١

٢

پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص)

بازخوانی تاثیرات انقالب اسالمی ایران بر بیداري مسلمانان

( مجموعه مقاالت )

به اهتمام

سید مهدي طاهري

٣

( ره )تقدیم به روح مطهر حضرت امام خمینی

و

شهداي انقالب اسالمی ایران

٤

فهرست : مقدمه*

بخش اول : بازتاب انقالب اسالمی ایران در عرصه منطقه اي و بین المللی * دکتر محمد باقر خرمشادانقالب اسالمی ایران و اسالم سیاسی : .1

دکتر منوچهر محمديبازتاب جهانی انقالب اسالمی : .2

سید مهدي طاهري: بر نظام بین الملل ی ایرانقالب اسالمبازتاب ان .3

دکتر مصطفی ملکوتیان: تأثیرات منطقه اي و جهانی انقالب اسالمی ایران .4

نگیبخش دوم : تاثیرات انقالب اسالمی ایران در عرصه فره* رسول جعفریان حجت االسالم والمسلمین: انقالب اسالمی ایران در دنیاي جدید .5

محمد ساالر حجت االسالم والمسلمین: اي تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی در سطوح مختلف فرامنطقه .6

دهشیري امحمد رضدکتر : تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی بر روابط بین الملل .7

اسالمی و جنبش هاي اسالمی معاصر بخش سوم : انقالب* دکتر حمید احمدي: انقالب اسالمی و تجدید حیات جنبش هاي اسالمی معاصر .8

سجادي سید عبدالقیومدکتر : و جنبشهاي اسالمی معاصر امام خمینی .9

سید مهدي طاهريهاي انقالب اسالمی ایران در جهان اسالم ) : دمیدن صبح دولت اسالم ( رویش جوانه .10

ش چهارم : آسیب ها و راهکارها بخ* حیدري کبیر مهدي: مقام معظم رهبري آسیب شناسی انقالب اسالمی از دیدگاه .11

رجبعلی اخترشهر: ) با نگاهی به بیانات مقام معظم رهبري ( شناسی انقالب اسالمی در عرصه سیاسی آسیب و آرمانها، دستاوردها .12

رضا عیسی نیا: راههاي تداوم ارزشهاي نسل انقالب اسالمی ایران از نگاه امام خمینی .13

٥

اي را شاهد کننده خیره حوالت گسترده و وقایع متنوع، متضاد، تأثیرگذار و در عین حالجهان در قرن بیستم، ت مقدمه :. برخی می باشد تحوالتاین هاي میان جوامع، بخش قابل توجهی از تعارضات و درگیري ،ها هاي جهانی، انقالب جنگ. بود

برخی پویایی جریانات درونی خود در مقابل نهاده و جاي دامنه اثر محدودي از خود به ا،از این رخدادها با تمامی اهمیت آنه تعبیر به ایران اسالمی انقالب. الملل را تحت تأثیر قرار دادند و فرآیندهاي نظام بین را حفظ نموده و گستره کالنی از ساختارها

و شکل گیري رود می شمار به بیستم قرن دوم نیمه در دنیا اجتماعی سیاسی تحوالت مهمترین از اندیشمندان، از بسیاريوراي آوري در از جمله حوادثی است که تأثیر فوق العاده و شگفت ،فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي در کنار این انقالب

الملل را به شکل عمیقی تحت تأثیر قرار نظام بین عناصر درونی ناشی از آنها،تحوالت والملل بر جاي گذارده مرزها و نظام بین . اند داده

انقالب اسالمی در شرایطی به وقوع پیوست که حکومت یژگی این تحول نسبت به سایر تحوالت قرن بیستم این است کهومحسوب در خاورمیانه اي کامال آرام و امن امریکا و شوروي، جزیره الملل دو قطبی به سرکردگی پهلوي دوم براي نظام بین

اکثر برآوردها از توان نظام موجود در ایران در ؛ بدان خاطر که نمود تصور میشرایط انقالبی کمتر کسی ایران را درو شد میکه در تعامل با هر دو ی رفت که چنین دولت با وجود چنین شرایطی هرگز احتمال نمی. لذا شد به ثبات نسبی ختم می نهایت

زانو درآید کوتاهی در مقابل جریان انقالب بهبه آسانی و در مدت ،پشتیبانی هر دو را همراه داشت و بودهالملل قطب نظام بینهر گونه انقالب را براي حاکم شدن مرداد ، تصور 28حضور فعال انگلیس و آمریکا در ایران پس از کودتاي عالوه بر آنکه .

.ساخت س مواجه می جریانات ضد غربی با یأها و هنجارهایى را مطرح ارزش ،با نظام بین المللتعارض که انقالب ایران اساسا درویژگی دیگر این انقالب این است

باعث چالش در نظام بین الملل شد . مهم ترین ارزشها ،هاى حامى حفظ وضع موجود قدرت منافع ضمن تعارض با کرد کههاى ملت آزادى، عدالت، حق تعیین سرنوشت، همبستگى و اتحاد مستضعفان، بیدارى مسلمانان، حقانیت استقالل، عبارتند از:

غارتگرى، زور طلبى، قدرتوضعیت موجود در نظام بین الملل همچون طلبى، همکارى، همیارى، مبارزه علیه محروم، حق و ... . گویى، انحصارطلبى، پایگاه خارجى، تجاوز، امپریالیسم، استعمار، جهالت

ر عمومى ملل محروم و مستضعف جهان خود، تالش کرد تا افکا ها در سیاست خارجى ایران اسالمى با طرح این ارزشلذا .هاى مطرح شده را تبدیل به هنجار سازد نظام بین الملل تحت تأثیر قرار دهد و ارزش سوم را جهت تغییر و تحول در

با توجه به ایدئولوژي جهان شمول انقالبیون دست به گسترش و صدور الگوي انقالب اسالمی ایران در سراسر جهان زده ودر مبارزه با ناسیونالیسم و برقراري اتحاد جهان اسالم در برابر غرب را، احیاي هویت واحد اسالمی اهدافی همچوناسالمی،

محسوب شده و موجب از اینرو انقالب ایران تهدیدي براي نظام جهانی و منافع ابرقدرتها ه وخود قرار داد سرلوحه کارهاي شد . ظام بین المللتحوالت عمیقی در جامعه جهانی و ن شکل گیري

هـاي مـذهـبی در جهان و زمینه سازي حـیات هاي دینی و آرمـان با احیاي ارزش در عرصه ایدئولوژیک، انقالب اسالمی و حاشیه رانـدن دیـن و کشیدن لـیبرال را که همواره در جهت به انزوا جوامع به نقش برجسته دین در اجتماع، دوباره معتقدین

٦

پیروزي این انقالب، موجب . در واقعاي مواجه نموده اسـت با تـحوالت شگرف و غیرمنتظره بودند،ن حرکت نموده تـعالیم آاحیاي نقش دین و دینداري در دنیاي سکوالر شده و عظمت و عزت دینداران را در سراسر جهان احیا نمود . از آنجایی که

، در اینصورت اگر معتقد باشیم که در دوران رنسانس، غرب دین را از صحنه انقالب اسالمی ایران، انقالبی به نام دین می باشد اجتماعی بیرون کرد، پس باید گفت که در مقابل آن، انقالب اسالمی ایران دین را به صحنه اجتماع باز گرداند .

ي که شناخت عمیقی از اسالم یکی از نکات قابل توجه پیروزي انقالب این است که در جریان انقالب، بسیاري از افراد درصدد شناخت ایدئولوژي واقعی اسالم برآمدند . در گوشه و کنار -حتی غیر مسلمانان در گوشه و کنار جهان -نداشتند

دنیا از مردم مسلمان و محرومان آفریقا، آمریکاي جنوبی، آمریکاي شمالی، جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه گرفته تا خاورمیانه هاي انقالب اسالمی ایران قرار هاي اشغالی فلسطین و جنوب لبنان همه و همه تحت تأثیر مثبت قدرت و ارزش سرزمینعربی و

. گرفتند و آثار این تأثیر کامال در بعد ایدئولوژیک محسوس و ملموس است

نقالب اسالمی ایران صورت گرفت گسترش ابعاد این انقالب باعث شد تا تحقیقات و پژوهش هاي فراوانی در ارتباط با ا رخداد، چگونگی وقوع و آثار انقالب خالصه این ، چراییانقالب چیستی: در چهار زمینه آنها را می توان که به طور کلی

براي علی رغم اینکه بسیاري از تحقیقات انجام گرفته در این خصوص، سه مورد اول را تحت پوشش قرار داده؛ ولی . نموداز پیروزي انقالب سه دههباگذشت این در حالی است که تالش چندانی به عمل نیامده است . انقالب تاثیراتبه پاسخگویی

چالشها و ضعف هاي آسیب ها، انقالب اسالمی، تاثیراتواقع بینانه به بررسی نگرش اسالمی، زمان آن رسیده است که با گردد . ترسیم براي برنامه ها و سیاست هاي آینده لگوي موفقیابپردازیم تا در تحقق آرمانهاي انقالب اسالمی عملیاندیشمندان، صاحب نظران و نظرات درصدد برآمد تا با بهره مندي از (ص) پژوهشگاه بین المللی المصطفیدر این راستا

یرات انقالب اسالمی بازخوانی تاث« تحت عنوان مسئولین عرصه سیاست خارجی، این موضوع را در قالب نشست یک روزه

و همچنین به منظور استفاده بهتر از مطالب علمی نگاشته شده در مجامع مورد بررسی قرار داده »ایران بر بیداري مسلمانان. امیدواریم با ارزشگذاري به راه علمی در این خصوص، آنرا به صورت مجموعه مقاالت مذکور به زیور طبع در آورد

و شهداء عزیز، در تداوم صدور انقالب اسالمی ایران تحت والیت ولی امر مسلمین، حضرت آیت حضرت امام خمینی ( ره) اهللا العظمی خامنه اي گامی هر چند کوچک برداریم .

