلف با افزايش جمعيت و بهبود ي كه در طي دوره سكونتگاههايشناخت و تعيين

وجـود نـدارد و ،بـه شـهر تبـديل خواهنـد شـد ... دهاي اقتصادي، گسترش زيربناهـا و عملكرمواجـه ي بـا مـشكالت خاصـ سـكونتگاهها همواره جايگاه سكونتگاه در نظام سلـسله مراتـب

خـارج يك سـكونتگاه ، رغم برخورداري از شرايط مناسب نيز علي در برخي موارد .است هبود بـه و يا اينكـه سـكونتگاهي صـرفاً دهد خود به حيات ادامه مي هاي كاركردي از ابعاد و اندازه

را پـشت سـر فراينـد بدون داشتن شـرايط مناسـب ايـن ...ل خاص سياسي ـ اقتصادي و يدال .گذارد مي

وجود شهرهاي كوچك با جمعيت كمتر از آستانه تعريف شده براي يك شهر و نيز وجود دهنده مـشكالت و لـه مـسائلي اسـت كـه شـكل زيـاد، از جم ي روستايي با جمعيت سكونتگاهها

ريزي، مكانيـابي و غيـره در سـطوح سياسـتگذاري مسائل بسياري در مديريت شهري، برنامه گيري و تعريـف يـك كنـوني دخالـت عوامـل سياسـي در شـكل در شـرايط . ده اسـت شكشور

شهر در كل كشور با جمعيـت كمتـر 280سكونتگاه به عنوان شهر سبب شده است كه بيش از روسـتا نيـز در كـل كـشور داراي 170 بـيش از كه حالي در ؛ نفر وجود داشته باشند 5000از

با شهرهاي ذكر سكونتگاهها مقايسه رشد جمعيت اين .باشند نفر مي رجمعيت بيش از پنج هزا زمـاني فرايندي روستايي با رشد بيشتر و در طي سكونتگاههاشده حاكي از اين است كه اين

].11[يت تبديل به شهر را خواهند داشت كوتاهتري قابلن آن در اداره ااز سوي ديگر با توجه به اينكه شكلگيري يك شهر نيازمند مشاركت سـاكن

امــور شــهري از طريــق پرداخــت عــوارض و حــق خوديــاري و غيــره اســت، در بــسياري از ند، عـدم شـو ي با جمعيت كمتر از ده هزار نفر كه در حال حاضر شهر خوانده مي سكونتگاهها

ر داشتن رغم قرا مشاركت مردم و ناتواني آنها در مشاركت سبب شده است كه سكونتگاه علي . ها و امكانات زيربنايي يك شهر باشددر گروه شهر، فاقد سيستم

فراينـد توان به عدم توجه دقيق بـه از مشكالت در سطح كشور، مي اينگونهل اصلي ياز دال رد كه با توجه به الگـوي رايـج حـل مـشكل پـس از بـروز اشاره ك سكونتگاههارشد و تحول

اعم از شهري يا روستايي با آن دست به گريبـان سكونتگاههامشكل در سطح كشور همواره

Archive of SID

www.SID.ir


148

آشـوب عي مواق بروز مسائل و حوادثي چون اعتراضات عمومي، اعتصابات و بعض .باشند ميكونتگاه بـه شـهر و يـا در سطح كـشور بـه منظـور تبـديل يـك سـ را و برخوردهاي انتظامي

ي روسـتايي كـشور در خـصوص تبـديل سكونتگاههاجمعيت تقاضاها و درخواستهاي مكرر هـاي رشـد و توسـعه را در يـك شدن به شهر و ايجاد اين باور كه تبديل شدن به شهر زمينه

توان از عوامل اساسـي ايـن درخواسـتها و تقاضـاهاي مردمـي آورد، مي سكونتگاه فراهم مي بايـد گفـت كـه تبـديل يـك سـكونتگاهها در يك نگرش سيستمي به كه حالي در ؛دمحسوب كر

گيـرد و ي تحـولي اسـت كـه در بـستر زمـان شـكل مـي فراينـد سكونتگاه روستايي به شـهر اقدامات كنوني و بدون كه حالي در؛دكر را طي خواهند فرايندي مساعد بتدريج اين سكونتگاهها

آورد كـه وجود مـي ه بدون بنياد و پايه را در سكونتگاه ب توجه به شرايط و ويژگيها يك تغيير . باشد ساز مشكالت آتي مي زمينه

