عنوان:

تحلیل حقوقی – اجتماعی عسر و حرج ناشی از عدم تفاهم در زندگی مشترک

مطالعه ی موردی مراجعه کنندگان جهت طالق به دادگاه های خانواده

دادگستری شهر اصفهان

آقای دکتر محمد جعفری هرندیاستاد راهنما:

آقای دکترابراهیم فیاضاستاد مشاور:

فریده یوسفینگارش: 1392زمستان

1

DلCيها سُكFم َأCزوجاC لHتCسُكFنFوا ِإ FنفCم من َأFُكCل CَقCل Cن خCَأLو رحمًة Cم مودَةFُكCبين Cو جعل

آفرید برای شما ازخودتان جفت هایی تا بیارامید بدانان

و نهاد در میان شما دوستی و مهری.

21روم/ آیه

 2

فهرست مطالب مقدمه 1-1 بیان مساله1-2 اهمیت و اهداف پژوهش1-3 سواالت1-4 فرضیات1-5 مدل تحلیلی تحقیَق- مدل تحلیلی متغیر مستقل 1-6 مبانی حقوقی عسر و حرج در طالق 2-1 )ق.م( و قانونگذاری در مورد 1130 سیرتاریخی ماده 2-2

طالق در حقوق ایران درقانون مدنی حسن معاشرت و زمینه های نقض آن2-3 عوامل جامعه شناختی موثر بر عدم تفاهم در 3-1

خانواده مروری بر نظریات بنیادی خانواده و ناسازگاری 3-2

زناشویی متغیرها و شاخص های تحقیَق4-1 نتیجه گیری بحث5-1

بخش اجتماعی5-1-1 راهکارهای اجتماعی5-1-2 بخش حقوقی 5-1-3 راهکارهای حقوقی5-1-4

استفتاء در خصوص سوال اصلی پژوهش از آیات 5-2عظام 3

مقدمه1-1

در ای��ران حق��وق خ��انواده برگرفت��ه از فق��هق�ول امامی�ه اس�ت و ب�ه بن�ا و امامی�ه فق�ه در فقه�ا، . ح�ق طالق در دس�ت م�رد اس�تمش�هور

م�وارد درخواس�ت طالق از س�وی زن مح�دود ب�ه م�رد 4 ط�والنی غیبت اس�ت: ق�انونی م�اده طالق)1029) در زن (،ت��رک 1119(،وک��الت

زوج) س��وی از س��رانجام 1129نفق��ه و )(ق.م. 1130عسروحرج زن )

4

)ق.م(: 1130ماده موارد من�درج در این م�اده م�انع از آن

نیس�ت ک�ه د�ادگ�اه �در س�ایر� م�واردی ک�ه عس�ر و� ح�رج� زن د�ر دادگ�اه اح�راز

.شود �حکم ط�الق ص�ادر نماید مص�ادیق عس�ر و ح�رج جنب�ه حص�ری

ند�ارن�د و ب�ا توج�ه ب�ه �مقض�یات جامع�ه و ن�یازه�ای � انس�ان �در دوره ه�ای از رش�د� و� بل�وغ �فک�ری� �متف�اوت� �خواه�د

بود. مس��تلزم جدی��د مص��ادیق شناخت

از واف�ر جه�دی و وقف�ه بی تالش�ی س�وی فقه�ا، اندیش�مندان اجتم�اعی و را � می طلب�د، قانو�نگ�ذار م�ت�عه�د �ب�ه �حف�ظ �ک�را�م�ت آ�نه�ا� زی�ر�ا

ان�سان�ی تک تک �افراد� جا�معه اند.