می باشد، ستادپژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص) و معاونت محترم پژوهش که حاصل تالش مشترك چاپ این اثر بر خود فرض می دانم که از تالشهاي صمیمانه . لذا فرهیختگان محترم است مدیران و بسیاري از حمتپی گیري و زمرهون

و سایر ، هاشمی نسبعرب خراسانیدکتر علمی، دکتر حسینی کوهساري، ، رضایی ،دکتر رجایی حجج اسالم و آقایان ایم .تشکر نمهمکاران

سید مهدي طاهري العالمیه(ص) عضو هیئت علمی جامعه المصطفی

1388بهمن

٧

بخش اول

بازتاب انقالب اسالمی ایران در عرصه منطقه اي و بین المللی

٨

1 . انقالب اسالمی ایران و اسالم سیاسی 1 2دکتر محمد باقر خرمشاد

مقدمهیـان دو مفهـوم یـا دو پدیـده بسـیار مهـم و آید، موضوع این نوشتار نسـبت سـنجی م همانگونه که از عنوان مقاله حاضر نیز برمی

اسـت. ایـن بـدین معناسـت کـه در ایـن نوشـته مـا در » اسالم سیاسی«و » انقالب اسالمی ایران«تأثیرگذار در تاریخ معاصر یعنی ایران و مفهـوم و پدیـده اسـالم سیاسـی خـواهیم 56-57جستجوي کشف و تبیین رابطه دوسویه اي بین انقالب اسالمی سالهاي

ود. به این ترتیب دو سؤال اصلی نوشتار حاضر عبارت خواهد بود از اینکه احیانا اسالم سیاسی چه تـأثیري در انقـالب اسـالمی بایران داشته است؟ و خصوصا اینکه تأثیرات انقالب اسالمی ایـران در اسـالم سیاسـی چـه بـوده اسـت؟ بـراي یـافتن پاسـخ ایـن

می ایران و اسالم سیاسی خواهیم پرداخت و سپس تأثیر اسالم سیاسـی در انقـالب اسـالمی سؤاالت، ابتدا به تعریف انقالب اسال گذاریم و در نهایت به بازتاب انقالب اسالمی ایران بر اسالم سیاسی خواهیم پرداخت. ایران را به بحث می

. انقالب اسالمی ایران1تاکنون هزاران اثر اعم از کتاب و مقاله دربـاره ایـن انقـالب پس از گذشت قریب به سی سال از وقوع انقالب اسالمی در ایران،

نگاشته شده است ولی تعداد کمی از آنها به ارائه تعریفی مشـخص از ایـن انقـالب پرداختـه انـد. ایـن آثـار، ابعـاد مختلـف ایـن د، اما بسیاري از آنها به طور دقیق ان انقالب شامل ویژگی ها، زمینه ها، اهمیت، روند و نتایج آن را مورد توجه و مطالعه قرار داده

تعریفی از این پدیده و آنچه که اتفاق افتاده و این همه قابلیت نوشتن و تحقیق داشته است، ارائه نکرده اند. با این همه، تعـاریف کنـون پـس از هـاي مختلـف را دارنـد. ا شناسی ها و سنخ بندي اي هستند که قابلیت دسته متعدد ارائه شده، خود نیز طیف گسترده

کنیم و همان را مبنایی بـراي ادامـه مروري مختصر بر برخی از این تعاریف، تعریف خویش از انقالب اسالمی ایران را تقدیم می این نوشتار قرار خواهیم داد.

ر اسـالم، استاد شهید مرتضی مطهري براي معرفی انقالب اسالمی ایران، آن را شاخه اي از انقالب انبیاء، خصوصـا انقـالب صـد انقالب صدر اسالم، در همان حالی کـه «ارزیابی و در این چارچوب آن را تعریف می کند. بر اساس این تعریف همانطوري که

انقالبی مذهبی و اسالمی بود، در همان حال، انقالبـی سیاسـی، معنـوي، اجتمـاعی و انقالبـی اقتصـادي و مـادي نیـز بـود؛ یعنـی ت، آزادگی، عدالت، نبودن تبعیض هاي اجتماعی و شکاف هاي طبقاتی در مـتن تعلیمـات اسـالمی اسـت. در واقـع، هـیچ حری

نیـز در ایـن بـوده ]انقالب اسالمی ایـران [یک از ابعادي که در باال به آن اشاره شد، بیرون از اسالم نیستند و موفقیت نهضت ما را نیز با اسـالمی کـردن محتـواي -ي (اقتصادي) و سیاسیماد–است که نه تنها به عامل معنویت تکیه داشتیم، بلکه آن دو عامل

آن، در خود قرار داده است. فی المثل، مبارزه با معنویتی عمیق همراه اسـت، از سـوي دیگـر روح آزادي خـواهی و حریـت در )32الف: -1359(مطهري » تمام دستورات اسالمی به چشم می خورد.

انقـالب «) یـا یـک 1369: 1368(فارسـی » انقالب اجتمـاعی اسـالمی «ایران را یک در 57بهمن 22جالل الدین فارسی انقالب تحولی کیفی در همه شـؤون جامعـه «) می داند که در آن اجتماعی بودن به مفهوم 168-132: 1374(فارسی » اسالمی -توحیدي

: 1368(فارسـی ». می شـود توحیدي، وصفی است براي کیفیت خاصی که تحوالت شؤون مختلف جامعه به آن منتهی «و » است

) . دانشگاه امام صادق (ع ؛به اهتمام جالل درخشه، تهران گفتارهایی درباره انقالب اسالمی،مجموعه مقاالت ع : منب 1

معاون وزیر امور خارجه و دانشیار علوم سیاسی دانشگاه عالمه طباطبایی 2

٩

انقالب اسالمی بیست و دوم بهمن، تجدید انقالب تکاملی اسالم اسـت کـه در آن چنـد انقـالب همزمـان «) در این تعریف 370اتفاق می افتد: انقالب اعتقادي و اخالقی، انقالب سیاسـی، انقـالب اقتصـادي، انقـالب در نظـام دفـاع ملـی، انقـالب در مقـام و

)370: 1368(فارسی، ». طبقات و باالخره انقالب در شیوه حل اختالفات داخلی و سیاسیموقعیت اشخاص و انقالب اسالمی عبارت از دگرگونی بنیادي در ساختار کلـی «عمید زنجانی در تعریف خود از مفهوم انقالب اسالمی می گوید:

ام امامت و بر اساس آگاهی و ایمان مردم، حرکت جامعه، نظام سیاسی منطبق بر جهان بینی و موازین و ارزش هاي اسالمی و نظ )22-21: 1367(عمید زنجانی ». پیشگام متقیان و صالحان و قیام قهرآمیز توده هاي مردم

انقـالب اسـالمی یـک انقـالب سیاسـی یـا «علی آقابخشی در فرهنگ علوم سیاسی، انقالب اسالمی را چنین تعریـف مـی کنـد: ه تجدید حیات اسالم را در تمام وجوه و ابعاد در نظر دارد و متضمن بازگشت بـه اصـول دگرگونی اجتماعی محض نیست، بلک

اساسی اسالم است. انقالب اسالمی که بر مبناي ارزش هاي اسـالمی صـورت مـی گیـرد؛ یعنـی حاکمیـت اهللا و نظـام توحیـد و مشـروعیت رهبـري و والیـت، -1یر خالصه کرد: آثار و نتایج حاکمیت اهللا و نظام توحید و اسالم را می توان به شرح ز». اسالم

-4نـابودي قـدرت و عظمـت پوشـالی حکومـت هـاي طـاغوتی، -3تکیه بر تنها قدرت حقیقی جهان یعنی خداوند متعـال، -2زندگی در یک فضاي سـالم -7ارتباط و دوستی بین دولت و ملت، -6استقالل و عدم وابستگی، -5رویارویی با کفر و الحاد،

حرکت دادن مـردم بـه سـوي -10ایجاد مظاهر اسالم و تقوا و عفت، -9حذف مظاهر شرکت و فساد، -8وع و سازنده، و مشر )139-140: 1366(آقابخشی ». فرهنگ اسالم و انسانیت

جامعـه انقالب اسالمی یعنی احیاء و تعمیق عقاید و احکام اسالمی در افکار و رفتار فـرد و «محمدباقر حشمت زاده معتقد است: )35: 1378(حشمت زاده ». به صورت سریع و همراه با خشونت و خونریزي در جهت نیل به کمال انسانی و اسالمی

انقالب به شمار می رود، چرا که طی آن رژیم شاه بـا مشـارکت ]ایران[ 1979حادثه سال "محسن میالنی بر این باور است که: و اسـاس مشـروعیت آن متحـول و سـاختارها و نهادهـاي جدیـدي بـا جـاي آن جمعی طبقات پایین جامعه سرنگون، دولتمردان

)41 -40: 1381. (میالنی "ایجاد شدایران از سالها پیش برنامه ریزي شده بـود 1357همانند همه تحوالت بزرگ اجتماعی، انقالب سال "جان اسپوزیتو معتقد است:

بیانی ساده، رژیـم محمدرضـا شـاه پهلـوي را ائـتالف نیروهـاي مختلـف و و اثرات این انقالب در تاریخ بر جاي خواهد ماند. به هـ. ش) رهبر اصلی این انقالب بـود. مهمتـرین 1368 -1281تحت رهبري بنیادگرایان شیعه برچیدند. آیت اهللا روح اهللا خمینی (

نشـأت گرفـت. بـا ایـن همـه، در علل بروز انقالب، از پیچیدگی و گره خوردن مشکالت اجتماعی جامعه ایران و از بیماري شاهاذهان مردم جهان، اختالف زیاد بین نیروهاي مذهبی و نیروهاي غیرمذهبی دلیل اصلی ظهور انقالب به شمار می آمد. هـر چنـد

دي 26حوادث خاصی که به اخراج محمد رضا شاه پهلوي از ایران انجامید، طی حدود یک سال پـیش از رفـتن او از ایـران در بـین -. (مرکـز مطالعـات فرهنگـی "تفاق افتاد، شرایط اجتماعی و زیربنایی انقالب، چندین قرن را در بـر مـی گرفـت ا 1357ماه

).37: 1379المللی بـه صـورت خواسـته هـاي روشـنفکران ایـران در لغـو سانسـورها و 1355آنچـه در اواخـر سـال "دیلیپ هیرو نیز معتقـد اسـت:

رنگونی انقالبی، قدرتمندترین پادشاهی طرفدار غرب، یعنـی سـلطنت شـاهان پهلـوي، محدودیت ها آغاز شد، دو سال بعد به سختم شد. جنبش اعتراضی که از چندین مرحله گذشت، با احیاي احزاب مخالف در داخل شـروع شـد و بـه پـذیرش سرپرسـتی

آیت اهللا خمینی انجامید که در آن زمان در نجف، واقع در عراق تبعید بود.

١٠

از تاریخ شیعه و ناسیونالیسم ایرانی براي جذب و حمایت فزاینده استفاده اي زیرکانه برد و نیروهاي پراکنده ضـد خمینی ]امام[خمینـی ]امـام [شاه اعم از مذهبی ها و غیر مذهبی ها را با تندترین خواسته خود، سرنگونی محمدرضا شاه پهلوي، متحـد کـرد.