ها و داده شده منطقه مطالعه- 5

ترين سكونتگاههاي انساني را در باشد كه متنوع ترين استان كشور مي استان تهران پرجمعيت نـرخ ، نفـر 5000بـيش از وجود سكونتگاههاي متعدد روستايي بـا جمعيـت . توان يافت آن مي

عنـوان بـه رشد مثبت جمعيتي و حيات اقتصادي پويا از جمله ويژگيهـاي انتخـاب ايـن منطقـه 15/84 نفـر بـوده كـه 11762390، 1375جمعيت استان در سرشـماري . نمونه مطالعاتي است

در ايـن . اند نقطه روستايي اسكان داشته 2190 درصد در 85/15 نقطه شهري و 37درصد در در ]. 12[ نفر وجود داشته اسـت 5000 سكونتگاه روستايي با جمعيت بيش از 60ال، بيش از س

نفر بوده است و از مجموع جمعيـت سـاكن در 8711794 جمعيت اين منطقه 1365سرشماري ــز ــه ني ــن منطق ــهري و 14درصــد در 5/86اي ــه ش ــكان 5/13 نقط ــتاها اس درصــد در روس

درصـد در 7/86 نفر افزايش يافته كه 10001879 نيز جمعيت به 1370 در سال .]13[اند داشته تعـداد نقـاط 1383سـال در]. 14[انـد درصد در روستاها ساكن بوده 3/13 نقطه شهري و 16

بررســي رونــد افزايــشي جمعيــت ]. 15[ عنــوان شــده اســت نقطــه شــهري 48شــهري اســتان كشور ي استان برخالف ساير استانها يشينشهرننرخ افزايش كاهش شهرنشين استان بيانگر

ن به اين استان در شـهركها و ااي از مهاجر و اين عامل ناشي از اسكان بخش عمده بوده است ايـن افـراد افـزايش مـشكالت . باشد روستاهاي مجاور شهرهاي بزرگ مانند تهران و كرج مي

ايـن از ده است هـدف ش تبديل به شهر براين اين سكونتگاهها اروستاها سبب تقاضاي ساكن مطالعه نيز شناسايي و معرفي سكونتگاههاي مستعد تبديل شدن به شهر يا منـاطق و محـالت

).4 كلش(باشد شهرهاي موجود مي

Archive of SID

www.SID.ir


149

توزيع سكونتگاههاي روستايي استان تهران و روستاهاي نمونهنقشه 4شكل شدن به تبديل براي روستايي مستعدسكونتگاههاي شناسايي - 6

بندي فازي شهر با استفاده از تحليل خوشه نرخ رشد سكونتگاههاي روستايي استان محاسـبه 1375-1355هاي آماري با استفاده از داده

، و سكونتگاههاي روستايي كه در طي اين دو دهه از رشد مثبت جمعيتي برخوردار بودند شد . دندشج ، استخرا جهت بررسيهشد هاي استفاده به عنوان نمونه

روســتايي داراي ســكنه در پايگــاه ســكونتگاههاي از مجمــوع ســكونتگاههادر شناســايي با اسـتفاده از ،) خانوار 20روستاي برخوردار از جمعيت بيش از (اطالعات روستاهاي استان

و تـراكم نـسبي جمعيـت در دهـستان يـا بخـش 75-65 نرخ رشد دهه ،1375 متغير جمعيت 3 انتخـاب شـدند 5/0 روسـتايي برخـوردار از درجـه عـضويت بـيش از سـكونتگاههاي ،مربوط

و سـكونتگاهها با توجه بـه تعـداد و تنـوع ايـن ). 1 جدول مندرج در روستايي سكونتگاههاي(تعاريف قانون تقسيمات كشوري در تبديل روستا به شهر در مناطق با تراكم باال و متوسط و

4000 سكونتگاههاي روستايي با جمعيت بـيش از در نظر گرفتن حداقل آستانه تعريفي قانون، ، عـضو انتخـاب و جهـت بررسـي دقيقتـر بـه تكميـل پرسـشنامه 14اي بـا نفر، جامعه نمونـه

