شیوه پایان نامه نویسی

نویسینامه شیوه پایان

کیفیشناسی با تاکید بر روش

تنهایی. ا. دکتر ح دکتر جواد نکهت

1931پاییز

شناسی کیفی با تاکید بر روششیوه پایان نامه نویسی

دکتر حسین تنهایی، دکتر جواد نکهت: تألیف

1931اول، پاییز : چاپ

378-369-8209-55-8: شابک

نسخه 1222: شمارگان

برنا انتشارات بهمن: آرایی صفحه

بهمن: لیتوگرافی، چاپ و صحافی

6، واحد30، پالک نژاد لبافی نبشخیابان انقالب، خیابان دانشگاه،

66926998: فکس 88228391، 88228306: تلفنwww.bahmanborna.ir و[email protected]

تومان 6222: قیمت

- ۸۲۳۱ ، ن س ح وال اب ن ی س ، ح ی ائ ه ن ت : سرشناسه

.ا تنهایی، جواد نکهت.ح/شناسی کیفی نامه نویسی با تاکید بر روش شیوه پایان : عنوان و نام پدیدآور

.۸۲۳۸ انتشارات بهمن برنا، : تهران : مشخصات نشر

.،نمودار،جدولمصور: .ص۸۳۱ : مشخصات ظاهری

ریال ۰۱۱۱۱ - - - - : : شابک

فیپا : وضعیت فهرست نویسی

نامه شیوه --ها نامه پایان : موضوع

آثار علمی و فنی --فن نگارش : موضوع

- ۸۲۲۲ نکهت، محمدجواد، : شناسه افزوده

۸۲۳۸ ۳ش۳ت/LB۳۲۰۳ : رده بندی کنگره

۱۱۸/۰۳ : رده بندی دیویی

۳۳۱۱۰۲۰ : شماره کتابشناسی ملی

http://www.bahmanborna.ir/

mailto:[email protected]

لــمدخ

برای کمک به فرایند پایان نامه نویسی در متنی بسیار ساده، « شیوه تنظیم پایان نامه»خالصه و کوتاه تنظیم شده است تا دانشجویان بتوانند به سرعت از قواعد نگارش و تنظیم

ی کار را با استاد راهنما و مشاور خود پایان نامه، در گامی آغازین، بهره برده و سپس دنباله .تکمیل نمایند

کتاب نخست، با همکاری و کمک دوست : اند مطالب این کار در دو کتاب تنظیم شدهگرامی، جناب آقای دکتر جواد نکهت به انجام رسید، و کتاب دوم نتیجه زحمات ایشان است،

.کنم که موجب غنای بیشتر کار شده، و من از ایشان برای این زحمت، سپاسگزاری میدر اراک به صورت افست چاپ شد سپس با کمی تغییرات 1971در سال این کتاب ابتدا

صفحه به چاپ رسید و مجدداً 092توسط انتشارات ذره بین در اراک در 1975در سال صفحه توسط نشر همیار کرمان چاپ و منتشر 076در 1978نسخه تکمیل شده آن در سال

.گردید

ویرایشی نو و کامالً جدید و با تعداد صفحات اکنون این کتاب با اصالحات زیرساختی و با« شیوه تنظیم پایان نامه»گردد امید است انتشار نوین کمتر به عنوان چاپ اول عرضه می

. کوششی در راه گسترش رویکردهای گوناگون در این رشته به شمار آیدزحمت این چاپ و نشر، که چاپ نخست با ویرایش جدید است، را مدیریت محترم

.شود تشارات بهمن برنا بر عهده گرفتند، که از عالقه و لطف ایشان سپاسگزاری میان

تنهایی. ا.ح

کرج، مرداد نود[email protected] [email protected] hatanhai.blogfa.com



تـــفهرس 11 ...................................................................................................... یسینو نامه انیپا ی وهیش نخست کتاب

11 ............................................................................................................. ینظر شناسي روش کمی ی پاره

11 ---------------------------------- شـناخت ـای معرفـت شناسي کیالکتید یکم جستار

16 .................................................................................................................................................. ندانستن و دانستن تقابل

11 ---------------------------------------------------- شناسي روش دوم جستار

13 ................................................................................................................................................................................ روایی

01 ................................................................................................................................................................................ اعتبار

01 ........................................................................................................................................................ شناخت شناسی تقابل

00 .............................................................................................................................................................. مسأله حلّ روش

51 ........................................................................................................... پژوهــش یها روش دوم ی پاره

52 -------------------------------------------------- پژوهش ساختار سوم جستار

07 ............................................................................................................................................................... پژوهش موضوع

07 ................................................................................................................................................. پژوهش موضوع ویرایش

99...................................................................................................................................... نیآغاز کردیرو کمی فصل

99 .............................................................................................................................................................. عنوان یب مدخل

99 ...............................................................................................................................................................مطالعاتی نهیشیپ

95 ....................................................................................................................................................................... مسأله بیان

96 .................................................................................................................................................................. مطالعه اهداف

97 .................................................................................................................................................................. مطالعه تیاهم

97 .............................................................................................................................................................. یشناس اصطالح

93........................................................................................................................................ ینظر کردیرو دوم فصل

93 ....................................................................................................................................................................ینظر اتیادب

92 ................................................................................................................................................................ ینظر چارچوب

92 ...................................................................................................................................................................... ینظر مدل

92 ......................................................................................................................................... پژوهش( پرسشهای) فرضیات

99 ..................................................................................................................................... (پرسشها) اتیفرض یساز خوشه

99 .................................................................................................................................................. مطالعاتی( حدود) گستره

95 ............................................................................................................................................................... مطالعاتی برهان

97 ....................................................................................................................................پژوهش کردیرو سوم فصل

98 ................................................................................................................................ پژوهش( رویکرد یا رهیافت) رسش

50 ................................................................................................................................................................... پژوهش طرح

58 ........................................................................................................................................................ یانکشاف طرح -10

53 ....................................................................................................................................................................... تحقیق فن

53 .......................................................................................................................................... تاریخی رسش در تحقیق فن

60 ..........................................................................................................................ارزشی و یپیمایش رسش در تحقیق فن

69 ................................................................................................................................................................ پرسشنامه انواع

65 ..................................................................................................................................... پرسشنامه سؤاالت نگارش شیوه

66 .................................................................................................................................................... پرسشنامه اجرای شیوه

68 ................................................................................................................................................................... مصاحبه انواع

72 ........................................................................................................................................ مصاحبه سؤاالت نگارش شیوه

71 ....................................................................................................................................................... مصاحبه اجرای شیوه

70 ............................................................................................................................................................... مشاهده فن -9

70 ............................................................................................................................................................. مشاهداتی عناصر

79 ................................................................................................................................................................... مشاهده انواع

79 ........................................................................................................................................................ مستقیم مشاهده -1

79 ................................................................................................................................................. مستقیم غیر مشاهده -0

75 ..................................................................................................................................................... مشارکتی مشاهده -9

77 ........................................................................................................................................................مشاهده اجرای شیوه

73 .................................................................................................................................................................. یکیتکن قیتلف

73 .................................................................................................................................................................... تحلیلی طرح

81 ........................................................................................................................................................ یمحتو لیتحل طرح

81 ........................................................................................................................................................ تیموقع لیتحل طرح

80 ........................................................................................................................................................ گفتمان لیتحل طرح

80 ............................................................................................................................... هاشاخص ای میاهمف یاتیعمل فیتعر

80 ..................................................................................................................................................................... اجرایی طرح

85 ......................................................................................................................... ها داده تحلیل و ارائه چهارم فصل

85 ........................................................................................................... پژوهش پرسشهای ای فرضیات سازی خوشه -1

85 ........................................................................................................................................... پژوهش سؤاالت تدارك -0

86 ..................................................................................................................................................... ها داده یآور جمع -9

86 ..................................................................................................................................................... ها داده بندی طبقه -9

83................................................................................................................................................استنتاج :پنجم فصل

83 .............................................................................................................................................................. گیری نتیجه -1

83 ................................................................................................................................................................. پیشنهادات -0

32 ........................................................................................................................................................... (ضمائم) ها وستیپ

31 .........................................................................................................................................................................ها فهرست

31 .........................................................................................................................................................................نامه کتاب

11 ................................................................................................................ یسینو سند ی وهیش دوم کتاب

11 ------------------------------------------------------------وستهایپ جستار

35 ...................................................................................................................................................... مستقیم قول نقل -1

35 ............................................................................................................................................... مستقیم غیر قول نقل -0

36 ............................................................................................................................................................... سند ارجاع شیوه

37 ...................................................................................................................................................... :مرجع مشخصات -1

37 ....................................................................................................................................................... :فیش مشخصات -0

37 .................................................................................................................................................................... سازی خوشه

38 ......................................................................................................................................................................گیری نمونه

121 ............................................................................................................................................. یفیک عناصر یریگ اندازه

120 ......................................................................................................................................... یفیک عناصر یساز شاخص

120 ....................................................................................................................................................................... ها اسیمق

129 .......................................................................................................................................................................... ها فیط

126 .............................................................................................................................................................. یمحتو تحلیل

کتاب نخست

ی شیوه

نامه نویسی پایان

یکم ی پاره 1نظری شناسي روش

1Theoric methodology

جستار یکم

ــ ــي دیالکتیـ شناسـ

1ناختـش اـت یـمعرف

روند هستی، و . جهان هستی است یها نادانستهعلم یا دانش، دانستن میزانی از

ندانستتن از آن میان پویش زندگی نیز، همیشه و ناگزیر سیر و گذاری استت از

مهم در تعریتف انستان یها یژگیوترین عناصر و دانستن از اساسی. 2به دانستن

ی همین خصوصیت است که انستان و به دیگر سخن به واسطه. دیآ یمبه شمار

گیتری از بنابراین، آدمتی بته فراختور بهتره 3.شوند حیوان از یکدیگر متمایز می

بتین ندانستتن و ای از حد فاصل تجربیات خویش در فرایند شناخت، در مرتبه

:، بنابرایندانستن قرار دارد

میزان و . آید انسان به شمار می ویژگی نیتر مهمناخت یا معرفت مبتنی بر تجربه، ش"های خاصی از تفکر تواند در فواصل معینی، نمونه درجه این شناخت، به چند دلیل، می

یکی از این دالیل پیچیدگی جهان هستتی و واقعیتت متورد .و معرفت را نمایان سازددومین دلیل که ...ین تفاوت درجات معرفت مؤثر باشدتواند در تعی مطالعه است که می

تتوان تفتاوت ابتزار شتناخت و شود را می موجب اختالف درجات معرفت در انسان میشتود و بته ابتزار دستت تکامل یا رشد این ابزار دانست که از حواس انسان شروع می

شناخت مؤثر سومین عامل که در فرایند معرفت و ...یابد ی امروزی گسترش می ساختهآن در فرایند تمترین دقتت و یریگ کاراست، توان و ساخت ذهن بشر و چگونگی به

"4.باشد توجه می

1Dialectics of knowledge 2Awareness

وَاهللُ اَخْـرَجَکُم منـ ْ چه از حضرت لطیف آمتده کته ، واره از صورتی نادان به سازمانی عالم و دانا یعنی حرکت و فرایند رشدی اندام، پس انسان3

و از همان آغتاز نیتز فراینتد ، دانستید خداوند شما را از شکم مادرانتان در حالتی بیرون آورد که هیچ نمی: یعنی ، 3بُطُونِ اُمَّهاتنکُم التَع لَمُونَ شَی ئاً ی همتین مایته .قترارداد ( ی دریافتت قوه)سپس برای شما گوش و چشم و قلب : یعنی ، وَجَعَلَ لَکُمُ السَم عَ وَ الْاَب صارَ وَ اَلْاَفْئندَهیابد علم وجود می

وانشناسی جدید، و این معنا در ر ..لَعَلَّکُم تَشْکُروُنَگردد مزیّت بشری بر کل موجودات است و با دریافت این مزیّت است که شکر بر او واجب مییعنتی فقتدان ،...جَعَلَ لَکُـمُ : و مثبت التَع لَمُونَ شَی ئ،: به ویژه در مکاتب تفسیر گرای، مثالً در نظام فکری اریک فرُم، به معنای دو پدیدار منفی

.(Fromm, 1968, 1969 & 1975)نظام غریزه و پدیداری خود آگاهی تعبیر شده است .92 ؛3131، تنهایی -4

1

نامه نویسی شیوه پایان 11

تقابل دانست و ندانست

که دانستتن استت بی نقطه سمتکه ندانستن است به الفی خواهیم از نقطه د میفرض کنیشود که این فرایند هنگامی آغاز می. باشد حرکت نماییم بدین معنا فرایند شناخت مستلزم جنبش می

داند و ماندن انسان بخواهد بداند، بدین معنا که تا انسان نخواهد بداند و یا بدتر از آن، نداند که نمی :یا جنبشی آغاز نخواهد شدی الف برای او مفهوم ندانستن نداشته باشد، حرکت در نقطه

آن کتتس کتته ندانتتد، و ندانتتد کتته ندانتتد

در جهتتتل مرکتتتب، ابدالتتتدهر بمانتتتد

ندانستن عبور کرده و به فهم و دانستن راه یابد که ندانستتن را تواند از منطقه می آدمی هنگامی برای او معنای ندانستن، و به مراتب الف نقطهیا ندانست نقطهدر چنین شرایطی است که . نپسندد

و بودن 1های انسان، یعنی کاوشگرویژگی ترین یکی از مهم اینصورتی نامطلوب پیدا خواهد کرد و در واقع این،. پسندد ینمماندن در مقام ندانستن را است و به همین دلیل وی جستجوگر بودن آدمی از همین لحظه. آورد یمجنبش کاوش را پدید ی ولولهدر او است که شناخت میل پیوستن به جرگهیا جنبش کاوش، که همتان کتنش پتژوهش تاست که حرک ندانست نقطهنخواستن و نماندن در

: شود است آغاز می

آن کتتس کتته ندانتتد، و بدانتتد کتته ندانتتد

لنگ لنگان، خَرَكِ خویش به مقصد برساند

ای خاص به که ماندن در نقطهواهد شد، مگر اینبنابراین هیچ گاه، هیچ حرکت و جنبشی آغاز نخ به دیگر ستخن، حرکتت یتا . مدد کنش آدمی نفی گردد، و این یعنی نفی شرایط نامطلوب ندانستن

. شود، و این همان معنای نفیِ نفی در دیالکتیک شناخت است جنبش دانستن با نفی کردن آغاز می

:نمایه یک

تقابل دانست و ندانست

1Investigation

ب الف

دانستن برای حرکت و جنبش کاوش ندانستن

علم جهل

12شناسی معرفت یا شناخت دیالکتیک: جستار یکم

نیز برای پی بردن به امر شناخت ناگزیر باید از چنین اسلوب دیتالکتیکی شناسی در جستار هستی :بهره گرفت

، که همانا حرکت ذاتی و وجتوبی دنیتای ممکتن الوجتود 1دیالکتیک تکمیلی حرکت" ".2رسد شود و سپس با نفیِِ نفی به نفیِ هستنده می میاست، از نفی آغاز

طرح شده در اصل تقابل از هستی است، یعنی شناخت نیستی به مراد از نفیِ نفی، شناخت ذهنی 3.عنوان یک هستی عدمی، سپس ردّ آن در برابر هستیِ هست یا هستیِ حقیقی

بل تکیته دارد، بتدین معنتا کته فهتم و ، اصول دیالکتیک بر قانون تقاتر عامنفیِ نفی، و به بیان : 4شود متقابل آن پدیدار ممکن می یها دهیپددریافت و شناخت هر پدیداری، با شناخت و فهم

تواند بته ای ساخته شده که جز از طریق درك متقابل نمی چرا که ذهن بشر به گونه" بتل و حرکتت بنتابراین جهتان نته تنهتا در تقا . ها نایل شود شناخت و درك ناشناخته

تکاملی است، بلکه ذهن انسانی هم برای درك این جهان و روابط درونتی آن، یعنتی 5هاست آنی تقابل ها از پنجره فهم واقعیات جهانی، ناگزیر از نگاه و بررسی پدیده

"

معرفت که جریانی تکاملی و تکوینی از جهتل . ی نیستاین، از تقابل در فرایند شناخت گریزبنابرکته در فراینتد تجربته ر ییهتا تقابلاست تنها از طریق رویارویی با ا از نادانی به داناییبه علم، ی

باشد؛ زیر میحرکت و جنبش دارای اصولی چندگانه .شود یمامکان پذیر دهند یمالتف ی حرکت از نقطهاست چرا که 7حرکت و جنبش 6پویشی بودن یا فرایندی بودن اصل اول

، یلتذا بایتد در زمتان نتا مشخصت دهتد ینمبه ناگهان ر واست ی ب مستلزم طی طریق به نقطه .طی نمودمسافت مشخصی را

ی حاصل شود اما موجتب که جنبش انتظار داشت توان ینمو بنا بر آن باشد دومین اصل تغییر میبنتا بتر اصتل ایتن ا کهآن ج ی الف و ب مماس بر هم باشند، از نقطه ، حتی اگر دوتغییرات نگردداشتد، و هتیچ گتاه التف، ب ب ی ب همیشته ب متی ی الف، همیشه الف است، و نقطته همانی، نقطهب، که با استفاده از اصتل تقابتل فهمیتده نقطه الف و رسیدن به نقطه بنابراین عبور از نخواهد شد،

ی مغایر یکتدیگر ف و ب دو نقطهی تغییر امکان پذیر است، چرا که ال ، تنها و تنها به واسطهشود یم

1 Compelementary dialectic

پیشین 2 الالهقدرت وجودی خدایان دروغین ردّ گردد و اقرار به نفی گردد، یعنی نیستی نفی،شود که نیستی یا ی ممکن مییز زمانشناخت هستی خدا ن 3

. شود ی و ردّ نیستی منجر میایست که به اثبات هست این نفی، اثبات گردد ، اال اهلل،ی احدی شود، پس آنگاه یگانهو همه بتر ایتن آیتت ، باشد مقدور می ها آنی شناخت ضدهای یعنی شناخت پیدا کردن به اشیاء به واسطه، 4تُع رِفُ االَشْیاء بِه اَضْدادنها چرا که 4

و ، ما شما را از مترد و زن آفریتدیم ، یعنی ای مردم، 4عُوباً وَ قَباَئلَ لَتَعارَفوُایا اَیُّهَا النّاسُ اننّا خَلَقْناكُم من ْ ذَكَر وَ اُنْثي وَ جَعَلناكُم شُ ؛استوار است که ؛تا با یکدیگر شناخت متقابل حاصل کنید، ها گردانیدیم ها و قبیله شما را در ملت

73پیشین؛ 56 Processual 7 Motion and movement


تفکیتک و این یعنتی باشند میمغایر با یکدیگر به میزانیهم باز هستند، حتی اگر مشابه هم باشند . یافتگی یا تغییر برآمده از آن

هاست و این هر دو چه حرکت خود مبتنی بر تغایر صور هستی مصوّر هستی هستنده"مبتنی بر تغتایر و ، خود حرکت نیز به نوبه( پس) ...با هم همراه و الزم و ملزوم هستند

"1.دگرگونی در زمان و مکان است

بی نهایت نقطته ی ب ی الف تا نقطه ستان، از نقطهبنا بر استدالل زنون، فیلسوف الئاتی یونان بار توان د عبور کرد، و به لحاظ زمانی و مکانی، در هر لحظه فقط می ها آنوجود دارد که باید از تمام

هر واحد مکانی یا زمتانی بتا دیگتر مکتان و اینبنابریا در یک آنِ زمانی حضور داشت، یک مکان .غایر، تخالف و یا تضاد قرار داردزمان، در حاالتی از ت

شود که فرد پژوهشگر، با نیّت عملتی پس جنبش حیات و کنش پژوهش آدمی هنگامی آغاز میی دانستن گام بردارد که در این میتان، دخول به حیطهخویش در صدد خروج از مرزهای ندانستن و

گیتری از اصتل تقابتل در فراینتد شتناخت، در کتاهش های مختلف و با بهتره با برخورد با موقعیتی برخورد با موقعیت عینتی را این پدیده. نماید های خویش کوشش می ها و افزایش دانسته نادانسته

طی آن برای شتناخت و تیب هستیِ آدمی فرایندی است که بدین تر. گوییم می 2در اصطالح، تجربه . افتد حرکت از ندانستن به سمت دانستن، در تکاپویی تجربی می

هتای ناشتناخته بنابراین هستیِ آدمی، خود فرایندی از کسب معرفت و آگاهی نسبت به موقعیتت زنتدگی ختویش استت، بته ه باشد، و از آن جا که آدمی ناگزیر از کسب اطالعات الزم جهت ادار میبرنامه ریزی در پی کسب برخی و گاه فراتر از روال طبیعی و با اختیار و ای طبیعی گاه به گونه ناچارتوان حقیقت جویی یتا واقعیتت یتابی این فرایند را می. دارد ام بر میتر گ های اضافی ها و آگاهی داده

ای آدمیتت در فراینتد زنتدگی ختویش، بر این اساس هر فردی به میزان تحقق معنت . نامیدپژوهش 3.های آگاهی است ها یا گونه و کسب اطالعات، داده ناگزیر از شناخت

75 ؛پیشین -1

2 Exprience

ای استت کته در که پژوهش به معنای کندوکاو نمودن هستی برای رسیدن به شناخت درست از واقعیت است، و واقعیت نیتز هستتی آن جااز 3 هتا بته شود که پژوهشگر را از نادانستته ، پس شناخت و پژوهش چون فرایندی از کندوکاو انسان تعریف میکار بر پژوهشگر معلوم نیستابتدای

ف پتژوهش دانستته هتای متتراد به همین معنا هست که تحقیق یا حق پژوهی از جمله واژه. کند میالح حقیقت نزدیک وقایع راستین یا به اصط .شده است

جستار دوم

1شناسي روش

:کند بررسی گوهر شناخت، پژوهشگر را با سه پرسش رو به روی می میزان توانایی شناخت انسان از جهان هستی .3 دسترس بودن و شناخت پذیری جهان هستی رمیزان پیچیدگی، د .9

های شناسایی گری شناسنده و کفایت ابزار و اسلوب میزان شایستگی شناخت .1

گیرنتد، ماننتد های روش شناختی انجام می ها و پارادایم ها در مدل کدام از این پرسشبررسی هر شناستی ، پتارادایم روش 3دیتالکتیکی شناستی ، پتارادایم روش 2پایداری گرایتی شناسی پارادایم روش

امتا . گیترد انجتام متی 5این بررسی در جستتاری بتا عنتوان روش شناستی . ها و مانند این 4پدیداری، فنتون و 7، طترح پتژوهش 6اجراء و انجام هر پژوهش و انتخاب رویکرد یا رسش پژوهشچگونگی ، جستتاری نامه ریزی زمانی فراینتد روش پتژوهش ها و بر داده 9، طرح تحلیل8های مطالعاتی تکنیک

.شناخته شده است 10های پژوهش گونه گون است که با اصطالح روش، متوازین و هتا متالك آن فتراهم آوردن اصتلی ای پژوهش، چارچوبی است کته وظیفته ه روش

معیارهای تجربی، ابزارهای بررسی موضوع و تنظیم عناصر مهم در موضوع مطالعه است تتا بتتوان .شرایط فراهم آوری روایی و اعتبار را هموار کرد

روایي روایی به معنی روا و شایسته بودن چیزی که بتوان به آن تکیه کرد و درستتی و استتواری آن را

:تأمین کردسه شرط ذیل احراز با توان میرا روایی . پی در پی تجربه کرد، چیزی قابل اتکا

1 Methodology 2 Positivistic paradigm 3 Dialectic paradigm 4 Phenomenological paradigm 5 Methodology 6 Research approach 7 Research design 8 Research teckniques 9 Analytical design 10 Research methods

5


1عینیت در برابر ذهنیت -1

معانی خاص، مطابق ذهنیات شخصی خودشان دارد، در چنین حتالتی مفاهیم، برای افراد مختلفیتا ،شود، اعم از اینکه آن مفاهیم مجرد باشند، مثل سیمرغ، الهته، شتیطان شرط روایی حاصل نمی

، و همچنین مفاهیم فیزیکتی مثتل آب، اتومبیتل، ستتاره و م اجتماعی مثل کار، اُلفت، دوستیمفاهیرا اندازه گیری نماید، چرا کته در ذهتن هتر ها آنکه پژوهشگر بتواند مفاهیمی نیستند ها نیا. غیره

مفهتومی و دهد بنابراین همگان یک برداشت شخص، معنای خاص و مطابق ذهنیات آن فرد را می . ندارندرا معنایی مشترك از آن

ایتد های بته کتار رفتته در آن ب پژوهشگر باید توجه داشته باشد که تمامی مراحل تحقیق و واژهبه معنتای ثابتت و بایستی بتوان با کمک مفاهیم به بیان دیگر. زم را داشته باشندروایی یا پایایی ال

تتوان از کلمتات و جمالتتی استتفاده میبرای این منظور . از یک واژه دست یافتای مشخص شدهدر . 3ر باشتند و ارتبتاط پتذی 2بلومر اشاره پذیرباور یا به که معنایی مشخص برای همگان باشد نمود

صورتی که تحقق چنین امری امکان پذیر نبود، پژوهشگر موظف است معنای مورد نظر پتژوهش را .یا اصطالح خاص و مشخص تعریف کند با یک واژه

موضوع پژوهش بتود، پژوهشتگر بایتد منظتور رضایت افراد در حی كاربرای مثال اگر بررسی اشتت پوشش پژوهش، یک برد تحته تمام جمعیت خویش را از رضایت عینیت بخشد، به طوری ک

شت ختاصِ ذهنتی ها بردا در غیر این صورت هر کدام از پرسش شونده معنایی را از آن داشته باشندوری نصیب چندانی نبرده رضایت ندارد، دیگتری بته لحتاظ یکی چون از بهرهخود را خواهند داشت

دم دسترستی بته منتزل ستازمانی رضتایت موقعیت مناسب شغلی رضایت دارد، فرد دیگر به علت ع کننتد ، رضایت یا عدم رضتایت ختویش را عنتوان متی به دالیلی دیگربنا ندارد و اشخاص دیگر نیز

، موضوع مورد مطالعه است یعنی رضایت افتراد در حتین شود میبنابراین آنچه که کمتر توجه به آن . شده است اخذف افراد در واقع موضوع پژوهش مطالعه نشده بلکه ذهنیات مختل! کار

صراحت در برابر ابهام -2

ر طول فراینتد پتژوهش های تحقیق و حتی د هایی که در عنوان تحقیق، فرضیات یا پرسش واژهباید برای همگان معانی روشن و واضح داشته باشند و هیچ گونه ابهام معنا شناختی شوند مطرح می

از روایی الزم برخوردار نیست چرا کته صتراحت مطلقنرخ رشد مثالً بررسی ها موجود نباشد در آنیعنی موقعیت مکانی و زمانی در آن قید نشتده و معلتوم بوده و ایهاماتی را در خود دارد الزم را فاقد

بنتابراین و زمانی به بررسی گرفتته شتده استت ی مکانی نیست که نر رشد مطلق در چه محدوده .د بودنزم برخوردار نخواههای گردآوری شده نیز از روایی ال داده

1 Objectivity versus subjectivity 2 Indicable 3 communicable

51های پژوهش شناسی و روش روش: جستاردوم

تکرار پذیری و پایداری -3

ی زیر پوشش تحقیق به درستی شناسایی شده و به پژوهش در آید، الزم است برای اگر محدودهانجتام بیشتراگر در تحقیقاتی که برای بار دوم یا . صحت نتایج حاصله، مجدداً تحقیق صورت پذیرد

در باشند بدان معناست که پژوهشتگر داشته نتایج اولیه با ت زیادیشوند نتایج کسب شده مغایر میتغیرهای ناخواسته یا متغیرهتای ناشتناخته را کنتترل تحقیق اول یا تحقیقات بعدی نتوانسته است م

ان انجتام کسب روایی در این باب هنگامی میسر است که امک. واقعی نخواهند بود جینتاو لذا نماید .دفعات موجود باشدبه آزمایش یک یا چند پدیده

اعتبارشتود به جریانی اطالق می مندی، صدق و صحت در فرایند پژوهشاعتبار، درستی، راستی، ارزش

چته بستا . نماید که از پیش مشخص شتده استت و کندوکاکه در طی آن پژوهشگر همان اموری را فراینتد پتژوهش کند لیکن در قیق میای آغاز به تح جستجوگری که به دنبال کشف یا اثبات پدیده

میـاان رشـد مثالً به جای بررستی . نمایند وی را از مسیر قبلی خارج می یتر توجهموضوعات قابل

. پردازد در یک جامعه می علل سیاسي رشد تورمبه بررسی تورم شود که موضوع اصلی تحقیق مورد کنکاش و پیگرد قترار گیترد و اعتبار تحقیق وقتی فراهم می

هتای تحقیتق های مختلتف در روش به همین لحاظ اسلوب. موضوعات مختلف نه پراکنده روی درنتایج هر چه رواتتر و معتبرتتر ارائته هش بتواند با دقت و ظرافت بیشتریاند تا فرایند پژو طرح شده

برای کسب اعتبار تحقیق ضروری است که در هر گام از مراحل مختلتف، پژوهشتگر از ختود . دهددر پاسخ به این سؤال است که كند؟ كنکاش ميمطالعه را موضوع مورد ،آیا پژوهشسؤال کند که

هتای خواسته یا ناخواسته در چارچوب اصلی تحقیق پرهیز شده و پژوهش از آستیب یها زگاهیگراز .معرفتی مصون خواهد ماند

شناخت شناسي تقابلای از نادانی و ابهام الهکند که موضوع مورد مطالعه در ه ای آغاز می از آن جا که پژوهش از نقطه

شود که در شناخت واقعیت تجربی پوشیده شده است، فرایند تحقیق به عنوان کندوکاوی تعریف میتر نستبت بته گذشتته و ستازگارتر نستبت بته واقعیتت موضوع مورد مطالعه، ما را به دانستن روشن

.رهنمون باشدی ای حتاکی از رابطته اثبات فرضتیه پس پژوهش فرایندی نیست که در آن پژوهشگر خود را در

هایی جدا شده از متن دنیای تجربتی کنتد، گرایی و واقعیت هایی از جزم ونهمیان چند متغیر درگیر گ روند اصتلی تحقیتق چرا که در ردّ یا قبول چند فرضیه و یا شناخت روابط احتمالی میان چند متغیر،


ی مفروضتات و پتیش باورهتای قبلتی حتوزه شتناخت تحقیتق در محتدوده شده و در واقعمحدود .از واقعیت دور افتاده و مهجور باشنداین مفروضات و چه بسا کند حرکت میپژوهشگر

پژوهش عبارت از کندوکاوی در شناخت واقعیت و دنیای تجربی استت کته متا را بته حقیقتدر یرون از ذهنیت پژوهشگر است مدد کنتد، و چته کشف هر چه بیشتر آنچه که در واقع هست، و در ب

دهد، هیچ گونه حس و شتناختی نستبت بته آن که پژوهشگر انجام می شناسی بسا فرضیات و متغیر .نداشته باشد

مبتنتی بتر جنتبش علمتیِ هنگتامی به همین دلیل است که گورویچ، جامعه شتناس فرانستوی . که در آن هر گونه پتیش بتاوری از واقعیتت کنتار رفتته باشتد داند گرایی شدید را درست می تجربه

های ارزشی و گرایشی، در واقعیتت ختارجی بنابراین به باور هوسرل باید واقعیت را عاری از قضاوتشناستان مترتن از دیگتر جامعته . ریف از پیش تعیین شده مطالعه کترد آن و جدای از هر صفت و تع

هتای ترین مختصات کارکرد پژوهش، گذار از ختالل فراینتد ز مهمشود که ا کایی نیز بر آن میآمری .و نوپردازی نظری و باز میزانی است یابی شگرف

روش حلّ مسألهدر هر سه فرایند ذکر شده، پژوهشگر به دنبال روابط و وقایعی است که هیچ گاه در تخیّل نظری

بنابراین در این گام از تحقیتق، . ودیافت نش ها آنو فرضیات و متغیرهای ذهنی پژوهشگر، نشانی از ستپس در فراینتد کشتف، شتود هر شاخه از علم تعریف میمسأله در حدود مفاهیم معیّنِ موجود در

ود و این یعنتی های واقعی دنیای تجربی پیدا نم تا موضوع پژوهش را در میان صورت شود سعی میبتر ایتن استاس، . در پشت مفاهیم معیّن و در دنیتای تجربتی گر حساسجستجو و کنکاش مفاهیم تبیین گانه ششو هربرت بلومر گانه پنج، جان دیویی این گذار را گذرد یمفرایند پژوهش از سه گذار

:اند شدهدر جدول زیر هر سه رویکرد تلفیق . اند کرده

مراحل اجرایی پژوهش: جدول یك

مراحل

فرایند اجرایي اجرایي به تفکیک فصولمراحل گذار

کشف فرایند و سوابق آن، اهداف و اهمیت مطالعهمسأله شناخت و تعریف :فصل اول اول

ها یا فرضییات ادبیات نظری، چارچوب، مدل، پرسش :فصل دوم دوم

وارسی فرایند تنظیم روش پژوهش :فصل سوم سوم

ها گرد آوری و تجزیه تحلیل داده:فصل چهارم چهارم

بازپروری نظری فرایند (ها پاسخ تجربی به پرسش) استنتاج :فصل پنجم پنجم

(بازنگری روابط نظری و عملی) ها توصیه :فصل ششم ششم

51های پژوهش شناسی و روش روش: جستاردوم

ها و مجهوالت به دنیای شناخت تواند به عنوان کندوکاوی از نادانسته بنابراین فرایند پژوهش میطلوب را بترای ایِ نام های مسأله مجهوالت، موقعیتها و وقایع راستین تعریف شود و چون نادانسته