نفري شاه بـه 000/413ها را براي از کار انداختن و خنثی کردن ارتش قدرتمند همچنین مجموعه بدیعی از راهبردها و تاکتیک کار گرفت. او به پیروان خود توصیه کرد که با شهادت رو در روي سربازان قرار گیرند و بگذارند آنها هر چقـدر مـی خواهنـد

د کـه تیرانـدازي بـه بـرادران و خواهرانشـان بکشند تا از رفتار سبعانه خود منزجر شوند. در عین حال به نظامیان اخطـار مـی کـر همچون هدف قرار دادن قرآن است. این کلمات که از زبان مرجع مذهبی مهمـی جـاري مـی شـد، تـأثیر شـگرفی در نظامیـانی داشت که اغلب سرباز وظیفه و عمیقا شیعه بودند. اگر چه جنبش انقالبی شامل عناصر غیر مذهبی هم بود، فقـط بخـش مـذهبی

توانست شبکه اي سراسري که متشکل از مساجد بود، تا سطح روستاها فراهم کند. مساجد، هم بـه صـورت یـک نهـاد و جنبش هم به عنوان محل تجمع، اهمیتی تعیین کننده داشتند. از آنجا که دولت نمی توانست به طور منظم از فعالیت مسـاجد جلـوگیري

خمینـی بـه ]کـه امـام [ه هیچ مکـان دیگـري نمـی توانسـت؛ از ایـن رو بـود کند، مساجد امکاناتی براي انقالب فراهم کردند ک ).47: 1379بین المللی -(مرکز مطالعات فرهنگی "روحانیون دستور داد کمیته هاي انقالب را در مساجد قرار دهند.

]امـام [بـه دسـتور آنچه سرانجام سرنوشت دولت پهلوي را رقم زد، اعتصاب نامحدود کارگران نفت بود که"در تعریف هیرو صورت گرفت. این اعتصـاب ضـربه اي کـاري علیـه سـرمایه دولـت بـود کـه قـبال از آثـار اعتصـابات 1357آبان 9خمینی در

بـین -. (مرکـز مطالعـات فرهنگـی "بازاریان، کارمندان بانکها، مأموران گمرك، کارکنان پست و معدن چیان آسیب دیـده بـود )48: 1379المللی

مراسم ده روزه عاشوراي شیعیان در آذرماه، احساسات مذهبی را در کشور که در این زمان با اعتصـاب کارکنـان " به باور هیروفلج شده بود، تقویت کرد. فرار سربازان از خدمت، با سالح هاي خود نخستین فشارهاي شکاف در ارتش بود. شـاه از ناچـاري

ا به نخست وزیري برگمارد و پذیرفت که بی درنگ بـه بهانـه تعطـیالت بـه شاهپور بختیار یکی از رهبران غیر مذهبی مخالفان رخمینـی بـه کشـور بازگشـت و ]امـام [بهمـن 12از کشور خارج شد اما پس از آنکـه در 1357دي 26خارج سفر کند. شاه در

کودتـا را در هـم خمینـی تـالش گـارد سـلطنتی بـراي ]امـام [مهدي بازرگان را به نخست وزیري برگزید و نیروهـاي طرفـدار )48: 1379بین المللی -(مرکز مطالعات فرهنگی "کوبیدند، حاکمیت پهلوي پایان یافت.

این نخستین بار بود که میلیون ها نفر از شهروندان عـادي غیرمسـلح فعاالنـه در فرآینـدي سیاسـی کـه ماههـا دوام "به نظر هیرو: (مرکـز "ن کردند، بلکـه نهادهـایی چـون ارتـش را نیـز متالشـی کردنـد. یافت، شرکت ورزیدند و نه تنها فروانروایی را سرنگو

).49: 1379بین المللی -مطالعات فرهنگیهمانگونه که مشاهده می شود تعاریف فوق الذکر از زوایاي مختلف به تعریف پدیده واحـد مشخصـی بـه نـام انقـالب اسـالمی

ود از انقالب اسالمی ایران، رویکردي کامال عینی نگر بـا نـیم نگـاهی بـه ایران پرداخته اند. رویکرد این مقاله در ارائه تعریف خخواهد بود. به عبارت دیگر، از آنجائی که پدیده مورد بحث یک انقالب بوده است و هر انقالبی در تعریـف "انقالب"تعریف

ا هدف ایجاد تغییـر و تحـول خود، حداقل بایستی شش شاخص حضور مردم، ایدئولوژي مشخص، رهبر یا رهبران هدایت گر، بنوعا بنیادین، همراه با خشونت و خونریزي و باالخره شدت و سرعت و اتفاق افتادن در فاصـله زمـانی معـین را داشـته باشـد، در

ایران لحاظ می کنیم. 57و 56این تعریف نیز این شش شاخص را در خصوص وقایع سال هاي

١١

دي مـاه 19کر می توان گفت انقالب اسالمی ایران عبارت اسـت از: پدیـده اي کـه در به این ترتیب و با توجه به نکات فوق الذ -با یک تظاهرات مردمی از شهر قم، پایتخت مذهبی ایران، در اعتراض به توهین روزنامه اطالعـات بـه یـک رهبـر دینـی 1356

یـن تظـاهرات آرام باعـث شـد اعتراضـات اسالمی یعنی آیت اهللا روح اهللا خمینی آغاز می شود. رژیم شاه با سـرکوب خـونین ا مردمی در قالب بزرگداشت هاي دوره اي چهـل روزه شـهدا در مسـاجد شـهرهاي مختلـف ایـران و برگـزاري تظـاهرات هـاي گسترده تر و پرجمعیت تر تشدید یابد. رهبري این حرکت مردمی فزاینده و گسترده با امام خمینی است که از شـبکه روحانیـت

سر کشور براي ساماندهی اعتراضات و تظاهرات هاي مردمی در اقصی نقاط ایران بهره مـی گیـرد. ایـدئولوژي و مساجد در سراتغذیه کننده این حرکت عظیم مردمی دین اسالم و به طور خاص مذهب تشیع است که بعدها از آن بـه اسـالم سیاسـی یـاد مـی

اعتراضی ساده نخستین به تقاضا براي تغییر و تحول بنیـادین تغییـر کنند. با تکیه بر این ایدئولوژي و رهبري امام خمینی، حرکت شکل می دهد و این تغییر و تحول به تدریج و در خالل ماه هاي انقالب در خود مردم تظـاهر کننـده در حـوزه هـاي فرهنگـی،

سـرنگونی شـاه بـه یکـی از فکري، اجتماعی، اخالقی و عقیدتی اتفاق می افتد و به چشم می خورد. تغییر رژیم سیاسـی ایـران و تقاضاهاي بنیادین مردم ایران تبدیل می شود و همین امر، مقاومت شدید رژیم شاه و سرکوب انقالبیـون و تظاهرکننـدگان را بـه

انتظامی شاه، که کشته ها و قربانیان بسـیاري بـر -همراه دارد. همزمان با اوج گیري خشونت و خونریزي نیروهاي مسلح و امنیتیذارد، مشارکت تظاهراتی مردم در حرکت انقالبی خود ابعادي عمیق تر و گسترده تر یافـت. عکـس العمـل انقالبیـون و جاي گ

مردم مشارکت کننده در تظاهرات میلیونی انقالبی به این خشونت هاي خونین و فزاینده، مسـالمت جویانـه و صـرفا بـه صـورت ی بود. باالخره ایـن حرکـت انقالبـی مبتنـی بـر تظـاهرات مسـالمت آمیـز، افزودن بر تعداد، دفعات و گستردگی تظاهرات مردم

بـه اوج خـود مـی رسـد بـه گونـه اي کـه امـام 1357فزاینده، گسترده و میلیونی در تظاهرات روزهاي تاسوعا و عاشوراي سـال بی می کنند. بـه فاصـله کمـی از خمینی و ناظران بیرونی این تظاهرات میلیونی ملی و سراسري را رفراندومی علیه رژیم شاه ارزیا

26این تظاهرات و باالخره شاه زیر فشار این حضور مردمی گسترده در انقالبی مردمی علیه سلطنت خود، ناچار شد ایـران را در سـال 15ترك کند. به فاصله کمتر از یک ماه پس از خروج شاه، رهبر تبعیدي انقالب اسالمی در جریان، پس از 1357دي ماه

) در میان استقبال چند میلیونی مـردم در خیابانهـا بـه کشـور بـاز مـی 1357بهمن همان سال ( 12از وطن و ملت در تاریخ دوري؛ حرکت انقالبی مردم ایران پس از سه روز درگیري مسلحانه با بخش کوچکی 1357بهمن سال 22گردد. ده روز بعد یعنی در

ماهـه، تغییـر رژیـم 13می رسد. نخستین نتیجه مشـهود ایـن حرکـت انقالبـی از نیروهاي مخصوص گارد شاهنشاهی به پیروزي است. این انقالب تحوالت و تغییرات عمیقی در حـوزه "اسالمی"سیاسی ایران از پادشاهی به جمهوري، آنهم از نوع جمهوري

ارد، تحـوالتی کـه مبنـاي آن هاي مختلف سیاسی، اعتقادي، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي جامعه ایران از خود بر جاي می گذ ایدئولوژي اسالمی این انقالب بوده است.

در ایران اتفاق می افتد، انقالبی به نام اسالم و براي اسالم است. آنچه انگیزه اصـلی 57و 56به این ترتیب انقالبی که در سالهاي تضاد رژیم مسـتقر بـا اصـول، ارزش هـا و قواعـد مردم در خیابانها و در تظاهرات خونین چندین ماهه را تشکیل می داد تباین و

اسالمی بود و آنچه نیز به جاي آن مطالبه و خواسته می شد، جامعه و حکومتی اسالمی بود که برقرار کننده اصـول، ارزش هـا و ، عفـت، آرمان ها اسالم باشد. مطالبات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی نظیر اسـتقالل، آزادي، امنیـت، عـدالت، سـالمت

صداقت، معنویت و... در ذیل جامعه و حکومت اسالمی خواسته می شود. چنین خواسته و محتوایی بـراي یـک انقـالب همـانی خوانده می شود. "اسالم سیاسی"است که بعدها و به فاصله کمی از پیروزي انقالب اسالمی در ایران،

١٢

. اسالم سیاسی2سالم سیاسی بایسـتی بـدان توجـه شـود، تـاریخ تولـد ایـن واژه اسـت. در جسـتجوي شاید نخستین نکته اي که در تعریف واژه ا

اصطالح اسالم سیاسی در میان واژگان سیاسی به راحتی مشاهده می شود که قبل از وقوع انقالب اسالمی در ایـران، چنـین واژه ایـران بـازي مـی 1356 -57سال هاي هاي وجود خارجی نداشته است. نقشی که اسالم و ایدئولوژي اسالمی در جریان انقالب

کند، تولد و شیوع تدریجی واژه اسالم سیاسی است؛ یعنی همان اسالمی که در ایران وارد سیاست شده و با انقالبی عظیم رژیـم مستقر شاه را سرنگون و رژیمی از نوع اسالمی جایگزین آن کرد.