.)2 جدول (]16[ آوري اطالعات ميداني و تكميل پرسشنامه از آنها پرداخته شد جمع

Archive of SID

www.SID.ir


150

اخصها بر مبناي گروهبندي عمده ش شده بررسيسكونتگاههاي درجه عضويت 1 جدول

If, And If, Or زيربنايي كالبدي اقتصادي اجتماعي آبادي

16/0 سعيدآباد 36/0 90/0 65/0 16/0 90/0

99/0 روز آباديف 53/0 75/0 75/0 53/0 99/0

60/0 اسماعيل آباد 34/0 75/0 90/0 34/0 90/0 60/0 بردآباد 39/0 75/0 90/0 39/0 90/0

31/0 باباسلمان 37/0 90/0 90/0 31/0 90/0

47/0 شهسواري 36/0 75/0 90/0 36/0 90/0

48/0 صحراخرك 35/0 75/0 90/0 35/0 90/0

46/0 ويره 03/0 75/0 90/0 03/0 90/0

13/0 عباس آباد 35/0 75/0 95/0 13/0 95/0

16/0 ولدآباد بزرگ 36/0 75/0 95/0 16/0 95/0

67/0 خيرآبادخالصه 54/0 95/0 95/0 54/0 95/0 67/0 وودآباددا 44/0 95/0 95/0 44/0 95/0

81/0 قشالق مشهدي محمد 38/0 75/0 95/0 38/0 95/0

83/0 گرگتپه 38/0 75/0 95/0 38/0 95/0

و متغير هدف شده متغيرهاي بررسي، شاخصها 2جدول

متغير هدف شده بررسيمتغيرهاي شاخص

ويژگيهاي اجتماعي 1382تعداد جمعيت ساكن

1375معيت ساكن تعداد ج 1382-1375نرخ رشد جمعيت

نفــر بــر مبنــاي 5000جمعيــت ســاكن قانون تقسيمات كشوري

ويژگيهاي اقتصادي 1382تعداد جمعيت شاغل

وجود كاربريهاي مركب قيمت زمين دربافت مسكوني

رونق بازار زمين و تغيير كاربري

ويژگيهاي كالبدي گسترش فيزيكي سكونتگاه

بافت سكونتگاه ي دروجود فضاي خال قدمت بافت مسكوني

ين و قابليت گسترش يتراكم ناخالص پا فيزيكي

ويژگيهاي زيربنايي خدمات عمومي موجود

سيسات زيربناييأوجود ت نوع محور ارتباطي روستا

دسترسي به محور ارتباطي مناسـب و برخورداري از خدمات زيربنايي

Archive of SID

www.SID.ir

Archive of SID

www.SID.ir


153

. مربوط به تركيب هر يك از متغيرهاي هم گروه ساخته شد 1382، جمعيـت 1375در ساخت قواعد شاخص اجتماعي با استفاده از متغيرهاي جمعيـت

، ميـزان »اهاگر ، و ، آنگـ «گيري از عملگر و بهره 1382 -1375و نرخ رشد جمعيت در سالهاي د كه در ادامه ش به تعريف شهر محاسبه شده مطالعه سكونتگاههايدرجه عضويت هر يك از

.)4 و 3جدول ( ارائه شده است به آن و نتايج مربوطهاجدول

اي از تركيب متغيرهاي شاخص اجتماعي با عملگرهاي منطق فازي نمونه 3جدول

آنگاه اگر درجه عضويت شهري عيترشد جم 1382جمعيت 1375جمعيت

خيلي كم خيلي كم خيلي كم خيلي كم كم خيلي كم متوسط متوسط كم خيلي كم زياد خيلي كم متوسط زياد كم خيلي زياد

متوسط خيلي كم زياد كم زياد خيلي زياد كم خيلي زياد زياد خيلي زياد متوسط متوسط خيلي زياد زياد خيلي زياد خيلي زياد خيلي زياد خيلي زياد لي زيادخي خيلي زياد

:بندي شده است گروه دسته5 هر سكونتگاه در 1382و1375 سالهايدر جدول فوق جمعيت

.ش.هـ 1375توزيع جمعيت 4جدول

)X,Y(نقاط شناسايي عضويت مختصات شكل منحني واژه عضويت

شكلSمنحني خيلي كم (0 ,11833) (1 ,7916/5) (1 ,4000)(27500, 0) شكلSمنحني كم (1 ,11833) (0 ,7916/5) (0 ,4000)

(15749/5, 0) (27500, 0) شكلSمنحني متوسط (1 ,15749/5) (0 ,11833) (0 ,4000)(19666, 0) (27500, 0) شكلSمنحني زياد (1 ,19666) (0 ,15749/5) (0 ,4000)

(23582/5, 0) (27500, 0) شكلSني منح خيلي زياد (1 ,23582/5) (0 ,19666) (0 ,4000)(27500, 1)

Archive of SID

www.SID.ir


154

كـه دوشـ تواند اسـتفاده استفاده از تركيب زوجي متغيرها نيز در محاسبه درجه عضويت مي .توان از ابزارهاي نمايشي در قالب نمودارها نيز بهره جست جهت سهولت اين كار مي