توان نتیجه گرفت که حق پژوهی یا تحقیق، همیشه از برخورد بتا موقعیتتِ می کند انسان فراهم میکنتد و تحقیتق را معنتا می گردد، چه ندانستن است که انسان را به دانستن شایق ای آغاز می مسألهفرایند پژوهش را فراینتد حتل مستأله مانند جان دیوییعلت است که برخی به همین دو بخشد می .نامند می

توان بته عمتل گرا می بنا بر استنباط و اقتباسی که از طرح پیشنهادی جان دیویی، فیلسوف عملیابد که پژوهشگر با واقعیتی روبرو شود که در باب تبیین و آورد، روش تحقیق زمانی موضوعیت می

ای طرح شود که حل آن تنهتا آن موضوع برای وی هم چون مسألهتشریح آن دچار مشکل شده و :گیرد بدین سیاق روش شناخت در پنج گذار شکل می. گردد در انجام فرایند تحقیق ممکن می

بیابد، الفاولین گام از شروع تحقیق هنگامی است که فرد خود را در نقطه : برخورد با مسأله -3 .ی دانستن است بنماید که حیطهرا ب قصد رفتن به نقطهرز ندانستن، و و این یعنی همان م

از آن جا . های خام و تجربه نشده به مسأله مورد تحقیق یعنی پاسخفرضیه : تشکیل فرضیات -9ای در جهل مرکب نیست و در قلمرو تجربیات خویش همیشه پتیش که هیچ انسانی در هیچ مسأله

هتایی ابتتدایی، ختام و ای قادر است پاستخ رابر هر مسألهبه ناگزیر در ب هایی را به همراه دارد فرضهتایی ای را تدارك ببیند، باید پرسش در صورتی که پژوهشگر نتواند فرضیه. آزمایش نشده ارائه دهد

.کند طرح نماید که احتماالً او را به شناخت مسأله راهنمایی میهتای های طرح شتده، بایتد داده شبا توجه به فرضیات یا پرس: ها گردآوری اطالعات یا داده -1

.دنهای مختلف استخراج و جمع آوری شو مناسب، درخور و کافی از موقعیت

ها محک زده شده پس آنگاه بایتد بتا در این گام روایی و اعتبار داده: ها تجزیه و تحلیل داده -4های پتژوهش را در فرضیات و پرسش ها، تجربه و آزمایش و تحلیل کمّی و تئوری هر کدام از پاسخ

. مورد سنجش قرار دادمیزان واقعیت

شتود، ختواه آن نتیجته دل ای است که حاصل می آخرین گذار روش تحقیق نتیجه: استنتاج -7ی چنین فرایندی را بایستی در شترایط مختلتف بتاز بدیهی است نتیجه. خواه باشد و خواه نامطلوب

. ن به دست آیدآزمونی کرد تا درجه روایی و اعتبار علمی آ

دوم ی پاره

1ی پژوهــشها روش

1 Research methods

جستار سوم

ساختار پژوهش

موضوع پژوهش

برخورد با مسأله و تمیز و بازشناسی آن به عنوان یتک در هر پژوهشاولین گام

وضوع پژوهش درستت تشتخی اگر عنوان یا م لذا ی قابل شناخت است پدیده

متبهم بتوده بنتابراین فهم پژوهشگر از موضتوع پتژوهش نادرستت و داده نشود

و بته نتاگزیر انتختاب روش شتود مطالعه و بررسی به ایهام و ابهام کشتیده متی

و سرانجام نامناسبی را در نتایج پتژوهش یز دچار اشکال خواهد کرداسب را نمن

.در بر خواهد داشت

با کمی دقت و توجه مشخ خواهد شتد کته آنچته امتر پتژوهش را از همتان

د فهم روشن از موضوع، و ابتدای کار به بیراهه برده است نبود نظم متناسب، نبو

.ش بوده استنبود روایی و اعتبار در فرایند پژوه به مراتب

خشتتتت اول چتتتون نهتتتد معمتتتار کتتتج

رود دیتتتتوار کتتتتج تتتتتا ثریتتتتا متتتتی

ویرایش موضوع پژوهش

ان موضوع تحقیق باید آنچه را که در برخورد با مسأله به عنو به موضوع پژوهش یابی دستبرای سپس آن را بتا ویترایش تبتدیل بته موضتوع در نظر گرفته شده در قالب موضوع خام فرض نموده

:برای این کار از دو مسیر باید عبور کرد. ودتحقیق نم

1(سازی اتی)تدقیق -1

به . ن شدن و تیز کردن استتدقیق در لغت به معنای دقیق گردانیدن، نیک نگریستن، باریک بیو دقیق نمودن موضوع ترین کار پژوهشگر در آغاز پژوهش، قطعی کردن پروفسور بلومر عمده گفته

"میخ کوب"ی کار است، ایشان برای این منظور واژه . برد کردن یا ثابت کردن را به کار می 2

1 Sharpenning 2 Nailing down

1


گیرد و برای حذر از پراکندگی باید موضوع سازی، به لحاظ تقابلی در برابر پراکندگی قرار می زتیمتیخ کتوب کترد و آنگتاه از میتان و مفاهیم به کار رفته در آن را تا حدّ ممکن خُرد و ریز یا تیتز و

بدین ترتیب نه تنها عنوان پژوهش از پراکندگی مصتون خواهتد . عناصر موجود دست به انتخاب زدماند بلکه پژوهشگر را دقیقاً به اصل موضوع هدایت خواهتد نمتود و از گستترش تفکترات جنبتی و

.ایجاد شرایط احساسی و عاطفی شدیداً جلوگیری خواهد کرد

آن را ،را به عنوان موضوع خام در نظر گرفته و با تدقیق کردن علل مهاجرتبررسی البرای مثهتای بته کتار رفتته در آن، یعنتی برای این منظور ابتدا باید واژه. کنیم تبدیل به موضع پژوهش می

:مهاجرت و علل آن را تا حدّ ممکن تیز و میخ کوب کنیم

تدقیق انواع مهاجرت :2نمایه

برون کوچ درون کوچ

مهاجرت

روستا به روستا

شهر به روستا

خارج کشور به روستا

شهر به شهر

روستا به شهر

به خارج از کشور شهر

به شهر خارج از کشور

به روستا خارج از کشور

51ساختار پژوهش : جستارسوم

تدقیق علل مهاجرت :3نمایه

توان خیلی بیشتر نیز خُرد نمود، لیکن باید در نظر داشت که این کتار بتا را می 1و 9های نمایهمناستب و درختور موضوع تحقیتق شده تا به دور از پراکندگی، و خُرد ریزپژوهش توجه به ضرورت

. پژوهش انتخاب گردد

تتر روشتن هتا آنتر باشتند، آزمتون پتذیری ها اختصاصی هر اندازه مسایل یا فرضیه "در حتالی کته . شتود تمتام متی هتا آناما این کار به بهتای مبتتذل شتدن .خواهد بود

توانند مسایل گسترده و کلی را مورد بررسی قترار دهنتد زیترا بترای پژوهشگران نمیبته شتوق اینکته . مبهم و کلی خواهنتد بتود های پژوهشی معموالً بیش از اندازه اقدام

رشد آموزش متوسطه

رشد فرهنگ مادی

ای آموزش فنی و حرفه

وجود آموزش عالی

ای اصالت قومی قبیله

سیاست حاکم بر منطقه

وجود سنت گرایی

اقتصاد خانوادگی

ای اقتصاد منطقه

شغلی اقتصاد

امکان تحرك اجتماعی

دسترسی به شغل مناسب

برتری رفاه اجتماعی

سیاست حاکم بر کشور

آموزشی اقتصادی

فرهنگی اجتماعی

سیاست

علل


دهند که ممکن استت معنتای بتوانند مسأله را قابل بررسی کنند آن را آنقدر تقلیل می ."1واقعی آن به کلی از میان برود

بته . مودو ریز ن خرد رابنابراین برای پرهیز از مواجه شدن با چنین مشکلی باید موضوع پژوهش هتای پرستش نمودن کوب کرد، مثل طرح توان موضوع را تدقیق یا تیز و میخ دیگری نیز می شیوه

ی پاسخ توان به طرح پرسش و ارائه می مهاجرتمثالً برای بررسی ،های مناسب آن و پاسخ مختلف :پرداختبه شکل زیر

پاسخ پرسش موضوع خام

مهاجرت

جوانان برای چه کسانی ؟

فارس استان در چه مکانی ؟

رفاه اجتماعی برای چه منظور ؟ مهاجرتتدقیق :4نمایه

2كردن ایا خرد و ری (سازی زمر)تحدید -2

آن چیتز حتدود تعیتین ستازی و زیا مر نوردحدّ چیزی را پدید آمرز و تحدید در لغت به معنای نمتودن و مشتخص رد و منظتور از آن کوچتک گی ل با گستردگی و پراکنش قرار میاست و در تقابی و پراکنش بیشتری برختوردار در واقع هر چه موضوع کار از گستردگ. ی کاوش است کردن گستره

ریز کردن موضتوع و سازی و خرد زبرای مر .شود یمامکان آسیب رسانیدن به پژوهش بیشتر باشدموضـوع علـل مثالً برای تحدید ، گیرد ری زمانی، مکانی و نظایر آن بایستی مورد توجه قرا محدوده

ان و کت می با سؤاالت کِتی و کجتا محتدوده اقتصادی مهاجرت روستاییان منطقه الف به شهر ب : شود یمتر زبدین ترتیب موضوع مورد بحث ری و دهآور ان را به دست مز

حاشیه غربتی فراهان به منطقه روستاییان ابراهیم آبادمهاجرت بررسی علل اقتصادی 36و 56 دو دههاراك در شهرستان

لحاظ دستوری کامتل، بته طتوری کته تمتام بهعبارتی است صریح و روشن و موضوع پژوهشتتوان گفتت بدین ترتیب می. ی یک جمله کامل را به استثنای فعل در خود داشته باشد اجزاء الزمه

ی نشتان دهنتده اشت که عبارتی روشتن و هنگامی موضوع پژوهش اعتبار و روایی الزم را خواهد د .ای زیبا و تکان دهنده و عاطفی موضوعی ریز و میخ کوب شده باشد، و نه لزوماً جمله

هتای تحقیتق بته رسد که عناوین و موضوع به نظر میمعموالً چنین در جریان ویرایش موضوع :های زیر مثل موضوع شود بیان می3نحوی از انحاء به شکل مدل علّی

79کرلینجر؛ -1

2Narrowing down 3Casual model


ر تهراند ها خوابعلل ظهور کارتن

سال اخیر در ایران 96عوامل گسترش دختران فراری در

سال گذشته 7علل افزایش طالق در خرم آباد طی

نادر شاه افشار علل ظهور و سقوط

چگونگی پیدایش گازهای صنعتی

های ذوب آهن تأثیرات اکولوژیکی در اطراف کنورتورهای کارخانه

نر رشد اعتیاد در نیمه دوم قرن بیستم

های دوران قبل از دبستان در افزایش راندمان دوران دبستان یرات آموزشتأث

بررسی رضایت کارگران از شغل و تأثیر آن در افزایش سود دهی کارخانجات

ای است کته وجتودش پدیده یک سو ی یک جریان توجه خاص داردمدل علّی معموالً به دو سوی پیشتین ای است که بته دلیتل همتان پدیتده هدشود و سوی دیگر پدی باعث ایجاد امر دیگری می

تتام یتا مثل ممکن نبودن استقراءِ ز مدل علّی به دلیل معضالت فلسفیمعموالً ا. ه استشکل گرفت شناستی تر مدل علّتی را در اصتطالح ناهمگنی گوهر علت و معلول، چشم پوشی شده و معنای ساده

، 4و وابستته 3و سپس در مدل متغیرشناسی و با تعیین دو متغیّر مستقل 2انگیزه و پاسخ، 1رفتارگرایانه .5اند بستههمان مدل علی را به کار

1Behavioristic 2Stimula-responce 3Independent variable 4Dependent variable

شناسی نظری، فصل هشتم، تنهایی، جامعه: برای بحث بیشتر نک5

فصل یکمفصل یکم

رویکرد آغازین

های الزمی استت مینهوهش در فصل یکم شرح مقدمات و زترین کارکرد پژ مهم

که رویکرد انجام فرایند پژوهش را برای پژوهشگر و خوانندگان بعتدی پتژوهش

کته هرکتدام ساختار این فصل از چنتد بختش زیترین . سازد روشن و آشکار می

.رسانند تشکیل شده است ای را به انجام می کارکرد ویژه

عنوان مدخل بي

برای ،ای به شکل مدخل بدون عنوان نیاز هست گونهدر شروع هر یک از فصول تحقیق، مقدمه این منظور الزم است پژوهشگر در شروع هر فصل اجماالً در حدّ یتک پتاراگراف منظتور ختود را از

علل افاایش جرم در بررسي : مثالً اگر موضوع تحقیق این چنین باشد. انجام پژوهش توضیح دهد

تتوان ایتن گونته در این صورت در مدخل متی اخیر ی در دو دههمناطق روستایي استان مازندران :نوشت

را در علل افزایش جرم در مناطق روستایی استان مازندران این پژوهش در نظر دارد »مدت بیست سال اخیر به بررسی بنشیند، برای این منظور پتژوهش قصتد دارد تتا بتا

های گونی شیوهبه تغییرات فرهنگی، دگراستانی و رجوع چندگانه رشدهایمراجعه به هتای زنتدگی، امیتد بته اشتغال جوانان، شانس، مسایلی نظیر زندگی و تورم اقتصادی

قاچاق، زندگی، امکان همسر گزینی ساده، رشد یا کاهش کشاورزی، وجود مواد مخدر، «.مورد مطالعه قرار دهددر منطقه و مسائلی از این قبیل را

مطالعاتي پیشینه

محقتق بایتد بته تحقیقتات گیترد و با تاریخچه مطالعاتی شکل میاولین گام عملی هر پژوهش به صورت رستمی باید ها آنتشابه موضوعی با پژوهش خودش دارد و البته که ی مراجعه کند پیشینمطالعتاتی چنتد هدف از نگتارش تاریخچته توان گفت در واقع می. باشندعلمی انجام شده کامالً و

: یر استنکته ز


پژوهشی انجام شده است یا خیر؟ در صورتی که انجام ،تحقیق یا تا کنون پیرامون موضوعآ -3 شده، در چه سطحی صورت گرفته و همچنین به چه نتایجی دسترسی پیدا کرده است؟

اند؟ یا کدام یک از فرضیات یا ن قبلی با چه مشکالتی مواجه بودهابررسی شود که پژوهشگر -9و تنگناهای تحقیق چه بوده و ها ها قابل آزمایش یا متناسب با عنوان نبوده است؟ محدودیتپرسش

اند؟ در چه مقطعی از تحقیق به وجود آمده

ن قبلی شود که معمتوالً در پایتان فصتل پتنجم ذکتر اهای پژوهشگر توجه خاص به توصیه -1 . نمایند می

هتای پژوهشتگران ست که با توجه به تجربهتوان گفت هدف از تاریخچه مطالعاتی این ا پس میشتود تتا های پژوهشگران موجتب متی در واقع توصیه. انتخاب شود تحقیقپیشین راه صحیح برای

پتیش پتژوهش ، از موانع و مشکالت احتمالی کته بتر ستر راه ضمن بررسی موضوع تحقیق محقق . دکنآید پرهیز می

،اطالعاتی اعم از دانشگاهی یها بانکها و تابخانهکتوان به برای دسترسی به تحقیقات قبلی میمثالً اگتر ند،هست پژوهش موضوعبا مشابه بود که عناوینی و در پیرجوع کرد اینترنتی و نظایر آن

هایی تواند پژوهش تحقیقات مشابه می باشد بررسي رشد تیز هوشان در استان کرمان موضوع تحقیق : این چنین باشد

کنونیبررسی افزایش تیز هوشان در استان تهران در دهه های دانشجویی هوشان و احراز کرسیمیان تیز رابطه موقعیت تیز هوشان ایران در جهان

در فصتل اول یعنتی بایتد شتود مطالعته هتا آنبا نگرش انتقادی محتویتات فصتول باید سپس داده شود آنگاه در فصل دوم ادبیات، ارچگونگی طرح مسأله، اهداف و اهمیت مسأله مورد بررسی قر

مورد استتفاده در فصل سوم روش مدل نظری و همچنین فرضیات پژوهش مطالعه شده، ،چوبرچافنون پژوهش و طرح تحلیل آن شناسایی شده و آنگاه در دو فصتل ،در تحقیق اعم از رسش، طرح اً درو نهایتت شتده تقادی قترار داده مورد بازخوانی اننتایج تحقیق ها وبعدی چگونگی گردآوری داده

در آختر و شتود ه اعتبار تحقیق سنجیده شده و قبولی یا مردودی فرضتیات محتک زده نتایج حاصل در این صتورت ماند، نباید از نظر دور باست که مطالبی نیتر مهمیکی از نیزپیشنهادات پژوهشگر

خواهتد اعتبار و روایی تحقیتق مشتخص و میزان میزان دسترسی به اهداف و فرضیات ضمن اینکه .خواهد گردیدروشن و واضح یخوب بهنیز آن نقاط قوت و ضعف شد،

مطالعاتی باید حداقل به دو تا سه منبع مطالعاتی رجوع نمود و مفاهیم متورد نظتر را در تاریخچهل مستقیم کرد و با رعایت فنون نگارش به صورت نقل قو مطالعه و فیش برداریبا نگرش انتقادی

:برای نوشتن تحقیقات پیشین به چند نکته باید توجه داشت. و غیر مستقیم در تحقیق ذکر نمود


.نقاط قوت و ضعف تحقیقات پیشین شناسایی و ذکر شود -3بتدون را هتا آندر آن صورت بود از منابع مطالعاتینیاز به نقل قول مستقیم اگر در پژوهش -9

:دنماییهیچ گونه حذف و اضافه به صورت زیر نگارش .طول خطوط نقل قول مستقیم از طول خطوط متن کمتر باشد –الف .فواصل خطوط نقل قول از فواصل خطوط متن کمتر باشد –ب .فونت نقل قول مستقیم با فونت متن فرق داشته باشد –ج شماره، حرف، ستاره و یا هر عالمتت دیگتری، آدرس با گذاردن ،در پایان نقل قول مستقیم –د

.ارجاع داده شودهمان صفحه به زیر نویس مورد استفاده مختصر منبع اقدام با گذاردن عالمت هشدار دهنده یا دو نقطه، ل غیر مستقیم باید نقل قوبرای استفاده از -1

.به استفاده از آن نمود، ستال راهنما ، نام استادپژوهشگربرای ذکر آدرس تحقیقات عالوه بر عنوان تحقیق باید نام -4

.انجام و محل انجام نیز آورده شود

بیان مسأله

لذا قابلیت و ضرورت پژوهش داشته باشد ،ی قابل طرح هم چون یک مسأله باید موضوع تحقیقاثبات چنین منظتوری ی قابل کاوش است،پژوهشگر باید ثابت کند که موضوع پژوهش یک مسأله

:تواند صورت پذیرداز دو دیدگاه می

ف شناختي مسأله: الف

تهیته زیتر های های منطقی برای پرسشفن شناختی و فهم این مطلب فقط کافی است پاسخبرای :شود

آیا تا کنون در زمینه موضوع مورد مطالعه پژوهشی انجام شده است؟ -3 انجام شده است، آیا دارای اعتبار و روایی کافی بوده است؟اگر تحقیق -9 اگر دارای اعتبار و روایی الزم بوده است لزوم تحقیق مجدد آن چیست؟ -1

(موضوعي) محتوایي مسأله: ب

در .گتردد هتای پیشتین بتر متی به میزان روایی و اعتبار پژوهش ،ی محتوایی یا موضوعیهمسألی به موضوع پژوهشت گوییپاسخعدم های پیشین و یا پژوهش یاعتبار کمو ییروا کمصورتی که

. له پژوهش سستی خواهد گرفتشود بیان مسأدیده ن که در پیش استبدین ترتیب برای اینکه مسأله بودن موضوع تحقیق به اثبات برسد از یک جمله مرکب استتفاده

. تحقیق نیتز خواهتد افتزود بر اعتبار رعایت این امر خواهد شد که متشکل از سه جمله خواهد بود و


بودن موضوع ی الزم مسأله ر با آوردن ادلّهپژوهشگبه واسطه آن تا است استداللی ینخست جملهآورده ها آنتا سند یا اسناد مورد نیاز یابدضرورت میی استنادی جملهسپس ،تحقیق را روشن سازدجته گیتری و نتی ،بتودن موضتوع شود تا مسألهیذکر مبایستی ی استنتاجیشود، و در نهایت جمله

.پس یا بنابراین آغاز خواهد شد ؛هایی مانند سوم الزاماً با واژهاین جمله . اعالم شود

اهداف مطالعه

بترای مشتخص . منظور از اهداف مطالعاتی، کارهایی هستند که تحقیق در پی انجتام آن استت زیتر سپس از بتین نمودموضوع تحقیق و ریز کردن نمودن اهداف تحقیق، باید اقدام به خُرد کردن

را دارد بته عنتوان اهتداف هتا آنهای موجود، عناصری را که محقق قصد بررسی و مطالعته خوشهبررسي میزان اُفت تحصیلي در درس ریاضي در پایه پنجم دبستان مثالً اگر موضوع تحقیق. ی برگزیدمطالعات

به عوامتل اُفتت توان ، میباشد اخیر دو سالرش شهرستان تهران در در منطقه سه آموزش و پروالف دخترانه :مثل مورد زیر نمود یساز خوشهرا عوامل و آن تحصیلی رجوع کرد

عدم کفایت مطالب درس -3 سخت بودن مطالب درسی -9 امکانات آموزشی نامطلوب -1

تمرین ناکافی مسائل ریاضی -4 عوامل اُفت تحصیلی ی ریاضییاآموزش نارسای قضا -7 دانش آموزناکارآمد شخصیت -5 دانش آموزنامناسب خانوادگی روابط -3

بی تردید برخی از این اهداف در زمره اهداف اصلی تحقیق قترار خواهنتد گرفتت و مبنتایی نیتز اگر محقق بر خود . برای فرضیه سازی خواهند بود و برخی دیگر جزو اهداف فرعی تلقی خواهند شد

مواردی را مرتبط با نظام آموزشی استت در دستت مطالعته قترار داده و ی مقرر کرده باشد که همهدر زمره اهداف اصلی منظتور ( 7)تا ( 3)در این صورت موارد مابقی را در حاشیه مطالعات قرار دهد

رش اهتداف پتژوهش جزو اهداف فرعی تلقی خواهند شد بدین ترتیتب نگتا ( 3)و ( 5)شده و موارد :چنین خواهد شد

حد کفایت مطالب درس ریاضی پایه پنجم دبستان سنجیدن این تحقیق عبارتند از اصلی اهداف ت بوده و خارج از ادراك آنتان در حدّ درك دانش آموزان هست یا اینکه سخاینکه این مطالب آیا و

تجهیتزات و دانش آموزان هستتند؟ دارای قدرت انتقال مناسب و درخور فهم آموزگارانو آیا ؟ استنماید از دیگر اهداف اصلی هستند که تحقیق وجتود امکانات آموزشی که فهم ریاضیات را آسان می

را در مدارس منطقه سه آموزش و پرورش شهرستان تهران متورد بررستی قترار ها آنیا عدم وجود


درستی مستائل عنتوان شتده و در حتد کفایتت درختور ،تمرینات درستی آیا همچنین و ، خواهد داد باشند؟ می

همته متوارد کته دنتد آمت خواهبه کار هنگامی مطرح خواهند شد واهداف فرعی پژوهش سپسهمچنتان لیکندارای بار مثبت بوده باشند های الزم پژوهش پس از بررسیاهداف اصلی موجود در

اهتداف فرعتی افت تحصیلی در درس ریاضی پایه پنجم دبستان وجود داشته باشد در این صتورت روابتط و شخصیت ناکارآمد دانتش آمتوز شامل که در مثال ارائه شدهمورد بررسی واقع خواهند شد است و لذا شخصیت فعال، نیمته فعتال و غیتر فعتال دانتش آمتوز و خانوادگی نامناسب دانش آموز

.د گرفتنمچنین روابط خانوادگی وی مورد بررسی قرار خواهه

همیت مطالعها

. ی موضتوع تحقیتق استت اهمیت مطالعاتی بیان کردن اهمیت کاربردی و کتارکرد راهگشتایانه تا چه حدّ بته تحقیقبنابراین در اهمیت مطالعاتی باید گفته شود که در صورت انجام پژوهش، نتایج

شرح شده باشد اهمیتت یخوب بهاگر مسأله تحقیق همچنان که پیداست .درسان علم مذبور یاری می .تواند پاسخ مناسبی به آن مسأله باشدمی مطالعاتی

اصطالح شناسي

لذا، متداول نباشد برگردانممکن است ها آنکند که معنای هایی استفاده می هر پژوهشی از واژه :پژوهش ممکن است از دو گونه اصطالح استفاده کند. باید به درستی معنا شوند

ایتن اصتطالحات در تمتامی طتول . ستر و کتار دارد ها آناصطالحاتی که تحقیق مدام با -الفها باید دقیقاً بر اساس متون تخصصی، این واژه. باشند تحقیق جزء عناصر جدایی ناپذیر پژوهش می

برای معنی نمودن اصتطالحات تخصصتی . جع تعریف گردنداو کتب مرها المعارفهرها، دائ لغت نامه :سه راه موجود است

را بته مورد نظر را با استفاده از کتب و مراجع مختلف تلخیص کترده و عینتاً آن تعریف واژه -3ر متثالً اگتر د . شتود آدرس منبع یادداشتت متی سینو ریزده و در نموصورت نقل قول مستقیم ذکر

را کته رضایتباشد کافی است معنای اصتطالح رضایت ای تحقیق واژههعنوان، فرضیات یا پرسشها تلخیص ای کلیدی در سرتاسر تحقیق کاربرد دارد از کتب تخصصی و یا از لغت نامه به شکل واژه

رضتایت در لغتت نامته دهختدا بته معنتای : ت نقل قول مستقیم ذکتر نمتود، مثتل کرده و به صوراز مصادر مجعول است که به جای رضا و رضوان استتعمال ...(بوده)خشنودی و پسندیدگی و میل "

"شود می .باشد، بنابراین منظور از رضایت در این پژوهش، خشنودی می1

.36539؛3131انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول،: ، جلد هفتم، تهران"لغت نامه "دهخدا، علی اکبر، -1


که دارای چند معنی هستند لتیکن هتدف شود خورد میها به مواردی بر گاهی در تعریف واژه -9نظتر دّدر این صتورت منظتوری را کته مت . فاً یکی از آن معانی استاز ذکر آن واژه در تحقیق صر

متثالً . گتردد با استفاده از نقل قول مستقیم ذکر متی معنیمشخص کرده و فقط همان بودهتحقیق

در یونتان جمهتوری معنتی صترفاً باشد و منظور تحقیق از ایتن واژه جمهوریی مورد نظر اگر واژهتدا واژه جمهوری با استفاده از متون تخصصی معنی شده، ستپس بته ، در این صورت ابباشد باستان

که شده ی یونان باستان همچون سقراط، افالطون و ارسطو اشاره های فالسفه معنای آن در اندیشهبایتد از آن پتس و ستفاده از کتب مربوطه صورت پتذیرد البته تمام این معانی باید مستند بوده و با ا

.شوددنبال در تحقیق همان معنیسعی شود تا در کتتب تخصصتی هایی برخورد شود که هیچ تعریتف مشخصتی ژهبعضاً ممکن است به وا -1

در ایتن صتورت پژوهشتگر . شندر حدّ کفایت تحقیق نبابرای آن ارائه نشده و یا تعاریف ارائه شده دارائه داده و آنگاه به تعریتف واژه از دیتدگاه ربط یذباید تعاریف ناکافی موجود را با استفاده از متون

در چنین شرایطی ابتدا باید ثابتت . ی تحقیق باشدای که در حدّ گستره دازد به گونهشخصی خود بپرشود که آن واژه، یا فاقد معنی و تعریف است و نیاز به معتادل ستازی توستط پژوهشتگر دارد و یتا

کند و نیاز به تعریف تکمیلتی توستط یق را برآورده نمیتعاریف موجود در متون مربوطه، کفایت تحقی اقتدام بته تعریتف بهینته استت ی پژوهش پژوهشگر دارد، و آنگاه آن طور که متناسب و شایسته

. نمودی مورد واژهکنند و در فرایند تحقیق نتامی دوبتاره از دفعتاً نمود پیدا میدر پژوهش ها و عباراتی که واژه -بدر . نام برده شود ها آنیا چند بار به صورت محدود از شود، یعنی ممکن است یک بار یبرده نم ها آن

ها شد با عالمت گذاری، معنای آن اصطالح را به پتاورقی ارجتاع این حالت هرگاه ذکری از آن واژهبدیهی است معانی یاد شده نیز باید مستند و بتا استتفاده از متتون تخصصتی صتورت . شود داده میمگر آنکه همچنان که ذکر شد معانی ذکر شده در حدّ کفایت پژوهش نباشد که در آن صورت پذیرد

.شد عمل خواهد شد گفتههمان طور که

فصل دومفصل دوم

نظری رویکرد

فصل مدخلی بدون عنوان در حدّ یتک پتاراگراذ ذکتر خواهتد شتد کته یابتدا

در فصل یکم انجام شده و آن چه که قترار استت در ایتن کاری است کهحاوی

.فصل انجام شود

ادبیات نظری

در ابتدای فصل تحقیقات، مقاالت و تألیفات مربوط به موضوع پژوهش مطالعه انتقادی خواهنتد :توان در دو بخش مختلف تنظیم نمودادبیات نظری را می. شد

ادبیات داخلي ـ1

که توسط پژوهندگان و صاحب نظران معتبر مرتبط با موضوع پتژوهش دیگران داخلی تحقیقاتهمچنین مقاالت و تألیفاتی که ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با موضتوع پتژوهش انجام شده است

قرار خواهد گرفت واکاوی و بررسی مورد انجام شده است طرحدارند و توسط اساتید و اندیشمندان مژوهشگر با گستره موضوع تحقیق بیشتر آشنا شده و همچنین ادامه راه شود تا پ و این خود باعث می

.را برای انتخاب رویکرد پژوهش و طرح تحقیق فراهم خواهد نمود

ادبیات خارجي ـ2

لتذا بترای آشتنایی زیادی انجام شده است، خارجی تحقیقات بی شک پیرامون موضوع پژوهش همچنتتین بتترای افتتزایش اعتبتتار تحقیتتق، بیشتتر پژوهشتتگر بتتا گستتتره موضتتوع متتورد مطالعته و

هستند و همچنین مقاالت و تألیفات غیر بتومی با تحقیق ی که دارای شباهت موضوعی های پژوهشانجام شده، به خصوص آنهایی را که ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با موضوع پژوهش دارند و توسط

هتای انتشتار یافتته و یتا در ستایت در مجالت علمی و کتتب معتبرنظریه پردازان و صاحب نظران .شود ه میداقرار دو تحلیل انتقادی اند مورد واکاوی ارائه شده یاینترنت


چارچوب نظری

بر مبنای یک چشم انداز نظری ختاص و بتا یتک تحقیقنیاز هست تا برای حفظ نظم پژوهش . و مرتبط علمی باشددارای خصایص منظم آنتخیّل علمی ویژه انجام شود تا نگاه و رویکرد ستپس ، ی مربوط به موضتوع انتختاب شتده نظریه بنابراین، از میان ادبیات نظری، یک یا چند

استتخراج کترده، و در ها است را از آن نظریه یا نظریه ی مفاهیم کلیدی بخش هایی که دربردارنده دوآن ها را تلفیق نمباید چند نظریه، استفاده از صورت

مدل نظری

رابطه ی هندسی میان مفاهیم کلیدی در موضوع، و با توجه به بستتر چتارچوب نظتری، ترسیم مدل نظری را تشکیل می دهد، که می تواند در تنظیم پرسش هتا یتا فرضتیات پتژوهش و نیتز در

.گردآوری و تحلیل داده ها مورد استفاده قرار گیرد

پژوهش (هایپرسش)فرضیات

پایگتاه پتژوهش دو گونته اید به پایگاه پژوهش اشاره نمتود، بها قبل از طرح فرضیات یا پرسش : است

پایگاه اثباتي -1

پایگاه اثبتاتی . شروع کند دارای پایگاهی اثباتی خواهد بود هنگامی که پژوهش با طرح فرضیات در میان متغیّرهای مورد مطالعه ختود ویکند که ای میرا موظف به اثبات یا ابطال رابطهپژوهشگر

.ش، مفروض و برقرار کرده استاز پی

پایگاه كشفي -1

هنگتامی از ایتن . کشفی خواهد داشتت با طرح چند پرسش آغاز کند پایگاه تحقیقاگر پژوهش شود و تا کنون هیچ پژوهشی به آن شود که موضوع تحقیق برای اولین بار انجام پایگاه استفاده می

. نپرداخته نباشد

های مفهومی با ارتبتاط درونتی تأکیتد بر نظریه و طرح واژه، دیدگاه اکتشافی در علم"همتین جنبته . دارد که برای تحقیق بیشتر مفیدند، تأکید اکتشافی بر کشف تأکید دارد

. ستازد متمتایز متی شناستی فتن اکتشافی علم است که آن را به خوبی از مهندستی و 1زند ز میدانشمند بر اساس یک گمان اکتشافی، دست به یک جهش مخاطره آمی

".