ی در جهان اسالم که سـوداي ایجـاد تغییـر و تحـول در جوامـع به کارگیري اصطالح اسالم سیاسی در غرب براي نامیدن جریاناسالمی با تکیه بر دین اسالم را دارد، خود امري قابل تحلیل است. شاید دلیل این که غرب، اسالم را به دو نوع اسالم سیاسـی و

نتیجـه حاکمیـت چنـد قرنـه در نتیجه آن اسالم غیر سیاسی تقسیم کرد، به این دلیل باشد کـه در قـاموس غربیـان سـکوالر و در سکوالریسم در غرب، اساسا دین بایستی غیر سیاسی باشد، چرا که در چارچوب فکري ایشان دین داراي کارکرد و نقش صرفا فردي و نه قطعا اجتماعی است، همانی که صرفا به تنظیم رابطه افراد باورمند با خدا می پردازد، رابطـه اي کـه در خلـوت اتفـاق

و در نتیجه، هیچ بود و نمود اجتماعی ندارد و یا نباید داشته باشد. در غرب و جهان امروز این پدیده همانی است کـه بـا می افتدعنوان سکوالریسم یا الئیسیته یاد می شود، همانی که اصطالحا به جـدایی دیـن از سیاسـت شـهرت یافتـه اسـت. همـان کـاالي

ه فکري ایدئولوژیک دیگر دائما در صدد صدور و حاکمیـت بخشـی بـه آن در فکري که تمدن غالب غرب در کنار صدها واژ کل جهان بشري بوده است.

و به تبع آن در جهان اسالم اتفاق افتـاد، پدیـده اي بـود کـه درسـت در نقطـه مقابـل داده هـا و 57و 56آنچه در ایران، سالهاي اعی و سیاسی پیدا کردن یـک دیـن؛ یعنـی اسـالم. در جریـان روندهاي شکل یافته و موجود در غرب است؛ یعنی کارکرد اجتم

یک انقالب مردمی گسترده با تولد انقالبی مبتنی بر اسالم در ایـران، اسـالم عمـال سیاسـی و ایـن اسـالم سیاسـی بـا بـه پیـروزي اسـالم سیاسـی خلـق رساندن یک انقالب عظیم در سالهاي پایانی قرن بیستم به جهان معرفی می شود. بدین گونه است که واژه

می شود، واژه اي که در به کارگیري آن، پایان عصر حاکمیت و غلبه سکوالریسم بـر جهـان یـا حـداقل راهـی جدیـد و کـامال متفاوت و متضاد با آن نیز نهفته است.

ده و در جهان اسالم نیز قبل از شهرت یافتن و جا افتادن واژه اسالم سیاسی، غرب براي نامیدن آنچه در ایران انقالب اسالمی افتابا سرعت زیاد گسترش یافت، بیشتر از واژگان بنیادگرایی اسالمی و رادیکالیسم اسالمی استفاده مـی کـرد. بعـدها و بـه تـدریج واژه اسالم سیاسی توانست به طور تقریبی جـایگزین ایـن واژگـان و واژگـان دیگـري نظیـر احیـاء اسـالمی، رنسـانس اسـالمی،

، جنبش هاي اسالمی، نهضت هاي اسالمی و... شود.بیدارگري اسالمیاصطالح بنیادگرایی یا اصول گرایی، که بعد از انقالب اسالمی در ایران منتشـر شـد "در تعریف بنیادگرایی اسالمی آمده است:

دیمی اسـت کـه در و بیشتر در مورد معتقدین و طرفداران این انقالب در ایران و خارج از ایران به کار برده شد، یک اصطالح قگذشته در مورد متعصبین مذهبی، به خصوص آن گروه از مسیحیانی که حاضر نبودنـد هیچگونـه تعبیـر و تفسـیر و انحرافـی در کتاب مقدس را بپذیرند، به کار می رفت. گروه هاي طرفدار بازگشت به ارزش هاي اصیل اسالمی و اجراي قـوانین اسـالمی در

ان المسلمین مصر و اعضاي جبهه نجات اسـالمی الجزایـر در رسـانه هـاي خبـري جهـان بیشـتر بـه کشورهاي مسلمان، مانند اخو ).285: 1372(طلوعی "عنوان بنیادگرایان اسالمی معرفی می شوند.

١٣

به ارزش هاي اولیه اسـالمی معتقـد اسـت و پیـروزي و بهـروزي "انوشیروان احتشامی بنیادگرایی اسالمی را نهضتی می داند که اي اسالمی را در بازگشت به آن ارزش ها می داند و نـه از الگـوي کشـورهاي غربـی پیـروي مـی کنـد و نـه از الگـوي کشوره

کشورهاي شرقی. این نهضت که به صورت عکس العمل اساسی، معنوي، روحی و سیاسی مسلمانان به یـک بحـران اجتمـاعی، ن فرهنگ اسالمی به واکنش در برابر مداخله مسـتقیم غـرب اقتصادي و سیاسی جلوه گر شده است، عالوه بر ترس از غربی شد

)247: 1381(احتشامی "در مناطق اسالمی در دهه هاي گذشته نیز معطوف است.رادیکالیسم اسالمی به اسالم به عنوان یک دین و یک فرهنگ اطالق می شود که "در تعریف رادیکالیسم اسالمی نیز گفته اند:

صورت گرفت و یا با طرح بحث خالفـت 20و اوائل قرن 19ی نظیر پان اسالمیسم که در اواخر قرن از چندي قبل با طرح مباحثاتفاق افتاد و خصوصا با طرح مباحثی نوین که در امـروزه رایـج شـده اسـت، در صـدد ارائـه و 1920 -30که در خالل سالهاي

سالم انقالبی در مقابل قدرت هایی که دیگر اقتـداري تحقق بخشی به یک پروژه سیاسی جدید و در عین حال اصیل است. این ابرایشان باقی نمانده، رادیکال است. جنبش هاي اسالمی امروزین مشروعیت و گذشته حکومت ها در سرزمین هـاي اسـالمی را

ایی نظیـر فشـار زیر سؤال برده و به چالش کشیده اند. آنها در این حرکت و مبارزه شیوه هاي متنوعی در پیش گرفته اند، شیوه ه 78 -79(آنگونه که در ترکیه، مصر، مغرب و مالی مشاهده می شود)، یا شورش (مثل آنچه در سوریه، لبنان، افغانسـتان و ایـران

دیده شد)، یا مشارکت (شبیه آنچه در اردن، کویت، قطر و سودان به چشم می خورد) یـا حتـی بـا اعمـال قـدرت توتـالیتر نظیـر (Olivier Cagrre 1985: 9- 10) "ل مشاهده است.آنچه در پاکستان قاب

استعمارگران غربی افکار و نهادهاي اسـالمی "بر همین اساس و مبنا، گراهام فولر در تعریف و توضیح اسالم سیاسی گفته است:اي شـبه را به حاشیه راندند و تضعیف کردند، رهبران پس از اسـتقالل نیـز عملکـرد بهتـري نداشـتند و سـعی کردنـد از مـدل هـ

فاشیستی غربی براي اعمال کنترل اقتدارگرایانه خـود بهـره بگیرنـد. تنهـا در ایـن زمـان اسـت کـه اسـالم وارد دوره جدیـدي از )309: 1382. (فولر "خالقیت، آزادي و استقالل می شود

با تمدن اسالمی یا از تالقـی به این ترتیب در تعریف فولر از اسالم سیاسی این پدیده، امري متأخر است که از تالقی تمدن غرب غرب و جهان اسالم در شکل پدیده استعمار یا حضور استعماري غرب در سرزمین هـاي اسـالمی متولـد مـی شـود. بـه عبـارت دیگر، اسالم سیاسی یکی از پاسخ هاي جهان اسالم به حضور غرب استعمارگر و فرهنگ غربی در سرزمین هاي اسالمی است،

طه گرانه حتی با استقالل ظاهري این کشورها از غرب پایان نمی پذیرد و به همین دلیل، اسالم سیاسـی این حضور تهاجمی و سلنه تنها به حیات خود ادامه می دهد بلکه انگیزه و عامل بیشتري براي رشد پیدا می کند. جهان اسالم پـس از آزمـایش، راه هـاي

ري، استقالل و آزادي را درون گفتمان اسالمی جستجو می کنـد و ایـن مختلفی براي غلبه بر وضعیت نامطلوب خود نهایتا نوآواسالم و جنبش هاي اسـالم گـرا امـروزه منبـع هویـت بـراي افـرادي "همان اسالم سیاسی است. بر همین اساس فولر معتقد است:

ائر مـذهبی در کـل هستند که قصد دارند همبستگی اجتماعی خود را در برابر تهاجم فرهنگی غرب تقویـت کننـد. رعایـت شـع آداب و رسوم در زمینه پوشاك، غذا، معماري مساجد و مناسـک حتـی "عربی سازي"منطقه در حال گسترش است و اغلب با

در مناطقی مانند آفریقا و شرق آسیا همراه است؛ یعنی مناطقی که این آداب و رسوم قبال در آنها وجود نداشته و ادعاي اصـالت ر سنن در آنها ضعیف است. ارتباط با امت اسـالمی یـا بـه عبـارتی جامعـه بـین المللـی اسـالمی پرجاذبـه فرهنگی و یا پافشاري ب

)313: 1382(فولر "است.