هـزار 4000تايي داراي جمعيـت بـيش از روس سكونتگاههاياستان تهران بيشترين تعداد نفر در 4000 داراي جمعيت بيش از سكونتگاههاياي از بخش عمده . نفر را در كشور داراست سـكونتگاه روسـتايي 14در ايـن اسـتان از . اند و كرج استقرار يافته ،پيرامون شهرهاي تهران

درجه عضويت آنها را بر و نيز سكونتگاهها نام 1 جدول. دش پرسشنامه تكميل ،يددضمن باز . دهد نشان ميشده مبناي شاخصهاي استفاده وجود شهرهاي متعدد وابسته به تهـران و وجـود شـبكه ارتبـاطي ،گستردگي شهر تهران

تــا توزيــع اســت مناســب و قــوي جهــت تــردد روزانــه در مــسيرهاي طــوالني، ســبب شــده صـورت گيـرد و در ، بـزرگ شـهر عنـوان بـه در فاصله بيشتري از شـهر تهـران سكونتگاهها . گيرند ي با اندازه جمعيت بزرگ شكلسكونتگاههايمواردي نيز

ثر از محورهاي ارتباطي و قيمـت زمـين شـكل گرفتـه أ نيز مت سكونتگاههادرجه عضويت شـرق از درجـه عـضويت غـرب و جنـوب واقـع در جنـوب سـكونتگاههاي كـه اي است به گونه

روسـتاهاي . باشـند مـي غـرب شـهر تهـران برخـوردار سكونتگاههايبزرگتري در مقايسه با هريار ـ تهـران داراي ـورامين و روستاي فيروزآبـاد در مـسير شـ ـ خيرآباد در مسير تهران

.باشند باالترين عدد درجه عضويت ميگرايش مستمر به تمركز و تـراكم فعاليتهـاي اقتـصادي و بـه تبـع آن جوامـع انـساني در

شـهرهاي بـزرگ و پرجمعيـت و مراكـز سياسـي هعمـد بـه طور ه ك پيرامون كانونهاي مستعد سبب افزايش تقاضاي اسكان و استقرار در پيرامـون ايـن كانونهـا شـده و ،استانها مي باشند

هجوم جمعيت مهـاجر جهـت . دشو هاي اسكان و استقرار مي ساز افزايش قيمت و هزينه زمينه امكـان ،هـا ين بـودن هزينـه يه عالوه بر پاكـ اسكان در مناطق و نواحي مجاور به اين كانونها

در سـكونتگاههاي را اسـتقرار آنهـا ــ آورد يـمـ دسترسي سريع به اين كانونها را نيز فراهم وجـود محورهـاي دسترسـي سـريع بـه ؛ همچنين آورد روستايي مجاور و پيرامون فراهم مي

زمـان محـدودي عنوان عامل تشديد كننده، سبب افزايش جمعيـت ايـن سـكونتگاهها در مـدت عملكـرد و كـاركرد اقتـصادي خـود در ،برخي از اين سكونتگاهها نيز به دليـل نقـش . دشو مي

ارتباط با نقاط شهري و موقعيت ارتباطي مناسب در شـرايط موجـود داراي جاذبـه بيـشتري هـاي اشـتغال در بخـش كـشاورزي بـر مبنـاي كـاركرد گذشـته ايـن وجـود زمينـه . باشند مي

قاضاي روزافزون محصوالت كشاورزي در بازار مصرف كانونهـاي شـهري سكونتگاهها و ت آورد زمينه اشتغال و جذب جمعيت را به عنوان يك كانون فعاليت اقتصادي فراهم مـي ،مجاور

.دكن اغل شهري را فراهم ميـشافراد زمينه اسكان،وقعيت ارتباطي مناسبـو از سوي ديگر م

Archive of SID

www.SID.ir


155

گيري نتيجه - 8شيني، توزيع نامتعادل جمعيت، بروز مشكالت متعدد در شهرها، افزايش افزايش شتابان شهرن

سـوي چنـد كالنـشهر هماندگي روستاها، مهاجرت جمعيت بويژه جمعيت فعال بـ بيكاري، عقب در سطح كشور همانند بسياري از كشورهاي درحال توسعه ديگر سـبب شـده تـا ... محدود و

از آثار منفي مشكالت ياد شده در سطح كشور ها و طرحهاي مختلفي به منظور كاستن برنامهي روستايي بـه شـهر بـا هـدف سكونتگاهها تبديل تعدادي از ،از جمله اين اقدامات . دشوارائه