ص��ورتی ک��ه دوام زوجیت م��وجب درمی وی� ع�س��ر و ح��رج زو�ج��ه باش��د،

توان���د ب���ه ح���اکم� ش���ر�ع مرا�جع���ه و تقاض��ا�ی �طالق ک�ن��د�، چن�انچ��ه� �عس��ر �و ح�رج م�ذک�ور� �در �م�ح�ک�م�ه� ث�ا�بت� ش�ود، �

دادگ��اه �می �تو�ان��د زوج� �را �اج�ب��ار ب��ه ط�الق� ن�م�ای��د و� در �ص��و�رت�ی ک��ه� اجب��ا�ر �

میس�ر ن�باش�د ز�و�ج�ه ب�ه� اذن �ح�اکم ش�رع .طالق داده می شود

را زن�دگی ادام�ه ک�ه ...وضعیتی تعری�ف: ب�رای� زوج�ه ب�ا م�ش�قت �هم�راه� س�اخته و ت�داوم آن �مش�کل باش�د:� ت�رک ز�ن�دگی خ�انواد�گی از� س�وی زوج/ اع�تی�اد زوج/ محک�ومیت ز�وج/ بیم�اری �ص�عب العالج

زوج... ض�رب ش�تم و ی�ا هرگون�ه س�وء - 4بن�د

b ب�ا توج�ه ب�ه ر�فت�ار م�س�تمر �زوج ک�ه عر�ف�او�ضعیت �زوج�ه قا�بل تحمل� نباش�د.

5

اهمیت و 3-1 بیان مسأله 1-2اهداف پژوهش

عس�ر و نوی�نی از مص�ادیق ح��رج بن��ا ب��ه مقتض��یات جامع���ه ام���روز بایس���تی م�����ورد توج�����ه خ�����اص

قانونگذار قرار گیرد.

و س�هل واژه تف�اهم عدم از وس�یعی طی�ف ممتن�ع، ابع��اد ت��ا اقتص��ادی بع��د روحی و روانی ف�رد را در ب��ر در مش��ترک زن��دگی

میگیرد. علت توج�ه ب�رخی فقه�ا ب�ه

عس�ر و ح�رج در طالق ب�ه ک��ه اس��ت دلی��ل این بخش ت���رین ض���روری یع��نی زوجین نیازه��ای )حس��ن آن��ان مناس��بات س���وء ی���ا معاش���رت تاکی��د م��ورد معاش��رت(

قرار می دهد.

6

:سوال اصلیبا توجه به درتنگنا قرارگرفتن زن در نتیجه عدم تفاهم در زندگی مشترک -

مفهومی اجتماعی و فرهنگی است- آیا این امر می تواند در تحقق مفهوم عسر و ؟حرج به لحاظ حقوقی موثر و مورد استناد قرار گیرد

1-5:فرضيههاي تحقیَق 1-1 ع�دم تف�اهم در بع�د ارتب�اطی ب�ر درخواس�ت ه�ای طالق ناش�ی

از عسر و حرج موثر است.1-2 ع�دم تف�اهم در بع�د ع�اطفی- تربی�تی ب�ر درخواس�ت ه�ای طالق

ناشی از عسر و حرج موثر است.1-3 ع�دم تف�اهم در بع�د اخالقی- منزل�تی ب�ر درخواس�ت ه�ای طالق

ناشی از عسر و حرج موثر است.1-4 ع�دم تف�اهم در بع�د اقتص�ادی ب�ر درخواس�ت ه�ای طالق ناش�ی

از عسر و حرج موثر است.1 -5 ع�دم تف�اهم ناش�ی از تغی�یر ه�ویت زوجین در ط�ول زن�دگی

ب�ر درخواس�ت ه�ای طالق ناش�ی از عس�ر و ح�رج م�وثر مش�ترک است.

7

مدل تحلیلی تحقیق1-6

عدم تفاهم در زندگی

مشترک عسر و حرج

عدم تفاهم در بعد ارتباطی

عدم تفاهم در بعد عاطفی- تربیتی

عدم تفاهم در بعد اخالقی- منزلتی

عدم تفاهم در بعد اقتصادی

عدم تفاهم در بعدتغییر هویت

زوجین 8

حوزه حقوقی عسر و حرج در طالق 2-1

کارشناس�ان اثب�ات عس�ر و ح�رج را درم�واردی غیر �ممکن و �ممتنع می دانند.

سعه ص�در و تن�گ نظ�ری قاضی ساختار فک�ری - ارزش�ی، اجتم�اعی و

م�وقعیت و اخالقی� وج�دا�ن م�ذهب�ی، جغرافی�ایی �قاض�ی مهم اس�ت� . آنچ�ه از بازت�ابی بین�د� ع�دالت �می قاض�ی ر�وانی �و ی پیچی�ده ت�رک�ی�ب �عوام�ل�

اجتم�اعی او اس�ت.