١٤

مرحلـه نخسـت، دوران "رضوان السید شکل گیري اسالم سیاسی را در تحول سه مرحله اي گفتمان اسـالمی توضـیح مـی دهـد: د آن در تمدن معاصري بود که داراي نقاط منفی زیـادي اسـت، امـا همـه اش رواج اندیشه هاي نوسازي اسالم و مشارکت مجد

تالقـی و اشـتراك دارنـد. -یا اسالم با آن -مردود نیست؛ زیرا جوهره اي انسانی دارد و در بسیاري از محورهاي اساسی با اسالم -دین و میراث و تمـدن شـان تضـاد نـدارد که با -بر اساس این رهیافت، مسلمانان باید از بهترین عناصر موجود در تمدن معاصر

استفاده کنند. مرحله دوم مرحله اي انتقادي و بنیان کن بـود. ایـن وضـع سـرخوردگی و ناامیـدي مسـلمانان را از عصـر و تمـدن اسالمی ویژه اي در زمینه هاي مختلف اجتمـاعی و سیاسـی طـرح شـد. بـر -معاصر نشان می دهد. در این مرحله، الگوي تمدنی

س این الگو، اسالم چالش هاي طبقاتی و قومی را به رسمیت نمی شناسد. اسالم دموکراسی یا سوسیالیسم نیست، امـا الگـوي اسایگانه اي را در باب اجتماع و سیاست به جهان عرضه می کند که از مادیت و شرور تمدن معاصر فراتر اسـت. مرحلـه سـوم کـه

وجه تمایز عمده دارد: یکی سیاسی شدن شدید اسالم است و دیگـري ایـن کـه هنوز هم شاهد تولیدات فرهنگی آن هستیم، دوپس از اثبات ناکارآمدي مبارزه فرهنگـی -به مدد سیاسی شدن شدید اسالم، این دین از حالت ایدئولوژي مبارزه در مرحله اول

اسالمی معلق مانـده و نمـود آن توصـیه به ایدئولوژي اي براي رسیدن به قدرت تبدیل شد. تا زمانی که الگوي تمدنی -و تمدنیبرخی اسالم گرایان به مسلمانان است که با بیرون ریختن فرآورده هاي سیاسی، فرهنگی و اجتماعی زمانه و عصر خویش بـا آن رویارو شوند، نیازي به تفصیل درباره این الگو نیست. پیشگامان مرحله نخست در فرهنـگ رویـارویی بـا چـالش هـا، نخبگـانی

بـه -ند که در راه اندازي دانشگاهها و وضع قوانین اساسی دولت هاي جدید مشارکت داشـتند و در راه رسـیدن بـه اسـتقالل بودمبارزه کردند. اما اکثریت قاطع پیشقراوالن مرحله دوم خارج از حیطه قدرت جهان اسالم قرار داشـتند ولـی از -شیوه غربی اش

-به اسالم تاریخی، شناخت عمیقی داشتند و دریافته بودند که چالش، چـالش تمـدنی جهتی به نظام هاي غربی و از جهت دیگر چالش اندیشه ها و الگوهاست. پیشتازان مرحلـه سـوم کـه هنـوز هـم ادامـه دارنـد، از آگـاهی متوسـط -و به تعبیر مالک بن نبی

دارد، بلکه به مثابه اعالمیه منادیـان انقـالب و اسالمی و غربی برخوردارند. از این رو، غالب نوشته هایشان نشانه فرهنگی مهمی ن ).25 -26، 1383. (السید، "جهاد بوده و ویران کننده ساختارهاي رایج است

به این طرف مستقیما با هـدف کسـب قـدرت سیاسـی 60حرکت هاي اسالم گرایی از دهه "الیویه روا نیز بر این باور است که: و همه جاگیر می دانند و در سیاست نیز به این امر معتقدند. بنابراین از نگاه اسالم گرایـان وارد سیاست شدند. آنها اسالم را کلی

)42: 1378(روا "کافی نیست که جامعه از مسلمانان تشکیل شده باشد، بلکه اسالم باید اساس و بنیاد آن باشد.ت که در جهت مبارزه با مدرنیته بوجود آمـده و غربی ها فکر می کنند اسالم سیاسی پدیده اي اس"به نظر هوشنگ امیراحمدي:

هدف آن، حفظ ارزش هاي سنتی در جوامع اسالمی است و می کوشد جلوي پیشرفت در این کشورها را بگیرد. البته اسالمیون ی هـا و این استدالل را رد می کنند، زیرا اسالم سیاسی فقط مبارزه با تجددگرایی نیست، بلکه واکنشی به بـی عـدالتی، زورگـوی

نابرابري هایی است که در جوامع اسالمی وجود دارد و فشارهاي استعماري که آمریکائیان و اروپائیان بـر آنهـا وارد کـرده انـد. (امیـر احمـدي "اسالم یا حرکت هاي اسالمی در جهت ایجاد جامعه اسالمی بر اسـاس عـدالت اجتمـاعی و دموکراسـی اسـت.

1376 :25- 24( بـاقی مانـد. اسـالم "عـادل "نمی تـوان "جهان بی عدالت"اسالم سیاسی به این معناست که در "السالمی در تعریف رضا شیخ ا

سیاسی یعنی اطالق استانداردهاي سیاسی به ارزش هاي دینی، اسالم سیاسی یعنی اینکه تنها به فکر جهـان آخـر نباشـیم. در بـین

١٥

. "اه براي کودکان خود هستند و همان را می خواهند کـه غـرب دارد مسلمانان سیاسی، مردم خواستار استقالل، امنیت، غذا و رف )19: 1376(شیخ االسالمی

مفهوم اسالم سیاسی بیشتر براي توصیف آن دسته از گروه هاي سیاسی اسـالمی "به اعتقاد نویسنده کتاب اسالم سیاسی در ایران ستند. بنابراین، اسالم سیاسی را می توان گفتمانی بـه شـمار به کار می رود که خواستار ایجاد حکومتی بر مبناي اصول اسالمی ه

نظم یافته است. این گفتمان بر تفکیک ناپذیري دین و سیاست تأکید کرده و "حکومت اسالمی"آورد که گرد مفهوم مرکزي اي سیاسـی متکـی بـر نظریه اي جامع درباره دولت و سیاست دارد و به دلیل تکیه بر وحی، از دیگر نظریه هـ مدعی است اسالم،

خرد انسانی، برتر است. حکومت اسالمی برآمده از اسالم نیز به همین دلیل از دیگر نظام هـاي سیاسـی موجـود، برتـر اسـت. در این گفتمان از تعبیرهاي اسالمی براي تبیین و توضیح وضعیت سیاسی جامعه استفاده مـی شـود و بازگشـت بـه اسـالم و تشـکیل

ه حل بحران هاي جامعه معاصر به شمار می آید. هدف نهایی این گفتمـان، بازسـازي جامعـه بـر اسـاس حکومت اسالمی تنها رااصول اسالمی است و در این راه، به دست آوردن قدرت سیاسی، مقدمه اي ضروري تلقی می شـود. هـواداران اسـالم سیاسـی،

رت انسان را در می گیرد و براي همه حوزه هـاي زنـدگی اسالم را به مثابه یک ایدئولوژي جامع در نظر می گیرند که دنیا و آخدستورها و احکامی روشن دارد. بدین ترتیب، این گفتمان در مقابل همه گفتمان هاي مدرن و سنتی که اعتقادي به ادغام دین و

نـین ادامـه مـی ). در نسبت سنجی بین اسـالم سیاسـی و غـرب، ایشـان چ 17: 1386(حسینی زاده "سیاست ندارد، قرار می گیرد.گفتمان هاي اسالم سیاسی، برخالف بنیادگرایان و سنت گرایان، مدرنیته را به طور کامل نفی نمـی کننـد، بلکـه مـی "دهند که:

کوشند اسالم را با جامعه مدرن سازگار نشان دهند. البته اینان جنبه هاي سکوالر تمدن غـرب را نفـی مـی کننـد و مشـکل هـاي ي از دین و معنویت نسبت می دهند و راه رهایی از آنها را در توسل به ارزش هاي دینی و بازگشـت بـه جوامع معاصر را به دور

اسالم می دانند. در واقع، اسالم سیاسی در پی ایجاد نوعی جامعه مدرن اسالمی است که در کنـار بهـره گیـري از دسـتاوردهاي م گرایان، چنین جامعه اي انسان امروزي را به سـر منـزل مقصـود مثبت تمدن غرب، از آسیب هاي آن به دور باشد. در نظر اسال

)17: 1386(حسینی زاده "می رساند و سعادت دنیا و آخرت او را فراهم خواهد کرد.مفهـومی ذهنـی و انتزاعـی نیسـت کـه بـه عنـوان جزئـی از یـک کلیـت "اسالم سیاسی"همانگونه که مالحظه کردید اصطالح

تـاریخی اسـت -یه فلسفی به کار رفته باشد. اسالم سیاسی واژه اي براي نامیدن یک پدیـده عینـی مفهومی جهت تبیین یک نظرکه در پاسخ به ضرورتی تاریخی و شرایطی عینی اعم از فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی، به تـدریج و در خـالل مسـیري

خاص درون اجتماعی و بـرون اجتمـاعی جوامـع مسـلمان نسبتا طوالنی شکل گرفت. خاستگاه این پدیده، جهان اسالم و شرایط در یک برهه تاریخی معین است. اسالم سیاسی یک راه حل است؛ راه حلی اصیل که منشأ آن به گذشـته بـر مـی گـردد، بـراي

پاسخ به امروز و آینده جوامع اسالمی.تمـدن -فرهنـگ و حتـی اسـالم -یـن، اسـالم د -برمی آید، در اینجا سـخن اسـالم "اسالم سیاسی"همانطوري که از ظاهر واژه

سیاسـت اسـت. هـر چنـد در تـاریخ اسـالم، اسـالم -ایدئولوژي یا اسالم -نیست، بلکه سخن از اسالمی فراتر از اینها یعنی اسالمبراي همیشه هم دین، هم فرهنگ، هم تمدن و هم سیاست بوده است، شرایط خاص قـرون اخیـر و هجـوم اسـتعماري غـرب بـه

اي اسالمی در دوران افول تمدن اسالمی و عقب ماندگی مسلمانان از گردونه چرخان و پرتحرك تمدن پویا و رو بـه سرزمین هسیاست به یک نیـاز -رشد بشري، چه به لحاظ داخلی و چه به لحاظ خارجی، شرایطی فراهم می کند که در آن تأکید بر اسالم

زاري براي مقاومت در برابر هجوم سخت افزاري و نرم افزاري غرب و نیـز و ضرورت می گردد و اسالم سیاسی به تکیه گاه و اب

١٦

بازسازي خویشتن اسالمی تبدیل می شود. به عبارت دیگر، بنا به ضـرورتی تـاریخی، دوبـاره اسـالم بـه عرصـه سیاسـت بـر مـی ت.گردد، هر چند که دوري مقطعی از سیاست نیز طبیعی نبوده و به تحمیل غرب صورت گرفته بوده اس