عـدم وجـود ضـوابط و . كاستن از جريانهاي جمعيتي به سوي شـهرهاي بـزرگ بـوده اسـت وسـتا بـه شـهر بـا ينده جمعيت جهت تبـديل ر امعيارهاي شناخت نقاط پتانسيل و تقاضاي فز

تصور استقرار عملكردها و خدمات جديد در آنها و رواج سوداگري و خـارج شـدن زمينهـاي ي بـا يكشاورزي از چرخه توليد به منظور فروش و تغيير كاربري موجـب شـكلگيري شـهرها

ده كـه نـه تنهـا باعـث بهـم ريختگـي نظـام و سلـسله مراتـب شـ كاركرد نـاقص و بيمارگونـه . نـد ك مالي مضاعفي را بر بخش عمومي نيز تحميل مـي شده است، بلكه بار سكونتگاهي كشور

اند به اهداف اوليه خود، كه تثبيت جمعيت و كـم شهرهاي حاصل از اين تبديل نه تنها نتوانسته باشـد، دسـت يابنـد بلكـه حـوزه نفـوذ مهاجرتي به سمت شهرهاي بزرگ مي يهاكردن جريان

واسطه آنها را هم با كالن بدون و زمينه ارتباط مستقيم و روستايي خود را نيز از دست داده .اند دهكرشهرها فراهم

. تدوين معيار و مالك وابسته به نگرش به سكونتگاههاي انساني و نظام سكونتگاهي است ارزشي باشد كه فقط آنهـا را در قالـب اي دو سويه يا دو كه سكونتگاه انساني پديده تا زماني

مالكها و معيارهاي مورد استفاده نيـز جهـت ايـن تمـايز و ،كديگر تميز داد شهر و روستا از ي د كه با دستيابي سكونتگاه روستايي بـه آن كرشناخت به عوامل قطعي و خشك عمل خواهند

كه نياز اسـت تـا بـه سـكونتگاه در حالي ؛ تبديل صورت خواهد گرفت فرايندمالكها و معيارها شود و تبديل سكونتگاه با توجه بـه عوامـل اهبعدي و پويا نگ انساني به عنوان يك پديده چند

اسـتفاده از متغيرهـايي چـون نـرخ . متعدد و تحول آنها در بستر زمان و مكان صورت گيـرد ، سـاختار جمعيتـي و گروههـاي سـني تـشكيل دهنـده جمعيـت ، بافـت جمعيتـي ،رشد جمعيت

جمعيـت ،يك سكونتگاه يا منطقه تجانس و سنخيت اقوام ساكن در ،ويژگيهاي قومي ـ فرهنگي ميـزان تـراكم خـالص و ، بافـت فيزيكـي روسـتا ،سكونتگاههاي شـهري و روسـتايي مجـاور

قيمـت ، وضـعيت اشـتغال و بيكـاري ، الگوي كـاربري اراضـي در روسـتا ،ناخالص در روستا الگـوي سـاخت ، وجـود سـيماي شـهري ، فاصله با شهرها و روستاهاي بزرگ مجـاور ،زمين

سيسات و خدمات زيربنايي و دسترسي به راه أ برخورداري از ت،له مراتب معابر سلس،مساكنتـوان آنهـا را متفـاوت در اي مي ارتباطي مناسب و ساير عواملي كه برحسب ويژگيهاي منطقه

Archive of SID

www.SID.ir


156

بينـي تواند در تعريف و تدوين مالك و معيار شـناخت روسـتا و شـهر و پـيش مي ،نظر گرفت .دشوالگوي تحول روستا استفاده

نيز در قالـب شـهر و روسـتا بـدون توجـه بـه سكونتگاههاو تعريف بندي روشهاي طبقه توانها، تفاوتها و يا تشابهات سكونتگاهها فقـط بـا در نظـر گـرفتن جمعيـت و تـراكم منطقـه و

، ننـد ك درخواستهاي مردمي يا ساير عوامل سكونتگاه را شهر يا روستا تعريف و يا تبديل مـي د نظـر م سكونتگاههاو تعريف بندي طبقهاز روشهاي جديدي است تا روش يا كه نياز حالي در

قضاوتهاي كارشناسـي به كه بتواند هم شرايط دنياي واقعي را در نظر گرفته و هم قرار گيرد بنـدي اشـيا يـا دسـته هـاي زبـاني بـه شناسـايي و منطق فازي با استفاده از گزاره .كندتوجه تعلـق يـك عـضو بـه يـك . پـردازد درجه تشابه يا عـدم تـشابه مـي ها برمبناي ميزان يا پديده