93-92کرلینجر، پیشین؛ -1


ی استتداللی و استتنتاجی بهتره گرفتت، بتدین برای ذکر پایگاه تحقیق کافی است از دو جملته ، دلیل توجیهی الزم را مبنی بر اثباتی یتا ژوهشهای پصورت که ابتدا با توجه به فرضیات یا پرسش

بته عنتوان مثتال در . پتذیرد کشفی بودن پایگاه پژوهش ذکر نموده سپس نتیجه گیری صورت می :نوشته خواهد شدای تحقیقات مختلف که دارای پایگاه اثباتی یا کشفی هستند چنین جمله

ن دارای پایگاه اثباتی از آن جا که تحقیق در صدد آزمون فرضیات خویش است، بنابرای .باشد می

مورد نظر خود استبا عنایت به این که پژوهش فوق در جهت کشف مسأله پژوهشی ، .باشد بنابراین دارای پایگاه کشفی می

فرضتیات عبتارت از . گردنتد طترح متی پژوهشها یا فرضیات پس از ذکر پایگاه تحقیق، پرسشصحت و سقم، یا درستتی یتا نادرستتی تحقیق است کهبه ، خام و آزمایش نشده هایی ابتداییپاسخنماینتد و ها کانون توجه تحقیق را متمرکز میلیکن همین فرضیات و پرسش. مشخص نیست ها آن

:آنند که ربرخی ب. دیآ یمبر ها آناز آن پس پژوهش فقط در صدد اثبات یا کشف

ای رسیدن به دانش قابل رود که بر فرضیه، یکی از نیرومندترین ابزارها به شمار می "ی علل احتمالی آن کنیم و در باره ای را مشاهده می ما پدیده. اطمینان ابداع شده است

دارد، بسیاری ییها پاسخها طبیعتاً فرهنگ ما برای تبیین بسیاری از پدیده. ندیشیم ا میقتت و ای از حقی آمیختته هتا آنبسیاری از . ندا نادرستدرست است و بسیاری ها آناز ی دانشتمندان آن استت وظیفه. ندا ضمح یداور شیپهستند، بسیاری هم یداور شیپ

ها را مورد تردیتد قترار دهنتد، ایتن تردیتدها های مربوط به پدیده که بسیاری از تبیین یها آزمونها را با های پدیده ورزند که تبیین دانشمندان اصرار می. دارند منظم یا نظامهتا ها را به صورت نظریه برای انجام این کار تبیین. ی تجربی بررسی کنند کنترل شدهاما ...ها هستند ها همان فرضیه در حقیقت این تبیین. کنند بندی می ها فرمول و فرضیه

ر X گویتد اگتر یک پیش بینی است، می فرضیه. ها فراتر از این است قدرت فرضیه ...شود پیش بینی می Xاز روی Yبه عبارت دیگر، . د پیوستنیز به وقع خواه Y دهد هتا تأییتد روند، حتی هنگامی کته فرضتیه ها بخشی از قواعد بازی به شمار می فرضیهکنتد تغییتر نمتی Xهماهنگ و همراه بتا Yاند، حتی وقتی که شوند دارای قدرت نمی

هتای مثبتت اهمیتت تته ی یاف های منفی به اندازه گاهی یافته. کند دانش پیشرفت مید مسیرهای پژوهش را های مفی کنند و گاهی فرضیه دارند، زیرا نادانی کلی را ریشه می

."1دهند نشان می

71-74کرلینجر؛ -1


ند و نته در شتو های تحقیق باید به صورت رقمی و در یک جمله کامل نوشته فرضیات یا پرسشد و ها رعایت شده باشت پرسش بدین معنا که باید روایی و اعتبار فرضیات و یک جمله صرفاً انشایی،

. متناسب با عنوان تحقیق نیز باشند بایدنباشد، همچنین ها آنای در هیچ گونه شبههبیشتر یا کمتر باشتند، متثالً حدّ متعارفهای تحقیق نباید از دیگر اینکه فرضیات یا پرسشنکته

عنتوان بته توانتد تحقیقی که دارای یک فرضیه است معنای چندانی ندارد چرا که یک فرضتیه متی توان به با یکی دو فرضیه نمی ،چنین در برخی از موضوعات تحقیقهم. شود تحقیق قلمداد موضوع کفایتت تحقیتق فرضتیه یتا ابعاد مورد نظر دسترسی پیدا کرد و لذا ضروری است کته در حتدّ همه

در عین حال افزایش فرضیات نیز باعث کاهش اعتبار تحقیق شده و احتمال کج . پرسش طرح گردددر چنین شرایطی حجم اطالعات جمع آوری شده افزایش یافته، . بخشد شدت میرا روی در تحقیق شد و لتذا احتمتال بستیار با مشکل مواجه خواهد ها آنها و تجزیه تحلیل بندی داده در نتیجه طبقه

ناستب م بنتابراین رعایتت تعتداد . حقیق از روند اصلی ختویش ختارج شتود زیادی خواهد داشت تا تمعموالً . های احتمالی مصون خواهد داشت را از آسیب های پژوهش، روند تحقیقفرضیات یا پرسش

.باشد معقول می در تحقیقات مختلف تعداد دو تا پنج فرضیه یا پرسش در هر دوره از مطالعات

دهنتد و مطالعته را جهتت متی ها آن: ای دارند، یک ها مزایای عمده مسایل و فرضیه"گویند که بایتد ها به پژوهشگر می کنند، در واقع روابط بیان شده در فرضیه هدایت می

ها به دلیل آن که معمتوالً روابتط تعمتیم مسایل و فرضیه: دو. چه کاری را انجام دهدهای تجربی آشکاری را کته سازند که جلوه پژوهشگر را قادر می، کنند ان مییافته را بی

1".ها موجودند استنباط کند در مسایل و فرضیه

باشتد کته پژوهشتگر تتا منابع فرضیه سازی یا پرسش سازی، دو سبد از مجموعه اطالعاتی می :ها مواجه شده است با آنکنون

های ذهني پیش فرض -1

از خاطرات و تجربیات گذشته است که همواره وی را بترای گتذر از مستایل ها مملوذهن انساناند و در زمتان حتال متورد ارزش گتذاری و یتا آن چه که در گذشته ر داده. دهند کنونی یاری می

پژوهشگر نیتز . شوند های ذهنی نامیده می شوند تحت عنوان پیش فرض های دیگر واقع می استفادهاز هتا چه بسا همان مانتده ،اط با موضوع مورد مطالعه، در ذهن خویش داردمطالب چندی را در ارتب

ایتن پتیش باشتند، تحقیق وی را فراهم نمتوده شرایط انتخاب موضوع پژوهشگر، پیشین هایداده . خواهند کردیاری نیز پیشین قطعاً او را در مراحل مختلف تحقیق های ها از دادهفرض

43کرلینجر، پیشین؛ -1


عیني یها فرضپیش -2

قطعتاً دو نمایتد اقدام به ساختن فرضیه یا پرسش متی برای انجام تحقیقهنگامی که پژوهشگر بتا تعتدادی بنتابراین و بیتان مستأله، مطالعاتی پیشینه پشت سر گذاشته است؛را مرحله قبل از آن

در وضوع مورد مطالعهنکاتی از مبه تحقیق آشنا شده که تشابه تقریبی با تحقیق وی دارند و ناگزیر بتدین ی پژوهشگر وجود نداشته باشتند، اشاره شده که ممکن است تا آن لحظه در اندیشهنیز ها آن

ی انجام تحقیق از وجود آن مطالب بی اطالع بوده و لذا مطالب جدیتد را معنا که پژوهشگر تا لحظهه است حاصل شدموضوع تحقیق عینی خویش با خوردِبر های عینی بوده و از که همان پیش فرض

هتای فرضیات یا پرسش ساختمطالعاتی منبع بسیار مناسبی برای پیشینهبنابراین . نمایدمنظور می .باشند تحقیق می

(هاپرسش) خوشه سازی فرضیات

پتژوهش ریز کردن عناصر مورد مطالعه برای دقت در تمام جزئیتات قابتل ،یساز خوشهکارکرد ی دهـه در شـیراز شهرسـتان میاان گسترش حاشیه نشیني در را اگر موضوع تحقیق مثالً. است

را حاشتیه نشتینی ریتز عناصر مهتم و احتمتاالً سازی توان در فرایند خوشه نظر بگیریم می در اخیر : برای مثال به خوشه سازی زیر نگاه کنید ،ردروشن ک

شتریدسترسی به رفاه اجتماعی ب - معتبرتر امکانات آموزشی دسترسی به -

آن رکود کشاورزی بعتتداوم خشکسالی و به -حاشیه نشینیعوامل تغییر شغل - پایگاه اجتماعی ترفیع -

مطالعاتي (حدود)گستره

کردنِ حتدّ و صمشخاز آن باشد و منظور ها و مرزها می در لغت به معنای کرانه یا گستره حدودمطالعتاتی گستتره مشتخص کتردن . پژوهش استتاریخی، جغرافیایی و موضوعی ی مرز یا گستره

باعث خواهد شد تا موضوعاتی که به طور مستقیم و غیر مستقیم با تحقیق مرتبط هستند شناستایی پژوهشگر آن است که تحقیق را بنابراین وظیفه .شده و پژوهش در مسیر اصلی خودش حرکت کند

را از قلمرو مطالعاتی حذف ها آنارد، یعنی یا باید به طور کلی ن نگه داز تأثیرات عناصر جانبی مصو .استفاده نماید ها آناز در تحقیق نماید و یا به صورت پیوست

متغیرهای ناخواسته یا پنهان همیشه . است شناسی بحث متغیر ترین نکته در حدود مطالعاتی مهمیرهای ناخواسته در همان ابتدای تحقیتق قابتل برخی از متغ. دنتوانند روایی پژوهش را سست کنمی


شتوند، لتیکن تحقیق مورد شناسایی واقتع متی شناسایی نیستند و به تدریج در طول مراحل مختلف قابتل حستاس و ترین نکاتد، یکی از مهمکرجلوگیری ها آنتوان از تأثیر گذاری اینکه چگونه می

.استدر تحقیق توجه علمتی و روش نیّتت بایتد بتا ، پژوهشگر همتواره تحقیقفظ اعتبار برای پرهیز از این آسیب و ح

به محتض و در کنترل خود داشته باشدو با هشیاری کامل مراحل مختلف پژوهش را خویش عملی در . جلوگیری نمایتد ها شد از تأثیرات آنپژوهش در فرایند ناخواسته هایاین که متوجه وجود متغیر

شتناخته شتده و یتا ، اعتم از ی ناخواستته هتای متغیراز ستوی های احتمتالی عین حال برای آسیبنموده تا اگر در جایی از مطالعاتی تحقیق را نیز با آگاهی بیشتری مرور طی شده درناشناخته، مسیر

تتأثیرات را حتذف نمتوده و آن ، باشند دهگذار ات خویش را بر روند تحقیقتأثیر آن متغیرهاپژوهش به عنوان مثال اگر موضوع قبلی را در نظر بگیریم، متوارد دیگتری نیتز . هدرا ادامه دمجدداً تحقیق ی زیتر چنتین توان طبق نمایه را می ها آنای از گذارند که پاره تأثیر میحاشیه نشینی هستند که بر

:برشمرد

حاشیه نشینيحدود مطالعاتي :5نمایه

مواردی است که در یک دوره زمتانی مشتخص و پژوهش درصدد بررسی (7)طبق نمایه شماره عالوه بر عناصر تعیتین شتده، عوامتل ،گذارد در مکان تعیین شده بر معضل حاشیه نشینی تأثیر می

اند حتی اگر اما در اهداف تحقیق ملحوظ نشده تأثیر دارندنیز که در حاشیه نشینی هستدیگری نیز ای نته بته گو بایتد را تحقیتق بنتابراین وره زمانی و مکانی مورد مطالعه نیز وجود داشته باشتند، در د

بدین معنتا متغیرهتای . را در مقابل تأثیرات مذکور حفظ نماید پژوهش د تا همچون سپر،تجهیز نموA,B,C,D,F ملتزم بته بررستی تحقیتق بتوده و اتیگستره مطالعداخل و در جزء اهداف مطالعاتی

چتون ختارج از حتدود مطالعته وجتود دارنتد لتیکن نیز G,H,K,Lو در مقابل متغیرهای هاست آن .مصون داردنیز ها آنباید خود را از تأثیرات کند بلکه ها را بررسی نمی نه تنها آن پژوهش باشند، می


از دیگر نکات حائز اهمیت در متغیر شناسی اینکه برخی متغیرها همچون متغیتر مستتقل کننتد لتذا لیکن بعضاً در مقابل برخی دیگر از متغیرها، مانند متغیر وابسته عمل مینمود پیدا کرده

رای کته بت Fآمیزنتد، مثتل متغیتر اند درهم می ی که گرفتهراتیتأثگذارند، با تأثیراتی که بر جای میکنترل روایی باید این سؤال کاوش شود که منظور از ترفیع پایگاه اجتماعی چیست؟ بته متوارد زیتر

:توجه فرمایید ؟ در توابع استان فارس وجود نداردتحرك اجتماعی شرایطآیا -الف ؟ یستوجود نمشرایط رشد پایگاه اجتماعی در توابع استان فارس آیا -ب ؟ ندارند منزلت اجتماعیستان فارس میل به ارتقاء ساکنان توابع اآیا -ج

در باید، در عین حال این را نیز به روشنی تعریف شود ترفیعی بایستی واژه ،برای برقراری رواییچون متغیر وابسته به صورت هم فراخوان عمتل در برخی شرایط هم Fنظر داشت که متغیر مستقل

در نظتر گرفتته نشتود در آن اگر چنتین وقتایعی . پذیرد می ریتأثنموده و از متغیرهای مستقل دیگر یعنتی معلتوم مانتد، است پنهان و نامشخص باقی متی اشچه که تحقیق در صدد بررسیصورت آن

دررا تتأثیر الف، ب، ج و یا سایر موارد دیگر بیشتترین های مطرح شده کدام یک از گزینه شودنمی .اند داشته Fمتغیر

1برهان مطالعاتي

شود کته پژوهشتگر در نهایتت بته ای انجام می کشفی است و به گونه ها آنحقیقاتی که پایگاه تبرهان مطالعاتی عبتارت از برقتراری روابتط . مبتنی بر برهان مطالعاتی است رسد نظریه پردازی می

.دهد موضوع تحقیق را نشان می ای است که اهمیت علمی نظری تازه جدید و قالب، هرگاه اهداف مطالعاتی در جهت تکتوین و یتا اصتالح اثباتی است ها آندر تحقیقاتی که پایگاه

.یابد ای خاص عمل نماید در این صورت نیز برهان مطالعاتی ضرورت می نظریههتایی بپتردازد کته ، پژوهشگر باید به ذکر روابط و قالتب این دو مورد عنوان شدهدر هر کدام از در هر حالتی خارج از ایتن دو بععتد، . شود ای نوین رهنمون می به نظریه دسترسیتحقیق را در جهت

.حذف خواهد شد دومبرهان مطالعاتی نیست و کالً این بخش از فصل شرحلزومی به

1 Rationale for the study

فصل سومفصل سوم

پژوهش رویکرد

چته کته در ای مختصتر بته آن مدخل بدون عنوان فصل سوم نیز شامل اشتاره

فصول اول و دوم انجام شده است به انضمامِ آن چه که قرار است در ایتن فصتل

به موضوع، تاریخچه وار فهرست دگردسعی برای اختصار . باشد می صورت پذیرد

هتا یتا فرضتیات و حتدود اهتداذ مطالعته، پرستش مطالعاتی، چارچوب نظری،

ای که بتوان از این مدخل به تمتامی مطالتب مهتم به گونه شوده اشارمطالعاتی

، 2طـرح پـژوهش ، 1یا رسش پژوهش ، رویکردرهیافت در ادامه .گفته شده پی برد

متورد 5طـرح اجرایـي پـژوهش و 4طرح تحلیلي پـژوهش ، 3ف یا تکنیک پژوهش

:گیردانتخاب قرار می

، بتا استتفاده از سته عبتارت اجرایتی طترح طترح تحلیلتی و به غیر از در هرکدام از این مراحلی یتک جملته عبارتبا استفاده از مجموع آن سه شود تا تالش می استداللی، استنادی و استنتاجی،

را که انتختاب شتده استت پژوهش یشناخت روشرویکرد ترکیبی حاصل شود که در واقع آن جمله، ناختی است باید به همتین نماید و لذا در تمامی مراحل مختلف فصل سوم که روش شمشخص می

. کردعمل گونه کنتد موضتوع پتژوهش نیتز بته ماننتد عبارت استداللی، عبارتی استت کته استتدالل متی :الفتوان بتا این عبارت را می شود،هایی است که با همان روش مورد نظر در تحقیق کاوش می موضوع

اگر سنجش میاان تحمل بـار وارد تر کرد، مثالً غنی موجود در موضوعتری از عناصر شرح گسترده

در در نظتر باشتد سطح در شهرستان شیراز در اردیبهشت ماه سال جاری های غیر همبر تقاطع :تواند باشداین صورت عبارت استداللی مستند به معیارهای پژوهشی این گونه می

1Research approach 2Research design 3Research technique 4Research analytical design 5Research performance design


با توجه به این که پژوهش در صدد بررسی تعداد عبور و مترور وستایل حمتل و نقتلشهری سبک و سنگین از معابر غیر هم سطح در شهرستان شیراز در اردیبهشتت متاه

باشد، سال جاری میبهتترین ،تحقیقاست که با استناد به چندین متن تخصصی روش ای جملهعبارت استنادی، : ب

. کنتد شترح و معرفتی متی را متناسب با پژوهش حاضر و همچنین طرح تحلیلیطرح رهیافت، فن، نظریات اندیشمندان که صاحب به و یا دسترسی یافت مربوطهتخصصی بنابراین الزم است به کتب

با ذکر یک نقل مستقیم، رستش صورت گرفته،های پس با توجه به تبیینس کردرأی هستند رجوع طرح تحقیق و طرح تحلیلی پژوهش انتخاب شده را به عنتوان بهتترین روش تحقیق، فن پژوهش،

.نمودپژوهش مطرح به دیگتر ستخن، در ایتن ،آورد یمی آخرین را پدید عبارت استنتاجی، عبارتی است که نتیجه: ج

جمله با توجه به استداللی که صورت پذیرفته و استنادی که داده شده، نتیجه گیتری نهتایی انجتام .بدین ترتیب این جمله با پیشوند پس یا بنابراین توأم است. دشو می

پژوهش( رهیافت یا رویکرد)رسش

رسش، استم مصتدر فعتل . و کاربردی مشابه دارندبوده این هر سه واژه به طور معمول مصطلح مرکب از فعتل مصدررهیافت، . باشد رسیدن و به معنای چگونگیِ رسیدن و راه وصول به چیزی می

رویکرد نیز مصدر مرکب بتوده و بته . پیدا کردن راه مطالعه است راه یافتن و بوده و به معنای یافتنبدین ترتیب اصطالح رسش، رهیافت یتا رویکترد . معنای روی کردن و توجه نمودن به چیزی است

ترین راه عملی برای نزدیک شدن به مستأله در پژوهش به معنای فرایند یافتن یا رسیدن به درست .باشد هش میپژو

ی بر سه گونه هستند و با توجه به اینکه موضوع تحقیق مربوط به چته دوره پژوهش های رسشهتایی باشند و پتژوهش تحقیقات رسمی صرفاً دارای یک رسش می. شوند شود انتخاب می زمانی میسته ، به لحاظ حفتظ اعتبتار تحقیتق بایتد بته دو یتا شوند بیش از یک رسش را شامل می که الزاماً

هایی کته معموالً تحقیقات کالن دارای چند رسش هستند مثل پژوهش. پژوهش مجزا تبدیل گردندهمچنتین ممکتن استت تحقیقتاتی کته در . گیرند هادی یا جامع شهری صورت می ریزی در برنامهشوند نیز دارای چند رسش باشند، چرا که گذشته و حتال و شناسی و نیروی انسانی انجام می جمعیت

طتور بایتد بته هر رستش موضوعات در صورت بررسی و مطالعه راما در ه. گیرند آینده را در بر می .شودارائه ی واحدیو نتیجهشده در هم ادغام ها آنج مجزا صورت گیرد، سپس نتای


1(ای گذشته)تاریخي رسش -1

رستش . دگترد هنگامی که موضوع پژوهش مربوط به گذشته باشد از رسش تاریخی استفاده متی در علوم رفتاری نیز که اختتالف بتارزی . دیآ یمها در تاریخ علم به شمار رسش نیتر مهمتاریخی از

با علوم طبیعی دارند وضع به همین منوال است، مگر در چنتد دهته اخیتر کته بته دلیتل گستترش رد گرایشتات خِت ی بی تفاوتی و محافظه کاری، به ویژه به دلیل رشد گرایشات کمّی زدگی و توسعه

بته علتوم مختلتف تتاریخ باید توجه داشتت کته اما بست این رسش پرهیز شده است، راز کاگرایی ار نظریه پردازان بنیان گذ نیتر بزرگو هناسی با کمک همین رسش پدید آمدش جامعهعلم خصوص

.اندو نظریه پردازان اخیر نیز از رسش تاریخی بهره گرفتهیکی اینکه موضوع : به دو صورت قابل استفاده است ،ر موضوع کاوشفراخو رسش تاریخی بنا به

، یعنی در گذشته اتفاق افتاده و در گذشته نیز تمتام طور مطلق در گذشته صورت پذیرفته تحقیق به :لهستیم به گذشته برگردیم مثشده است و برای بررسی آن ناگزیر

در شهر اصفهان های مورد استفاده در ساخت پل خواجو بررسی انواع سازه علل انقراض امپراتوری هخامنشیان

همسر گزینی در عهد ساسانیان یها وهیش

چگونگی دسترسی جوانان به شغل مناسب در عصر قاجار

د کتر به افرادی دسترسی پیتدا توان یمنوع دوم موضوعاتی است که در گذشته ر داده است اما :مثلاند رد مطالعه در قید حیات بودهکه در زمان رخداد مو

پارستال در هنگتام دریافتت نتتایج کنکتور کرمتان جوانتان درونتی یها تنشبررسی های دولتی دانشگاه

فوتبال ستال گذشتته تماشاچیان در مسابقات بررسی چگونگی بروز رفتارهای پر خطر در تهران

گذشتهعلل شیوع مدگرایی در جوانان شهرستان بندرعباس در دهه

سال گذشته 36های ساختمانی در استان گیالن در فعالیت فت و خیزاُعلل در قلب موضتوع افرادی که در آن هنگام ازتوان اند اما می این موضوعات در گذشته اتفاق افتاده

کته ستت ایتن بتدین معنا . کننده یا شاهد استفاده نمتود روایتاند به عنوان بودههای آن و یا حاشیهفاکس معتقد است موضتوعات تتاریخی .دتواند در بسیاری از موارد دست به کشف بزن پژوهشگر می

"بازنگرانه ی وهیش"را با ها آناست ناب نیستند بلکه بهتر .مطالعه نمود 2

1Historical 2Retrospective


1(پیمایشي)رسش كنوني -2

کنتونی یابند با رسشتی و در زمان حال نیز خاتمه می شدههایی که در زمان حال شروع پژوهش هتای تحقیتق ترین رستش رسش کنونی به دالیل متعدد یکی از متداول. دشون یا پیمایشی انجام می

از انتواع یگردد، بدین صورت که در رسش پیمایش دلیل آن به فن تحقیق بر می نیتر مهمباشد مینونی توان بهره گرفت و به همین دلیل رسش ک های تجربیِ آماری و آزمایشگاهی مدرن می تکنیک

بنتابراین دهتد ی را از ختود بتروز متی تتر تجربتی نسبت به رسش تاریخی شکل و شمایلِ به ظاهر آن نیز به اتمام گردند و با با موضوع پژوهش آغاز می کنونی است ها آنتی که رسش تحقیق تحقیقا :مثل رسند می

در جوانان ایرانمدرك گرایی علل افزایش

میزان تأثیر مترو در کاهش ترافیک شهری در شهر تهران

بتر میتزان محصتول در متزارع انگتور در آب تأثیر کم آبی در بسترهای زیتر زمینتی شهرستان تاکستان در سال جاری

در حال حاضر ساریهای شهرستان میزان استفاده جوانان و نوجوانان از کتابخانه

های ایران در دو دهه اخیر دانشگاه نالیالتحص فارغعلل کاهش معلومات علمی بنتابراین دنت یاب و در زمتان حتال نیتز خاتمته متی در زمان حتال شتروع شتده فوقهای موضوع

شوند و یا در زمتان حتال شتروع موضوعاتی که از زمان گذشته شروع شده و به زمان حال ختم میبلکه فقتط کنونی باشد ها آنگردند جزو تحقیقاتی نیستند که رسش شده و به زمان آینده منتهی می

لیکن تمام برسنددر زمان حال نیز به ا موضوعاتی این قابلیت را دارند که در زمان حال شروع شده ور فراینتد یعنتی از ظهتور تتا افتول د را دارند که طی طریق نماینتد آن نایی این گونه موضوعات توا

:مثل تحقیق حضور داشته باشند حاضر ردر عص کالن شهرهای ایران افزونی جرم در مناطق حاشیه نشینیعلل

لدر سا ان کرجمترو در شهرست وفعلل نابهنجاری در رفتارهای جوانان منتظر در صف جاری

های تهتران در پارك سال انیمعوامل بروز عصبانیت در افراد مسن نسبت به اشخاص امسال در تابستان

میزان پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس خصوصی نسبت به متدارس دولتتی در منطقه چهار آموزش و پرورش زاهدان در سال جاری

مجهتز بته سیستتم الکترونیکتی نستبت بته هتای میزان افزایش تولید گل در گلخانه های سنتی در شهرستان محالت در سال جاری گلخانه

1Survey


کته آن مقطتع زمتانی در و در یک دوره زمانی شدهیک مقطع زمانی آغاز درهای فوق موضوعنیز در آن دوره زمانی همراه با موضتوع ها آنادامه خواهند داشت و تحقیق پیرامون ابتدای آن است

بنابراین تحقیقاتی که دارای رسش کنونی هستند در طول زمان حتال بتا موضتوع . واهد شدخ انجامفتاکس بترای تحقیقتاتی کته از رستش کنتونی . ت عملیاتی خویش ادامه خواهند دادتحقیق به حیاوفقیت آن تخمین میزان م ینکته نیتر مهمکه 1د چهارده مرحله پیشنهاد نموده استکن استفاده می

.است به اعتبار پژوهشجهت اعتماد

(ارزشي)ای رسش آینده-3

ایتن گونته . مورد مطالعته بته آینتده مربتوط شتود د که موضوعآیاین رسش هنگامی به کار میکته در افتنتد لق در آینده اتفاق میبه طور مطکه اند ییآنها به دو صورت هستند نوع اول هاموضوع

:مثل بایستی ناظر به آینده باشد ها آنبررسی این صورت در کالن شهرهای ایران خورشیدی 3476سال بررسی وضعیت مسکن شهری در

بپردازد که بعضاً با نتر رشتد فوق باید به وضعیت مسکن جمعیت کالن شهرها اگر چه پژوهشکن ت مست و همچنین با افزایش بی رویته قیمت ای را پشت سر گذاشته است ساله چند دهعمر زیاد،

تحقیق صرفاً به نیاز جمعیت شهری توجه خواهتد داشتت و آن نیتز شهری نیز مواجه شده است اما .است در آینده خاصری در یک سال موقعیت مسکن شه

، بنتابراین دنشتو شروع شده و بته آینتده ختتم متی است که از زمان حال هاییموضوعنوع دوم :ماننداه این آینده دور باشد یا نزدیک وحال خ آینده است از حال تا هار این گونه موضوعاستمرا

ایرانرابطه اقتصاد با طالق در دهه آینده

ستال 16هتای ایتران در چگونگی روند توسعه مقاطع تحصیالت تکمیلی در دانشگاه آینده

تغییرات جوی در دهه آینده به چه میتزان به شکاف ایجاد شده در الیه اوزن با توجه ، د خواهد بو

های پیش دبستانی در فراگیری دروس پایه اول دبستان بررسی تأثیر آموزش

ها و ایجاد خطوط جادهطرح تعریض با توجه به ای سال آتی میزان کاهش تلفات جاده دو باندِ در سطح کشور

همگی در زمان حال شروع شده و برخی بته یتک یتا چنتد ستال آینتده مربتوط هااین موضوعاین است که تحقیق سعی دارد ارزش یک پدیده را در هاحائز اهمیت در این موضوعنکته . گردند می، یعنتی تحقیتق در صتدد آن نیستت کته یند زمانی حال تا آینده بیان کندهای آینده و یا در فرا سال

.فاکس؛ پیشین -1


ثیرأایجاد رابطه نماید بلکه رابطه کشف شده و پژوهش صرفاً در راستای فهم چگونگی و میتزان تت د گوینت یتحقیق را رسش ارزشت همین لحاظ این نوع رویکرد در به دارد می دیده گام برگذاری آن پ

رختدادهای احتمتالی آینتده ،هتای موجتود یعنی بنا بر داده ارزش سنجی است پی چون پژوهش در . ندشو ارزش گذاری می

طرح پژوهش

پترداختن بته که بر اساس آن چگتونگی است عبارت از تعیین چارچوب مشخصی طرح پژوهشلیکن این ،توان در چهار قالب معین کرد را می های پژوهش طرح .گردد می قیق مشخص موضوع تح

. هاست آن، بلکه صرفاً برای درك بهتر مفهومی نیست ها آنکار گیری مجزای ه تفکیک به معنای بکته بتدان سازند در عمل در یکدیگر ادغام شده و قالب و چارچوب واحدی را می های پژوهش طرح

تتوان بنابراین می. گردد دادهای مورد مطالعه میسر میصحیح به وقایع و رخ یابی دستوسیله امکان .دسته بندی نمودگیری ی و سو ی، حجمی، سطحیهای زمانردههای پژوهش را به طرحبترای . ندشتو انتختاب متی رستش پتژوهش و ، فرضیات های پژوهش، با توجه به موضوع طرح

، یعنتی با سه جمله تعریف شوند ها آنهر کدام از بهتر است ،فرایند پژوهشو افزایش اعتبار روشنی تأیید طرح تحقیق،درستی ،ی استنادی، سپس با جملهح تحقیق انتخاب شده استدالل گرددابتدا طر .گردد یمتعیین ی استنتاجی، طرح پژوهشبا جمله و سرانجامشده

موردی طرح -1

یتک یمتوردی، مطالعته منظور از مطالعه. شودموضوع تعریف می ا بر گسترهمطالعه بناین نوع : مثل واقعیت خاص است

هیتلر دولتدر کارکنان بررسی پرخاشگری دولتی

های پرورش اسب در منطقه ترکمن صحرا طی سی سال اخیر ر شیوهیبررسی تغی

در شهر تهران ها خوابکارتن گسترشبررسی

های توان در رسش د که این نوع مطالعه را فقط میاین باورنبرخی از اندیشمندان مثل فاکس بر متوردی را در همطالعت بر این عقیتده هستتیم کته طترح پتژوهش ، لیکن ماتکار گرفه پیمایشی ب

:مثل ه کار بستتوان ب می نیز دهایی که دارای رسش تاریخی هستن وهشپژ

شمدیریتی نادر شاه افشار در اواخر دوران قدرتی بررسی تغییر شیوه

آغا محمد خان قاجار که منجر به مرگ زود هنگتام علل شخصیت پرخاشگری بدخیم وی گردید


انبوه طرح -2

و شناسی لعات جمعیت نگاری و جمعیتدر مطا به ویژهانبوه در تحقیقات وسیع و پهنانگرانه طرح کمّی کثیر ظرد بررسی به لحاشود که موضوع مو ی مطرح میهنگام این طرح. نظایر آن کاربرد دارد

، از سطح و توجه به ظرایف موضوع میسر نیستبنابراین از آن جا که امکان بررسی ژرفانگرانه .باشد گتردد، مثتل ه شده و صرفاً موضوع تحقیق بته نستبت انبتوهی آن مطالعته متی نگرش عمیق کاست

:د مانندشو چند سال یک بار انجام میمطالعات نفوس و مسکن که در کشورهای مختلف هر افزایش ساخت و ساز مسکن در منتاطق جنتوبی شهرستتان اصتفهان نستبت بته نر

سال اخیر سیمناطق شمالی آن در

های اخیر علل کاهش کوچ عشایر استان فارس در سال

در دهته بت بته پستران کنکور سراسری نست قبولی دختران در بررسی روند رو به رشد56

ای د اغلب لزوم دسترستی بته انتختاب نمونته نباش تحقیقاتی که دارای طرح پژوهش انبوه میدر کتل امکان بررستی نیاز به نمونه گیری نیست چرا که در شرایطی نیز است،کوچک از کل ضروری

ی استت کته تترین طرحت انته ی انبتوه، پهنانگر مطالعته . زیر پوشتش تحقیتق فتراهم استت جمعیت . کنتد ی مطالعات ختویش بررستی متی را در گسترههای انسانی و حیوانی و اجتماعات نباتی جمعیت

میتق و ممکن هست با توجه به نمونه گیری از جمعیت زیر پوشش تحقیق، مطالعه را بته صتورت ع : مثل ژرفانگرانه نیز انجام داد

در بیست سال آینده شهرستان تهران یکار بزهجرم و احتمالی یها ینیبپیش

روند رو به رشد نابهنجاری در تخلفات رانندگی در کالن شهرها

1دروني مطالعه -3

که بررسی موضوع مورد مطالعه به صتورت ژرفانگرانته در یابد میهنگامی کاربرد درونی مطالعهرا تتری مطالعات عمیق مشاهدات و گاههای تحقیق نظر باشد این طرح پژوهش نسبت به بقیه طرح

ه رفتته و پدیتده عت ، پژوهشگر باید به درون جامعه متورد مطال چنین مطالعاتی برای انجام 2.طلبد می

1 Emic

نتی ، یعاند ارباب نظتر آنچنان که گفته، ه به مطالعه عمیق و ژرفانگرانه داردنظر کردن یا مشاهده نمودن اگر به معنای بصیرت استفاده شود اشار2چنان کته شتیخ اجتل شود که با فراست و با بصیرتند، کسانی که دارای بصیرتند و یا اصحاب نظر و اهل نظر، که در معنا به مردمانی اطالق می