و دولت تمایزي نبود. در جهان مسیحیت وجـود دو قـدرت بـه بنیـان 1در اسالم سنتی، میان دستگاه دینی"به قول برنارد لوئیس: گذار آن برمی گردد، کسی که به پیروان خویش دستور داد تا کار قیصر را به قیصر و کار خدا را به خدا واگذارند. در سرتاسـر

و امـور مربـوط بـه 2و قدرت وجود داشته است: خدا و قیصر، که در این جهان بـا امـور مقـدس تاریخ جهان مسیحیت، همواره دیا به تعبیر جدید، کلیسا و دولت، تجلی یافته اند. آنها ممکن است از هم جدا باشند، ممکن است هم آهنگ یا در تضـاد 3دولت

اخله کند و دیگري اعتراض، همانگونه که مـا اکنـون در با یکدیگر باشند. ممکن است این غلبه کند یا آن، امکان دارد یکی مدحال تجربه مجدد آن هستیم. اما آنها همواره دو چیز متفاوت هستند: دو قدرت دنیـوي و معنـوي، هـر کـدام بـا قـوانین و قلمـرو

ها یـک قـدرت خاص و با ساختار و سلسله مراتب خود. در اسالم قبل از غرب گرایی مسلمین، دو قدرت وجود نداشت، بلکه تنبود و در نتیجه، مسئله جدایی نمی توانست طرح شود. تمایز بین دستگاه کلیسا و دولـت، کـه عمیقـا در جهـان مسـیحیت ریشـه دارد، در اسالم وجود نداشت و در عربی کالسیک، همانند زبان هایی که واژگـان سیاسـی و فکـري خـود را از آن گرفتـه انـد،

نوي، عوام و خواص (کلیسایی)، دینی و غیر دینی وجـود نـدارد. تـا قـرن نـوزدهم و بیسـتم کلمات مزدوجی معادل دنیوي و معچنین چیزي نبود و از آن زمان به بعد، تحت اندیشه ها و سنت هاي غربی، واژه هاي جدیدي ابتدا در زبـان ترکـی و آن گـاه در

بـه » دسـتگاه کلیسـا «رد جدید، واژه اي اسالمی معـادل عربی ظاهر شدند تا مفهوم سکوالر (غیر دینی) را بیان کند. حتی در کاربمعناي تشکیالت دینی وجود ندارد. تمامی واژه هاي مختلفی که بـراي مسـجد بکـار رفتـه تنهـا بیـان کننـده مکـانی اسـت بـراي

بـین ، یا نهاد. شاید کسی در تحـول مـا بعـد کالسـیک علمـاي دینـی قرابـت هـایی 5، امر انتزاعی4عبادت، نه یک مرجع آمریتبیاید، امـا معـادلی بـراي واژه فـرد ]در اصطالح اسالمی[ "مالها"و "علما"و واژه هایی همچون 6اصطالح مسیحی فرد روحانی

اسـالم اصـطالحی بـی معناسـت. در زمـان حاضـر، نفـس اندیشـه ]و قلمرو[، نخواهد یافت، واژه اي که در زمینه 7غیر روحانیبه عنوان بی تقـوایی و -که خارج از قلمرو و شرع و متولیان آن است -نامقدس زندگی آمریت و قلمرو غیر دینی، یعنی بخشش

هـدف تمـام -و به طور کلـی -در واقع خیانت نهایی به اسالم تلقی می شود. اصالح این انحراف، هدف اصلی انقالبیون اسالمی )27 -28: 1378(لوئیس "کسانی است که بنیادگرایان اسالمی خوانده می شوند.

-در نقطه مقابل نوع دیگري از اسالم قـرار مـی گیـرد کـه تحـت تـأثیر ادبیـات و فرهنـگ غربـی "اسالم سیاسی"به این ترتیب مسیحی، غیر سیاسی یا الزاما غیر سیاسی یعنی سکوالر معرفی شده بـود. از جملـه القائـات غـرب در تالقـی و بلکـه در هجـوم و

ین و دولت یا دین از سیاست بود، درست آنگونه که در غرب اتفاق افتاده بود. در این سیطره بر جهان اسالم، لزوم جدایی بین دتلقی، کلیه یافته ها و تجربه هاي غرب درست و حق و در نتیجه قابل تعمیم و تقلید تلقی می شد؛ از جمله ایـن یافتـه هـا جـدایی

و جهان اسالم تحت سلطه و مغلوب، حداقل تا مـدت هـا در دین از سیاست بود. این باور در جهان اسالم نیز مشتریانی پیدا کرد

1 - Church 2 - Sacerdotium 3 - Regnum 4 - Authority 5 - Abstraction 6 - Clergy 7 - Laity

١٧

قبال آن، ایده منسجم و صداي بلندي براي گفتن حرفی قابل ارائه و قابل قبول نداشت. از زمانی که عـده اي بـا تکیـه بـر میـراث ن و سیاسـت پرداختنـد و اصیل اسالمی، با ادبیاتی نوین و با صدایی بلند به بازسازي و بازگویی نظر اسالم در خصوص رابطه دیـ

خصوصا با تکیه سیاسی بر اسالم، مقاومت در برابر غرب مهاجم و سلطه گرا را سامان دادند، غربیان، اسالم آنها را اسالم سیاسی معرفی کردند، اسالمی که خارج از یافته هاي غرب و برخالف تجربه ها و باورهـاي مسـیحی آن، دیـن را وارد عرصـه سیاسـت

کرده بود.دین سان، اسالم سیاسی یعنی جستجوي راه حل غلبه بر مسائل و معضالت عقب ماندگی جوامع مسلمان در خود اسالم، تا مـرز ب

در اختیار گرفتن قدرت سیاسی و تشکیل حکومت اسالمی. اما از آنجائی که ایـن بـاور بـا مقاومـت حکومـت هـاي موجـود در اسـوي آن در بیـرون مواجـه مـی شـود، اسـالم گرایـان بـراي غلبـه بـر وضـع جوامع اسالمی و غرب و استعمار کهن و نوین و فر

نامطلوب موجود و ترسیم وضع مطلوب آینده در جستجوي یک ایدئولوژي در اسالم برمی آینـد. اینگونـه اسـت کـه در اسـالم موجود داخلی و بـین المللـی سیاسی، اسالم به ایدئولوژي اي براي مقاومت، مقابله، مبارزه و انقالب جهت تغییر و براندازي نظم

استکباري) و نیز طراحی، درانداختن، استقرار و برقراري نظم نوین مبتنی بر اسالم براي سـاختن جامعـه و حکـومتی -(استعمارياسالمی تبدیل می شود. در نتیجه اسالم سیاسی مولود جامعه مدرن و متجدد و یا به عبارت دیگـر، از نتـایج راه یـافتن تجـدد در

مع اسالمی است. اسالم سیاسی، هم نوعی مقاومت است ولی نه با هدف بازگشت به گذشته و هم، نوعی نـوآوري اسـت؛ از جواآن جهت که با تکیه بر ارزش هاي اصیل به آینده نگاه می کند. اسالم گرایـان، خصوصـا رهبـران آنهـا نیروهـایی از الیـه هـاي

ین حضور تعدادي از علماي دینی در میان آنها، اکثـر آنـان افـراد تربیـت یافتـه سنتی جوامع اسالمی نیستند، بلکه برعکس، در عنظام آموزشی جدید این جوامع هستند که در رشته هاي مختلف علوم نوین تحصـیل کـرده انـد و بـه اقشـار و طبقـات متوسـط،

جدید و آشنایی بـا عقایـد و خصوصا طبقه متوسط جدید و شهري تعلق دارند. آنان کسانی هستند که ضمن تحصیل در مدارسمکاتب سیاسی امروزین، بر باورهاي اصیل دینی خود اصرار می کنند و آنها را کارآمد، امروزین و ضروري می داننـد. آنهـا در عین توجه به علم و صنعت و تکنولوژي غرب در صدد هستند انحرافات راه یافته از سوي غرب و تمدن غربی در جامعه اسالمی

الح کنند. آنها اسالم را نه تنها راه حلی براي جوامع اسالمی، بلکه راه حلی براي بشریت امروز، خصوصا انسان غربی خود را اصمادي زده می دانند. اسالم سیاسی، مبلغ و مروج معنویت، عدالت، استقالل، آزادي و نوآوري است. اسالم سیاسی تکیه گاه، راه

دینـی، هویـت -اسالمی، هویت فرهنگی -ازي هویت در جوامع اسالمی است: هویت دینیحل و برنامه اي براي بازیابی و بازسسیاسی. اسالم سیاسی در صدد است جامعه و حکومت را بر اساس اصول اسـالمی بازسـازي -تمدنی و هویت اسالمی -اسالمی

کند، جامعه و حکومتی امروزین یعنی پیشرفته و مترقی اما اسالمی و اصیل. اسی و انقالب اسالمی ایران. اسالم سی3

پدیده بیداري اسالمی که از نیمه دوم قرن نوزدهم میالدي در جهان اسالم آغاز شد و عناوین دیگـري نظیـر رنسـانس اسـالمی، احیاگري اسالمی، اصالح طلبی اسالمی و تجدید حیات اسالمی نیز براي نامیدن آن به کار رفته است، بیشتر ذیل عنـوان نهضـت

ی یا جنبش هاي اسالمی شهرت یافت. به عبارت دیگر این حرکـت فکـري، فرهنگـی، اعتقـادي خیلـی زود بـه یـک هاي اسالمجنبش اجتماعی، سیاسی و حتی نظامی تبدیل شد و با یارگیري گسـترده از میـان اقشـار مختلـف جوامـع مسـلمان نهضـت هـاي

این بیداري بسیار سخن گفته شده است، در یکی از ایـن اسالمی را شکل داد. در مورد چرایی این نهضت ها یا چرایی پدیداريانحطاط و عقب ماندگی داخلی و هجوم گسترده و همه جانبه استعمار غربـی بـه جهـان اسـالم در قـرون "تحلیل ها می خوانیم:

١٨

ود کـه اجتمـاعی بـ -نظـامی و اقتصـادي -فرهنگـی، سیاسـی -اخیر دو مسئله محوري و عمده با ابعاد و آثـار و عـوارض فکـري مسلمانان بالد و اقشار گوناگون جوامع مسلمان اعم از سیاستمداران، روشنفکران، علما و متفکران را به واکنش واداشت. در پـی تحوالت داخلی در جهان اسالم، مسلمانان گرفتار فقر و فالکت، جهل و جمود، ظلم و استبداد، فساد و تباهی و خواب و غفلت