:حکم قاع�ده نفی عس�ر و ح�رجاز ناپ�ذیر ت�حم�ل ه�رگ�اه مش�قتی اج�ر�ای احک�ام �اولی�ه ب�ه وج�ود �آی�د آن

ح�کم ا�ولیه �تعدیل می شود.� اک�ثر فقه�ا عس�ر و ح�رج را ی�ک ام�ر

ا�س�تثن�ایی �دانس�ته و ب�ا� احتی�ا�ط از این� �قاع�ده فقه�ی به�ره می� برن�د�.

نب�ای�د ب�ه خ�انو�اده� ز�ی�را� �ب�ه �ض�م �آ�ن�ان �از هم� گس�یختگی� را�ح�تی!� دچ�ار

گردد.عسر و حرج زن و مرد نظ�ام حق�وقی ی�ک جامع�ه ارتب�اط

تنگ�ا�تنگی ب�ا ح�وزه �ه�ای� فک�ری و ا�جتماع�ی آن دارد�.

عسر تشخیص در قاضی دیدگاهحرج و

9

ق.م و روند 1130 سیر تاریخی ماده 2-2قانونگذاری در مورد طالق در حقوق ایران

1 هsال 1130- متن اولیsوب سsد/ : 1314 )ق.م( مصsا نکنsه زن را وفsوق واجبsرد حقsم(سوءsمsعاشsرت مsردs sبsه sحsدsی sکsه sادامsهs زنsدsگsی غsیsر sقابsلs تحمsلs sشsود/s امsراض مسsریه

صعsب العsالج مرsد(

2 ایsال هsانواده در سsایت خsوانین حمsذار در جهت 1353 و 1346- قsه قانونگsتوج :حمایت از زنان بود.

هsدف تعsدیل اختیsار مsرد در طالق بsود. )ثبت طالق بsدون 1346در ق.ح.خ سsال s نsزودsفsا s/وعsمنsمs زشsاsسs انsکsدم امsعs واهیsوی زن(.5گsق از س sات طالsبsموج sهsورد بsمs

هsدف ایجsاد برابsری بین زن و مsرد بsود. )ناسsازگار بsا 1353در ق.ح.خ سsال جامعه فقهی و مخالفت متشرعین(.

3 الsاص در سsدنی خsاه مsکیل دادگsانون تشsه : 58- حکم طالق درقsت بsبازگشکsه همانسsت طالق مsوارsد s،فقهی شsرعیs sو sینsازsوsم مsدsنیs sو نsظsام sقsانوsن دsرقsانوsن مsدنیs وs احکsام sشsرع sآمsدهs:s طsالق بsه دsسsت مsرد sو مsوارsد فسsخ هsم معین

اsست.

4 الsدنی در سsانون مsالح قsاده : 1361- اصsای 1130متن فعلی مsوی فقهsاز س شورای نگهsبان موsرد مsوافقت قراsر گرsفت.

5 الsایی در سsالی قضsورای عsوب شsند : 1362- مصsد در سsمن عقsروط ضsدرج شازدواج 10

ق.م و قانونگذاری 1130 سیر تاریخی ماده 2-2در مورد طالق

در حقوق ایران

6 ادهsم بsه تبصsره یsک الحsاق مصsوب 1130-قsانون مsدنی قsانون حsرج : 1381سsاsل و مsصsادیَق sعسsر درتشsخیص سsلیقه sی اختالف

9قضsات sداsدگسsترsی/ اsلحاقsیsه مجلسs درتsبsیsین مصsادsیَقs عسsر و حsرsج موsرد مشخصs نمودsاما شوsرای نگsهبان خالفs شرsع دانست.