در کالم اهلل مجید نیز هنگامی کته خداونتد تبتارك و . و دگر بی بصرانند ،دارندنند که چشمی به ارادت با روی تو اهل نظرآ :سعدی آورده است

با ژرفانگری بنگر که انسان از چته ؛یعنی، 2لْاِنْسانُ مِمُّ خُلِقَمثل؛ فَلْیَنْظُرِ ا، فرمایند کند واژه نظر را ذکر می تعالی انسان را مکلف به ژرفانگری می

، یعنتی؛ و 2وَ تَترهعم یَنْظُتروعنَ اِلَی تکَ وَ هعتم ال یعب صِترُونَ ؛فرماید مطالعه ساده و بصر را مطالعه عمیق ذکر میالبته گاه نظر را . آفریده شده است

نگاه عمیق است یعنی همان چیزی که تحقیقات با طرح مطالعه درونتی ،پس معانی بصیرت. بینند نگرند ولی گویی که نمی که به تو می بینی می .به دنبال آن هستند


این نوع مطالعه در واقع تنها راه رستیدن بته . افراد آن جامعه مطالعه نماید مورد بررسی را از دیدگاه :مثل فرهنگی اقوام و ملل مختلف استشناخت خصوصیات

سده سیزدهمنیمه دوم درهای همسر گزینی در عشایر بختیاری تغییر در شیوه

در دو دهه اخیر علل افزایش موفقیت دانشجویان ایرانی در المپیادهای جهانی

1مطالعه بیروني -4

مطالعه به صتورت ستطحی در شود که بررسی موضوع مورد مطالعه بیرونی هنگامی استفاده می، در علوم فرهنگی نیز هنگتامی در علوم طبیعی بسیار کاربرد داردبه ویژه مطالعه نوعاین . نظر باشد

:مثل باشدمطرح ه موضوع در سطح پهنانگرانه ک شود میمورد استفاده واقع صنعتی کشور یها قطبکارهای ایجاد توسعه جهشی در بررسی راه

آذربایجانسیر های زراعی در مناطق سرد سایش خاكعلل فر

تهران صنعتی در مراکز اداری و دفتریش انگیزش کارکنان علل کاه

فوق از سطح وسیعی برخوردارند و به هیچ وجته امکتان بررستی اتشود که موضوع مالحظه میبیرونی یا مطالعه مطالعه ،به صورت ژرفانگرانه نیست بنابراین طرح تحقیق این نوع موضوعات ها آن

. پهنانگرانه است

مقطعيای مقایسه طرح -5

یا تأثیر پذیری متقابل دو یا چند پدیده در یک متقابل هنگامی که تحقیق به مطالعه تأثیر گذاریای مقطعی مقایسه ،در آن صورت طرح پژوهش پردازد مکانی میچند مقطع در و خاص مقطع زمانی از زمتان هه، سنجش تأثیر میان دو یا چند پدیده صرفاً در یک برنکته مهم در این طرح. خواهد بود

:باشد مانند اما در چند مکان می بیابانک و طبس رمناطق خو یکار بزهتأثیر اقتصاد محلی در افزایش

های ازدواج در کردستان و بلوچستان از فرهنتگ کشتورهای میزان تأثیر پذیری جشن مجاور

بررسی تأثیر باال آمدن آب دریای خزر بر محیط اکولوژیکی منطقه آستتارا و رشتت در 3139تابستان

(تاریخي) طرح طولي -6

زمان نسبتاً بلند، و قابل تقسیم موضوع تحقیق در کند که ها ایجاب میدر پژوهشگاهی اوقات تتأثیر ی تتأثیر گتذاری و یتا هرگاه چگتونگ بنابراین. شودواقع لعهمورد مطا در دوره های مشخصی

1 Etic


، طترح در نظتر باشتد شده در دوره های تاریخی، ، و در درازای تغییرات پیداپذیری در فرایند زمانی :مثل یابد رورت میتحقیق طولی ض

در بیست سال گذشته افغانایند فرهنگی شدن مهاجرین فر بررسی

هستند بررسی فرایند اجتماعی شدن کودکانی که دارای معلولیت جسمانی

توصیفي طرح -7

پردازد تتا می پژوهشموضوع موجود در تشریح و توصیف روابط عناصر بیشتر به طرح توصیفی لتوم فرهنگتی، یعنتی هتای ع در پتژوهش توصیفی ناب طرح به دیگر سخن، .ها آنتحلیل یا تبیین و یتا ینگار جامعه، نگاریتک: مثل تی ترسیمی یا نگاری، یا گزارش ناب از واقعیمطالعه به شیوه

.یروانشناسو یا شناسی ، انسانشناسی ، جمعیتشناسی العات جامعهو نه مط ینگار قومتولیتد زهای علمی تحلیل را فراهم کنتد در بتا گزارش توصیفی ناب در صورتی که بتواند زمینه

قتایع تحلیتل و هتایی از نیز باید به زمینته مطالعه توصیفی ،در پژوهش علمی .داافت خواهدعلم مفید هتای نتاب و برای مثال برخی از توصیف. بپردازد تا مقدمات الزم برای بازآفرینی نظری فراهم شود

این بته 1.درستی برای بازآفرینی نظری را فراهم کند تواند زمینهناقص در سفرنامه ابن فضالن نمیای را ختاطر نشتان ویتژه مند آدمی روبرو است، اهمیتت تویژه در علوم اجتماعی که با موضوعی نیّ

رگرایان و هتای تفستی تتوان در متروری بتر نظریته شناختی این مطلب را متی رکید پدیداتأ. کندمی 2.دپدیدارشناسان دنبال کر

تتا تتوأم کنتد متناسب یهاتحلیل ای ازبا گونهرا بنابراین پژوهشگر باید انجام مطالعه توصیفیمتثالً در تحقیقتات علتوم یابدرفتارهای ظاهری دسترسی بدان وسیله بتواند به نیّات نهفته در پس

شود که؛ اجتماعی هیچ گاه به این بسنده نمی کنند؟ شرکت می بهترین راننده سال آیا شهروندان مازندرانی در انتخاب ؟سهمیه دارند کشوری فینال مسابقات والیبالدر زابل آیا جوانان

کنتد کمکی نمی تحلیل رفتار بررسی سطوح ظاهری رفتار است و به در واقع این نوع موضوعاتکاربری مفیتدی در ،اگر قرار باشد نتایج تحقیقات .به همراه نخواهد داشترا نیز دستاورد مهمی لذا

ات شده ای انتخاب شوند که بتوانند به رفتارهای نیّ باید موضوعات به گونه جامعه انسانی داشته باشد :یم نمودتوان این گونه تنظین را میپیش اتبرای مثال موضوع. اشته باشندمردمان توجه د

؟کنند ینمشرکت سال چرا شهروندان مازندرانی در انتخاب بهترین راننده

؟در فینال مسابقات والیبال کشوریزابل جوانان علل سهمیه دار شدن

3121متفکرین مسلمان، های شناسی تاریخی نظریه تنهایی، جامعه: نک1ان اهلل الینظر علی اعمالکم و ال علی صتورکم، بتل اهلل : انما االعمال بالنیّات، یا گفته ی نبی مکرم را :و نیز این تاکید در متون دینی را2

نیّاتکم و الی قلوبکم ینظر الی


د را در جمعی و مؤسسات تجاری همواره مترصد این هستند تتا تولیتدات ختو های ارتباطسازمانبین از ستنجش افکتار مختاط به عنتوان نتتایج حاصتل چه ، لیکن آنمعرض قضاوت مردم بگذارند

بایستتی بترمال ، چرا که سنجش افکتار باشد نمایند دارای بار مفهومی الزمی نمی مطرح میخویش :مثل فقط نظرسنجی و یا نظر یابی معانی جمعی باشد و نه یکننده

میزان رضایت مردم از فالن برنامه تلویزیونی درصد رضایت مندی مردم از فالن محصول غذایی

ای خواهد داشت امتا بترای برنامته ریتزی رفتارهتای دانستن یک موضوع اگر چه کارایی نسبی .جمعی سود چندانی ندارد

1همبستگي طرح -8

ند متغیر در یک گروه یا یتک زمینته مطالعتاتی در نظتر باشتد در ایتن هرگاه روابط بین دو یا چ ترین نکته در مطالعتات همبستتگی مهم. یابد همبستگی ضرورت میصورت نیاز به استفاده از طرح

:مثل هاست آنر شناسایی متغیرها و روابط میان یا به بیان دیگ شناسی متغیر شهرهای صنعتیطالق عاطفی در بین درآمد خانواده و روابط

شناسی استبداد و هراس طبقاتی در تاریخ ایران باستان ی میان گونه رابطه

روابط متغیرها :6نمایه

و عتاطفی این تحقیق دارای دو متغیتر درآمتد ختانواده و طتالق شودکه مالحظه می طور همان :مثال دیگر باشد، مطالعاتیِ شهرهای صنعتی میی همچنین دارای یک زمینه

روابط متغیرها :7نمایه

1Correlation

Y هراس طبقاتی X استبداد

ایران باستان

X طالق عاطفی Y درآمدخانواده

شهرهای صنعتی


کته آن ی مطالعاتی استبداد و هراس طبقاتی بوده و زمینهدر این تحقیق مورد بررسی دو متغییر گونته طترح پژوهشتی ایتن .استت ایران باستان های حکومت ر باید مورد بررسی واقع شونددو متغی و کنتد مطالعه میرا وابسته متغیر مستقل و متغیر ریتأثیر گذا ین متغیرها و سمت و سویبی رابطه : نتیجه زیر ممکن است حاصل شود دو یکی ازمتغیر گذاری در این صورت با افزایش یا کاهش تأثیر باشدنY وX ای بین متغیر هیچ رابطه -3

X ، متغیرY و متغیر و همبستگی بین د کند تغییر نمیX و Yباشد خنثی یا صفر می.

در ایتن حالتت نتوع رابطته تتأثیر . یابتد نیز تغییر می Yمتغیر ، Xمتغیر گذاری با تغییر تأثیر -9 : گیرد شکل میگذاری و تأثیر پذیری باید مشخص شود که البته به دو صورت

نیتز افتزایش یتا کتاهش Yتغییترات متغیتر ، Xمتغیتر یگذر ریتأثبا افزایش یا کاهش -3-9 .مثبت است Yو Xدر این صورت همبستگی بین دو متغیر . یابد می

رگتذاری یافته و بتا کتاهش تأثی کاهش Yتغییرات متغیر ، Xمتغیر گذاریبا افزایش تأثیر -9-9منفی Y و Xدر این صورت همبستگی بین دو متغیر یابد، افزایش مینیز Yتغییرات متغیر ، Xمتغیر .باشد می

-1 صفر +1

همبستگی منفی همبستگی خنثی همبستگی مثبت

روابط همبستگي: 8نمایه

برای یافتن .در نوسان است+ 3تا -3واره بین همبستگی هم ،بنابراین به زبان ریاضی یا آماری .گیرندها یاری می های مدرج و طیف همبستگی و مقیاس یها فرمولاز ضرایب و یزان همبستگیم

گیرد، اما طرح همبستگی به طور متعارف در رسش یا رویکرد پیمایشی صورت می و نکته آخر اینکه .ای نیز کاربرد دارد ای و آینده های گذشته در رسش

تطبیقي طرح -9

یک پدیده یا یک متغیر در دو گروه یا دو زمینه ه تأثیر گذاریآید ک این طرح هنگامی به کار می :مثل مطالعاتی در نظر باشد

رهای اصلی فرادست و فرودست تهرانیبررسی پیشرفت اندوه اجتماعی در قش

در مطالعته . درح تحقیق تطبیقی اشتباه گرفتته شتو طبا گاه ممکن است طرح تحقیق همبستگی :ه یا یک زمینه مطالعاتی مطرح است ماننددر یک گروهمبستگی رابطه بین دو یا چند متغیر

دارد؟ های انسان گرایی رابطه های سرمایه داری با رشد انگیزه هشرشد اندی آیا


در دو متغیر یا یتک پدیتده و رختداد تطبیقی بررسی تأثیر گذاری یا تأثیر پذیری یک در مطالعه :مثل یا بیشتر در نظر است گروه یا دو زمینه مطالعاتی

رشد بورکراسی در نظام هخامنشیان و ساسانیانهم سنجی

بازنگرانه طرح-11

نته چنتدان دور باشتد و پژوهشتگر یدر صدد بررسی موضوعی در گذشته هنگامی که پژوهش : مثل یابد ورت میضر طرحاین ی آن پدیده رجوع نماید استفاده از زنده های بتواند به بازمانده

رودبار در منطقه 3152پس از زلزله سال ،جمعی ی عاطفهدگرگونی موضوع را از منظر رجوع کرده و های انسانی واند به بازماندهت می پژوهنده ،ها وعگونه موضاین در

. افراد بازمانده در موقعیت مورد مطالعه واکاوی کند

انتقادی طرح-11

: مثل دهد رح را نگرش انتقادی تشکیل میو کانون مرکزی این ط محور اصلی سلوکیانی دوره ای در تاریخ نگاریهای کلیشهبررسی گزاره نویسی

های جامعه شناسیای در شرح نظریههای کلیشهسی گزاره نویسیبرر

بته نستبت فضتای بتوم شتناختی های خشتت و گلتی سنجش میزان ماندگاری سازه روستاهای استان چهار محال بختیاری

ساس آن تا بتوان بر ا موجود باشداز پیش معیار و مالك انتقاد انتقادی همواره باید یمطالعه در :مثل را محک زد میزان و معیار موضوع مطالعه

مسان سالم در نظریه فرُندر مدل ا هیتلریا آزارگرانه شخصیت پرخاشگرانه نقد میلز انسان منتقد نومارکسی در نظریه اجتماعی در مدلنقد پایگاه هراس

و ”E,P,N“یهتا ستوندر حلیل و تبیینمروری بر دو مدل ت زین نقد را درموا اینتر شرح کامل 1.دنبال نمود توان یم ”’A, B, A“مناطق معرفت شناختی

طرح انکشافي -12

هتای فرضیات یا پرستش موضوع تحقیق برای اولین بار در حیطه علمی طرح شده باشد و وقتی موضوع مورد مطالعه، که تازه استت هیچ تصور روشنی در بابپژوهش دارای پایگاه کشفی باشند و

.بود دخواهطرح انکشافی تحقیق دارای در این صورت وجود نداشته باشد

نظری، فصل دومشناسی جامعهتنهایی، 1


ف تحقیق

رستش و کمتک بتتوان بتا آن سایل و ابزاری که به واسطهفن یا تکنیک تحقیق عبارتست از وخاصتی از رستش بنابراین هر ترکیبِ . اطالعات مورد نیاز پژوهش را جمع آوری نمود ،طرح تحقیق

فتن باشتد تحقیق و طرح تحقیق که قطعاً متناسب با فرضیات و اهداف مطالعاتی تدارك دیده شده .کند ایجاب مینیز تحقیق خاصی را

این جدا ستازی . باشد ترین تقسیم بندی فن تحقیق، تفکیک بر اساس رسش پژوهش می معمولبلکه فنون تحقیق در رسش تاریخی، ممکن است در ن تحقیق به صورت محض و قطعی نیستفنو

بلکه به صورت فتن ، اما نه به صورت فن اصلیدنای نیز کاربرد داشته باش آینده های کنونی و رسشگتردد فتن بنابراین تفکیک پذیری، تکنیکی که بر اساس رسش تحقیق انتخاب می. تکمیلی تحقیق

تواند فنون تکمیلی تحقیق را بنتا بته فراختور و اصلی تحقیق منظور شده و از آن پس پژوهشگر می .نیاز پژوهش مشخص نماید

تتوان صترفاً اشتاره در ابتدای فصل اشاره شد، در این بخش نیز نمتی طور هماننکته آخر اینکه مستقیم به فن پژوهش نمود، بلکه ابتدا بایتد آن را استتدالل نمتود، ستپس استتناد داد و در پایتان

ید با استفاده از سه جمله استداللی، استنادی و استنتاجی اقدام به گتزینش فتن استنتاج کرد، پس با . تحقیق نمود

ف تحقیق در رسش تاریخي

در رسش تاریخی باید به گذشته رجوع نمود، برای ایتن کتار سته نتوع تکنیتک وجتود دارد کته در یک تحقیق ها آنتمامی و یا از ،اییهبه تن ها آنتوان بنا به نیاز فرضیات تحقیق از هر یک از می

ای که در تحقیق بستیار بته آن نیتاز هستت و قطعتاً بیشتترین در این صورت فن اولیه. بهره گرفتد به عنوان فن اصتلی تحقیتق منظتور شتده و شوگیری از آن جمع آوری میها به واسطه بهره داده

. ندشو های تکمیلی تحقیق قلمداد میفنون دیگر در زمره تکنیک

ای كتابخانهف -1

شتت باید در نظر دا. ستا ای ترین فن تحقیق در رسش تاریخی، فن کتابخانه و اساسی نیتر مهمهای دیگتر نیتز کتاربرد بلکه در رسش ای صرفاً در رسش تاریخی نیست که استفاده از فن کتابخانه

ب هتای مکتتو هها بایتد بته نوشتت ای این است که برای جمع آوری داده منظور از فن کتابخانه. داردهای تحقیتق کته اینتک خُترد و ریتز به فرضیات یا پرسش توجهبا ها آنرجوع کرد و با استفاده از

ای عمدتاً بته منابع کتابخانه. ها را تلخیص نمود اند، داده اند و به صورت سؤاالت تحقیق در آمده شده


منتابع اولیته مقابتل، منتابع دو بخشِ منابع اولیه و منابع ثانویه به صورت مستقیم، و به سه بختش .شوند آشکار و منابع پنهان به صورت غیر مستقیم تقسیم می

منابعی هستند که در زمانی که موضوع تحقیق رخداده است توسط نویسندگانی کته :منابع اولیه نیرت کینزدمنابع اولیه، بدین ترتیب. اند اند به نگارش در آمده با موضوع مورد مطالعه در ارتباط بوده به كار رفته در ساخت های بررسي سازهمثالً در مورد . باشند منبع مکتوب به پدیده مورد بررسی می

منابع اولیه کتبتی هستتند کته در زمتان صتفویه و در اصفهان، (سي و سه پل)پل اهلل وردی خان . اند دوران زندگی شیخ بهایی در اصفهان به نگارش در آمده

که موضوع متورد مطالعته رختداده یهای زمانی بعد هستند که در دوره ییها کتاب :منابع ثانویهتدوین اهمیت این منابع از منابع اولیه کمتر است، بدین رو که منابع ثانویه برای . اند است تألیف شدهکته در ییها کتابمثالً در خصوص موضوع فوق، اند همواره از منابع اولیه مدد گرفته و تکمیل خود،اند جزو منابع ثانویته قلمتداد اواخر صفویه و یا در دوره قاجاریه و پس از آن نگارش شده دوره زمانی

،موضتوع متورد مطالعته منابع ثانویه با فاصله زمانی عمق نظر به نکته حائز اهمیت اینکه. شوند می . خواهد گذاشت کاهشنیز به همان نسبت رو به ها آن ارزش

الزام بر این است که از منابع اولیته استتفاده شتود و ،خییراینکه در رسش تا ی مهم دیگر نکتهاقدام به استفاده از فن تکمیلی که همان منابع ثانویته استت نمتود، توان میها نیز برای تکمیل داده

منابع اولیه یافت نشتود و یتا منتابع اولیته قابتل دستترس ،ها لیکن ممکن است در برخی از موضوعنباشند، در این صورت باید ضمن استدالل و اثبات به عدم وجود منتابع اولیته و یتا قابتل دستترس

.نبودن منابع اولیه، اقدام به استفاده از منابع ثانویه نمودندی نمتود، بتدین صتورت کته درجه ب ها آنتوان با توجه به زمان نگارش منابع ثانویه را نیز می

هتا آنهای زمتانی پتس از اند، یعنی در دوره ای که خود نیز از منابع ثانویه استفاده نموده منابع ثانویهتوان منابع ثانویته را به همین ترتیب می. گردند اند جزو منابع ثانویه درجه دوم منظور می تألیف شده

بدیهی است که هتر چته درجته . ن تقسیم بندی کردبه منابع درجه سوم و چهارم و پنجم و نظایر آمطلوبیت منابع ثانویه بهتر و یا نزدیکتر به موضوع مورد مطالعه باشتد از اهمیتت و ارزش بیشتتری

. برخوردار استمنتابع اولیته ،منابع اولیه مقابل که بعضاً از اهمیت بسیار زیادی نیز برخوردارند :منابع اولیه مقابلایتن برخی از . اند ی مورد بررسی نگاشته شده که توسط مخالفین رخداد یا پدیدهدرجه دومی هستند

بررسـي نگـرش ، متثالً در متورد گردنتد ر از منابع اولیه منظور میت تر و با اهمیت بسیار قوی ،منابع

تتوان دریافتت کته در های مختالفین وی متی بسیاری از مطالب را از نوشته ،ان جامعهزن بهمادك . شود افقین مزدك یافت نمیتألیفات مو


بته هتا آنانتد و از منابعی هستند که صریحاً در مورد موضوع تحقیق نوشتته شتده :منابع آشکارچگونگي پیروزی مشـروطه خواهـان در شود، مثالً در مورد عنوان متون اصلی تحقیق نام برده می

.گردند متون تاریخی، منابع اصلی تحقیق منظور می ،هیقاجارعهد منابعی هستند که به صورت غیر مستتقیم بته موضتوع متورد مطالعته نیتز اشتاره :منابع پنهان

های اقتصادی و نوع فعالیتشوند، مثالً در مورد خوانده مینیز اند و به نام منابع فرعی تحقیق داشته

لتزام جا که منابع آشکار وجود ندارد، ااز آن ،سال پیش صد کیمعیشتي در سیستان و بلوچستان در منتابع پنهتان یتا فرعتی . در این است که به منابع فرعی رجوع کرد، مثل سفر نامه جالل آل احمد

. شوند ها، دیوان اشعار و نظایر آن یافت می ها، تذکره عموماً در سفرنامهشایان ذکر است که در برخی از تحقیقات برای افزایش اطالعات، ضمن استفاده از منابع آشتکار،

هتا، باید توجه داشت که بعضی از منابع فرعی مثتل تتذکره . توان بهره گرفت هان نیز میاز منابع پن، انتد خداد مورد مطالعته نگاشتته شتده اهمیتشان کمتر از منابع اصلی نیست، چرا که در زمان وقوع ر

. اند، بنابراین بسیار مفید خواهند بود منتها به صورت غیر مستقیم به موضوع تحقیق پرداخته

سنادیف اَ-2

استنادی نیتز ای، نیاز بته استتفاده از فتن در برخی از تحقیقات، عالوه بر استفاده از فن کتابخانههتای ذغتالی گرامتافون، اعم از صفحه ، نوارهای صوتی و تصویریها نوشته ؛منظور از اسناد. هست

طتور بته هتای دیجیتتالی و آی سی، دی وی دی، مغناطیسی، سی دی یها لمیف، اپتیکال یها لمیفی و همچنین مکتوباتی است که از نظر قانونی جنبته کوچک و بزرگ کلی هاردها و ذخیره سازهای

وده و دارای ، از نظر قانونی معتبر بت غیر دولتیچه اسناد دولتی باشند و چه یعنید، نرسمی داشته باشارجی و استناد غیتر دولتتی ماننتد قراردادهای داخلتی و خت مثل ، اسناد دولتی شماره ثبت ملی باشند

توان به تحقیقاتی پرداخت که به روابتط اعضتاء با استفاده از فن اسنادی می. دواجسندهای عقد و از یا روابط بین کشورها اشتاره دارد ها و های گسترده، قوانین شهروندی، روابط داخلی حکومتخانواده : مثل

کشور در دوران صفویه نقش کارگزاران دولتی در حفاظت از مرزهای

ی دوازده خورشیدیسدهروابط دول انگلستان و روسیه در ایران در هتای کتامپیوتری در اختیتار هتا یتا فایتل هم اکنون بسیاری از این اسناد به صورت میکتروفیلم

ان کته در کتابخانته امه گلستت ن، مثل عهدنامه ترکمانچای و عهدهای معتبر بزرگ قرار دارد ابخانهکتهای پر تیراژ در اختیار همگتان از این اسناد نیز از طریق مجالت و روزنامه رخیب. موجود است ملی

ستفارت مکاتبات ، مثل اسناد مکاتبات ساواك با مراکز مختلف دولتی و یا اسناد نیز قرار گرفته استدر برخی موارد نیز سطوح دسترسی به این اسناد محدود بوده و نیاز . آمریکا در ایران با دولت آمریکاست که ها د غیر دولتی رسمی نیز قولنامهاسنا .مربوطه است یها دستگاهبه کسب مجوزهای الزم از


هتم هتا آنای از اند، همچون ستندهای عقتد و ازدواج کته پتاره با رعایت موازین قانونی منعقد شده :مثل دباشن اکنون موجود می

ها در دوران قاجاربررسی کارکرد مهریه در استحکام خانواده

رابطه شیربها با جهیزیه در عهد صفوی است که دو پدیتده مهریته و شتیربها از دوران پیشین مؤید این نکته مانده یباقهای ازدواج قباله

توان از اثتر اسنادی، میبهره گیری از فن اند و به واسطهنقش بسیار مؤثری در تحقق ازدواج داشته . پی به مؤثر برد

های مطرح در سطح جامعه که بته صتورت های شخصیتهمچنین سندهای مربوط به سخنرانیگویتای وقتایع دوران ،هتای کتامپیوتری نوارهای صوتی و تصویری مغناطیسی و یا در قالتب فایتل

.اندخودشان بوده

توان از اسناد غیر رسمی نیز بهره گرفت و ی، میالزم به توضیح است که در استفاده از فن اسنادآن هنگامی است که پژوهشگر ابتدا اقدام به اثبات در نبودن اسناد رسمی و یتا در دستترس نبتودن

.بنماید و آنگاه اقدام به استفاده از اسناد غیر رسمی کند ها آن

ای ف عرصه-3

کاربرد زیتادی شناسی انسانی مثل مردمهای علوم ای در علوم تجربی و برخی از شاخه فن عرصهدارد و آن هنگامی است که پژوهشگر شخصاً به عرصه و میدان تحقیق رفته و پدیده مورد نظتر در

توانتد در ای، پژوهشگر متی بدین ترتیب در فن عرصه. پژوهش را از نزدیک مورد مشاهده قرار دهد :مثل یدها بنما زمینه مطالعاتی خویش اقدام به جمع آوری داده

شهرستان بم پس از زلزله ردو مسکن جمعیت رابطه بین

تطور مراسم ازدواج عشایر بختیاری در قرن اخیر با افزایش سطح آب این دریاچه خزر میزان فرسایش سواحل دریای

باغ فین کاشاننوع مصالح به کار رفته در ساخت

هتای شخصاً به میدان مطالعاتی پژوهش رفتته و داده دتوان ها، پژوهشگر میدر همه این موضوعای بته ، ضمن اینکه با استتفاده از فتن کتابخانته ر حد کفایت تحقیق جمع آوری نمایدمورد نظر را د

انتد بته های فوق به تألیف در آمتده هایی که در باره موضوع توان از نوشته مینیز عنوان فن تکمیلی . ها پرداخت تکمیل داده

و ارزشي يپیمایش ق در رسشف تحقی

های مورد اشاره کاربرد دارند چهتار گونته هستتند، ضتمن اینکته عتالوه بتر فنونی که در رسشای نیز به عنتوان فنتون تکمیلتی ای، اسنادی و عرصه توان از فنون کتابخانه نیز می ها آناستفاده از


سپس هدوابتدا آن را استدالل نمپس از انتخاب فن تحقیق، که قبالً ذکر شد طور همان. بهره گرفت . دشو میاقدام به استنتاج فن پژوهش ، صحت آن را تأیید نموده و آنگاهیاستنادجمله ذکر با

ف پرسشنامه -1

ده قترار متورد استتفا یترین تکنیکی است که در رستش پیمایشت ترین و رایج پرسشنامه، معمولیعنتی فقتط کافیستت ت کاربرد پرسشنامه استت، آن، سهولکار گیری زیاد یکی از دالیل ب. گیرد می

ها جمع آوری شتده و ، آنگاه خیلی سریع پاسخق به صورت ساده و صحیح نوشته شودسؤاالت تحقی . گردند در ضمن جمع آوری، طبقه بندی نیز می

کننتد، با دید نقّادانه نگاه متی ، به فن پرسشنامهشناسی ی مطالعات روش تفسیر گرایان در عرصهگیتری از رو که این فن به صورت یک روش رایج در آمده و لذا پژوهشگران بسیاری بتا بهتره بدین

آن به ساخت جداول و نمودارهای آماری شکیل رو آورده و از مشکالت و معضالت پیچیده و عمیق در عین حال با توجه بته . نمایند و تنها به نتایج زیبا و سطحی اکتفا می کرده جامعه به سادگی عبور

صحیح بودن چنین نقدی، باید اذعان داشت کته در عرصته مطالعتات پهنانگرانته، استتفاده از فتن . نماید پرسشنامه بسیار ضروری می

انواع پرسشنامه

بتا بهتره گیتری از خوشته برای اجرای فن پرسشنامه، کافیست فرضیات و یا سؤاالت تحقیق را .طراحتی نمتود پتژوهش نیازهای مورد نظر تحقیق را در حد پرسش سپسخُرد و ریز کرده سازی،

: روش وجود دارد که هر یک دارای مزایا و معایبی است چهاربرای طراحی پرسشنامه

پرسشنامه كامالً باز -الف

منظور از پرسشنامه باز این است که هتیچ محتدودیتی از نظتر متغیرهتای مختلتف در ستؤاالت در متغیتر زمتان و مکتان و متغیرهتای کیفتی و ستایر تیمحتدود ل تحقیق وجود نداشته باشد، مث

شوند، پرسش شونده ها به صورت کلی مطرح میبنابراین از آن جا که پرسش. متغیرهای مهم دیگرپاسخ گوید، یعنی میدان پاستخگویی بترای ها آنمجاز است به هر شکلی که خودش مایل است به

: مثل ها کامالً باز است پرسش شونده ؟چیست افزایش سن ازدواجنظرتان راجع به ؟دانید ، چه روشی را مناسب میبرای محار رشد بی رویه جمعیت و کنترل آن

؟چیست کاهش جرم در شهرهای پر جمعیتعوامل

؟از اعتیاد جوانان کاست توان یمه ونگچ


های تحقیق فاقتد روایتی الزم هستتند و لتذا اِشکال این شیوه در این است که پرسش نیتر مهمنیتز بتا هتا پاستخ اعتبار تحقیق نیز به شدت تقلیل یافته و این خود باعث خواهد شد که طبقه بندی

.مکن خواهد بودغیر م ها آنبعضاً استنتاج و شدهای روبرو مشکالت عدیده

پرسشنامه نسبتاً باز -ب

این تفاوت که در برخی از ، با امه کامالً باز را داردیات پرسشناین پرسشنامه تقریباً همان خصوصمتغیرهتای زمتانی و مکتانی شکل ایجتاد محتدودیت، بهترین .، پاسخگو محدود خواهد شدمتغیرها :مثل هستند

شرح دهید پاراگرافن ازدواج در یک راجع به افزایش سرا نظرتان. چکار باید کرد؟رویه جمعیت بی طی دو دقیقه شرح دهید که برای محار رشد

ی پر جمعیت را در پنج خط بنویسیدعوامل کاهش جرم در شهرها.