ز و درماندگی و عقب ماندگی دست و پا می زدند؛ کـه در یـک چنـین وضـعیت داخلـی، آنهـا در شده بودند، و در نهایت عجمعرض هجوم غرب و ورود تمدن جدید غربی قرار گرفتند که با دو چهره دانش، تفکر جدید، صنعت و تکنولوژي و نیز چهـره

)123 -126: 1367(حائري "نظامی استعماري و غارتگرانه از سوي دیگر وارد جهان اسالم شده بود. -سیاسیاسالمی جدیـد دردهـاي آن روز جامعـه اسـالمی را از -سید جمال الدین اسدآبادي به عنوان سلسله جنبان این نهضت اصالحی

استبداد حکام، جهالت و بی خبري توده مسلمان و عقب ماندن آنها از کـاروان علـم و تمـدن، نفـوذ عقایـد خرافـی در اندیشـه ") 21ب: -1359(مطهـري، "فتادن آنها از اسالم نخستین، جدایی و تفرقه میان مسلمانان و نفـوذ اسـتعمار غربـی مسلمانان و دور ا

نخست، اعتقاد بـه توانـایی ذاتـی دیـن اسـالم "می داند و میراثی که براي درمان این دردها از خود بر جاي می گذارد عبارتنداز ت آنـان، دوم، مبـارزه بـا روحیـه تسـلیم بـه قضـا و قـدر و گوشـه نشـینی و بـی براي رهبري مسلمانان و تأمین نیرومندي و پیشرف

جنبشی، سوم، بازگشت به منابع اصلی فکر اسالمی، چهارم، تفسیر عقلی تعالیم اسالم و فراخواندن مسلمانان به یادگرفتن علوم و )113: 1370. (عنایت "عی و فکري مسلمانانپنجم، مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان نخستین گام در راه رستاخیز اجتما

این جنبش در فاصله زمانی نه چندان زیادي فراگیر شده و در کلیه جوامع و کشورهاي اسالمی ریشـه دوانیـد: در مصـر بـا شـیخ ي، در محمد عبده، حسن البناء و سید قطب، در سوریه با عبدالرحمن کواکبی، در پاکستان با اقبال الهوري و ابـواالعلی مـودود

الجزایر با امیر عبدالقادر، بن بادیس و بشیراالبراهیمی، در مغرب با عالل الفاسی، در سودان با مهدي سـودانی، در ترکیـه بـا مـال سعید نورسی، در لیبی با سنوسی، در عراق با محمد باقر صدر، در لبنان با امام موسی صدر و در ایران با آیت اهللا کاشـانی، نـواب

یعتی، مرتضی مطهري و امام خمینی(ره).صفوي، دکتر شرجنبش هاي اسالمی در کلیه جوامع و کشورهاي مسلمان، به اسالم را تنها راه حل براي غلبه بر وضع نابسامان موجود (انحطاط و عقب ماندگی) و دراندازي طرحـی نـوین و تأسـیس جامعـه اي مطلـوب (جامعـه و حکومـت اسـالمی) مـی نگرنـد و از اصـول

بعیت می کنند که می دانند آنها را در موارد ذیل خالصه کرد:مشترکی تاول. اسالم مجموعه اي به هم پیوسته و متکامل است که نمی توان در آن دنیا و آخرت و دین و سیاست را از هم جدا کـرد، در

المی را بـراي اداره نتیجه تالش مستمر و پی گیر براي برپایی یک جامعه اسالمی با کمک یک دولت اسـالمی کـه سیاسـت اسـ جامعه به کار گیرد، الزم است.

دوم. باور به یک نهضت جهانی اسالمی ولی تا رسیدن بدان لزوم ایجاد یک جامعه یا یک کشور نمونه اسالمی بـر اسـاس نظـام ان قـرار فکري، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی اسالم. کشور نمونه اي که پـس از اسـتقرار، الگـوي سـایر جوامـع مسـلم

گیرد. حسن البنا در صدد ساختن چنین الگویی در مصر، مودودي در صـدد راه انـدازي آن در پاکسـتان و امـام خمینـی(ره) در صدد تأسیس آن در ایران بود؛ آن جامعه ام القري جهان اسالم می شد.

دي علیه سـرمایه داري و ثـروت بـی سوم. حرکت ضد فقر در مسائل اقتصادي، مبارزه پرتالش و مستمر با فقر و موضع گیري ج حساب و کتاب با هدف برقراري عدالت اجتماعی.

١٩

چهارم. مخالفت جدي بـا اندیشـه مادیگرایانـه، اعـم از شـرقی (سوسیالیسـتی، مارکسیسـتی، کمونیسـتی) و غربـی (لیبرالیسـتی و کاپیتالیستی)، در عین پذیرش علم و صنعت و تکنولوژي و ترقی و رفاه.

به توانایی و صالحیت اسالم براي پاسخگویی به نیازهاي بشري در هر زمان و در هر مکان از تاریخ بشري. پنجم. اعتقاد ششم. اعتقاد به لزوم بازگشت به اسالم اصیل و عمل بر اساس قرآن و سنت.

و سالطین ظلـم و هفتم. تالش براي بیداري امت مسلمان و مردمی کردن هر چه بیشتر نهضت جهت غلبه بر حکام مستبد و ظالم جور موجود در ممالک اسالمی.

هشتم. باور به لزوم مبارزه فرهنگی، فکري و سیاسی با غرب خصوصا استعمار غربی در کلیه وجـوه، ابعـاد و چهـره هـاي آن در میان جوامع مسلمان.

بین المللی.نهم. باور به لزوم اتحاد و انسجام اسالمی میان امت اسالم براي رسیدن به اهداف داخلی و دهم. تالش براي کار تشکیالتی سازمان یافته و حساب شده در کلیه زمینه هاي فرهنگی، اجتمـاعی، اقتصـادي، سیاسـی و حتـی

نظامی با القاء مداوم روحیه جهادگري و پرخاشگري و مقاومت و شهادت در میان نیروها.کلیه جوامع اسالمی حضور دارند، البته با نقـاط ضـعف و قـوت در سال هاي نیمه دوم قرن بیستم، جنبش هاي اسالمی تقریبا در

متفاوت و با فرصت ها و تهدیدهاي گوناگون. در این سال ها جمعیت اخوان المسـلمین سـازماندهی و تشـکیالت جنـبش هـاي ی را در اسالمی در کشورهاي عربی را با محوریت مصر در اختیار دارد، جماعت اسالمی بـا مرکزیـت پاکسـتان نهضـت اسـالم

شبه قاره و بعد آسیاي جنوب شرقی اداره و هدایت می کند و نهضت اسـالمی ایـران نیـز در ایـران و برخـی از جوامـع منطقـه و کشورهاي همسایه.

به این ترتیب مالحظه می کنیم آنچه در ایران، جنبش اسالمی نامیده می شود، بخشی از یک جنبش کلی در جهان اسـالم اسـت ت هاي اسالمی یاد می کنند، البته با ویژگی ها و خصوصیات خاص خود. مکتب تشیع بـه طـور عـام و رهبـري که از آن به نهض

جنبش به دست یک مرجع تقلید شیعی یعنی آیت اهللا العظمی امام خمینی از جمله این ویژگی هاست.آنهـا در تاکتیـک هـا و نـاتوانی در مهم ترین نقطه ضعف و تهدید جنبش هاي اسالمی در این سال پراکندگی و انسجام نداشتن

است، چرا که تالش هاي چندین ساله آنها بـراي "جامعه اسالمی"گذر از مرحله موجود و ماندن در مرحله تالش براي تشکیل فراهم کردن مقدمات و لوازم تشکیل یک جامعه اسالمی با اقدامات ناگهانی دولت هاي استبدادي حاکم و استعمار غرب نقـش

ده و از بین می رود. آنها هیچ پشتوانه و تضمینی براي حفظ اندوخته هاي فرهنگـی و اجتمـاعی خـویش ندارنـد. بارهـا بر آب شذخایر اجتماعی و فرهنگی خود براي برقراري یک جامعه اسالمی را از دست رفته دیده اند، چرا که دولت هاي مستقر و غـرب

موفق هم شده اند.با سیاست ها و اقدامات خود چنین خواسته اند و مهمترین نقطه قوت و امید و نیز فرصتی که فراروي جنبش هاي اسـالمی در ایـن سـال هـا قـرار گرفتـه اسـت، تجربـه نـاموفق و

سـرمایه -مارکسیستی) یا نـوع غربـی (لیبرالیسـتی -شکست راه حل هاي نوسازي و توسعه غربی اعم از نوع شرقی (سوسیالیستینتوانسته است در خالل سال هاي پس از استقالل (سال هاي پس از جنگ جهانی دوم) وضـع را بهتـر داري) آن است که نه تنها

کند بلکه به دلیل در پیش گرفتن آن راه حل ها، عمال ساخت و بافت فرهنگی، اقتصـادي، اجتمـاعی و سیاسـی جوامـع مسـلمان اسیونالیسی (پایان عربیسم، پان ترکیسـم، پـان ایرانیسـم دچار از هم پاشیدگی و بحران مضاعف شد. عالوه بر این، راه حل هاي ن

و سـخن "راه سـوم "و...) نیز عمال ره به جایی نبرده و با بن بست و رکود جدي مواجه گشته است. در این سـال هـا طـرح ایـده

٢٠

قی جدي براي ایـن ، فرصتی استثنایی فراروي جنبش هاي اسالمی قرار داده است تا مصدا"طرحی نو"گفتن از لزوم در انداختن باشند. "طرح نو"و این "راه سوم"

در چنین مقطعی است که جنبش اسالمی ایران به عنوان جزئی از نهضت هاي اسالمی موجود، با تبدیل شـدن بـه یـک انقـالب، رکـود فرصت پیش آمده را به نفع جنبش هاي اسالمی مصادره کرد و با پیش افتادن از سایر جنبش هاي اسالمی به بـن بسـت و

موجود پایان بخشید. اگر چه نهضت اسالمی در کلیت آن پشتوانه جنبش اسالمی ایران بود و همان نیز به عنوان پشـتوانه، ذخیـره و منبع انقالب اسالمی ایران عمل کرد انقالب اسالمی ایران عمال باعث جهشی در نهضت هاي اسالمی شد، جهشی کـه صـعود

کـرد: مرحلـه اسـالم در انقـالب "اسـالم سیاسـی "ي اسالمی کرد و آنها را وارد مرحلـه نـوین و شتابی فوق العاده در جنبش ها (انقالب اسالمی) و خصوصا اسالم در حکومت (حکومت اسالمی).