دsا 6بنsه عرفابsک حsدی در زوج معاشsرت و الحاقیsه: سsوءرفتار آن و sاز نsظsر مکsانsی اخsالقی، روحیتsوجsه sبsه اوsضsاعs و احsوالs اجتsمsاعی،

وزمانsی برsای زوجهs قابلs تحمل نsباشد.s )جسمsی و ماsدی( دsاده 4بنsونی: 1130 مsض�رب ش�تم و ی�ا هرگون�ه س�وء رفت�ار مس�تمر زوج ک�ه کن

b با توجه به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد. عرفا8 ادهsالح مsال 1133- اصsاده : 1381 در سsه مsوب اولیsدر 1133مص

»sمsرد s می توانsد هsر وقتs بخsواهsد زن خsود را 1310سsال s .»دsدهs طالقs الsالح سsا 81در اصsب رعsایت شsرایط »مsرد مsی تواsنsد

sررsاره مقsد«. )اشsیsرا بنماs رشsهمسs ق sای طالsضsتقا sاهsدادگ sهsع بsجsمرا sاsبمsواد sقsانونی و 1140بsه بsه 1141 نیsاز / پس sمحsدsودیت sقsانونی )

مsوافقت زن /s اجsازه sدادگsاه / اsرایsهs دلsیsل و برهsان نیsسsت مsرد آزاد و مختار است. 11

حسن معاشرت و تفاهم و زمینه های نقض آن در قانون مدنی2-3

12

ق.م1133ماده حَق مطلَق مرد در طالق •

درحالت خوشبینانه...

حَق مشروط زن در طالق•

ق.م1105ماده ریاست در روابط زوجین •

از خصایص شوهر خانواده است.

مصادیَق نوین سوءمعاشرت

تعیین مصادیَق بدلیل عرفی بودن... امروزه •طالق گسترده و پیچیده ای. ابهاماتی:

عاطفی، روان پریشی های زوج، افسردگی مفرط، بدبینی شکاکیت، اختالالت شخصیت و رفتاری، عدم

یارای تفاهم فرهنگی- اخالقی. ...اجرای عدالت مساواتی میان زوجین را ندارد.. مگر منش قاضی متمایل به عدالت و رفع ظلم از مظلوم باشد.

13

تغییر الگوی ساختاری

خانواده

رضایت زناشویی

رضایتمندی به صورت درک

متقابل،مراقبت، همدلی و صمیمت و عدم وجود آن هابرآورده نشدن

انتظارات همسران

رسانه های اجتماعی

ناهنجاریهای اجتماعی

)انحطاط اخالقی- عصیان اشفتگی وجدان اجتماعی توسعه جنایات- انحطاط معنویت

و نالمیدی از آینده- برهم ریختن سنن،

ادبیات و مذهب،مبالغه درنوآوری...(

عوامل جامعه

شناختی موثر بر

عدم تفاهم در خانواده

ساختاراجتماعی، )فرهنگی اقتصادی

و روانی(

14

نظریات بنیادی

خانواده و ناسازگار

ی زناشویی

متغیرها و شاخص های تحقیق4-1

روش اسنادی و پیمایش2روش تحقيَق: به

ماه / درخواست طالق2جامعه آماری: زنانی که به مدت

خطا/جامعه آماری تا بی نهایت(. 5با 384حجم نمونه: جدول مورگان)تعداد %روش نمونه گیری در این پژوهش، اقتضایی می باشد که جزء روش های نمونه گیری غیر

احتمالی می باشد - اعضای جامعه پژوهش بر اساس راحتی نسبی دسترسی به آنها انتخاب می شوند، نظیر دوستان، همکاران، مشتری ها، مراجعه کنندگان به یک مکان خاص و نظایر

اینها- پس، در این روش، پژوهشگر به آزمودنی هایی نیاز دارد که به سرعت در دسترس باشند و آمادگی پاسخگویی به پرسش ها یا گویه ها را نیز داشته باشند.

ابزار تحقیَق: پرسشنامه)باز و بسته( با طیف لیکرت

اعتبارتحقيَق(Validity گویه ها : ) از روش الوشه )سنجش اعتبار محتوایی( وضریب گویه ها بین صفر و یک.