؟توان از اعتیاد جوانان کاسته میبا یک جمله بگویید چگون

پرسشنامه نسبتاً باز از نظر اعتبار و روایی، نسبت به پرسشنامه کامالً بسته در سطح بهتری قترار .باشد فقط در حدّ کمتر شاره شد میا ها آنکه قبالً به آنچه رینظدارد، لیکن باز هم دارای اشکاالتی .تواند بسیار مفید واقع شوداین نوع پرسشنامه برای نظریابی می

پرسشنامه كامالً بسته -ج

هتا گویند، مثل سؤاالت کنکور دانشتگاه ای نیز می پرسشنامه کامالً بسته را پرسشنامه چند گزینهدر این نوع پرسشنامه، سؤاالت تحقیق کتامالً مشتخص . گیرد می که همواره به صورت تست انجام

ای مشخص نیز به صورت چند گزینه ها پاسخاز روایی و اعتبار الزم برخوردار هستند، و بنابراینبوده بتدین . ها پاسخ گوید است و پرسش شونده هیچ راه مفرّی ندارد جز اینکه به یکی از آن گزینهشده

شتود، ها از قبل توسط متخصصین چک متی اینکه روایی و اعتبار این نوع پرسشنامهرو با عنایت به .استالت چندی مواجه ا، با اشکها به خصوص در علوم فرهنگی داده لیکن باز هم برای جمع آوری

هتا موجتود نباشتد، بنتابراین که ممکن است پاسخ مورد نظر پرسش شتونده در گزینته این ها آناهمّ "تعتارض –تعارض "بین دو راهی قرار گرفته که به لحاظ علم روانشناسی به آن پرسش شونده در

بته بینتد از آن جا که خود را ملزم به پاسخگویی میلذا از دادن پاسخ امتناع ورزیده و یا گویند و می، این خود باعث خواهد شد که نتایج حاصله از اعتبار باشد یکی از گزینه روی آورده که نظر وی نمی

حتی اگر پاسخ هتم ،قیق بکاهد، چرا که پاسخ انتخاب شده، همانی نیست که مورد نظر وی بودهتح دار بتدین رو اعتبتار تحقیتق خدشته ، عدم پاسخگویی وی، پاسخ مورد نظرش نبتوده چون ندهد، باز :مثل خواهد شد


نظرتان راجع به افزایش سن ازدواج چیست ؟ o گیرد ل میچون پس از ثبات شغلی طرفین شک خوب است

o گردد چون باعث آشنایی طرفین از یکدیگر می نسبتاً خوب است

o شود چون عامل عدم امنیت اخالقی می نسبتاً بد است

o گردد چون باعث سستی قوام خانواده می بد است

ها موجود نباشد، بدین معناست که پاسخ برخی از سؤاالت در گزینهاز منظر پرسش شونده، وقتی این با این وصف . قسمتی از واقعیات پنهان خواهد ماند و این خود یعنی از دست رفتن اعتبار تحقیق

ی قبلی از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است و درجته اطمینتان در مقایسه با دو گونه نوع اجرا .داردتری هب

شنامه نسبتاً بستهپرس -ه

آخرین نوع اجرای پرسشنامه، تمام معایب انواع دیگر را رفع کرده و به نوبه خود از اعتبار و روایی . تری را از آن ختود نمتوده استت بیشتری برخوردار است و به همین دلیل نیز درجه اطمینان مطلوب

ادهها قرار د در گزینهرا ها نآ، احتمالی یها پاسخبدین شکل است که پس از شناسایی طراحی نحوه هتا گردد تا اگر پاسخ مورد نظر پرستش شتونده در گزینته و در پایان یک گزینه خالی نیز اضافه می

:خالی پاسخ خویش را اضافه نماید مثل موجود نبود، وی در گزینه نظرتان راجع به افزایش سن ازدواج چیست ؟

o گیرد خوب است چون پس از ثبات شغلی طرفین شکل می

o گردد نسبتاً خوب است چون باعث آشنایی طرفین از یکدیگر می

o شود نسبتاً بد است چون عامل عدم امنیت اخالقی می

o گردد بد است چون باعث سستی قوام خانواده می

o سایر

گتردد تنهتا به طور کامل جمع آوری می های پاسخگویان جوابشود تحت هر شرایطی، مالحظه میهایی که در گزینته ختالی جمتع آوری ضعف این نوع پرسشنامه در این است که برای طبقه بندی پاسخ

کند، لیکن نتایج تحقیتق بته مراتتب از را باز نمود که بعضاً وقت زیادی را طلب می طبقاتیاند باید شده .ین بر اعتبار و روایی تحقیق افزوده خواهد شد، بنابرازش و اهمیت واالتری برخودار هستار

شیوه نگارش سؤاالت پرسشنامه

انشتایی و ،یکی از نکات مهم در استفاده از فن پرسشنامه، تهیه متن سؤاالت به لحتاظ امالیتی اهمیت این امر برای افزایش اعتبار و روایتی پتژوهش استت و بترای تحقتق آن . آن است مفهومی

:سترعایت نکات زیر ضروری


امالیتی و اشتکاالت یها غلط به طور کامل رعایت شود، مثل پرهیز از شناسی مسایل زبانباعث مغشوش ها آناین دو از نکات مهم در نگارش سؤاالت است و انحراف از . دستوری

. گردد شدن سؤاالت می استفاده گردد که از لغات مشکل و به دور از کاربرد روزانه پرهیز شود، و به جای آن از لغاتی

.دارای معانی درست و صحیح بوده و در محاورات روزمره مردم نقش دارند

هایی استفاده به عمل آید که برای همگان دارای بار معنایی یکسان بوده و به شتدت از واژه .از کاربرد کلمات و جمالت دو پهلو پرهیز شود

امل شودرعایت ککلمات و جمالت معنایادب و سلوك اجتماعی در.

از طرح سؤاالت دو منظوره پرهیز شود و توجه شود که در هر سؤال فقط یک مستأله متورد .شود پرسش واقع می

دهد در طرح سؤاالت از توصیه دادن پرهیز شود، چرا که توصیه به پرسش شونده جهت می :مثل نماید انتخابی خاصی از سؤال را گزینهآنان تا

ید؟دار رضایتآیا از شغل خویش

نمایید؟ آیا در اوقات فراغت خویش مطالعه می

پتیش فترض باعتث خواهتد شتد کته . در طرح سؤاالت به شدت از پیش فرض پرهیز شود :مثل تحقیق از مسیر اصلی خود منحرف شده و مسایل غیر واقعی را واقعی بنماید

قدرتان چیست؟ ننظرتان راجع به استاد گرا

ن غیور دانشگاه، در سالن ورزشتی حضتور خواهیتد ی ورزشکارا آیا برای تقویت روحیه یافت؟

کته همتواره رود های تبلیغی به شمار می ترین شیوه در پرسشنامه استفاده از پیش فرض، متداولو از آن جا که یک نتوع تفکتر را در ذهتن هستندی به نتایج از پیش تعیین شده یابی دستمترصد

علمتی نه تنها ارزش و اهمیت و دنگرد علمی منظور نمی، جزو تحقیقات ندکن پرسش شونده القاء می .د شدنبه ناحق نیز خواه یها یریگتصمیم ، باعثها پاسخد بلکه با غیر واقعی جلوه دادن نندار

شیوه اجرای پرسشنامه

اختالق فرهنگتی و در سؤاالت اعتم از دانتش گرامتری و رعایت کامل مسایل نوشتاریپس از ، مرحلته بته صوصمخ یها فرمو همچنین تهیه جمعیت مورد مطالعه فرهنگ استفاده از زبان خرده

: سه صورت امکان انجام دارددو یا نامه درتکنیک پرسش. گردد اجرا گذاردن آن آغاز می


پرسشنامه مستقیم -الف

اقدام بته تکمیتل نمتودن برگته این است که پرسش کننده خود شخصاً مستقیم روشمنظور از کند و پس از دریافتت رح میط که سؤاالت را برای پرسش شونده بدین ترتیب ،ایدنم می پاسخ نامه

، هدر این شتیو . کند می ی پرسشنامه ثبت را در جاهای از پیش تعیین شده در روی برگه ها آن، پاسخ شخصتاً آنتان د یا بی سواد، بلکه مهتم ایتن استت کته کند که پرسش شونده با سواد باش فرق نمی

امه، تخصصی بوده و هر این است که پرسشن علت. توانند اقدام به تکمیل فرم پرسشنامه بنمایند نمیبترای جمتع ی کته باشند و لذا با توجه به وقت محتدود ا دارای کُدهای مشخصی میه یک از پاسخنمونته . دشتو ها تکمیتل که توسط پرسش شونده این امکان موجود نیست، وجود داردها آوری پاسخ

.آیدبه اجرا در میها هنگام سرشماریدر بارز این شیوه را طبقته هتا آنتتوان متی زمتان هم، ها پاسخن است که هنگام جمع آوری در ای روشحعسن این ت کته ، امکتان آن هست ت که با توجه به گفتمتان رو در رو ضعف آن نیز در این اس. بندی نیز نمود .ورزندمتناع های واقعی ا ها از دادن پاسخ پرسش شونده

پرسشنامه غیر مستقیم -ب

اقتدام بته تکمیتل آن شتود و آنتان هتا داده متی رسش شوندهپرسشنامه به پبرگه ، روشدر این شیوه اجترای غیتر . این شیوه نسبت به نوع قبلی از اعتبار و روایی بیشتری برخوردار است. نمایند می

:استمستقیم به دو صورت امکان پذیر

متمركا

دشت باگترد آوری کلیته پاستخگویان فتراهم کته امکتان آید به اجرا در می متمرکز هنگامینوع . ددرگ میاز تکمیل جمع آوری شود و پس های پرسشنامه توزیع می بنابراین در یک زمان کلیه برگه

باشتد و ایتن ختود های دیگر دارای اعتبار و روایی بهتری می ی اجرای متمرکز نسبت به شیوه شیوهای توان متغیرهای ناخواسته را تا حتد زیتادی کنتترل نمتود، مثتل متغیرهت لحاظ است که میبدین

جمعیتت تحتت پوشتش ، تتأمین آرامتش روانتی همایی پاسخگویان سرمایش و گرمایش سالن گردتنها ضعف این شیوه در ایتن استت . توسط ناظران، کنترل اضطراب پاسخگویان و نظایر آنتحقیق

بته نیست و لذا اجرای پرسشنامه تا زمان موعتود فراهم ری کلیه پاسخگویان که بعضاً امکان گردآو .افتاد خواهد تعویق

غیر متمركا

در هتر هتا را توانند پاستخ می ها آنشود، و ها داده می ها به پرسش شونده در این نوع، پرسشنامهروش قابتل اجترا ختود بته دو این شتیوه . پرسشنامه وارد نمایند های زمان و مکان دیگری در برگه

هتای پرسشتنامه را در اختیتار خود به پاسخگویان رجوع کرده و برگه گریکی اینکه پرسش باشد؛ می


هتای پرسشتنامه از در نوع دوم، برگه. نماید را جمع آوری می ها آنآنان قرار داده و طبق وعده مقرر . دهند میت دعوو آنان پس از تکمیل ال شدهرساپاسخگویان طریق پست به آدرس

شیوه ارستال کمتری برخوردار است و روش غیر متمرکز نسبت به نوع متمرکز از اعتبار و روایی هتای داده شتده چرا که معلوم نیست پاستخ دارای اعتبار کمتری استها روشبه بقیه پستی نسبت

ر عین حال د ،اند تکمیل شده است و یا توسط افراد دیگر توسط پاسخگویانی که از پیش تعیین شدهکمیل پرسشنامه، چه ت در هنگام تامکان کنترل متغیرهای ناخواسته وجود ندارد بنابراین معلوم نیس

.متغیرهایی بر روی پاسخگویان تأثیر گذارده است

ف مصاحبه -2

باشد که نسبت به فن پرسشتنامه فن مصاحبه می ای های کنونی و آینده یک در رسشدومین تکن. بنابراین نتایج آن از درجته اطمینتان بیشتتری برختوردار استت ایی بیشتری است ارای اعتبار و رود

بر بودن آن است و این خود بدین لحتاظ ضعف این تکنیک نسبت به فن پرسشنامه، زمان نیتر مهمها وارد گفتگوی رو در رو شتود، لتیکن ایتن شونده کننده باید با تک تک مصاحبه است که مصاحبه

از دیگتر . ها تتا حتدّ قابتل تتوجهی کتاهش داد کننده با آموزش دادن به مصاحبهتوان ضعف را میعمومتاً در . شتوند این است که متغیرهای ناخواسته بسیار سخت کنترل متی فن مصاحبه یها ضعف

حالت چهتره و برخوردارند و هر لحظه ممکن هستتکنیک مصاحبه، متغیرها از پراکندگی بیشتری به تبع آن حاالت رفتاری مصاحبه شونده نیز تغییر خواهد یافت ا کند وییر پیدرفتار مصاحبه کننده تغ

های غیر واقعی به شوند موضع گیری کرده و در نتیجه پاسخ افرادی که مورد مصاحبه واقع میلذا و . دهند سؤاالت می

انواع مصاحبه

نستبتاً بتاز، کتامالً تکنیک مصاحبه از یک منظر همچون فن پرسشنامه به چهار نوع کامالً بتاز، در بخش بندی فن مصاحبه نتوع کتامالً بتاز از ارزش و اهمیتت . شود بسته و نسبتاً بسته تقسیم می

گردد، لیکن به لحتاظ دشتواریی ترین نوع مصاحبه منظور می بیشتری برخوردار است و در واقع قویمصتاحبه ستؤاالت کته داردان امکبسیار باشند، چرا که که دارد، همگان مجاز به استفاده از آن نمی

تحقیتق بته مستیر اصتلی چند شاخه شده و آنگاه شرایط برای کنترل متغیرهای ناخواسته و هدایتهتای تحقیتق را بنابراین دانشجویانی که تکنیتک . ودشبعضاً غیر ممکن حتی سخت شده و خویش . باشند نمی مصاحبه فننوع این ، مجاز به استفاده از اند های خاص را طی نکرده و یا دوره اند نخوانده

. اند ای در امر تحقیق اندوخته که تجربه بودنوع نسبتاً باز مصاحبه، برای پژوهشگرانی مفید خواهد در این نوع، کار اصلی مصاحبه کننده باید به برقراری ارتباط با مصاحبه شونده معطوف شود و تا این

. نیست ها مقدور نشود امکان جمع آوری داده محققامر


فقتط ،اجترا از شتیوه در ایتن . کار بسیار مفیتد استت مصاحبه کامالً بسته برای دانشجویان تازهاز آن پتس بته لحتاظ محتدود بتودن کافیست مصاحبه کننده با مصاحبه شونده ایجاد ارتباط نماید،

. سؤاالت، روند مصاحبه به درستی طی خواهد شد های گزینهنوع مصاحبه نسبتاً بسته، همچون دو نوع اولی، نیاز به تخصص خاص برای بته کتار گیتری آن دارد و امکان انحراف روند مصاحبه و خدشه دار شدن تحقیق در هر لحظه وجود دارد، بنابراین فقتط

. ندهستافراد خبره مجاز به استفاده از این نوع هتدف آن کتاوش در معنتای گردد و ر تقسیم میتکنیک مصاحبه به سه نوع زیای دیگر از زاویه

: مطالعه تحقیق است موضوع مورد

مصاحبه ساده -الف

بپردازد و به عمق مستایل تتوجهی ه موضوع مورد نظررانه بهنگامی که تحقیق در سطح پهنانگتتوان گفتت وانشناسی متی ر با بیان. استفاده خواهد شدساده نداشته باشد در این صورت از مصاحبه

مصتاحبه شتیوه از ایتن شتود ها مطرح ههنگامی که مصاحبه در سطح شعور خودآگاه مصاحبه شوند . شود بهره گیری می

رادیو و مثلهای جمعی گزارشات رسانههمچنین تبلیغاتی و های قمصاحبه ساده عمدتاً در تحقی . برد و نظر یابی نمودهای سطحی مردم پی توان به اندیشه تلویزیون کاربرد دارد زیرا به راحتی می

مصاحبه عمیق -ب

یابد که طرح تحقیق موردی باشد، یعنی یتک فترد، یتک صتنف، هنگامی ضرورت می شیوهاین مصاحبه عمیق به صورت ژرفانگرانته بته موضتوع . عملیاتی باشدو زمینه یک طایفه و یا یک حوزه

بتا بیتان . اسی قابتل انجتام استت شن شناسی و پویاییپردازد و در هر دو سطح ایستایی مورد نظر می خودآگتاه مته ینروانشناسی، مصاحبه عمیق در صدد بازشناسی مطتالبی استت کته در ستطح شتعور

توانند به محض برخورد با ستؤال، اقتدام ها نمی بنابراین مصاحبه شونده ها وجود دارد مصاحبه شوندهای تعمق و تعقل نموده و پتس از تفستیر ذهنتی، به پاسخگویی نمایند بلکه ضرورت دارد که لحظه

در تحقیقات علوم انسانی و به خصوص علوم اجتماعی هر گاه صحبت از . پاسخ خویش را ارائه دهند . ور دقیقاً همین نوع از مصاحبه استشود منظ فن مصاحبه می

مصاحبه تخصصي -ج

که اسم این نوع مصاحبه گویای آن است، استفاده از آن نیاز به تخصص خاص دارد و طور همان ،بیان روانشناستی با. اوانه به موضوع مورد نظر بپردازدآن هنگامی است که تحقیق به صورت روانکهتا اقدام به جمع آوری دادهآنگاه گاه افراد رجوع کرده و در مصاحبه تخصصی به سطح شعور ناخودآ

توانتایی بازشناستی شتونده نیتز ن جتایی استت کته فترد مصتاحبه شعور ناخودآگتاه همتا . شود میاستفاده از آن احتیاج به تخصص ختاص روانکاوانته دارد تتا های آن را ندارد به همین دلیل هاندوخت


و نه مصاحبه شونده کننده مصاحبهنه ،این نوعدر آن جا کهاز . آشکار شودتدریج ه بمطالب پنهان .فی خواهد بود، بنابراین پایگاه تحقیق کشاز پاسخ سؤاالت اطالع ندارند

لتت مشتاوره را دارنتد و کته بیشتتر حا گتردد استخراج می دیگردو نوع یصاز فن مصاحبه تخصشود که افراد زیر پوشش تحقیق تاب و توان فرایند روانکاوی را ندارند که ایتن هنگامی استفاده می

همچنین ایتن اشتخاص بته ،مثل مشکالت مالی و زمانی تواند داشته باشد خود دالیل متعددی می : های روانکاوی اعتقاد نداشته باشند تکنیک

مصاحبه هدایت شده -الف

ای هرو بیشتتر در روانشناستی مشتاو شود ای از فن مشاوره نیز منظور می ، شاخهاین نوع مصاحبهدر ایتن نتوع . ای کارل راجرز معروف شد مصاحبه هدایت شده عمدتاً با کارهای مشاوره. کاربرد دارد

مصاحبه از دو شرط اساسی باید سود جست؛ یکی عدم رجوع به ضمیر ناخودآگاه مشتاوره شتونده و دانشمندان پیرو این نظریه بر این باورنتد کته حرکتت صترف بته . ه مشاورهدیگری هدایت به وسیل

تتوان بته متی نیز بعدی به وسیله مشاوره یها فرصتسمت ضمیر ناخودآگاه ضرورتی ندارد بلکه در .این مقصود رسید

مصاحبه هدایت نشده -ب

یتا مشتاوره استتفاده نباید از مصاحبه کهها هستند بر این باورند نوع دوم که پیروان نئوفرویدیندیگر امکتان ،ها شود در این صورتنمود، به این دلیل که ممکن است موجب فاصله گرفتن از علت

گتروه اول در پاستخ بته . هتای ختاص نائتل آمتد آن نیست که از طریق مشاوره بته کشتف علتت کنتد و در عمتل متی ع به ضمیر ناخودآگاه همچون معسکنها بر این باورند که عدم رجو نئوفرویدین

ره بتتوان بته وواقع درمان موقتی صورت گرفته است و امکان این هست که در آینده به وسیله مشا .درمان کامل فرد نائل آمد

ایتم کته بته طتور ما با توجه به نظریات پرفسور هربرت بلومر و پرفسور اریک فرُم بر این عقیدهایت نشده را مورد قبول دانستت بلکته توان یکی از دو الگوی مشاوره هدایت شده یا هد محض نمی

.این مسأله بستگی مستقیم به موقعیت موضوع یا فرد مورد مصاحبه دارد

شیوه نگارش سؤاالت مصاحبه

،الزامتی استت هتا آنکلیه مواردی که در خصوص پرسشنامه ذکر شد در این مبحث هم رعایت دوین سؤاالت مصاحبه، آشنایی با فرهنگ عامه و استتفاده از زبتان ترکن در نیتر مهمعالوه بر آن

طعتاً تا قبل از کسب چنین اطمینتانی، انجتام مصتاحبه ق لذاعامی جمعیت زیر پوشش تحقیق است .نتایج غیر واقعی خواهد داشت


شیوه اجرای مصاحبه

افرادی کته . ران استرکن در استفاده از فن مصاحبه، توانمندی در ایجاد ارتباط با دیگ نیتر مهمتوانند در فرصت کوتاه با افراد جامعه ارتباط تنگاتنگ برقترار دارای روابط عمومی قوی هستند و می

چیزی نیستت کته است و آن حریم امنیتی افراد نکته مهم دیگر . ای برخوردارند نمایند از امتیاز ویژهبتوان به پیله امنیتتی به واسطه آن که بتوان به راحتی وارد آن شد لیکن اگر شرایطی را فراهم نمود

.اشخاص وارد شد در آن صورت امکان حصول به نتایج واقعی تحقیق میسر استها داشته باشد د با مصاحبه شوندهگام بعدی این است که مصاحبه کننده باید بتواند رفتاری همانن

رهنتگ افتراد زیتر پوشتش برای این منظتور الزم استت ف . گویند همانند سازی می اًاصطالح این رافرهنگ آنان استت اقتدام بته خرده تحقیق شناسایی شده و با توجه به الگوهای رفتاری که متأثر از

.ایجاد ارتباط نمودآخرین توصیه این است که فرد یا افراد مصاحبه کننده همچون هنرپیشگانی هستند که به ایفای

اند، متورد اعتمتاد نقش موقتی که به خود گرفتهپردازند و از آنجا که ممکن است در مقابل نقش می هتا آنبه یابی دستهایی را دریابند که در شرایط معمولی امکان ها واقع شده و پاسخ مصاحبه شونده

کند که باید همواره خود را مخزن اسرار مصاحبه ی ایجاب میملباشد، بر این اساس اخالق عمقدور نو بی حرمتتی جمعیتت ها گویی ناگفتهبازها بدانند و مبادا اقدام به رفتاری نمایند که منجر به شونده

به طور کلتی ،پردازیم اجرای مصاحبه می هایشیوهپس از این مختصر به . زیر پوشش تحقیق گردد : کار گرفتزیر بسه روش توان به فن مصاحبه را می

مصاحبه رسمي -الف

منظور آن گونه از مصاحبه است که در آن شرایط آزمایشگاهی رعایت شده باشد یعنتی شتخص هنگام استخدام افراد در مثلکاربرد چنین روشی . مورد مصاحبه از انجام مصاحبه اطالع داشته باشد

کند، یعنتی یرد، تخصص باالیی را ایجاب میی به خود بگملکز اشتغال است، لیکن اگر صورت عمرا. هتا را جلتب نمایتد مصاحبه کننده با اطالعات روانشناختی کافی باید اطمینان خاطر مصاحبه شونده

.آشنا به فن مصاحبه مجاز به استفاده از این شیوه نیستند بنابراین افراد تازه کار و نا

مصاحبه غیر رسمي -ب

شود بنابراین مصاحبه شونده از اینکه مورد مصاحبه آزمایشگاهی رعایت نمی، شرایط در این شیوهتوانتد بتا اطالعتاتی کته در متورد در چنین شرایطی مصاحبه کننده می. واقع شده است اطالع ندارد

ها ها کسب نموده است، به حریم امنیتی افراد رسو کرده و داده خصوصیات رفتاری مصاحبه شوندهجا که مصاحبه شونده از انجام مصاحبه بی اطتالع منتها نکته در این است که از آن را تلخیص نماید،


را در هتا آنهای حاصله را یادداشت نمایتد مگتر اینکته تواند داده است، بدین رو مصاحبه کننده نمی . آید ثبت نماید هایی که برایش پیش میذهن بسپارد و در فرصت

(پانل)مصاحبه پي در پي -ج

های ثابتت، یتک انل را الزار سفلد پایه گذاری نمود، در این شیوه با فرضیات و پرسشتکنیک پستنجش های آنان مورد د تا تغییر نگرش و رویهنگیر های متعدد مورد بررسی قرار میگروه در زمان

اگر چه این روش در فن مصاحبه . شودنیز شناسایی ها آنو همچنین وسایل تأثیر گذار بر گیردقرار .توصیه شده لیکن در فنون پرسشنامه و مشاهده نیز کاربرد دارد

ف مشاهده -3

فن مشاهده ضترورت در نظر باشد نهان رخدادها پ عللهنگامی که عمق موضوع مورد مطالعه و در برخی موارد که نتایج حاصل از فن مصاحبه قابل اعتماد نباشتد و زمتان کتافی ، همچنینیابد می

کاربستت بتا . آیتد به عنوان فن تکمیلی نیز به کار متی مشاهدهشته باشد، فن برای تحقیق وجود دا . دست یافت ها پدیدهبه حقایق درست و واقعی توان میبا بررسی ژرفانگرانه وتخصصی این تکنیک

قبتل از شتروع بترای ایتن منظتور استت ، دقت و وسواس پژوهشتگر رکن در این فن نیتر مهمورد مشاهده باید مشخص شده و مسیر مشتاهده نیتز معلتوم گتردد و مپدیده مشاهده، موارد خاص . ها نمود ، اقدام به مشاهده دنیای پدیداری مشاهده شوندهتعیین شدهآنگاه با توجه به زمان

عناصر مشاهداتي

عناصتر آن بته یستت ضرور هده از حساسیت خاصی برخوردار استت لتذا جا که تکنیک مشااز آنعناصر .یابدحداقل ممکن کاهش تاانحرافات احتمالی ها به کار گیری آن تا با درستی شناخته شوند

:باشد مشاهداتی شامل چهار مورد زیر می

موضوع مشاهداتي -1

د، موضوع مشاهداتی نام دارد و منظور ایتن استت نگیرقرار هری که قرار است مورد مشاهدعناصآگتاهی داشتتن . خواهد مشتاهده نمایتد می که مشاهده کننده باید بداند که چه پدیده یا رخدادی را

پیرامون موضوع مشاهداتی موجب خواهد شد تا عناصر ناخواسته مورد مشاهده واقع نشوند و همواره ، موضتوع چترا کته اگتر ایتن شتناخت صتورت نگیترد تحقیق به مسیر اصلی خویش هدایت شود،

ستت کته موضتوعات فرعتی مشاهداتی تحت تأثیر عناصر ناخواسته قرار گرفتته و احتمتال ایتن ه . دنجایگزین موضوع مشاهداتی واقع شو


راهنمای مشاهداتي -2

هنگامی که موضوع مشاهداتی مشخص گردید، نیاز هست که صور مشاهده نیز مشخص شتود، یعنی مشاهده کننده بداند که موضوع مشاهداتی را تحت چه شترایطی بایتد مشتاهده نمایتد و ایتن

راهنمتای مشتاهداتی در . ادامه خواهد یافتت چه مقطعی تاو واهد شدخمشاهده از چه مقطعی آغاز پژوهش تواند از انحرافات احتمالی واقع الگوی مشاهده است و با ترسیم آن مشاهده کننده دقیقاً می

. کندجلوگیری

مشاهده كننده -3

هر چقتدر پژوهشگران باید دقت کافی در انتخاب مشاهده کنندگان خویش داشته باشند، در واقع بایتد در نظتر داشتت کته امتر . وسواس در این زمینه بیشتر باشد امکان خطا کاهش خواهتد یافتت

مشاهده نیاز بته تخصتص ختاص دارد و مشتاهده کننتده بایتد اطالعتاتی پیرامتون روانشناستی و بته اعضتای آن روحی روانتی امعه انسانی را بدون اینکه خدشهداشته باشد تا بتواند ج شناسی جامعه

. وارد آورد مورد مشاهده قرار دهد

كنش متقابل مشاهده كننده و مشاهده شونده -4

ای که در عناصر مشاهداتی مطرح است کنش متقابل مشاهده کننده و مشتاهده شتونده آخرین نکتهمورد مشاهده واقع شده است، قطعاً موضوع گیری خواهد داشت مطلع شود کهاگر مشاهده شونده . استراهنمتای توانتد از مشتاهده کننتده متی . د کترد تغییر ایجاد خواه مسأله بی شک بر روی رفتارشو این

. سالمی را در روند مشاهدات خویش ایجاد کند تا بتواند کنش متقابل بگیردمشاهداتی کمک

انواع مشاهده

قابتل نیز در انتواع مختلفتی ها آنگردد که هر یک از تکنیک مشاهده به سه نوع زیر تقسیم می :مورد استفاده قرار بگیرد ها آند، همچنین در برخی موارد ممکن است چند نوع از نباش اجرا می

مشاهده مستقیم -1

شخصاً پدیده مورد مطالعته را مشتاهده نمایتد، مشتاهده هنگامی که پژوهشگر یا مشاهده کننده :باشد قابل اجرا میزیر سه شکل دراین نوع مشاهده . مستقیم صورت گرفته است

مشاهده شناخته شده و برنامه ریای شده

هنگامی که موضوع مورد مطالعه کامالً مشخص شده و راهنمای مشاهداتی نیز تعیین شده باشد ایتن نتوع مشتاهده از . در این صورت مشاهده شناخته شده و برنامه ریزی شده به کار خواهتد آمتد

داند که متورد مشتاهده واقتع شتده و حتتی یم سطح پایینی برخوردار است چرا که مشاهده شونده


داند که چرا و به چه منظور مورد مشاهده واقع شده است، بنابراین اقدام بته موضتع افزون بر آن می :، تغییر رفتار خواهد داشت مثلو در نتیجه بنا به موقعیت گیری کرده و تهیته ل تصتویربرداری مشتغو بتردار لمیفت هنگامی که گزارشگر تلویزیون به همتراه

، مردم با پی بردن به حضور دوربین اقدام به موضع گیری هستنداز رفتار مردم گزارش .نمایند و تغییر رفتار می

مشاهده شناخته شده و برنامه ریای نشده -2-1

مشتاهده نیت اهنگامی که موضوع مورد مطالعه کامالً مشخص بوده لیکن قابل دسترس نباشد، ع متورد نظتر ردیتابی شتد و در دستترس قترار گرفتت واز وقتی که موضکند، منتها کاربرد پیدا می

: مثل مشاهده نوع برنامه ریزی به خود خواهد گرفت قاچاقچیتان کته در حتالی هنگامی که نیروهای مرزی در پی قاچاقچیان مرزی باشتند

.ندباشدارای مکان مشخصی ن

مشاهده ناشناخته -3-1

یرد که مشاهده کننده در حین مشاهده موضتوع تحقیتق، گ مشاهده ناشناخته هنگامی صورت میاز هنگتامی کته بتدین ترتیتب مورد بررسی قرار دهد،ی دیگری برخورد نموده و آن را نیز به پدیده

قرار گرفت از آن هنگام به بعد مشاهده حالت شناخته شده و هموضوع مورد نظر در دسترس مشاهد :گیرد مثل برنامه ریزی شده به خود می

که در حال مشاهده تکدّی گری است و در حین مشاهده پی به وجتود عناصتر یگر شاهدهم .آید برده و در صدد شناخت چگونگی فعالیت آنان بر می در بین آنان فروشنده مواد مخدر

مشاهده غیر مستقیم -2

تواند موضوع مورد مطالعه را مشاهده نمانتد شخصاً نمی ،گر مشاهدهدر برخی مواقع پژوهشگر یا هتایی ای باشد، بنابراین الزم است به مشتاهده کننتده و آن هنگامی است که رسش تحقیق گذشته

مشاهده غیر مستقیم نیز در سه نوع زیر قابل . اند رجوع کند که پدیده مورد مطالعه را مشاهده نموده :باشد اجرا می

ته شده و برنامه ریای شدهمشاهده شناخ -1-2

آید که موضوع مورد مطالعه و راهنمای مشاهداتی مشتخص باشتد و این نوع هنگامی به کار میقترار و در کدام شرایط زمانی و مکانی باید متورد مشتاهده را ای پژوهشگر دقیقاً بداند که چه پدیده

:مثل دهد از دید ناظران عینی شمسی 3131چگونگی تأسیس دانشگاه تهران در سال بررسی


شده و برنامه ریای نشده همشاهده شناخت -2-2

آید که پدیده مورد مطالعه مشخص بوده لیکن هویت مکتانی و این نوع مشاهده وقتی به کار میدر چنتین . توان دقیقاً مشخص نمتود زمانی آن نامشخص باشد، بنابراین راهنمای مشاهداتی را نمی

ی غیر مستقیم خویش ادامته داده تتا اثتری از پژوهشگر آنقدر به مشاهدهشرایطی ضرورت دارد که کاری که منتسکیو در تکوین نظریات خویش انجام داد از این نتوع مشتاهده . عنصر مشاهداتی بیابد

های ایرانی خویش؛ بود، وی در نامه

ی جامعه فرانسوی جدا کترده و در مکاتبتاتی خود را با کمک تخیل از فرهنگ چیره "گیرد، خود را بته جتای انجام می ها آنکه میان چند نفر ایرانی و همشهریان اصفهانی ی فرانسوی را از دید یک خارجی بته یک ایرانی قرار داده و بدین سان فرهنگ جامعه

کنتد، همان گونه که سرشت این روش ایجاب متی . کند ارزیابی گرفته و آن را نقد میی قوم مداری دوری گرفتته و فرهنتگ مفاهیم و پیله از تواند یمپژوهشگر بدین سان

اش را، نه چون فردی درگیر در جامعه، بلکه چون فتردی از بیترون بته بررستی جامعه1بگیرد

".