يـك معيـار بـا يكـديگر تـشكيل مجموعـه را اعضا برمبناي شباهت در مجموعه نسبي است و تـابع عـضويت مدلـسازي وسيله بههاي فازي اين نسبي بودن با استفاده از مجموعه . دهند ميتوان بر مبناي تركيبي گاهها را نيز مي سكونت. شود شود و در قالب درجه عضويت بيان مي مي

هاي مختلف، بررسي و زمينه تبديل شدن آنها را به شهر قبل از از توانها و پتانسيلها در حوزه و زيرسـاختها و كـرد ن شناسـايي امطرح شدن درخواستها يـا بـروز مـشكالت بـراي سـاكن

. آورددوجو ه ب رابسترهاي الزم براي شهر شدن آنها الگوي جديدي در شناسايي سـكونتگاههاي ،گيري از اين منطق با بهره زر ني در مقاله حاض

يند روزافزون تبـديل روسـتا بـه اد كه با توجه به فر شروستايي مستعد تبديل به شهر معرفي و مثبـت بـه منظـور معرفـي اگيري از الگوهاي كـار شهر در طي سالهاي اخير، ضرورت بهره

. است روستايي مستعد ضرورييسكونتگاهها منابع - 9

[1] Beard M.K.; “Accommodating uncertainty in query response”; Proceedings

6th International Symposium on Spatial Data Handling, Scotland:

Edinburgh, 1994. [2] Bezdek J.; “Editorial - Fuzzy models what are they and Why?”; IEEE

Transactions on Fuzzy Systems, Vol. 1, No. 1, 1993. [3] Woodcock C. E., Gopal S.; “Fuzzy set theory and thematic maps:

Accuracy assessment and area estimation”; International Journal of

Geographical Information Science, Vol. 14, No. 2, 2000.

Archive of SID

www.SID.ir


157

[4] Zadeh L.; “Outline of a new approach to the analysis of complex systems and

decision processes”; IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics,

Vol. 3, No. 1, 1973.

[5] AvRuskin G.; Towards a spatial model of rurality; McGill University,

Canada, A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements

for the Degree of Master of Science in Spatial Information Science and

Engineering,1996. [6] The MathWorks; For use with matlab fuzzy logic toolbox; The

MathWorks, Inc, http://www.mathworks.com, 2002. [7] Timothy J. R.; “Fuzzy logic with engineering applications”; McGraw-

Hill. Inc, 1997. [8] Ceccato V.; Persson L.; “Dynamics of rural areas: An assessment of

clusters of employment in Sweden”; Journal of Rural Studies 18, 2000. [9] Chen M. S., W.S.S.; “fuzzy clustering analysis for optimizing fuzzy

membership functions”; Fuzzy sets and systems, No.103,1999.

[10] Hsu T. H.; “An application of fuzzy clustering in group-positioning

analysis”; Proc. Natl. Sci, Counc. ROC(C), Vol. 10, No. 2, 2000. . 1380 وزارت كشور، تهران، ؛1380يمات كشوري نشريه تقس؛دفتر تقسيمات كشوري ] 11[

مركز آمار ايـران، تهـران، ؛ نتايج تفضيلي كل كشور ؛1375 –سرشماري جاري جمعيت ] 12[

1376.

مركز آمار ايران، ؛ نتايج تفضيلي كل كشور ؛1365 –سرشماري عمومي نفوس و مسكن ] 13[

.1367تهران،

مركز آمار ايـران، تهـران، ؛ور نتايج تفضيلي كل كش ؛1370 –سرشماري جاري جمعيت ] 14[

1371.

Archive of SID

www.SID.ir


158

. 1383 تهران، ، وزارت كشور؛1383 نشريه تقسيمات كشوري ؛دفتر تقسيمات كشوري ] 15[

مورخه ( دستورالعمل ابالغي معاون عمراني وزارت كشور به استانداريها ؛وزارت كشور ] 16[

.1379 وزارت كشور، دفتر تقسيمات كشوري، تهران، ؛)20/6/1378

[17] Liu Y., Phinn S.; “Modeling urban development with cellular automata

incorporating fuzzy-set approaches”; Computers, Environment and

Urban Systems, No. 27, 2003.

Archive of SID

www.SID.ir

کاربرد منطق فازی در تبدیل روستا به شهر

Documents