پایایی تحقیَق (Reliability :) نرم افزارspss با روش آلفای کرونباخ)ضریب نفر 25% را نشان داد(. انجام پیش آزمونی در بین 60آلفای تمام متغیرها باالی

از زنان مراجعه کننده و اصالحات الزم در ابزار سنجش. 15

ها داده تحلیل و تجزیه نتایج

16

سطح معناداری

T ضرایب استاندارد

شده((Beta

خطای معیار

ضریب رگرسیون

(Bی)

متغیرهای مستقل

0/016 2/425 0/144 0/068 0/165 تف��اهم عدم بع�����د در

ارتباطی

0/000 9/249 0/516 0/073 0/671 تف��اهم عدم بع�����د در ع������اطفی-

تربیتی

0/035 1/933 0/157 0/062 0/157 عدم در تفsاهم بعsssssssssssد - اخالقی

منزلتی

0/017 2/407 0/237 0/058 0/240 تف��اهم عدم بع�����د در

اقتصادی

0/684 0/408 0/018 0/070 0/028 تف��اهم عدم از ناش���ی ه�ویت تغی�یر

زوجین

بحث نتیجه گیری 5-15-1-1:بخش اجتماعی ...اsه هsنتی یافتsا سsو نقش هsک سsان از یsده زنsاد شsبات زوجین ایجsط و مناسsولی در روابsتح

،sدsیرنsذsرا نمی پs ودsتی خsو دسsرsعم فsر طsقش اگsذیرش نsی پ sادهsن آمsرداsر مsگsدی sوییsاز سs و ...های جدید sهمسرsان خود نیستند

اsوره راهی یsت در کsود هسsده ی خsویت گمشsتجوی هsده زن در جسsوالت پیش آمsه تحsدر نتیجبsرs لsغزشsگاهsی بsس خطرنsاک sمی جویsد .s.. اصsل بsیsدارs شsدن s»من « ضsعیفsی اسsت کsه هsمsواره ق و مsذهب سsنتsی محکsوم بsه عsدم sاخال s،رفsت، عsسیاس s،وادهsانsاع، خsتمsاجs نsنگیsسs ورsحض sرsد

حضsور، درs این سالها »خود« ش را مورد تامل قرار می دهد. 5-1-2:راهکارهای اجتماعی 1توزیع برابرنه فرصت های تحصیلی، شغلی و مشارکت اجتماعی -2 آموزش های قبل و بعد از ازدواج: مشاوره ازدواج ، کسب مهارتهای هیجانی و اجتماعی-

، شیوه حل مساله،روش تصمیم گیری منطقی، بهداشت روانی و کنترل بیماریهای روحی به کیفیت روابط زوجین

3 .محو فرهنگ مردساالر و کلیشه های جنسیتی و رهایی از بند دو جنسیتی کردن ها -4 تاسیس نهادهای مدنی فعال زنان -5 //الگوهای مددجویی برای نابهنجاری های جنسی برای دختران و زنان و توده مردم -

سالمت جنسی بر الگوی حفظ آبروی اجتماعی ارجعیت دارد 6 توجه به ناهنجاری های عاطفی و روانی فرزندان طالق //کمبود محبت منشاء انواع-

بیماریهای روانی 7 شناخت دنیای زنان و رویکردهای عاطفی و احساسی آنان/ کاهش تعارضات بین -

زوجین 17

بحث گیری نتیجه

18

:بخش حقوقی 5-1-3حس�ن معاش�رت مفه�ومی اس�ت ک�ه دارای بع�دعاطفی و روانی. این بع�د در ق�وانین داخلی کش�ور هم�واره حض�ور کم�رنگی داش�ته مض�اف اینک�ه علم قاض�ی در ادل�ه اثب�ات ام�ور معن�وی ب�ویژه در دع�اوی خ�انوادگی بس�یار مح�دود و در ص�ورت اثب�ات تخطی،

ضمانتی جهت الزام فرد خاطی به انجام امور قلبی و معنوی یافت نمی شود.

راهکارهای حقوقی:5-1-4 طالق ازیک سویگی بدرآید.-1

تحsول در نظsام حقsوقی صsرفا انجsام اصsالحات قsانونی نیسsت بلکsه تحsول در - 2نگsرش و تفسsیر صsحیح از قsانون اسsت. آمsوزش قضsات دادگsاه خsانواده درتبsیین

معنای عسر و حرج و فلسفه آن در طالق ضروری است.عسsر وحsرج مsادی زن شsاید بsرای دادرس مsرد قابsل درک باشsداما عسsر و حsرج - 3

ناشsی از علsل غیرمsادی جنبsه عsاطفی و روانی تنهsا بsا احسsاس زنانsه قابsل درک است. استفاده از قضات زن در نظام حقوقی امری ضروری است.