مشاهده ناشناخته -3-2

که در حین انجام مشاهده از نتاظرانی کته شتاهد کاربردی خواهد شداین نوع مشاهده هنگامی :شود و اقدام به بررسی آن گردد مثل ای دیگر برده ، پی به وجود پدیدهاند پدیده مورد مطالعه بوده

آن مدرسه النیالتحص فارغتحصیل در مدرسه دارالفنون از دید شرایط هتا توستط مدرستان آن مدرسته ترویج برخی اندیشهموضوع فوق پی به بررسی ممکن است در

نوع مشاهده غیتر محسوب شده و مطالعه آن موضوع برده شود که در این صورت این مورد، دومین مستقیم و ناشناخته خواهد بود و از هنگامی که مورد بررسی قرار بگیرد در واقع تبتدیل بته شتناخته

.شده و برنامه ریزی شده است

مشاهده مشاركتي -3

نوع مشاهده، مشاهده مشارکتی است و آن هنگتامی استت کته تحقیتق دارای طترح نیتر یقوتتوان ی آن متی گتردد و بته واستطه متی حستوب این روش تواناترین روش مشاهده م. باشد درونی

. ترین شکل آن و به صورت کامالً ژرفانگرانه مورد بررسی قترار داد موضوع مورد مطالعه را در عمیقاهده، زمان بر بودن آن است بدین لحاظ که پژوهشگر باید به درون میتدان تنها ضعف این نوع مش

صتیات آنتان نمایتد تتا بته فرهنتگ و خصو ندگیز جمعیت مورد مطالعهمشاهداتی رفته و مدتی با

.32؛3131انتشارات فتح دانش، چاپ اول، : ، به کوشش جواد نکهت، اراك " شناسي سیزده جستار در تاریخ جامعه".ا.تنهایی ،ح -1


و آنگاه پدیده مورد نظر را، نه همچون یک فرد بیرونی، بلکه همچون آنتان متورد رده ی پیدا کآشنای .مشاهده قرار دهد

کند در عین حال بته لحتاظ زمتان بتر را طلب می زیادینوع مشاهده ضمن اینکه تخصص اینمشاهده مشارکتی نیتز در سته نتوع . دنمای ی قابل توجهی را نیز ایجاب می بودن آن، صبر و حوصله

:باشد زیر قابل اجرا می

مشاهده شناخته شده و برنامه ریای شده

است که از اعتبار و روایی بستیار زیتادی های تحقیق تکنیکترین مهمیکی از این نوع مشاهده، گر مدت طوالنی در جامعه آید که پژوهشگر به عنوان مشاهد یو هنگامی به کار م باشدمی برخوردار

جامعه اشراف پیدا نموده و آنگتاه اقتدام بته نهای فرهنگی آدگی نماید و به ویژگیمورد مطالعه زنآن جا که عناصر مشاهداتی در این نوع مشاهده همواره آمیخته از. مشاهده عناصر مشاهداتی نماید

کته طور همان، فقط گردد های محض منظور میبه خصوصیات فرهنگی است بدین رو جزو واقعیت : مثل رسدبکند تا تحقیق به انجام گفته شد زمان بسیار زیادی را طلب می

های مراسم ازدواج در میان عشایر فارس بررسی شیوه ، بته "جزایتر تروبریانتد "در "مالینوفستکی "توان در کارهتای نه کار این نوع مشاهده را مینمو

قبتل از شتکار نهنتگ بته آن منطقته فهم رقص آتتش کته بومیتان درك و خصوص در خصوصِ و نیتز کارهتای "دختتران ستاموایی "در مورد "مارگرت مید"پرداختند، همچنین کارهای خانم می .انجام داد مشاهده نمود "بومیان آمریکای شمالی"ر که در مورد مردم شناس معاص "بوآس"

مشاهده شناخته شده برنامه ریای نشده -2-3

ای خاص، پی به عمتق مطالتب بترده و بته نتوعی از ستطوح پدیده ی هرگاه در هنگام مشاهدهو در نتیجته بته ظاهری پدیده مورد مطالعه عبور کرده و به سطوح نهانی آن دسترستی پیتدا نمتود

های دیگر برخورد نمود که نه تنها اهمیتشان کمتر از موضتوع متورد بررستی نبتوده بلکته در پدیدهدر این صورت مشاهده شناخته شتده و برنامته بسیاری از موارد دارای اهمیتی بیش از آن نیز باشند

دای خاص بودنت دیدهکلیه مردم شناسان که در ابتدا در پی بررسی پ. ریزی نشده صورت گرفته استو توانستند علل بستیاری از رفتارهتا را تشتخیص و موفق به شناخت مفاهیم درونی آن پدیده شدند

اند، مثل آداب اسکیموهای آمریکای شمالی در هنگام غذا خوردن کته از این روش سود جسته دهنده آنان را وحشی خواند ای ک دست داد به گونه "بوآس"ای به ی اولیه حالت مشمئز کننده در مشاهده

درك رفتارهای وفق به م تری را با آنان زندگی کند مجبور بود مدت طوالنیی دوم که و در مشاهدهمفاهیم نهانی آن را همچون بومیان ه،شاهدهای مورد م عمق پدیده با نفوذ بهتوانست و بومیان شد

روی زمتین یهتا انسانترین را شریف یانبومدریابد، و لذا نه تنها نتایج قبلی خود را تغییر داد بلکه


و از آن پس مهندستی عمتران را رهتا کترده و بته نامید و در مقابل آمریکائیان را وحشی ذکر کرد :مثل .نظریه پردازان این علم گردید مشهورترینرو آورد و یکی از شناسی مردم

های همسر گزینی در میان برخی روستاهای ترکمن صحرا بررسی شیوه اش را بتا شتیوه دزدی بربایتد بتا بر برخی تحقیقات، خواستگار اگر نتواند همسر مورد عالقته بنا

دهتد یعنتی بلکه دقیقاً معنای عکس متی ستواهد شد و این نه به معنای دزدیازدواج او موافقت نخ .جوان خواستگار با این روش جوانمرد بودن خود را به اثبات خواهد رساند

مشاهده ناشناخته-3-3

ای دیگتر ببترد و اقتدام بته ای در حین انجام مشاهده، پی به وجود پدیتده رگاه مشاهده کنندهه :مثل ورت گرفته استبررسی آن بنماید در این صورت مشاهده ناشناخته ص

بررسی رفتار زندانیان توسط زندانی ناشناس ان رابطه نزدیتک همچون یک زندانی وارد زندان شده و با زندانی هنگامی که رئیس جدید زندان

برقرار نموده و در حین بررسی رفتار زندانیان، پی بته رفتتار ناستالم متأمورین زنتدان بتا و تنگاتنگ َگیری از مشاهده ناشناخته توانسته است مفاهیم پنهان و جتاری در این صورت با بهره ببردزندانیان

. دمورد مطالعه قرار دهورین با زندانیان را از نزدیک در رفتار مأم

شیوه اجرای مشاهده

:باشد تکنیک مشاهده نیز همچون فن مصاحبه به دو صورت رسمی و غیر رسمی قابل اجرا می

مشاهده رسمي -الف

هرگاه مشاهده شونده بداند که مورد مشاهده واقع شده است، در ایتن صتورت مشتاهده رستمی قبالً ذکر شد که این نوع مشاهده فاقد اعتبار علمی است بدین لحاظ که مشاهده . شکل گرفته است

ه نسبت بت نماید، بنابراین رفتار مورد مشاهده، واکنش شونده با موضوع گیری اقدام به تغییر رفتار میکه در تحقیقات علمی مجاز به ه باشندباید توجه داشتپژوهشگران . بوده و نه کنش پیوستهموضوع

های جمعی و رفتارهتای بلکه این نوع مشاهده مورد استفاده رسانه یستنداستفاده از مشاهده رسمی ن .تبلیغاتی است

مشاهده غیر رسمي -ب

انتد و چتون شترایط مشتاهده واقتع شتده داننتد کته متورد هتا نمتی در این نوع، مشاهده شوندهدهنتد رفتتار ها از خود بروز متی آزمایشگاهی در آن رعایت نشده بنابراین رفتاری که مشاهده شونده

ای از اعتبار علمی برخوردار بتوده و متورد استتفاده و به همین لحاظ چنین مشاهده هاست آنواقعی . باشد تحقیقات علمی می


(آزمایشي) ف تجربي-4

ترین فن پژوهش در تحقیقات علوم تجربی است، البته در علوم فرهنگی نیتز ن تکنیک معمولایهدف اصلی در این تکنیک ایتن استت . کاربرد دارد لیکن بیشترین استفاده آن در علوم طبیعی است

رد نمود و آنگاه پدیده مورد مطالعه را در آن آزمایشتگاه متو ا باید اقدام به تشکیل آزمایشگاهکه ابتداست که بتوان متغیرهتا را بته نحتو مطلتوب شکلاساس تشکیل آزمایشگاه بدین . بررسی قرار داد

:باشد تکنیک تجربی به دو صورت زیر قابل اجرا می. مورد کنترل قرار داد

پژوهش تجربي -الف

کند کندوکاویستت کته در جستتجوی هتر گونته ، تنها هدفی که دنبال مییشگاهیآزماپژوهش در روابط علت و معلتول، پژوهشتگر در . باشد فی ما بین متغیرهای موجود در تحقیق می رابطه علّی

پی چگونگی تأثیر گذاری متغیر مستقل و میزان آن، و همچنین چگونگی تأثیر پذیری متغیر وابسته . و میزان آن است

ی هستت، برای انجام پژوهش تجربی ابتدا نیاز به تشکیل یک یا چند گتروه تجربتی یتا آزمایشت ن شده است مورد آزمایش قرار داد را در یک یا چند حالت آزمایشی که از پیش تعیی ها آنسپس باید

دو مجموعه از عناصر آزمایشی را تشکیل داد حداقل برای انجام چنین فرایندی باید بدین شکل که

و مجموعته دیگتر تحتت عنتوان گروه آزمایش ها تحت عنوان یکی از مجموعه یگذار نامسپس با

کته آزمایش گروهی استت کته کلیته عوامتل و متغیرهتایی گروه. بررسی را آغاز نمود گروه کنترلگردد و گروه کنترل گروهی است که از تأثیرات متغیتر عمال میاِ ها آنتحقیق در نظر دارد در مورد صله در گروه آزمتایش بتا گتروه تغییرات حا پس از اتمام بررسی، .شود مستقل به دور نگه داشته می

:مثل گردد شود و میزان تأثیر پذیری گروه آزمایش مشخص می کنترل مطابقت داده می نقش الکل در فرایند تبخیر آب در حاالت مختلف

گراد و در گروه کنترل در موضوع فوق میزان مشخصی از آب است که در دمای صد درجه سانتیگروه آزمایش نیتز . همچنین در زمان مشخصی تبخیر شودیده ارتفاع صفر درجه به نقطه جوش رس

دفعتات متورد آزمتایش قترار میزان مشخصی آب است که با افزودن الکل در همان دما و ارتفاع به در گتروه . شتود بدین ترتیب میزان تأثیر گذاری الکل در فرایند تبخیتر آب محاستبه متی . داده شود

جا که گتروه آزمتایش و گتروه ، و از آنا کاهش یا افزایش دادتوان میزان متغیر مستقل ر آزمایش میتوان دریافت که با کتاهش یتا باشند، در آن صورت به خوبی می کنترل در بدو تشکیل شبیه هم می

. متغیر مستقل تا چه اندازه در گروه آزمایش تغییر حاصل شده استالکل به عنوان افزایش


پژوهش شبه تجربي -ب

آن صورت ایتن تکنیتک و لحظه به لحظه کلیه متغیرها امکان پذیر نباشد در وقتی کنترل دقیق توان تسلط بر تمام متغیرها داشت بنابراین نتایج ن رو در پژوهش شبه تجربی نمیبدی ،آید به کار می

یته پتردازی توان به طور قطعی در مورد نتایج به دستت آمتده نظر تحقیق احتمالی خواهد بود و نمی :مثل کرد

های فصلی ی بادهای ساحلی و طوفان های سواحل خزر در نتیجهمیزان فرسایش سنگ در موضوع فوق امکان آن نیست که یک ساحل را به دو بخش تقسیم نمتود و قستمتی از آن را

ها قرار داد، و حائلی را نیز مهیا کرد بترای مصتون مانتدن قستمت دیگتر در معرض بادها و طوفانبنابراین در چنین تحقیقی از تکنیک شبه تجربی . های فصلی ی ساحلی و طوفانساحل از تأثیر بادها

. گردد و نتایج حاصله نیز نتایج احتمالی بوده و نه نتایج قطعی پژوهش استفاده می

تلفیق تکنیکي

دارد و آن کتاربرد در برختی مواقتع نیتز یتکنیکت تلفیتق ها شد، عالوه بر فنونی که اشاره به آنستؤاالت پتژوهش ع آنهای تحقیق و به تب موضوع پژوهش و فرضیات یا پرسشه هنگامی است ک

بررستی ند مثتل ك یجاب میای است که به کار گیری چند تکنیک به صورت هم زمان را ا به گونه موضتوع در متورد خودسرگذشت نگاری، بررسی دفترچه خاطرات، گفتگتو بتا دوستتان و نزدیکتان

ت مطالعه مشارکتی یتا به صور ،تحقیق موضوعمورد در ب نظران و صاح، گفتگو با نخبگان پژوهشدر کنار دیگر فنتون و تکنیتک هتا، البته تأکید بلومر در این است که تلفیق تکنیکی .غیر مشارکتی

لیکن ما بر آنیم که تلفیق تکنیکی به صورت هتم است کاربرد مانند پرسشنامه، مصاحبه، یا مشاهده .زمان نیز میسر است

تحلیليطرح

معنتای طبیعتی چارچوب پژوهش در آنهای است که داده روش شناختی طرح تحلیلی چارچوب :گردد لی به سه بخش زیر تقسیم میطرح تحلی . ابندی یمخود را باز

(آماری)تحلیل كمّي -1

جتداول هتا، اد متفاوتی هستند، مثل فرمولابع، معموالً دارای های موجود برای تحلیل کمّی قالب، پتس از شناستایی و انتختاب برای ذکر تحلیل کمّی. آماری، نمودارها، ضرایب درصدی و نظایر آن

ی الزم را ، کافیست ادلّته که بایستی متناسب با رویکرد و طرح پژوهش باشدقالب مورد نظر تحلیل را بتازگو ستند آن ، استناد مطالب به یتک مرجتع معتبتر سپس با اللی عنوان کردهای استد در جمله


نموده و در گام پایانی با جمله استنتاجی اقدام به نتیجه گیری نهایی برای انتخاب طرح تحلیل کمّی .نمود

(نظری)تحلیل كیفي -2

که متناسب با چارچوب و مدل نظری کاربردیهای مفاهیم عملیاتی و شاخص ،در تحلیل نظریبتی شتک ایتن مفتاهیم .وندشت میاخته یات باشد سیا فرض ی پژوهشها پرسشمرتبط با بررسی و

و در واقتع بته ارتباط بسیار تنگاتنگ با نظریات علمی ارائه شده در مبحث چارچوب مطالعتاتی دارد ایتن در های تعیین شتده با توجه به شاخص .گردند ها تعیین می هاست که این شاخص واسطه همان

تحلیتل اطالعتات بته تناستب و اولویتت ارائته های پژوهش بنا تحقیق دادهدر فصل چهارم بخش، .گردند یم

تحلیل تاریخي -3

شوند، معمتواًل بتا متتون تتاریخی نیتز مواجته هستتند، تحقیقاتی که با رسش تاریخی انجام می. بنابراین به دلیل فقدان کنترل تاریخی، هر آن ممکن است اعتبار علمی خویش را از دستت بدهنتد

های خاصتی را در نظتر گرفتت، های تاریخی ظرافت برای تحلیل داده بدین منظور ضرورت دارد کهبترای انجتام تحلیتل تتاریخی، دو . شود طرح تحلیل تاریخی برای چنین هدف و رسالتی عنوان می

:گردد ای مختصر می اشاره ها آنپیشنهاد موجود است که به

:پیشنهاد فاكس

بایتد از دو محتک هتا آنو ستقم های تتاریخی و صتحت فاکس معتقد است برای شناخت داده :استفاده نمود

ثباث داخلي -1

هتا و هرگاه در متن مورد مطالعه، میان مفاهیم ارائه شده و بنیان نظری متتون، و یتا میتان پتاره خوانی و انسجام الزم برقرار نبتود، در آن صتورت متتون نتاروا بتوده و های مختلف متون هم بخش

ناسيش معنيتوان با برای رفع این معضل می. دهند های تحقیق نیز اعتبار خویش را از دست می داده .ها از اثر پی به مؤثر برد و درست را از نادرست تشخیص داد واژه

ثبات خارجي -2

هتا، الختط، انتختاب واژه هرگاه متن مورد مطالعه به لحاظ شتکل ظتاهری، دستتور زبتان، رستم ختوانی و انستجام الزم را نداشتته باشتد در آن اصطالحات و غیره با دوره تاریخی مورد مطالعه هتم

های تحقیق نیز ضربه پتذیر خواهنتد شتد در ایتن خصتوص نیتز بتا ناروا بوده و دادهصورت متون


متون مورد مطالعه و شناخت گترایش فکتری نگارنتدگان و در نهایتت امکتان ارجتاع شناسي مرجعتوان برای برطرف نمودن مشکالت حاصله و تعیین صحت مطالب به فرد یا مکتب مورد مطالعه می

. را مبذول داشت و سقم قضایا اقدام الزم

:پیشنهاد كرلینجر

هتای تتاریخی بایتد بته دو کرلینجر نیز همچون فاکس معتقد است برای درستی و نادرستی داده :نکته توجه خاص داشت

انتقاد داخلي -1

خوانی کافی هرگاه میان قطعات، مفاهیم، اصطالحات و عبارات به کار رفته در متون تاریخی همی تفکرات آن دوره تجانس نداشته باشد در آن صورت متن نتاروا بتوده و اعتبتار نباشد و با بنیان کل

را نمود یعنی مطالبی شناسي معنيباید اقدام به عضلبرای رفع این م. تحقیق خدشه دار خواهد شدخوانی ندارد جزو مطالب غیر واقع در نظر گرفت و بقیه متوارد را کته از که با اغلب متون مشابه هم

. انسجام الزم برخوردار است مورد قبول دانست

انتقاد خارجي -2

هرگاه تحقیقات با مفاهیم موجود با دوره زمانی هم عصر خویش مغایرت داشته باشد و یا با مبداء حقوقی فرق داشته باشد، موجب خواهد شتد کته مورد مطالعه در تحقیق، اعم از شخص حقیقی و یا

نمتود یعنتی مطتالبی شناسي مرجعنیز باید اقدام به معضلبرای رفع این . اعتبار تحقیق کاهش یابدندارد مردود اعالم شده و بقیه موارد که از یخوان همهای دوران یا شخص مورد مطالعه که با اندیشه

.دانستمطالعه برخوردار است مورد قبول انسجام الزم با تفکرات شخص یا عصر موردتحلیل کنش، تحلیل تک نگتاری، و های توان از طرح با توجه به موضوع و نظر استاد راهنما می

.کنیم ، که ما به ذکر چند نمونه از آن، مختصرا بسنده مینیز استفاده نمود چندین طرح مختلف دیگر

طرح تحلیل محتوی

توان مفاهیم عملیاتی را در محتوای اسناد و سندی مکتوب است میهرگاه منبع مطالعاتی متن یا .متون جستجو و بر اساس مدل و فرضیات دسته بندی و طبقه بندی نمود

طرح تحلیل موقعیت

بررسی بنا بر متغیرهای موجود در هر موقعیت سنجیده شوند، ماننتد زنتدگی مورد هرگاه موضوع توان از تحلیل موقعیت، و با متدل نظتری صتاحبان ایتن ، میاروپا اتحادیهروزمره، یا اجالس سران

.گافمن گارفینکل یا سنخ از مطالعه، استفاده نمود، مانند مدل پژوهشی


طرح تحلیل گفتمان

معرفتت شتناختی داشتته باشتد، ماننتد چرایتی مانتدگاری اختالق هرگاه موضوع مطالعه، بنیانگفتمان دربنابراین، . توان از طرح تحلیل گفتمان بهره گرفت پدرساالری در تنظیم قوانین مدنی، می

بلتومر، . ، اختالق پدرستاالرانه استت ترین عامل تاثیرگزار بر کنش قتانون پتردازی پدرساالری، مهم .اند های مناسبی برای این طرح ارائه نموده گیدنز، هابرمس، فوکو و چندین نظریه پرداز دیگر مدل

ها اخصتعریف عملیاتي مفاهیم یا ش

در این قسمت با توجه به مفاهیم حساس در موضوع، چارچوب نظری، مدل نظری، و فرضیات یا ، عتالوه بتر شتوند که در فصل چهارم بایستی گردآوری و تحلیل را های پژوهش، مفاهیمی پرسش

کنیم؛ به این معنا که، برای هر تعریف مفهومی، یتک مصتداق تعریف مفهومی، تعریف عملیاتی میمراسم تدفین، به خاکسپاری با مراستم برای مثال برای تعریف . شود واقعی و عینی پیدا و تعریف میتعریتف ل دیدن و فهمیدن و آزمتودن باشتد، ای که توسط هرکسی قاب خاص مربوط به آن، به گونه

.شود می

طرح اجرایي

یتن قالتب از دو بععتد ، و امنظور از طرح اجرایی، قالبی است که باید طبق آن تحقیق انجام شتود :است قابل طرح

طرح زماني-1

های از قبل مشخص شده، پتژوهش انجتام ریزی زمانی دارد تا در زمان هر تحقیق نیاز به برنامهخواهتد کترد کته مشتخص طی آن پژوهشگر وریزی زمانی را طرح زمانی گویند، گیرد، این برنامه

ریزی زمانی جتزو ادبیتات تحقیتق برنامه. ودفصول مختلف پژوهش در چه زمانی قرار است انجام ش .کنتد هتای تعیتین شتده متی است و پژوهشگر با ترسیم آن خود را ملزم به انجام تحقیق طی زمان

ریزی زمانی معرف نظم تحقیق است و پژوهشگر برای حفظ این نظتم، بایتد زمتان شتروع و برنامهبختش ذکتر نمایتد، و از آن پتس زمان خاتمه هر یک از فصول تحقیتق را تخمتین زده و در ایتن

:مثل کند میآن اجرایپژوهشگر طبق آنچه که ذکر کرده است خود را ملزم به ی ریتزی زمتان پژوهش مدت هفت ماه و نیم به طول خواهد انجامید و برنامهمختلف این مراحل

:در نظر گرفته شده استهر یک از فصول به تفکیک زیر

سال جاریلغایت پایان آذر ماه سال جاریاز نیمه دوم آبان ماه :فصل اول سال جاریاول اسفند ماه هلغایت پایان نیم سال جاریاز ابتدای دی ماه :فصل دوم


ماه سال آتیفروردین لغایت پایان نیمه اولاسفند ماه سال جاری از نیمه دوم :فصل سوم ماه سال آتی ل خرداد لغایت پایان نیمه او ماه سال آتیاز نیمه دوم فروردین :فصل چهارم ال آتیسلغایت یایان خرداد ماه ماه سال آتیاز نیمه دوم خرداد :فصل پنجم

برای سهولت کالم درست آن است که از ذکر سال جاری و ماه آتی و نظایر آن خودداری نمود و عتی برای تحقیقاتی که در زمینته علتوم طبی های اصلی آن را بیان نمود همچنین به جای آن معادل

د و دانشجویان مجبور به گذراندن ساعات مشخصی در آزمایشگاه هستند، ذکر ساعات نشو انجام می .کار در آزمایشگاه نیز الزامی است

ای طرح بودجه-2

ای ریتزی از اهمیتت ویتژه این برنامته ریزی مالی است ر این بخش، برنامهدومین طرح اجرایی دبسیاری شود یپذیری پژوهشگر مشخص م تیمسئولبرخوردار است بدین لحاظ که به نوعی در آن

فرامتوش علمی ختویش را تیمسئولیا ناآگاهانه که خود بخواهند، آگاهانه وآنن از پژوهشگران بدورکان ضربه پذیری تحقیقات ا نیتر مهمرسند و این از علمی می یخودباختگای به از هکرده و به گون . به آن اشاره نموده است یخوب بهنیز "سی رایت میلز"که رود به شمار میهای مالی تحقیق توستط چته ای به این مطلب اشاره خواهد شد که هزینه ریزی بودجه در برنامه

ای هت ها توسط شرکت قطعاً هزینه مالی بسیاری از پژوهش. شود شخص حقیقی یا حقوقی تأمین میبودجه مورد نظتر ی کها که مراکز مختلفآنجشود و از تی تأمین میکوچک و بزرگ دولتی و غیر دول

پتذیری ترین نقطه ضتربه دارند بنابراین مهمنیز د انتظار نتایج از پیش تعیین شده را کننمیرا تأمین که اخالق علمی پژوهشگران باید موضع است نهمیدر آغاز خواهد شد و شکل گرفته و ها پژوهش

همواره معطوف به این باشد که برای حفظ و حراست از اعتبار علمی و حیثیت اجتمتاعی تحقیقتات، را به مؤسسات سنجش افکار هها تغییر ندهند بلکه در واقع این وظیف به دلخواه این بنگاهبنا نتایج را

هتای هایی که در مجموعته هستند، مثل پژوهشواگذارند که آنان درصدد تأمین نیازهای این مراکز .شود های تبلیغاتی انجام میبنگاه

فصل چهارم فصل چهارم

ها تحلیل دادهارائه و

شتامل یتک ای گونته م نیز همچتون فصتول دیگتر مقدمته در شروع فصل چهار

ن آنچه که قرار استت در ایت عنوان از آنچه که قبالً انجام گرفته و پاراگراذ بدون

ی زیر باید صتورت کار عمده پنجاز آن پس شود فصل انجام شود شرح داده می

:پذیرد

پژوهش هایپرسشیا ی فرضیات سازخوشه -1

های تحقیق امکان پذیر استت بررسی فرضیات یا پرسش ، به واسطهبررسی موضوع مورد مطالعهبترای پتی لذا . میسر است ها آنی بررسی عناصر موجود در و بررسی فرضیات تحقیق نیز به واسطه

را ریز و خُرد کرد، به ایتن کتار ها آنهای تحقیق باید بردن به عناصر موجود در فرضیات یا پرسشابتدا به یساز خوشهبرای . ویندگ خوشه بندی میخوشه سازی یا خُرد و ریز کردن فرضیات تحقیق،

را تا حد نیاز پژوهش ریز کترده و ها آنهای تحقیق رجوع کرده های کلیدی فرضیات یا پرسش واژهرا نیتز تتا حتد نیتاز تحقیتق ُخترد و ریتز ها آنها با یکدیگر توجه نموده و سپس به ارتباط این واژه

.نماییم می

پژوهش سؤاالتتدارك -2

هتا و زیتر فرضیات یا سؤاالت تحقیق به اتمام رستید، بتا عنایتت بته خوشته یساز خوشهوقتی . شتود تحقیق تعیین متی ها با توجه به نیاز تعداد پرسش ،شود های تحقیق تهیه میها، پرسش خوشه

ها انجام های مدرج و طیفهایی که با استفاده از مقیاس ، به خصوص روشها روشالبته در برخی از د، لتیکن در تحقیقتات رستمی و بته خصتوص گرد تر تعیین می ها راحتعداد پرسششود، بعضاً ت می

د نت هتای تحقیتق بتوان های دانشجویی، پژوهشگر باید این امکان را فراهم نماید که پرسشپژوهشصتورت گرفتته، و یستاز خوشته د بنابراین بتا توجته بته نفرضیات یا سؤاالت تحقیق را محک بزن

هتای تحقیتق پرستش شتود آن از اینجا به بعد آغاز می یق که کاربردهمچنین با عنایت به فن تحق .تدارك دیده خواهد شد


ها جمع آوری داده -3های تحقیق را با توجه به زمینه مطالعاتی و عناصر تحت پوشش از این مقطع به بعد، باید پرسش

آمتده را جمتع آوری تحقیق اعم از عناصر انسانی و غیر انسانی، به کار گرفت و اطالعات به دستت .نمود

ها طبقه بندی داده -4موجب خواهد شد بندی طبقه. هاست بندی داده حتماً نیاز به طبقه برای انجام مراتب بعدی تحقیق

کندگی اطالعاتِ جمع آوری شده جلوگیری به عمل آمده و انسجام تحقیق تا پایان پژوهش اتا از پرهای تدارك دیتده ها این است که با توجه به پرسش دادهبندی ترین راه برای طبقه راحت. فظ شودح

های دریافتی را در مربوط به هر پرسش، جدولی طراحی شود که بتوان پاسخ یها گزینهتعداد شده و و ستیزده نفتری بته صد کینه پرسش را در جمعیت نموو هشت آن جایگزین نمود، مثالً اگر پنجاه

:ها چنین خواهد شد بندی داده بقه، فرم جمع آوری اطالعات و طکار بریم

قیتحق یها پرسش

پاسخگویان

(72)سؤال (73)سؤال .......................... (9)سؤال (3)سوال

فال

ف د ج ب ال

.......................... د ج ب

فال

ف د ج ب ال

د ج ب

.......................... (3)پاسخگوی

.......................... (9)پاسخگوی

.......................... (1)پاسخگوی

.......................... (4)پاسخگوی

.......................... (7)پاسخگوی

..........................................................

............................................

.......................... (362)پاسخگوی

.......................... (336)پاسخگوی

.......................... (333)پاسخگوی

.......................... (339)پاسخگوی

.......................... (331)پاسخگوی

......................... جمع

:9نمایه

ها نمونه فرم طبقه بندی داده


ها تحلیل داده -5

اگر بته یتاد داشتته . هاست که در فصل چهارم باید به آن پرداخته شود تحلیل داده یآخرین گامباشید، در فصل اول قرار بر این شد که چارچوب مطالعاتی تعیین شود، عالوه بر آن در فصتل ستوم

های پژوهش در این مقطع باید با دو حاصل آن دو این است که داده. نیز طرح تحلیلی تعیین گردیدگتام اول در . گویند ها می از پیش تعیین شده محک زده شوند، به این کار تحلیل داده طرحنظریه و

آمتاری و ضترایب درصتدی، ها و نمودارهتای ها بود که با توجه به فرمول این کار تحلیل کمّی داده باید بتا در نظتر داشتتن بود کهتحلیل کیفی در گام دوم نیز ،گردند های تحقیق تحلیل فنی می داده

. تفسیر شوندشرح و ها محک زده شده و داده ،ی علمی یا مکتب انتخاب شده نظریه

فصل پنجمفصل پنجم

استنتاج

نتیجه گیری -1

هتا و دول جمت آوری داده به نتایج واقعی تحقیت بایتد بته جت یابی دستبرای

رجوع کرد و با توجه به تجزیه و تحلیل کمّی و کیفتی صتورت ها آنبندی طبقه

را نتیجته هتا آنها آغتاز کترد و زیر خوشهجزاء و عناصر ا نیتر کوچکگرفته، از

های تحقی و در که همان فرضیات یا پرسش ها آن نیتر بزرگتا به گیری نمود

گرفتته بته دو تحلیتل صتورت با عنایت . رسید نهایت موضوع مورد مطالعه است

نیتز متورد قبتول واقت هتا آنشتده و بستیاری از ابطتال ها عموماً برخی از داده

تحلیل فنی در ایتن زمینته کمتک شتایانی بته نتیجته گیتری نهتایی . شوند می

متورد را کته ییهتا آنو اندمردود شده را که ییها آننماید، بدین صورت که می

کته وزن و هتا آناز ام ددر ترازوی قیتاس قترار داده و هتر کت اندقبول واق شده

. دنشو ی تحقی پذیرفته مییان نتیجه نهانود به عنارزش بیشتری دار

حرکت تحقی از کل به جز بود، به همتین ،به بیان دیگر از فصول اول تا چهارم

خُرد ادامه باخاطر از موضوع تحقی چند فرضیه تحقی تلخی شد، سپس در

ریت زها و گردید و در نهایت برای خوشه یساز خوشهاقدام به ها ریز کردن آن و

های تحقی طرح گردید، در فصل پتنجم عکتس ایتن حرکتت پرسش ،ها خوشه

تحقی شتروع سؤاالتهای ارائه شده به پاسخگیرد بدین شکل که از صورت می

گرددمینتیجه گیری ها زیر خوشه ،صورت گرفته یها لیتحلکرده و با توجه به

پتژوهش پرداختته فرضیات تحقی و موضتوع ،ها خوشه ره سبسپس به ترتیب

.شوندنتیجه گیری می ها آنو یک به یک هر کدام از شودمی

پیشنهادات -2

ممکن استت . های پژوهشگر است شود، توصیه آخرین مبحثی که در فصل پنجم به آن اشاره میبر یا ناخواستهمشکالت چندی مواجه شده باشد و یا اینکه متغیرهای پژوهشگر در فرایند تحقیق با


نباشتد مثتل متغیرهتای زمتانی و متالی کته ها آنتأثیر بگذارند که امکان کنترل وی روی پژوهش ای دیگتر از مشتکالت و موانتع تحقیتق کند، پاره شرایط را برای انجام یک تحقیق سالم سخت می

اشتاره شتده، در چنتین شترایطی پژوهشتگر هتا آنطالعتاتی بته که در حتدود م هستندهایی همانو ادات فقط به مشکالت تحقیتق هالبته در پیشن. کندعنوان میهای را برای پژوهشگران آتی توصیه

ن آتتی قبتل از شتروع بته اشده تا پژوهشگر شود بلکه نقاط قوت نیز بیان ه نمینقاط ضعف آن اشارمتدد ی دیگتر پژوهشتگران هتا مطالعاتی خویش از توصتیه پیشینهتحقیق و به هنگام کامل نمودن

. برای تحقیق خویش انتخاب نمایندنیز تری را و ابزار مناسب بردهتری ی مطلوب گرفته و استفاده

(ضمائم) ها وستیپ

استفاده به عمل آمده و یتا ها آننمودارها و جداولی که در فرایند تحقیق از ،کلیه مطالب، سندها هتا آنهای تحقیق و تجزیه و تحلیل اطالعات منظور شده و همچنین در نتایج تحقیق بته دهجزو دا

ایتن مستایل در نتام بتردن از البته بعضاً ممکن است . دنشو میاشاره شده است در این بخش آورده در طول تحقیتق اشتکالی ها آن ذکری پژوهش نزند، در این صورت فرایند تحقیق، آسیبی به پیکره

و لتذا در ایتن بختش رستاند قطعاً به پژوهش آسیب می ها آنانبوهی ، ، لیکن در موارد بسیاریرداند :گردد شود در چهار بند خالصه می ده میور کلی مطالبی که در بخش ضمائم آوربه ط. شود می ذکر

جداول و نمودارها، ها فرمول -1

گیری شده است، همچنین جتداول بهره ها آنهایی که به نحوی در تحقیق از فرمولاز هر آنچه های تحقیق بوده است در ایتن آماری که به روند پژوهش کمک کرده و نمودارهایی که گویای داده

. دنشو بخش ذکر می

تصاویر -2

و نظتایر آن نیتاز بته شناستی باستتان ، شناستی ، زمینت، همچون تک نگاریادر برخی از تحقیقهای گرفتته شتده در ایتن بختش ضتمیمه عکس. دارد یبردار ملیفتصاویر زیادی اعم از عکاسی و

فایتل دیجیتتالی شده و به همتراه نام بردههای تدارك دیده شده نیز در این بخش گردد و فیلم می .گردد تحقیق می ضمیمهمربوطه

استاندارهای پژوهشي -3

، ضوابط و قوانینی است که در مؤسسات عالی تحقیقات رستمیت منظور از استاندارهای پژوهشیدر آن صتورت آن بختش از استتانداردهای استفاده شده استت ها آنبه نوعی از داشته و در تحقیق