دادن مجsوز جsدایی بsه زن نبایsد در مرحلsه ای کsه زن بsه سsتوه آمsده و علم -4 عصsیان و طغیsان برافراشsته و یsا در آسsتانه ابتال بsه بیماریهsای جسsمی و روانی قsرار گsیرد روح قsانون و وجsدان جمعی را می آزارد. معمsوال قضsات بsا احتیsاط و رعsایت اصsل »طالق در دسsت مsرد« تمsایلی بsه توسsل بsه قاعsده نفی عسsر و حsرج نداشsته آیsاهمین احتیsاط ایجsاب نمی کنsد کsه زنی کsه دچsار عسsر و حsرج اسsت را از نیسsتی می کشsاندرها پرتگsاه بsه را او کsه مsردی بsا زناشsویی زنsدگی تsداوم

سازیم؟

استفتاء در خصوص سوال اصلی 5-2پژوهش از آیات عظام

19

تفاهم: عدم درنتیجه زن گرفتن قرار تنگنا در به توجه با تا آیا سوالاست - – فرهنگی و اجتماعی مفهومی دارای که مشترک زندگی درحقوقی لحاظ به حرج و عسر مفهوم تحقَق در تواند امرمی این آیا

گیرد؟ قرار استناد مورد

: همدانی نوری الله آیت حرج پاسخ و عسر مصداق تعیین ی ضابطهباشد تنگنا و مضیقه موجب که کاری هر آن، مطابَق که است عرف

. سازد تحمل غیرقابل او با را زن زندگانی ادامه که حدی به

: دستغیب علی سید الله آیت است پاسخ محقَق زمانی حرج و عسرحاکم برای این و باشد تحمل قابل غیر زن برای زندگی ی ادامه که . و عسر معنای به امورجزیی در تفاهم عدم صرف شود اثبات شرعتواند می دارد اکراه زندگی ی ادامه از زن که مواردی در نیست حرج

. نماید خلع طالق به راضی را مرد

: صانعی الله آیت می پاسخ طالق باعث که حرج و عسر مساله ... بخشیدن... به حاضر دختری اگر گردد محرز محکمه آن بر باید شود » « در آزاد جانم حالل، مهر بگوید معروف قول به و باشد زوج به مهرهم وثبوتش محقَق حرج و عسر که رسد می نظر به موارد اینگونهاست متعارف راه از چون وعلمش است متعارف امری قاضی برای

. نیست حجت قاضی علم مطلَق چند هر است، حجت

با سپاس از

اساتید ارجمند و دوستان گرامی

20

عدم تفاهم در زندگی

مشترکعسر و

حرج

عدم تفاهم در بعد ارتباطی

عدم تفاهم در بعد عاطفی- تربیتی

عدم تفاهم در بعد اخالقی- منزلتی

عدم تفاهم در بعد عاطفی- منزلتی

عدم تفاهم در بعدتغییر هویت زوجین

21

عدم تفاهم در بعد ارتباطی

همکاری و تقسیم کار

درک و احترام متقابل

احترام به دیگران

حقوق و تکالیف زوجین

22

عدم تفاهم در بعد عاطفی- تربیتی

کیفیت رابطه جنسی

ابراز عشَق و عالقه

دور نمودن یکدیگر از اندوه و اضطراب

همدلی و صمیمیت

رفتار با فرزندان و تربیت آنها

توانایی حل مساله

23

عدم تفاهم در بعد اخالقی - منزلتی

رضایت از زندگی مشترک

صداقت

تفاهم در اعتقادات

وفاداری

ادامه تحصیل زن

24

عدم تفاهم در بعد اقتصادی

نحوه کسب درآمد

کار کردن زن بیرون از نهخا

نحوه خرج کردن درآمد

خرید وسایل مورد نیاز

گذراندن اوقات فراغت

25

تغییر بعد در تفاهم عدمزوجین هویت

نحوه پوشش

حضور یا عدم حضور در مراسم عرفی

تغییر سبک زندگی

تاثیر رسانه های اجتماعی

تحصیالت

26

27