.شود تحقیقاتی که به کمک پژوهش آمده است در این بخش ذکر می


نمونه سؤاالت -4

سؤاالت پژوهش به همراه ود، در این صورت ای ب آوری اطالعات از طریق فن کتابخانه عاگر جماستفاده فن پرسشنامه یا مصاحبه شود و اگر از این بخش ضمیمه می های ثبت شده در ی فیش کلیه

دری صورت گرفته اجراء شده و یا سؤاالت مصاحبه پرسشنامهشده بود در این صورت یک نسخه از ده بود سؤاالت مربوط به مشاهدات انجام همچنین اگر فن تحقیق مشاه. شود بخش ضمیمه می نیا

اگر فن تحقیق تجربی بود . گردد گرفته به همراه رویه کلی مشاهدات و راهنمای مشاهداتی ذکر می .شود آورده مینیز سؤاالتی که در آزمایشگاه به کار گرفته شده در این بخش

ها فهرست

، علمیرست تفضیلی، فهرست روایات ههای چندی دارد مثل؛ ف برخی از تحقیقات نیاز به فهرستهمچنین در برختی . ها، فهرست جداول و نظایر آن ها، فهرست عکس فهرست اشعار، فهرست نقشه

دارد،ژه نامه و از این گونه متوارد وا، موارد نیاز به آماده سازی مواردی از قبیل نام نامه، موضوع نامههتا در شود بنابراین این گونه فهرست لی اشاره میصرفاً به فهرست اجما هاز آنجا که در ابتدای رسال

. ذکر خواهند شدرساله انتهایی بخش

نامه كتاب

شود و از اهمیت خاصتی نیتز برختوردار استت فتر تحقیق به آن اشاره میدآخرین عنوانی که در زبتانی ، کافیست منابع را تقسیم بته چنتد بختش نامه کتابدر ذکر . است نامه کتابمنابع، مأخذ و یا

برای نوشتن آدرس منابع، . کرده صورت استاندارد و الفبایی ذکر نمود و منابع مربوط به هر زبان را ب :از پنج مورد زیر باید پیروی کرد

شود نویسنده یا نویسندگان، صرفاً نفر اول نام فامیل سپس نام کوچک نوشته می -3 عنوان کتاب، مقاله یا سند نقل قول شده -9

گان و گرد آورندگان کتب، مقاالت و سندها مترجمین، اقتباس کنندا مترجم ی -1

اعم از ناشر، محل نشر، نوبت چاپ و سال چاپ ها آناطالعات پیرامون چگونگی انتشار -4

(در پانوشتفقط )شماره صفحه یا صفحات مورد استفاده -7

و بتدون نامه کتاببخش ذکر کامل آدرس منابع، صرفاً در قسمت آخر دفتر تحقیق یعنی فقط در :مثل شود ذکر شماره صفحه آورده می

،جلتد دوم، ترجمته امیتر حستین "یونان باستان: تاریخ تمدن"دورانت، ویل و اوریل دورانت ، .3136انتشارات آموزش انقالب اسالمی، چاپ سوم، : آریان پور و دیگران، تهران

روزنامته همشتهری، شتماره : ، در"های درمان قلتب چالش "، حسیند ماندگار، محم .3123مهر 9سه شنبه ، 9123

دومکتاب

ی شیوه

نویسی سند

ــتار جســ

هاپیوستدر فرایند تحقی همواره نیتاز بته استتفاده از متتون مختلتف هستت در صتورت

ها ضروری است که آدرس منتاب بته صتورت مختصتر در پانوشتت استفاده از آن

صفحات ذکر شده و آدرس کامل اسناد در پایان پژوهش در قستمت کتتاب نامته

: ی نمودتوان سند نویس برای استفاده از متون به دو صورت زیر می. قید شود

نقل قول مستقیم -1در ذکر مستقیم اقوال مطالب تلخیص شده، بدون هیچ گونته حتذف و اضتافه و عینتاً بته همتان

برای اینکه تفکیک متن تلخیص . شوند می صورتی که در متن اصلی وجود دارد به متن تحقیقِ منتقل : باید به اجرا درآورد شده با متن تحقیق امکان پذیر باشد پنج شرط زیر را در مورد آنان

.ابتدا و انتهای متن تلخیص شده با گیومه مسدود شود -3برای این منظور معمتول . نوع خط متن تلخیص شده با نوع خط متن تحقیق فرق داشته باشد -9

ی آن نیتز از بر این است که فونت خط سند مورد استفاده با فونت متن تحقیق فترق داشتته و انتدازه .باشد تر کوچکمتن تحقیق ی خط اندازه .طول سطر متن تلخیص شده از طول سطر متن تحقیق کمتر است -1 .فواصل خطوط نقل قول مستقیم از فواصل خطوط متن تحقیق کمتر است -4در پایان نقل قول و قبل از بستن گیومه، با عالمت گتذاری، خواننتده را بته پانوشتت صتفحه -7

.شود ت سند متن تلخیص شده ذکر ، مشخصاسیپانوهدایت نمود و در

توان آن را در متن اصلی تحقیتق متورد اگر نقل قول مورد نظر کوتاه بود در این صورت می :نکته . آید به اجرا در می ها آندر خصوص ( 7)و ( 9)، ( 3)استفاده قرار داد با این توضیح که موارد

نقل قول غیر مستقیم -2

شود بنتابراین در نقتل قتول صه برداری شده و به ذکر آن اکتفا میدر این نوع از سند مربوطه خالغیر مستقیم از آوردن گیومه و تغییر فونت و تغییر اندازه خطوط و تغییر فواصل خطوط پرهیز شتده و

گردد منتها تنها کاری که باید انجام شود این است کته محتتوای عیناً از خط متن تحقیق استفاده میدر نقل قول غیر مستقیم فقط یک کار را باید . تلخیص شده مطلقاً دگرگون نشودکالم و معنای متن

نویس هدایت کترده و در آن جتا اانجام داد و آن اینکه هنگام ارجاع، با عالمت گذاری خواننده را به پ . مشخصات سند مربوط ذکر خواهد شد


شیوه ارجاع سند

گردنتد؛ کتتب، مقتاالت درج شتده در مجتالت و منابع مطالعاتی عمدتاً به سه گونته تقستیم متی بترای ذکتر آدرس ستند متورد استتفاده در . هتا، اینترنتت و ستندهای رستمی و غیتر رستمی روزنامه

:شود، مثل ی، از خالصه گویی با ذکر شماره صفحه یا صفحات استفاده میها سیپانو . 332 -313د دوم؛ دورانت، تاریخ تمدن، جل . 332 -313دورانت، یونان باستان؛

. 332 -313؛ 3136دورانت، . 332 -313دورانت، پیشین؛

.332-313پیشین؛

37پیوست

ای شیوه اجرای فن کتابخانه

ای باید با تند خوانی و رج زدن، مطالب متورد نظتر را در زمتان برای به اجرا درآوردن فن کتابخانهوقتی که . های مخصوص استفاده نمود توان از فیش ها می برای جمع آوری دادهکوتاه به دست آورد و

های مورد نظر در حد کفایت تحقیق جمع آوری شد، با توجه به موضوع کلی، موضوع فرعی یتا فیشدر دفتتر تحقیتق ها آنرا طبقه بندی کرده و در گام بعدی آخر باید اقدام به ثبت ها آنموضوع فیش،

: باشند ی تحقیق با کمی تغییرات دارای دو نوع زیر میها فیش. نمود

:مشخصات مرجع -1 نویسنده ، عنوان ، شماره جلد ، مترجم ، محل نشر ، ناشر ، نوبت چاپ ، سال چاپ و شماره صفحه

:مشخصات فیش -2

موضوع کلی ، موضوع فیش ، نقل مستقیم یا غیر مستقیم ، فیش نویس ، شماره فتیش و تتاریخ یسیفیش نو

:شماره فیش غیر مستقیم مستقیم : نقل قول :موضوع کلی

:تاریخ نگارش :فیش نویس :موضوع فیش

:شماره جلد :مترجم :عنوان :نویسنده

:شماره صفحه :سال چاپ :نوبت چاپ :ناشر :محل نشر

……………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

.

: توضیحات

............................................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................................

ها فیش ثبت داده :8نمایه

خوشه سازی

ها در فصل چهارم از اهم کارهای تحقیق است لیکن برای جمتع آوری اطالعتات، جمع آوری دادهبنابراین باید توصیه پرفسور هربرت بلومر را به کار . ضروری است تا سؤاالتی بدین منظور طرح شوند

بترای . نمتود هتا آنسازی بست و در نخستین گام فصل چهارم اقدام به ریز کردن فرضیات یا خوشه :توان کمک گرفت ای از دو اصل عمده زیر می کاربردی کردن چنین توصیه


معني شناسي -1

ها و کلمات به کتار رفتته در هتر نکه که معانی واژهگیرد؛ یکی آ معنی شناسی در دو بععد انجام میهای تحقیق به دست آورده شود و دوم آنکه تعابیر و تفاسیری کته در درونِ یک از فرضیات یا پرسش

نقـش مـادك در حکومـت مثالً اگتر موضتوعِ . ها و کلمات نهفته است نیز کامالً مشخص شود واژه

های فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصتادی ویژگی: ت، مثلدر نظر باشد، باید تمام خصوصیا انوشیروان . و مذهبی مزدك و انوشیروان مشخص شود

رابطه شناسي -2

شناسی بین کلمات صورت خواهد گرفت تا ارتبتاط پس از آنکه معنای کلمات مشخص شد رابطهشتود تتا معنتی متی مابین کلمات استفاده ی فی با یکدیگر مشخص شود بدین معنا که از رابطه ها آن

برای مثال در خصوص موضوع مزدك و انوشیروان، عالوه بر مسایلی کته . ها تلخیص گردد واقعی آننقتش و : در معنی شناسی کلمات صورت گرفت، باید رابطه این دو با یکدیگر نیز مشخص شود مثتل

ن گئوماتی با ایتن نوع رابطه موبد و موبد موبدان با این دو شخص، نقش زرتشتیان درباری و زرتشتیا .دو نفر و مسایلی از این قبیل باید به وضوح مشخص گردد

هتای متورد نیتاز را توان مرحله خوشه سازی را کتاهش داد یعنتی خوشته شایان ذکر است که میهتای دیگتر ها و زیر خوشه را تا حدّ نیاز تحقیق خُرد نمود و از ریز کردن خوشه ها آنتشخیص داده و

.امتناع نمود

نمونه گیری

هایی که دارای طرح تحقیق انبوه هستند، به لحاظ کثیر بتودن عناصتر تحتت پوشتش در پژوهشای از جمعیت کل انتختاب شتود و ستپس تحقیتق در جمعیتت نمونته تحقیق، ضرورت دارد تا نمونه

جمعیتت نمونته بایتد دارای چنتد . صورت پذیرد و آنگاه نتایج تحقیق در جمعیت کل تعمیم داده شودویژگی باشد؛ ابتدا اینکه تمام همّ به کار گرفته شود تا نمونه انتخاب شده دارای بیشترین شتباهت بتا

تحقق این مسأله در علوم تجربی به راحتی امکتان پتذیر استت لتیکن در . جمعیت و عناصر کل باشدمعیتت علوم انسانی به سختی ممکن خواهد شد، اما باید توجه داشت که شباهت جمعیت نمونته بتا ج

.باشد% 27کل در علوم فرهنگی بیش از نکته دیگر اینکه تمام عناصر جمعیت کل، شانس مساوی برای انتخاب شدن در جمعیت نمونته را

هتای مخصتوص کته بترای ایتن برای بدست آوردن تعداد جمعیت نمونه باید به جدول. داشته باشندجتداول در دستترس نبتود بایتد ضتریب اند رجوع کرد و در صورتی که ایتن منظور تدارك دیده شده

33پیوست

شتود آخرین موردی کته مطترح متی . مناسبی از جمعیت کل را به عنوان جمعیت نمونه انتخاب نمود :توان بهره گرفت چگونگی گزینش جمعیت نمونه است، برای این کار از سه روش زیر می

نمونه پایه -1

تبتر مثتل شتورای حقتوق دانتان، معموالً جمعیت نمونه پایه توسط مؤسسات علمی تحقیقتاتی مع گردد و از آنجا که دارای بیشتترین شتباهت بتا جمعیتت کتل شناسان تعیین میاقتصاد دانان و جامعه

تتوان بته آن ایست کته متی باشد به عنوان بهترین نمونه هست و برای چند سال متوالی نیز فعال می .ای وجود ندارد نهرجوع کرد لیکن در بسیاری از کشورهای در حال توسعه چنین نمو

ای نمونه سهمیه -2

هنگامی که جمعیت کل دارای سطوح مختلف و قشرهای خاصی باشد از این نمونته بهتره گرفتته نحوه کار بدین شکل است که پس از شتناخت ستطوح گونتاگون در جامعته و همچنتین . خواهد شد

از قشترها و ستطوح نسبت به جمعیت کل، جمعیت نمونه نیز بته همتان میتزان ها آنسنجش حجم . شود مختلف گزینش می

نمونه احتمالي -3

نمونه احتمالی با نمونه تصادفی و نمونه اتفاقی فرق دارد، نحوه کار در آن دو بدین شکل است که واقعًا تصادفی یا اتفاقی است کته روش مؤسستات تبلیغتی استت و متورد قبتول علتم روش تحقیتق

بترای . تک افراد از شانس برابر برای انتخاب شدن برخوردارنتد باشد لیکن در نمونه احتمالی تک نمیهای زیر بهره گرفت و یا از چنتد روش توان از یکی از روش ی به جمعیت نمونه احتمالی میابی دست

:استفاده نمود

نمونه فهرستي -3-1

اره هر گاه فهرستی از اسامی عناصر تحت پوشش تحقیق موجود باشد، اعم از استامی افتراد، شتم توان نمونه را به تعداد از پیش تعیین شتده و ها و نظایر آن، در این صورت می پالك منازل یا اتومبیل

نفتر باشتند و 9666با روش ردیفی با انتخاب ضریب مناسب، گزینش کرد مثالً اگتر جمعیتت کتل ایتن است که از تقسیم 2نفری در نظر باشد در این صورت ضریب مناسب عدد 996جمعیت نمونه

آید، و از آن به بعد از یک عدد در جمعیت کل شروع بته انتختاب کترده و دو بر یکدیگر به دست میکند تتا شود و این روش تا پایان کار ادامه پیدا می پس از عبور از هشت ردیف، عنصر نهم انتخاب می

.به همان عدد آغازین ختم شود


ای نمونه هاله -3-2

آید که منطقه جغرافیایی مورد مطالعه وسیع بوده و امکان استفاده از ای وقتی به کار می روش هالهی هتوایی ها عکسفهرست اسامی نیز در زمان کوتاه فراهم نباشد در این صورت با تدارك نقشه و یا

در . نمتاییم اقدام به نمونه گیری احتمتالی متی ها آناز مناطق زیر پوشش تحقیق و شطرنجی نمودن و یازده بلوك تشکیل صد کی ازایم منطقه جغرافیایی مورد نظر ض را بر آن گذاشتهمورد مثالی زیر فر

شده که با ضریب سه از رأس آن اقدام به انتخاب نموده، بته ایتن ترتیتب تعتداد ستی و پتنج بلتوك :نماییم ی نمونه گیری دیگر اقدام به انتخاب میها روشگردند، و از آن پس با انتخاب می

ای نمونه گیری هاله :11نمایه

ای نمونه خوشه -3-3

ای، نقشه ایست با این تفاوت که در روش هاله ای تقریباً شبیه نمونه گیری هاله نمونه گیری خوشهای چنتین کلی یا عکس هوایی منطقه زیر پوشش تحقیق در دسترس هستت لتیکن در روش خوشته

صورت باید با در نظر داشتن اینکه منطقته زیتر پوشتش تحقیتق ای امکان پذیر نیست در این مسألهباشد اقدام به خوشته ها نیز در دسترس نمیوسیع بوده و امکان بلوك بندی میسر نبوده و فهرست نام

. بندی منطقه نمودها را معلوم کرد و اصلی را مشخص نموده و از آن پس زیر خوشه بندی کافیست خوشهبرای خوشه

بررسي افـت تحصـیلي دانـش آمـوزان مثالً اگر . ها ادامه دادتا دسترسی به فهرست نام این کار را

هتای کرمتان، بخشتی از هرمزگتان و در نظر باشد، باید به دانش آموزان استتان جنوب شرقي ایران

نقشه یا عکس منطقه

121پیوست

هتا، بنتدی را معطتوف بته بختش تمامی سیستان و بلوچستان رجوع کرد، برای این کار بایتد خوشته طق آموزش و پرورش و در نهایت مدارس شهری و روستایی و همچنین داختل حومته و روستاها، منا

هتا نیتز اقتدام بته ها امکان پذیر شود و از فهرست نامخارج از حومه نمود تا دسترسی به فهرست نام .گزینش جمعیت نمونه کرد

ای نمونه چند درجه -3-4

نظر در آن روش مشخصتاً از یتک ایست با این فرق که جمعیت مورد این روش مثل روش خوشهمثالً اگتر بختواهیم . ای اقشار مختلف جامعه حضور دارند قشر خاص است ولیکن در روش چند درجه

های تلویایوني داخلي در جنوب غربي كشـور پیرامون تأثیر گسترش شبکهای داشته باشیم مطالعه

بنابراین بایتد حاشیه خلیج فارس كشورهای های تلویایوني ها از شبکه در عدم استفاده خوزستانيهای مشخصی تقستیم نمتود ای به بخش جمعیت زیر پوشش تحقیق را با استفاده از روش چند درجه

برای این منظور ابتدا متغیرهای سن، جنس، تحصیالت، شغل، تأهل و نظایر آن را مشتخص کترده و ای، جمعیتت هتر ای یا خوشته هالهبه همین ترتیب درجه درجه پیش رفته و آنگاه با استفاده از روش

. درجه را مشخص کرده تا امکان انتخاب جمعیت نمونه به تعداد از پیش تعیین شده امکان پذیر باشد

ای نمونه چند مرحله -3-5

، یتک (درجته )ایست با این توضیح که در هتر مرحلته ای همان روش چند درجه روش چند مرحلهمثالً اگر موضوع پیشتین . بریم تا جمعیت ناخواسته حذف شود یمتغیر را در مورد جمعیت کل به کار م

در نظر باشد در این صورت متغیر سن را به عنوان اولین فاکتور اِعمال کرده تا افراد زیر شش ستال و را نیتز هتا آنمدّ نظتر تحقیتق نیستت کار یبباالی شصت سال حذف شوند، در گام بعدی اگر افراد

تر شده به همین منظور ایتن کتار را تتا ر جمعیت زیر پوشش تحقیق محدودحذف نموده، با این دو کاهای دیگر اقدام به انتخاب ی دسترسی به جمعیت مطلوب ادامه داده و آنگاه با استفاده از روش مرحله

. گردد جمعیت نمونه می

اندازه گیری عناصر كیفي

ا امکان بررسی آنها فراهم شتود، لتذا های مورد استفاده در تحقیق باید روشن و واضح باشند ت واژهها در نظر گرفت که تمامی جمعیت زیر پوشش تحقیق فقط یک معنا هایی برای تعریف واژه باید قالب

: شود در زیر به اختصار به انواع تعاریف اشاره می. از آن واژه دریافت دارند

تعریف اسمي -1

گیری از صفات مشتخص، معنتی شده و با بهرهاین گونه تعاریف صرفاً به صورت قراردادی تعیین .شود، مثل؛ حاشیه نشین، خوش نشین، خاور میانه، بام آفتاب و نظایر آن ها معیّن می واژه


تعریف تحلیلي -2

های مختلف دارای معانی متفاوتی هستند و الزم استت ها و خرده فرهنگ ها در فرهنگ برخی واژهردادی آنها و صرفاً از دیدگاه همان فرهنگی که در آن به مطالعه ها صرف نظر از معانی قرا معنای واژه .شود معنی شود، مثل؛ زاهد، نامزد، متموّل و نظایر آن پرداخته می

ای تعریف تجایه-3

ها با استفاده از تعاریف آنی افراد تحت پوشش پتژوهش معنتی شتوند برخی مواقع الزم است واژههتا، اقتدام بته تعریتف واژه ن واژه مورد نظر و جمع آوری پاسخبرای این منظور با طرح سؤال پیرامو

.گردد، مثل؛ دروغ گو، پول دار، گدا و نظایر آن می

ای تعریف چند مرحله-4

هتا رجتوع نمتود و تعتاریف را از آنهتا هتای واژه برای تعریف برخی کلمات کافی است به مفعتول انتد و هتم فت آنها دائمی هستند، یعنی از قبل بودهاستخراج نمود، مثالً برای تعریف واژه نهاد، باید گ

اکنون نیز هستند و در آینده نیز هم چنان خواهند بود، دارای کتارکرد بتوده، دارای ستاخت هستتند و هایی که دارای چنین خصوصیات هستند اطالق توان واژه نهاد را بر پدیده هدف نیز دارند، بنابراین می

.نمود

شاخص سازی عناصر كیفي

شود تحقیق دقیقاً در گردند و مشخص می ها، عناصر کیفی به صورت روشن معنی می با تعریف واژاستت انتختاب پی چه چیزی است و از آن پس باید یک یا چند شاخص که نشانگر آن پدیده کیفتی

. نمود که به واسطه آنها بتوان آن پدیده را اندازه گیری نموددر این جستار . ها و تحلیل محتوا ها، طیف د دارد به نام مقیاسبرای این منظور سه روش کلی وجو

به صورت بسیار مختصر به هر یک از آنها اشاره شده و دانشجویان و مشتاقان را برای اطتالع بیشتتر :شوند به کتب تخصصی ارجاع داده می

ها مقیاس

ررسی کیفی پدیده پرداخته ها ابزارهایی هستند که به واسطه آنها در روند تحقیق صرفاً به ب مقیاسمثالً در یک جمعیت آماری، تعداد افرادی که دارای رفتار اقتصادی هستند مطالعته . شود و نه کمی میبنتابراین مهمتترین نکتته در . گتردد های افتراد پیرامتون اقتصتاد توجته متی شود بلکه به نگرش نمی

. ها، شاخص سازی است مقیاس

129پیوست

مقیاس اسمي-1

شود و افتراد بتر استاس دارا صفت برای سنجش کیفیت مورد نظر انتخاب میدر این مقیاس یک . شوند، مثل؛ پتول دار، تحصتیل کترده، تتاجر و غیتره بودن و یا دارا نبودن آن صفت طبقه بندی می

، جنس، تأهل، تحصیالت و شود مثل؛ سن بنابراین هیچ اولویتی در این نوع مقیاس در نظر گرفته نمی . نظایر آن

اس ترتیبيمقی-2

در این مقیاس عالوه بر وجود یا عدم وجود یک صفت، شتدت و ضتعف آن صتفت نیتز ستنجیده توان افراد را به بی سواد، سواد خواندن و نوشتن، ستواد شود، مثل؛ تحصیالت که بر اساس آن می می

.ابتدایی، سواد دبیرستانی، سواد دانشگاهی و نظایر آن تقسیم بندی کرد

یا مقیاس فاصله-3

هتای انتختاب شتده دارای فواصتل مستاوی مثل مقیاس ترتیبی است فقط با این شرط که گزینه .شوند سال و کمتر یا بیشتر تقسیم بندی می 36سال یا 7های سنی که به فواصل باشند، مثل گروه

مقیاس نسبي-4

مثل نمتره باشد، ای است با این توضیح که مقیاس نسبی دارای مبدأ صفر می همان مقیاس فاصلهشود و تا سقف بیست و یا صد ادامه خواهد داشت، در صورتی درسی که از مبدأ صفر مطلق شروع می

.شود ای مبدأ به صورت دلخواه تعیین می که در مقیاس فاصله

ها طیف

باشتند بنتابراین در علتوم ها هستند منتها دارای پیچیتدگی بیشتتری متی ها هم مثل مقیاس طیف .ای در نظر باشد رد دارند مثل هنگامی که شیوه نگرش مردم نسبت به پدیدهفرهنگی بسیار کارب

طیف مدرج-1

در طبقه بندی . این طیف به دو صورت کاربرد دارد؛ طبقه بندی مستقیم و طبقه بندی غیر مستقمشتود و از پاستخگویان مستقیم، موضوع مورد مطالعه خوشه سازی شده و به صورت رقمی نوشته می

هتای شود تا ترجیح خویش را اولویت بندی نمایند، مثل وقتتی کته اولویتت بنتدی رشتته خواسته می .دانشگاهی از نظر داوطلبان کنکور سراسری در نظر باشد

شود مثل روش طبقه بندی مستقیم است طبقه بندی غیر مستقیم که مقایسه ذوجی نیز نامیده میشود شود و از وی خواسته می به پاسخگو داده می با این تفاوت که در هر بار فقط یک ذوج از متغیرها

ها بستگی به تعداد متغیرها دارد بدین ترتیتب کته تمتامی در این روش تعداد ذوج. تا نظرش را بگوید


در نظتر باشتد در A-B-C-Dمثالً اگر چهار متغیتر متغیرها باید با یکدیگر تشکیل یک ذوج را بدهند و لذا هتر چته تعتداد C-Dو A-B ،A-C ،A-D ،B-C ،B-Dاین صورت شش ذوج خواهیم داشت

n(n-1)/2هتا را از فرمتول ها نیز افزایش خواهتد داشتت و تعتداد ذوج متغیرها بیشتر باشد تعداد ذوج .باشد در آن مبین تعداد متغیرها می nتوان محاسبه نمود که می

طیف نیمرخ دو قطبي-2

ارزشیابی از خود یتا دیگتران کتاربرد دارد و در ای در خصوص های مقایسه این طیف برای بررسیشتود کته شود و بدان گونه عمل متی ها و تصورات افراد تلقی می واقع یک نوع روش مفهومی از واژه

گیرند که شتدت و ضتعف آنهتا نیتز مشتخص باشتد و لتذا ای به کار می های متضاد را به گونه صفتمثالً اگر نگترش دانشتجویان . نها مشخص نمودالعمل پاسخگویان را نسبت به آ توان شدت عکس می

های متضاد و در توان در دو بععد صفت یک کالس نسبت به استادشان در نظر باشد در این صورت می .بععد سوم شدت و ضعف آنها را ارزیابی نمود

العمل عکس

صفتبسیار زیاد

کم زیادبسیار کم

خنثیبسیار کم

زیاد کمبسیار زیاد

العمل عکس صفت

غیر فعال فعال

وقت نشناس وقت شناس

بی معلومات با معلومات

سهل گیر سخت گیر

بی تعهد با تعهد

نا مهربان مهربان

بی جذبه با جذبه

قتتدرت بیتتان خوب

قتتدرت بیتتان بد

طیف بوگاردوس-3

این طیف که به نام طیف فاصله اجتماعی نیز نامیده شده است، دو وجهی طراحی شده و ستؤاالت گردد که یک سوی طیف تمایل کامل و سوی دیگر عتدم تمایتل یتا انزجتار را ای تنظیم می به گونه

ها توستط در این طیف تمامی سنجه. گر تمایل متوسط است برساند در این صورت میانه طیف نمایانهای انتخاب شتده توان به شاخص شود و دارای فواصل مساوی هستند و لذا می هشگر انتخاب میپژو

آیتد کته نمره داد و در نهایت حاصل جمع نمرات پاسخگوایان را محاسبه نمود و هنگامی به کار متی . ای دیگر در نظر باشد ای در داخل آن فرهنگ و یا جامعه نگرش یک جمعیت به پدیده

125پیوست

نطیف ترستو-4

فرق این طیف با طیف بوگاردوس در این است که هر گویه یا سنجه توستط داوران متعتدد تأییتد داور بهتره گرفتت 166البتته ترستتون از . شود شده و همچنین جای آن بر روی طیف مشخص می

مشکلی که در این طیف وجود . توان به نتایج واقعی دسترسی پیدا نمود لیکن با داوران کمتری نیز میرد همسان کردن و تراز کردن نظرات داوران است برای این کار نیاز به کسب ارقام فراوانی نستبی، دا

قسمتی هست، پس از آن با رسم محتور عمتودی 33فراوانی مطلق و فراوانی انباشتی بر روی طیف قسمتی است، بتا توجته بته فراوانتی تراکمتی، 33که مبیّن درصد بوده و محور افقی که مبیّن طیف

منحنی سنجه مذکور را رسم نموده و از محل تالقی منحنی با میانه درصد، ختط عمتودی بتر محتور بعضاً برای کاهش انحراف حاصله ضرورت دارد . طیف رسم کرده تا نمره واقعی سنجه مشخص گردد

نیز مشخص نمود و نمره آن را بر روی محور طیتف بته % 37و % 97که محل تالقی منحنی با مرز .دست آورد

طیف لیکرت-5

درجه از شدیداً مخالف تا شدیداً موافق تقسیم کرد و به ترتیب برای آنها 7لیکرت طیف خود را به :منظور نمود 7تا 3نمره

شدیداً مخالف مخالف تفاوت بی موافق شدیداً موافق

باشتد، بته کند مبیّن چگونگی نگرش او می بدین ترتیب مجموع نمراتی که هر پاسخگو کسب می

.گویند همین لحاظ این طیف را طیف مجموع نمرات نیز می

طیف گوتم -6

ه سؤال شود بدین ترتیب اگر پاسخگویی ب ها بر روی این طیف به صورت تراکمی تنظیم می سنجهتتوان در لیکن به ندرت می. اول پاسخ مثبت دهد بدین معناست که با سؤاالت بعدی نیز موافق است

عمل، طیف منظمی بدست آورد بنابراین برای اینکه بتوان به جواب قابل قبولی دسترسی یافت باید با پاسخ سؤاالت های مربوطه سعی نمود تا از خطاهای جدول ترسیم شده در خصوص استفاده از فرمول

.کاسته شود

طیف اوزگود-7

بتر . پردازد که در ذهتن پاستخگویان استت ها و عبارتی می این طیف به بررسی تداعی معانی واژهخواهند که نظر خود را پیرامون واژه یا عبارت مورد نظتر بتر روی اساس این طیف از پاسخگویان می

بته همتین لحتاظ ایتن طیتف را بترش . قسمتی که مبیّن صفات متضاد است مشخص کنند 3طیف


پس از کستب نظترات . اند، مثل سنجش نظرات دانشجویان در خصوص اساتیدشان قطبین نیز نامیدهها را پیرامون استاد دیگر نیز جویا شده و با انتقال دو بررسی دانشجویان در مورد استادشان، نظرات آن

مشتخص شتده هتر یتک از آنهتا را بته انجام شده بر روی یک مجموعه از آن صفات دوگانه، نقاط .ها یا دو قضاوت بدست خواهد آمد یکدیگر متصل کرده بدین صورت تفاوت پاسخ

3 5 7 4 1 9 3 بد خوب -3 خوش برخورد برخورد تند -9

بی معلومات با معلومات -1

ناتوانی در بیان قدرت بیان خوب -4

خوش خلق بد خلق -7

منظم نا منظم -5

سهل گیر گیرسخت -3

خشکی در تدریس تنوع در تدریس -2 عالقه مند به کار بی عالقه کار -2

تفاوت دو قضاوت)...(: نمایه شماره

تحلیل محتوی

تحلیل محتوا تکنیکی است که عمدتاً در علوم فرهنگی کاربرد دارد اگر چه ندرتاً در علتوم طبیعتی کند که شرح عمیق و عینی مفاهیم پنهان رت پیدا میاین فن هنگامی ضرو. شود نیز به کار گرفته میشود بتدین های غیر عینی نام برده می های تحقیق به عنوان یافته وقتی از داده. تحقیق مد نظر باشد

هتا را از ماند که معانی صوری آنها با معانی واقعی آنها فرق دارد، بنابراین پژوهشگر بایتد داده معنا میها داده تتا بتوانتد آنهتا را تحلیتل نی خارج کرده و صورت کمیت به آن کیفیتحاالت ذهنی و غیر عی

.نمایدهای تحقیق همتواره مهمترین نکته برای چنین منظوری، ایجاد نظم در پژوهش است چرا که داده

تترین ایتن عناصتر، ذهنیتت و در معرض آسیب پذیری از عناصر بیرونتی هستتند و یکتی از اساستی ر است، یعنی نتایج پژوهش دستخوش باورهای پژوهشگر شده و در نتیجه اعتبار های پژوهشگ اندیشه

ها به درستی تحلیل شوند، تحلیل مربوطه بنابراین برای اینکه محتوای داده. شود دار می تحقیق خدشهباید بر یک نظم و الگوی پایدار و سیستماتیک استوار باشد تا امکان دسته بندی آن عناصتر کیفتی و

. به عناصر کمی و قابل اندازه گیری مقدور باشد مفهومی

127پیوست

تحلیل محتوا، فن تکمیلی است که در فنون پرسشنامه باز و نیمه باز، مصاحبه عمیق و تخصصی، هتای این فن همچنین در طرح. ای کاربرد دارد مشاهده به خصوص مشاهده مشارکتی و فن کتابخانه

. تحقیق توصیفی، بازنگرانه و انتقادی نیز نقش اساسی را بر عهده داردگردد که بعضاً در تلفیق ای علوم فرهنگی به سه بخش مجزا تقسیم میتحلیل محتوا در پژوهشه

توان صحبت از تحلیل موقعیت کرد و از تحلیل گفتمان چشتم آیند، مثالً نمی با یکدیگر نیز به کار می .پوشید

تحلیل متون و تصاویر -1ربرد دارد یعنی در ایست و در هر سه نوع آن نیز کا این نوع تکنیک جزو فنون تکمیلی فن کتابخانه

شتود، اعتم از در تحقیقاتی که در متون تاریخی انجام متی . ای ای، اسنادی و عرصه های کتابخانه دادهتاریخ باستان شناسی، تاریخ سیاسی، اجتماعی اقتصادی، فرهنگی مذهبی و یا تاریخ ادبیات بجا مانتده

توان اعتماد نمود؟ آیا هر آنچه در نها میاز پیشینیان، همواره این فرض باقی است که به چه مقدار از آکنیم قابل قبول هستند؟ آیا تاریخ را باید عینتاً پتذیرفت؟ اگتر های گذشتگان فیش برداری می نوشته

چنین است چرا تا چند دهه قبل، از کسری انوشیروان پادشاه ساسانی به عنوان پادشاه عادل نام بترده ا همین نام جزو آموزش رسمی قلمداد شده بود لتیکن در شد و حتی در کتب دبستانی یک درس ب می؟ آیا در شناخت واقعی تاریخ ایران باستتان، کتاوه آهنگتر فتردی شتریف، های اخیر چنین نیست دهه

دوست و دارای آرمانی ملی گرایانه بود و ضحاك فردی ظالم و ستمگر؟ آیا ممکن استت روزی انسانباعیات حکیم عمرخیام و بابا طاهرعریان، در نشرهای مختلتف خالف این ثابت شود؟ و یا چرا تعداد ر

دهند بتدون کتم و کاستت و افزونتی توان هر آنچه که مؤلفان و ناشرین ارائه می فرق دارد؟ و آیا می توان ابیات درست را از نادرست تشخیص داد؟ پذیرفت؟ چگونه می

د بتوان گفت یکی از خصتایص این سؤال و هزاران سؤال دیگر همیشه وجود خواهند داشت و شایهای پیشین را کامل کرده و یا اینکه ختط بطتالن بتر آنهتا های جدید داده علوم همین باشد که یافته

این را نیز باید در نظر داشت که در بسیاری از مواقع در تحلیل و یا برداشتت از ایتن متتون . کشند میی رفتارهای عادتی در استفاده از آنهتا رین گونهیکی از بارزت! بعضاً دچار رفتارهای عادتی نیز هستیم

التدین محمتد حتافظ ی ایرانیان دیوان اشتعار خواجته شتمس باشد، به عنوان مثال عمدتاً در خانه میشیرازی وجود دارد و حتی در بسیاری از منازل جایگاهی بعد از قرآن دارد، اما ستؤال ایتن استت کته

های ختانوادگی و شود؟ مگر نه این است که عمدتاً در نشست چگونه از آن استفاده به عمل آورده میهای دوستانه برای شیرین نمودن فضای گفتمان غزلی از آن را با آهنگی موزون قرائت کرده در جمع

نمایند؟ و یا بعضاً بترای ختوش آمتد کتردی ختود یتا و هر یک از حاضرین برداشتی خاص از آن میبرداشتی دلخواه از معانی ابیاتش، صتحه بتر فعالیتت آتتی ختود یتا دیگران با تفأل بر دیوان حافظ و

؟ !شود؟ آیا خواجه شمس الدین اشعارش را برای چنین منظوری خلق کرده است دیگران گذاشته می


از سابق هتم معمتول بتوده و از ایتن رو آن شتاعر ( علیه الرحمه)تفأل از دیوان حافظ "نکه مقدرات و سعادت و شقاوت اشخاص را عارف به لسان الغیب معروف شده، ولی نه آ

بلکه باید کلمتات نظتم و . . . به طور صحیح تعیین نماید، زیرا تفأل فقط امتحان است ی غیبی یا برای استفاده از مطالب آنها و نثر بزرگان برای مزید توجه به یاد خدا و وجهه

" 1. عمل کردن به دستورات خوانده شود، نه آنکه به تفأل اکتفا شود

توان دریافت که مجاز بته تحلیتل ذهنتی و برداشتت دلختواه از متتون بنابراین با اندك توجه می . زدگی خودمان یا دیگری شده و از نتایج واقعی دور خواهیم افتاد نیستیم وگرنه دچار ذهن

قالتب ای از متن نیستیم چرا که برختی از مفتاهیم در همچنین در تحلیل متون، مجاز به ذکر پارهای نخواهنتد یک جمله دارای معانی خاص بوده در حالی که خارج از آن جمالت بار معنتای جداگانته

که به همان اعتبتار یعنتی هتیچ ال فتيکه به تنهایی یعنی هیچ خدایی نیست و یا ال الهداشت، مثل تمتامی عناصتر فتوت و جوانمردی وجود ندارد در حالی که چنین معنایی وجود خارجی ندارد، بنابراین

یعنی هیچ ختدایی جتز اهلل الاله اال اهللمتون مرکب در کنار هم دارای معنای مشخصی هستند یعنی یعنی هیچ جوانمردی جز علی و هیچ شمشیری جتز ال فتي اال علي ال سیف اال ذوالفقاروجود ندارد و

.ذوالفقار در روز جنگ اُحد کارگر نیافتادمین مشکل وجود دارد برای مثال بته نقتل از استناد بته جتا مانتده از بعضاً در تحلیل اسناد نیز ه

هخامنشیان چنین آورده شده که پس از مرگ کورش بزرگ، پسرش کمبوجیه برادر دیگرش بته نتام بردیا را از بین برد و به تخت سلطنت نشست و پس از چندی فردی از تبار روحانیون زرتشتی به نتام

ر نبود کمبوجیه حکومت را به مدت هشت ماه در دست گرفت تتا اینکته گئومات که شبیه بردیا بود دبعد از مرگ کمبوجیه، در ائتالف شش تن از سران هخامنش از پای درآمد و از آن پس داریوش کبیر

انتد در اخبار بجا مانده از آن دوران، گئومات را فردی یاغی معروفی نمتوده . حکومت را دراختیار گرفتهتای ختود چنتین داریتوش در کتبته . شود ون تاریخی نتایجی خالف آن محرز میلیکن در تحلیل مت

:گوید می

آن را بجایی که پیش از ایتن . سلطنتی را که از دودمان ما بیرون رفته بود برقرار کردم"بعد چنین کردم، معابدی را که گوماتای مغ از طوائف گرفته بود به آنها باز . بود باز نهادم

بتدین نهتج . ، ماد و سایر ممالک را به احوال سابق آنهتا رجعتت دادم دادم، مردم پارسبه فضل اهورامزدا ایتن کارهتا کتردم، . آنچه که انتزاع شده بود به احوال پیش، برگشت

آنقدر رنج بردم تا طایفه خود را به مقامی نهادم کته قبتل از دستتبرد گوماتتای متغ دارا " 2.بودند

نتشتارات حقیقتت ، ا "، موالنا حاج علی تابنده محبوب علیشاه ، تهتران "خورشید تابنده" :موالنا سلطان حسین تابنده گنابادی رضا علیشاه در -1

711-4؛ 3131چاپ اول ، 332؛ 3131انتشارات بهاباد ، چاپ اول ، :، تهران "جامعه شناسی در ادیان".ا.تنهایی ، ح :، در "تاریخ ایران باستان "پیرنیا ،حسن -2

123پیوست

ست که محققین تاریخ ایران باستان در جتای جتای آثتار ختود این همان درك نادرست تاریخی ا :اند خالف آن را ثابت کرده

نگرانی داریوش معطوف به برگرداندن تاج و تخت به خاندان پارسی بود زیرا که حتق "دانستت و ایتن را مکترر در گفتارهتای داریتوش پادشاهی الهی را مختص ختویش متی

تثبیت آن است؛ سخنانی از قبیل طایفه ختود را و بینیم که نگران پایگاه خانوادگی و می " 1.یا سلطنتی که از دودمان ما بیرون رفته بود باز گرداندم

:و یا

گوید داریوش شاه، کشوری را که از خاندان ما فرا برده شده بتود متن آن را بتر پتای "ویتران کردم، منش چون پارینه بر جای برنشاندم، ساختم یادگارهایی را که گئوماته مغ

مردم را چون . ای که گئومات مغ بستاند کرد، باز دادم چراگاهها، نشیمنگاها، خانه و مانهپارینه بجای بر نشاندم، چه پارس را چه ماد را همی دیگر بومها را اینسان، متن بترده را باز آوردم، بخواست اهورامزدا من آن کردم، کوشیدم تا به خواست اهورامزدا گئوماته مغ

" 2.ما برنینداختی خاندان

توان دریافت که گئومات دارای پیتروان زیتادی در طوایتف با کمی تحلیل و تأویل همین متن میپارس و ماد بوده، چرا که او مالیات را بخشیده و بسیاری از منابع طبیعی را ملی اعالم کرده بود و لتذا

ه بسا داریتوش، زمتان زیتادی را بته چون خراج برچیده شده بود دهقانان نیز با او هم رأی بودند و چسرکوبی پیروان گئومات صرف کرده باشد تا بتواند آنچه را که قبالً اختصاص به دربار داشتت مجتدداً

.شود شود که در تحلیل برخی متون تاریخی، حقایق جدیدی کسب می مالحظه می. باز پس گیرددبستان نیز وضع به همتین در خصوص تحلیل تصاویر کتب به خصوص تصاویر کتاب فارسی اول

صورت است یعنی نباید فقط به وجود تصاویر رنگارنگ و متنوع بسنده کرد چرا که ممکن استت ایتن تصاویر زیبا و ملون در درون دانش آموزان غوغایی ایجاد نماید که تا پایان عمر درگیتر تضتاد ایجتاد

د دارد با واقعیت اثتر گتذار دوگانته ی آن باشند، یعنی ممکن است آنچه که از طریق تصاویر نمو شدهبه عنوان مثال آیا تصاویر کتاب اول دبستان در خصوص شخصتیت و شتغل ! باشد و نه در یک راستا

کند یا به پسران بهتای بیشتتری آینده دانش آموزان نگرشی یکسان برای پسران و دختران ایجاد میبیننتد ف اجتماعی، اقتصادی و شغلی میدهد؟ آیا دختران خود را همچون پسران در فضاهای مختل می

یا صرفاً در چند فضای محدود مثل آشپزی در منزل، پرستاری و آموزگاری؟ آیا تصور ورزشکار بتودن دهد یا فقط ویتژه پستران استت؟ کتالس اول دبستتان، اولتین گتام ورود هم، برای دختران معنا می

جتماع رسمی که قرار است فترد ختود شخصیت افراد به فضای آموزش و پرورش رسمی است، یعنی ا

332؛ آن جاهم -9 332؛ آن جاهم -2


دهد یتا از بتروز آن آیا تصاویر، خالقیت او را در این باب افزایش می. را همچون پدر یا مادرش بسازد کاهد؟ می

ی خود دارد و شاید بنا این سؤاالت و صدها بلکه هزاران سؤال دیگر ذهن کودکان را تحت سیطرهگیرد گیری شخصیت آینده فرد از همین فضاها صورت می به باور جامعه شناسان و روانشناسان شکل

های بلند خود راهی کستب کرستی استتادی، جراحتی، و اینکه فرد جانی و بزهکار شده و یا با اندیشه . گردد قضایی و دیگر مراکز مهم می

ها عتالوه بتر صتدا و چهتره، تری ضرورت دارد چرا که در فیلم ها، ژرفانگری عمیق در تحلیل فیلمی نچندان دور که در گذشته. ها و حرکات بدنی هنرپیشگان نیز از اهمیت خاصی برخوردار است شمچ

کردنتد، کتاری کته هتم ها صامت بود هنرپیشگان صرفاً با حرکات بدنی اقدام به ایفای نقش می فیلماند رسیدهها به این نتیجه دانشمندان در برخی از تحلیل. شود ها مشاهده می اکنون نیز در نقش دلقک

:که تأثیر حرکات نسبت به کالم بیشتر است، بیردویسل بر این باور است که

شتود و درصد از معنی در یک وضعیت خاص، با کالم به دیگری منتقل متی 17تنها " "1.ی غیر کالمی است درصد باقی مانده آن در زمره 57

تحلیتل . اهدافشان توفیتق دارنتد ها بیش از دیگر هنرپیشگان در جهت دستیابی به بنابراین دلقکهای افراد شناخته شتده در جامعته اعتم از ورزشتی، سیاستی، اقتصتادی، حرکات بدنی دستها و چهره

های مثالً بر طبق یافته. های خبری نیز بر همین منوال است اجتماعی، فرهنگی و غیره از طریق فیلم

باشتد و در ایتن بتین تتأثیر تقال پیتام متی یکی از مهم ترین ارکان عمده در ان چهرهعلوم ارتباطات، ها معموالً در دروغ گفتن ناتوانند ها از قدرت بیشتری برخوردار است، علت در این است که چشم چشم

. شوند بنابراین گویاترین وسیله در درك و فهم واقعی معانی قلمداد میدقیتق آنهتا درك معتانی ها هست که بتدون شتناخت نکات زیادی در تحلیل رفتار بازیگران فیلم

مثالً به دفعات پیش آمده که یک نوع رفتار در دو زمینه دارای دو نوع معنی . درست غیر ممکن استهای داستانی فیلم قرار داده و متفاوت بوده و از آن جا که معموالً مخاطبین، خود را به جای شخصیت

به عنوان مثال پرت شدن از بلندی . است کنند بنابراین شناخت معانی آنها الزامی همچون او رفتار میهتای جنگتی، جنتایی و آور استت ولتی در فتیلم های کمدی برای تماشاگران با نشاط و خنده در فیلم

حال سؤال این است که به چه میزان ممکن است . آور است حرکات توآم با خشونت، ترسناك و دلهرهچقدر امکان این هست که فترد حرکتات و فرد خود را به جای شخصیت خنده آور بگذارد و همچنین

. 939؛ 3129مؤسسه خدمات فرهنگی رسا ، چاپ هفتم ، : رانعلی اکبر فرهنگی ، ته "ارتباطات انسانی ": بیردویسل در-1

:منبع اصلی

Birdwhistel,Rey L.“Kinesics and context” : university of Pennsylvania press ,1970 , pp.128 -143

111پیوست

رفتارهای شخصیت داستانی پعر نزاع را تکرار نماید؟ بخصوص هنگامی که شخصیت اصلی داستان به !آورد تنهایی یک گردان و چه بسا یک لشگر را از پا در می

آنچه که مهم هست افراد دوست دارند مهم تلقی شوند و شاید ایتن گفتته بتی متورد نباشتد کته اشخاص دوست دارند تملق دیگران را بگویند و مورد تملق دیگران نیز واقع شوند، بنا بر تعریف فوق، افراد دوست دارند حرکات ماجراجویانه انجام دهند و لذا دو تعریف مجتزا از پترت شتدن از بلنتدی در

نتدرت تتأثیر شود که یکی بسیار تأثیر گذار است و دیگری بته یک صحنه مشابه از دو فیلم ایجاد می .گذارد می

هتا بایتد بته بندی فتیلم ها توجه داشت این است که طبقه ی دیگری که باید در تحلیل فیلم نکتههای تصویری برای ساختن فیلم، افکار و یا سناریو معمول بر این است که رسانه. درستی صورت گیرد

ایتن . نماینتد هیه و تولید فیلم متی خود را در چند قالب از پیش تعیین شده گذاشته و سپس اقدام به تطبقات تحت عناوین اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و نظایر آن تعریف شده و بعضاً با برخی مضامین دیگر مثل مستند، اخبار، سرگرمی و غیره ترکیتب شتده و مفتاهیم دیگتری را پدیتدار

پژوهشگران باید همواره آگتاه بته . و امثالهممثل اخبار اجتماعی اقتصادی، مستند رمانتیک . نمایند میاین امر بوده تا بتوانند ضمن تحلیل فیلم مورد مطالعه، میزان دستیابی فیلم ساز یا رسانه مورد نظر به

.اهداف از پیش تعیین شده را نیز ارزیابی نمایند

تحلیل گفتمان -2

بین دو یا چند نفر، معموالً از طریتق ستؤاالت پرسشتی، صتحبت کتردن و ارتباط چهره به چهرهها توجه خاص نمود، اگر چه این برای گردآوری سؤاالت باید به وزن پرسش. گیرد مشاهده صورت می

باشد لیکن در مواردی که استتفاده از ها به درستی بیان شده و جزو ضرورت تحقیق می مورد در طیفمنظور از هتم وزن بتودن ستؤاالت ایتن . ها ضرورت نداشته باشد نیز باید آن را بکار بست انواع طیف

ی آنها باید دارای یتک نمتره مشتخص باشتند و است که اگر قرار باشد به سؤاالت نمره بدهیم، همهختصتاص ی دو را بته ختود ا ی یک بوده و برخی نیز نمره اینطور نباشد که تعدادی سؤال دارای نمره

مورد نظر و سؤاالت بته شترح زیتر های لواش منطقه چهار تهران ارزیابي نانوایيفرض کنید . دهند :تدوین شده باشند

چگونگی آماده سازی خمیر نان

توانایی کارگر خمیرگیر در چانه زنی خمیر نان

مهارت کارگر نانوایی در پهن کردن چانه نان

توانایی شاطر نانوایی در پخت نان

فضای کافی در نانوایی وجود

توجه به بهداشت در نانوایی


شود سؤاالت اول تا چهارم دارای وزن مساوی بوده ولی سؤاالت پنجم و همانطور که مالحظه میششم وزن دیگری دارند، در چنین شرایطی کارگران و شاطران خوب نانوایی نه تنها شناستایی نشتده

گردد بنابراین نتتایج غیتر واقعتی دار می بار آن نیز خدشهبلکه تحقیق از مسیر خود منحرف شده و اعتکند، یعنی عدم بهداشت کتافی در نتانوایی و عتدم وجتود پژوهش همچون نتایج واقعی نمود پیدا می

هتای مرغتوب از نظرهتا دور فضای کافی در آن موجب خواهد شد که نانوایان ماهر و در نتیجه نتان .بمانند

وزن کافیست که چند نفر متخصص در امر پژوهش سؤاالت تحقیق برای دستیابی به سؤاالت همصورت ظاهر سؤاالت، همخوانی ستؤاالت بتا . ی آشکار و پنهان مورد ارزیابی قرار دهند را از دو جنبه

موضوع مورد مطالعه است، یعنی باید کامالً مشخص شود که هدف از تحقیق بررسی کیفیتت نتان و ها و میزان توجه به امر بهداشت؟ ا بررسی فضای نانواییسنجش درجه مرغوبیت آن است و ی

برای ارزیابی مفاهیم پنهان در سؤاالت باید به شخصیت جمعیت تحت پوشش تحقیق توجه نمود، اند؟ بدیهی است بدین معنا که آیا کارگران نانوایی در هنگام ارزیابی، مشکل جسمانی و یا روانی داشته

ار مطلتوب خواهتد شتد و حتتی مشتکالت روحتی و روانتی تتأثیر که مشکالت جسمانی متانع از کت گذارد لذا برای حفظ اعتبار پژوهش ضرورت دارد کته معتانی ی کار افراد می چشمگیری بر روی نحوه

.پنهان نه تنها از چشم تیز بین پژوهشگر دور نماند بلکه مورد توجه خاص وی قرار داده شود

در علوم طبیعتی، معتانی . لم ارتباطات، معنایی درست نداردعلم پژوهش در علوم انسانی خارج از عاند، به عنوان مثال وقتی حرکت دستان یتک مربتی بتر روی در قالب پیام و محرك ایجاد شده نهفته

در حال بر داشتن یک متاهی استت، دلفتین دقیقتاً همتان چیتزی را سکوی مخصوص استخر دلفینی مخصوص و به تبتع آن ه قرار دارد یعنی پرش از حلقهکند که در محرك یا پیام مربوط دریافت می

هتا لیکن در علوم فرهنگی چنین نیست یعنی پیتام . اش خوردن یک عدد ماهی و یا غذای مورد عالقهباشند و این یعنی دقیقتاً ختالف آنچته کته در علتوم های انتقال هستند و فاقد معانی می صرفاً کانال

انتد و نته در ختود ی در ارسال کنندگان و دریافت کنندگان پیام نهفتهافتد، یعنی معان طبیعی اتفاق می . باشد افتد که معانی ارسال شده با معانی دریافت شده متفاوت می پیام، بنابراین بسیار اتفاق می

پژوهشگران باید به خوبی به این امر واقف باشند که نوع ادراك جمعیت تحت پوشتش تحقیتق از ایجاد شده باید دقیقاً همان مواردی باشد که پژوهشگر در نظر داشتته استت و های سؤاالت و گفتمانذکر این نکته مفید خواهد بود که اگر فقط ارتباط دو نفر در نظر گرفتته شتود در . نه چیزی غیر از آن

:آن صورت شش نوع ادراك ممکن است حاصل شود نگرش پرسش شونده نسبت به خودش

سش کنندهنگرش پرسش شونده نسبت به پر

نگرش پرسش شونده نسبت به نوع نگرش پرسش کننده به او

119پیوست

نگرش پرسش کننده نسبت به خودش

نگرش پرسش کننده نسبت به پرسش شونده

نگرش پرسش کننده نسبت به نوع نگرش پرسش شونده به او

رد، در این صورت به نوع ارسال پیام و دریافت پیام به صورت ارادی یا غیتر ارادی بایتد توجته کت

یعنی اینکه باید دانست که پیام ارسال شده به صورت ارادی بوده است یا غیر ارادی؟ و همچنین پیام دریافت شده نیز به صورت ارادی بوده یا غیر ارادی؟

دریافت پیام نوع پیام

غیر ارادی ارادی ارسال پیام

A B ارادی C D غیر ارادی

ارسال و دریافت پیام: جدول شماره یک

بهترین منطقه برای ارستال و دریافتت معتانی استت، A با توجه به جدول شماره یک، محدودهیعنی پژوهشگر دقیقاً بداند که در پی ارسال چه نوع مفهومی به جمعیت تحت پوشش تحقیق است، و

Bمحتدوده . در عین حال اشخاص مورد خطاب وی نیز عینتاً همتان معنتا و مفهتوم را درك نماینتد داند در پی چیست لیکن مشتاهده شتونده پاستخ غیتر ارادی بته آن ی است که پژوهشگر میجایگاه

Cمحتدوده . اند دهد و آن هنگامی است که جمعیت مورد مطالعه ندانند که مورد مطالعه واقع شده میاند در پی تصتمیم وقتی است که جمعیت مورد مطالعه با آگاهی کامل از اینکه مورد مطالعه واقع شده

ری در مورد چگونگی ایفای نقش هستند و به طور کامالً اتفاقی و غیر ارادی پژوهشگر به صتورت گیاست که هم پژوهشتگر Dآخرین مورد محدوده . شود استراق سمع در جریان تصمیمات آنها واقع می

قصد و تصمیم قبلی برای پژوهش رخداد کشف شده نتدارد و هتم جمعیتت متورد مطالعته از آن بتی ای خاص است لیکن در بتین راه ستند و آن هنگامی است که پژوهشگر در پی بررسی پدیدهاطالع ه

.برد به وجود رخداد دیگری نیز پی می

کننتد، بینند و واقعتاً درك متی دیگر نباید تنها به این بسنده کرد که آنچه پاسخگویان می از زاویهبنا به تئوری پنجره جوهری در نظریتات دقیقاً همان چیزیست که پژوهشگر به دنبالش است، چرا که

جوزف لوفت و هری اینگهام برخی نقاط از شخصیت افراد، عمدتاً در نقتاط ناشتناخته و پنهتان قترار . 1توان آنها را مورد شناسایی قرار داد دارند و نمی

. 333-326؛ 3129مؤسسه خدمات فرهنگی رسا ، چاپ هفتم ، :، تهران "ارتباطات انسانی "فرهنگی ، علی اکبر -1


شناخته برای خود ناشناخته برای خود

منطقه آشکار منطقه کور برای دیگران شناخته

منطقه پنهان منطقه ناشناخته ناشناخته برای دیگران

مناطق شناخت :جدول شماره دو

های شخصیت که برای خود فرد و دیگران قابل فهم است، در ارتباط طبق این نظریه هر چه جنبهمنطقه آشتکار و یتا بته زبتان . شوند تری منتقل می با دیگران استفاده شود بهتر است و معانی درست

نظریه پردازن مناطق گشوده، آن دسته از خصوصیات شخصیتی هستند که نیازی به تفستیر و تأویتل کننتد مناطق کور نیز آن دسته از خصوصیات شخصیتی هستند که دیگران آن را مشاهده متی . ندارند

کند، مثل بسیاری از مواقع که فرد خود را توانا و دارای اعتماد به نفس لیکن خود فرد آن را لمس نمیشخصتیت مناطق پنهان نیتز خصوصتیاتی از . کند در حالی که دارای رفتارهای عصبی است تلقی می

است که فرد دوست ندارد دیگران آن را بدانند و در واقع جزو محرمات اوستت، مثتل درآمتد، مستائل و در نهایت منطقه ناشناخته نیز با زبان فروید قابل تعریف هست و . خانوادگی، علل طالق و نظایر آن

شگر متخصتص آن دسته از خصوصیات شخصیتی افراد هست که نه فرد از آن اطالع دارد و نه پژوهیا روانکاو، در واقع چنین خصوصیاتی در ضمیر ناخودآگاه فرد است و شاید بتوان بخشی از آنهتا را بتا

. های دشوار در کودکی افراد مورد مطالعه یافت آزموننکته مهم و حائز اهمیت در این است که برای ارتباط مفید و بهینه با افراد تحت پوشتش تحقیتق

ق آشکار و پنهان را گسترش داد و از بسط مناطق کور و ناشتناخته جلتوگیری بهتر آن است که مناط . نمود

منطقه آشکار منطقه کور

منطقه پنهان منطقه ناشناخته

تصحیح مناطق شناخت :جدول شماره سه

ایجاد محدوده تفاهم، در مناطق آشکار و پنهان امکان پذیر بتوده و تنهتا بته یتک طریتق مقتدور پس یکی از . اینکه خود را بشناسیم و ترتیبی اتخاذ نماییم که دیگران نیز ما را بشناسندباشد و آن می

تتری مهمترین ارکان مهم در هر تحقیق، ایجاد ارتباط سالم و بر مبنای صداقت است که نتایج صادق .را نیز در بر دارد

تحلیل موقعیت -3

کتار بترد چترا کته بعضتًا آنچنتان در هتم ها را به تنهایی بته توان هر یک از تحلیل در واقع نمیهوسترل چیتزی را کته آشتکار . اند که تفکیک آنها نه ضرورتی دارد و نه امکتان پتذیر استت آمیخته

115پیوست

خواند، وی بر این باور است که برای آشکار شدن پدیده باید واقعیت یا بتود شود، نمود یا پدیده می می : نیز وجود داشته باشد

وسرل، وجودی طبیعی است که بایتد از پتیش روی پژوهشتگر بود در پدیدارشناسی ه"1کنار زده شود تا نمود یا پدیده پدیدار گردد

"

کند، بنا به باور وی، پژوهش عبارت هوسرل، بود را طبیعی دانسته و پدیده را باطن شئی قلمداد میونه که هست است از تالش برای کنار زدن خصوصیات طبیعی و عادتی افراد و رسیدن به شئی آن گ

، بلکه به شکلی که شتئی ایم و یا تاریخ و جامعه به ما نشان داده است و نه آن سان که ما تصور کرده .در خود هست، در خارج و عالم واقعیت نیز آن را درك کنیم

ها را پس زد و مطالعه خنثی و بتی طترف را بکتار برای رسیدن به واقعیت باید حجاب"پس بایتد . ذهنیت شخصی به شئی مورد مطالعه اجتناب کرد بست و از انتساب هر گونه

شئی را لخت و عریان و همان طور که هست بدان گونه که خارج از هر مفهومی باشد، ". 2و نه بدان شکل و سیمایی که ما مایلیم آن را ببینیم، بشناسیم

ر این بتاور استت وی ب. نامد این گونه نگرش را هوسرل روش کاهش پدیدار شناختی فرارونده می :که برای رسیدن به چنین شناختی باید از مراحل زیر عبور نمود

پژوهشگر هر آنچه اطالعتات، تصتورات و باورهتا و معتقتدات قبلتی در :فرآیند تهي سازی -3به عبتارت دیگتر حالتت طبیعتی شتئی کته در آن واقعیتت . خصوص شئی مورد مطالعه دارد رها کند

شود ترك کنتد یعنتی تلقتی طبیعتی از اشتیاء و مفاهیم جاری شناخته میاجتماعی و اشیاء بر حسب این فرایند حرکت از تلقی طبیعی بته . واقعیات اجتماعی را کنار بزند تا به تلقی حنثی سازی دست یابد

. نامد تلقی خنثی را هوسرل فرایند تهی سازی می

د، بدین معناستت کته شترایط شود پژوهشگر باید عینی باش وقتی گفته می :مرحله بازنگری -9 :تعریف باید عینیت داشته باشد، به بیان دیگر

پژوهشگر برای جلوکیری از درگیر شدن مجرد در مفاهیم و رسیدن به واقعیت خنثی یا "کند و از دایره و تنگنای موقعیت بته پدیداری شیئی، خود را از موقعیت طبیعی مجزا می

". 3نهد بیرون گام می

کنتد، هر هدفی فاعلی دارد و هر فاعل یا عملی نیز هدفی را دنبال متی :یل نیّتيمرحله تحل -1مند را از یکدیگر بازشناخت تا به نسبی بتودن، انتختابی نیّت مند و هدف بنابراینَ باید تقابل عمل نیّت

.بودن و پدیداری بودن جهان اجتماعی دستیافت

.112؛3121, چاپ پنجم , انتشارات بامشاد :مشهد "درآمدب بر مکاتب و نظریهةهای جامعه شناسی".ا.ح,تنهایی -1 . 143پیشین ؛ -2 .145پیشین؛ -3


ی بترای درك موضتوع مطالعته مند عبارت از رسش پژوهشتگر و تتالش و عمل نیّت" است، در حالی که خود موضوع نیز هدف نیت شده است، بنابراین هر دو سوی پژوهش

". 1اند مبتنی بر نیت

کند بتدین معنتا کته فاعتل، ختود را بترای در این مرحله خود بازتابی رشد می :خود بازنگر -4 .نمایاند موضوع و موضوع، خود را برای فاعل می

ز دیگر اندیشه پردازانی است که بر روی تحلیل موقعیت بتا روش ختاص ختودش کتار گارفینکل ا : کرد، وی پایه تئوری خود را به نام روش شناسی قومی بنیاد نهاد

ی های علمی استاندارد و موجود در طبقه بندی مسائل قابل مطالعه وی در برابر مالك"وچک تلقی کرد و ادعا نمود های خاص و ک علوم مختلف، مالك طبقه بندی را پژوهش

بنتابراین . بندی مسائل را نیز به وجود آورد های طبقه ها، مالك توان به عدد گروه که میروش شناسی قومی، مختصات هر قوم و یا گروه خاصی را مبنای شناخت و طبقه بندی مسائل مربوط به آن گروه قرار داد و مختصات فرهنگ عامه را به جای مختصات علمی

".2های وقایع اجتماعی مالك شمرد طبقه بندی و شناخت شاخصدر

وجه مثبت و حسن تدبیر گارفینکل در رسیدن به واقعیات پنهانی بوده و وجه منفی وی بی توجهی :به باور او. به درك پویایی جامعه و پیوستگی سطوح کالن و خُرد جامعه است

رند در صورتی که اگتر حقانیتت پذی مردم واقعیت اجتماعی را همان گونه که هست می"وجودی معیارهای اجتماعی را به پرسش بگیرند باید تعریفی دوباره از آنچته وجتود دارد

انتد و مردم زندگی فرهنگی و طبیعی خود را به شیوهای عادی تنظیم کترده . ارائه دهندتنها به مایل به حفظ آن هستند بنابراین بسیاری از مردم در این فرایند عادتی و عامیانه

اند و از توجه به معنای کنش ختویش و یتا متن پدیتداری تکرار قوالب اختیاری مشغول3اند غافل

".

تواند در فن مصاحبه و روش شناسی قومی گارفینکل، هم در تحلیل موقعیت کاربرد دارد و هم میی افتراد بدین شکل که پژوهشگر ابتدا با شکستتن رفتارهتای عتادت . تحلیل گفتمان از آن سود جست

آورد سپس اقدام به تحلیل رفتار تحت مشاهده و مصاحبه، ابتدا شرایط متفاوتی را در آنان به وجود می . کنند های غیر عادتی بروز می ها شکسته شده و شیوه آنان کند، چرا که در چنین شرایطی، موقعیت

رمونی پرسش شتونده، گارفینکل معتقد است با ایجاد شوك در روابط عادتی مردم و به هم زدن هادانید؟ در پاسخ خواهند گفت؛ مثالً اگر سؤال شود که؛ آیا زبان پارسی را می. توان واقعیت را فهمید می

.142پیشین؛ -1 .123پیشین -2 .129پیشین ؛ -3

117پیوست

تتری برخواهتد آمتد، آنگاه باید پرسید؛ آری یعنی چه؟ پرسش شونده در ارائه پاسخ قتانع کننتده . آریار عادتی پرسش شونده شوك ایجاد شده سپس آنقدر به موشکافی زبان پارسی پرداخته شود تا در رفت

و از سطوح ظاهری رفتار او عبور کرده و بدین طریق درك و فهم خود را از زبان پارسی در حد واقتع یا مثالً از افراد تحت مطالعه پرسیده شود؛ زیبایی چیست؟ فردی ممکن است زیبایی را در . بیان نماید

باس دلخواه، و دیگران در گردش و تفریح ، موسیقی، خوردن غذای مطبوع بداند دیگری در پوشیدن لکنند تا جوع اجتمتاعی ای رفتار می در چنین شرایطی افراد به گونه. رقص باد و صدای جویبارها و غیره

ها دچار طبیعت ثانویه آنها را بپسندد، لیکن خودشان متوجه تظاهر خویش نیستند، به قول مارکوزه آدمدانند، آن را به عنتوان واقعیتت حقیقتی از خویشتتن ولی چون خودشان نمی کنند اند و تظاهر می شده

!کنند در صورتی که واقعیت این نیست خویش تلقی می

شیوه پایان نامه نویسی

Documents