خیزش اسالمی که بـه حرکـت تـوده اي تبـدیل شـد، "به این ترتیب در نیمه دوم قرن بیستم و خصوصا با انقالب اسالمی ایران، اسالمی بود. -اسالمی تهدید کرد، زیرا فراخوان اصیلی بود که منشأ آن جوامع عربی -اي سیاسی را در جهان عربیهمه رژیم ه

از امتیازهاي نهضت اسالمی این است که طبقات مختلف اجتماعی دوباره به میراث و اندیشه اسالمی برگشتند. همین مسـئله کـه المی به شمار می رود، موجب عقب نشینی آن شـد. همچنـین غـرب گرایـی اس -از پایه هاي اصلی غرب گرایی در جهان عربی

اسـالمی را تشـکیل مـی داد، در حالیکـه اکثریـت قریـب بـه اتفـاق ایـن -در طی بیش از یک قرن درصد کمی از جوامع عربـی المی هـر روز جوامع، بیداري خود را در جنبش اسالمی می دید. جنبش اسالمی نیز همچون توپی از بـرف بـه دلیـل خیـزش اسـ

نیرومندتر و بزرگتر شد. از این رو ملی گرایی، الئیزم، سوسیالیزم و دیگـر گـرایش هـا، امـروزه خـود را در مقابـل جریـان سـیل اي که بر سر راهش بایستد، نابود می کند. قـوم گرایـی آسایی می بینند که بسیاري از نشانه هایش آشکار شده است و هر اندیشه

می از اندیشه قوم گرایی غربی بهره گرفت، در حالیکه اسالم گرایی کـه عکـس العملـی در مقابـل هجـوم اسال -در جهان عربیفرهنگی غرب که نمایان کنند تفکر غربی بود، با نیرومندي ظهور کرد. اسالم گرایی در نتیجه شکست اندیشه غربـی در متحـول

-دین منظور جنبشی ظهور کرد کـه حقیقـت هویـت تمـدنی اسالمی با حفظ اصالت اسالمی، پدیدار شد. ب -کردن جوامع عربیاسالمی آشکار و تأکید کرد که رسیدن به مرحله پیشرفت و توسعه بدون از دسـت دادن هویـت -فرهنگی را براي جوامع عربی

می چـاره اسـال -اسالمی و بدون اقتدا به غرب که موانع و مشکالت خود را به همراه دارد، امکان پذیر است. ناظر اوضاع عربـی اي ندارد مگر اینکه اعتراف کند آینده از آن اندیشه اسالمی است و به عنوان یک هدف اصـلی درخواهـد آمـد. مسـئله اصـلی

-1378: 79(ابوالنصـر "پیروزي یا شکست جنبش اسالمی نیست بلکه چگونه شکل گرفتن اسالم گرایی در جهان اسـالم اسـت اسالم گرایی، نگاه اسالمی به زندگی، هستی و انسان است و همـه "ه مسیحی لبنانی، امروزه ). به اعتقاد فضیل ابوالنصر نویسند78

)119: 1378. (ابوالنصر "ویژگی ها و مزایا را دارد، مزایایی که باید داشته باشد تا محل توجه مسلمانان و جهانیان باشدبـه خـود "اسالم سیاسـی "می ایران و گذر از آن، عنوان به این ترتیب جنبش هاي اسالمی پس از رسیدن به ایستگاه انقالب اسال

می گیرند و به دلیل موفقیت هاي جنبش اسالمی ایران در طراحی و رهبري یک انقالب تا نقطه اوج و پیروزي و نیـز طراحـی و صورت ایجـابی تمدنی پیدا می کند که می تواند بر اساس آن هم به -تأسیس یک حکومت مبتنی بر اسالم نقطه، اتکایی هویتی

و -راه پیموده شده اي به کلیه جنبش ها و جوامـع اسـالمی نشـان مـی دهـد -درون جوامع اسالمی ادامه حیات دهد و ره بپیمایدسیاسی سازمان دهی کند، چون اسالم سیاسی توانسـته -هم به صورت سلبی در مقابله با غرب مهاجم و مستکبر، مقاومتی تمدنی

بماند، موفقیتی که هم می تواند الهام بخـش جهـان اسـالم باشـد و هـم نظـر غیـر مسـلمانان متفکـر، است در جایی موفق شود و

٢١

دغدغه دار، هوشمند و منصف را جلب کند. در نتیجه با اسالم سیاسی انقالب اسالمی ایران، جنبش هاي اسالمی براي نخسـتینن ضعی تهاجمی و ابتکاري در مقابـل غـرب مهـاجم و سـلطه جـو بار از حالت انفعالی و تدافعی خارج می شوند و می توانند از مو

ظاهر شوند. . انقالب اسالمی ایران و اسالم سیاسی4

همانگونه که مالحظه کردید وقوع انقالب اسالمی در ایران پدیده اي که با عناوین بیـداري اسـالمی، خیـزش اسـالمی، اصـالح ر جوامع اسالمی، از جمله در جامعه ایران در وجود داشت، بیشتر به نـام طلبی اسالمی، رنسانس اسالمی، احیاگري اسالمی و... د

جنبش ها و نهضت هاي اسالمی شناخته می شد. پس از وقوع ناگهانی، پرقدرت و خارق العاده انقالبی به نـام اسـالم در ایـران و استفاده شد براي نامیدن آنچه قـبال تأثیرات عمیق، شدید، پرشتاب و گسترده آن در کلیه جوامع مسلمان از اصطالحات جدیدي

جنبش هاي اسالمی نامیده می شدند، واژگانی نظیـر بنیـادگرایی اسـالمی، رادیکالیسـم اسـالمی و اسـالم سیاسـی. هـیچ یـک از واژگان جدید به اندازه اسالم سیاسی مقبولیت و شهرت نیافت. امروزه اسالم سیاسی، طیف وسـیعی از جریـان هـاي اسـالمی در

حیـات بخشـید و » اسـالم سیاسـی «جهان اسالم را شامل می شود که انواع و نحله هاي مختلفی دارد، ولی آنچه به مفهوم گستره بدان موجودیت داد، انقالب اسالمی ایران بود.

(امیراحمـدي "اصوال اسالم سیاسی به ندرت قـادر اسـت از انقـالب اسـالمی ایـران جـدا شـود "به اعتقاد هوشنگ امیراحمدي: "جامعـه اسـالمی ")، این شاید به این علت باشد که با انقالب اسالمی ایران، جنبش هاي اسالمی از مرحله تالش براي 10: 1376

شدند. انقالب اسالمی ایران دو دستاورد عمده و اساسی بـراي جنـبش "حکومت اسالمی"عمال وارد مرحله تالش براي تشکیل یافته هاي نظري و بنیادهاي فکري جنبش هاي اسالمی را در دنیـاي معاصـر عینیـت هاي اسالمی داشت، دو دستاوردي که کلیه

بخشید، آنچه جنبش هاي اسالمی را از مرحله نظر (ذهنیت) وارد مرحله عمل (عینیت) کرد. این دو دسـتاورد عبـارت بودنـد از: اسـاس بنیادهـا و الگوهـاي جنـبش هـاي نخست، طراحی، شکل دهی، رهبري و به پیروزي رساندن انقالبـی بـه نـام اسـالم و بـر

اسالمی و دیگري تشکیل جامعه و حکومت اسالمی بر پایه آموزه ها و ارزشها و اصول جنبش هاي اسالمی و این یعنـی تأسـیس جامعه نمونه و حکومت الگوي موعود در کلیه جنبش هاي اسـالمی معاصـر، و ایـن هـر دو یعنـی آشـکار کـردن توانـایی هـا و

به معناي واقعی کلمه، اسالمی که انقالب مـی کنـد و "اسالم سیاسی"اسالم در سیاست، یعنی تولد و ظهور یک توانمندي هاي حکومت تشکیل می دهد.

.م) تحـوالتی در ایـران آغـاز شـد کـه بـه تغییـرات عمـده اي، نـه تنهـا در 1979شمسـی ( 1357در سال "به قول برنارد لوئیس: انجامید و پـی آمـدهاي آن مرزهـاي ایـران را در نوردیـد و بـه بیـرون از کشـور رسـید. حکومت بلکه در کل جامعه آن کشور

خواندند و اکثر خارجیان، به رغم هرگونه قید و شرطی، این ادعا را پذیرفتنـد. انقـالب هـا "انقالب"متولیان آن، این تغییرات را به نقد گذشته و تبیین آرمان هاي آینده مـی پردازنـد: خود را به شکل هاي مختلفی نشان می دهند و هر کدام با شیوه اي خاص،

انقالب فرانسه با زمینه ایدئولوژیک در روشنگري قرن هجدهم، آرمان هاي خود را در مفـاهیم، آزادي، برابـري و بـرادري مـی ه بیـان کـرد، شناساند. انقالب روسیه با زمینه سوسیالیسم قرن نوزدهم، طرح خود را بـراي آینـده در چـارچوب دولـت بـی طبقـ

دولتی که از طریق دیکتاتوري پرولتاریا تحقق می یابد. انقالب ایران، خود را در تعابیر اسالمی طرح مـی کنـد؛ یعنـی بـه عنـوان نهضتی دینی تحت رهبري دینی، انتقادي دینی از نظم گذشته و طرح هایی با تبیین دینی براي نظم جدید. در حالیکه ژاکوبن هـا

وري خواهان رومی تلقی می کردند و بلشویک ها عالقه مند به تکرار یا اجتناب از وقـایع مختلـف انقـالب خود را اخالف جمه

٢٢

فرانسه بودند، انقالبیون مسلمان به نخستین روزهاي اسالم به عنوان الگوي خویش نگـاه مـی کننـد و خـود را در مبـارزه اي مـی دند، نظام راستین اسالم را احیاء یا ایجاد کنند. انقـالب هـاي مهـم بینند که علیه شرك، ظلم و سلطه شکل گرفته است و در صد

طنینی دارند فراتر از کشـورهایی کـه در آنهـا بـه وقـوع مـی پیوندنـد. انقـالب هـاي فرانسـه و روسـیه، هـر دو واکـنش عظیمـی هر دو بخشی از آن بودند و بـا که فرانسه و روسیه قبل از انقالب -برانگیختند و تأثیر گسترده اي در کل اروپا و جهان مسیحیت

بوجود آوردند. -آن ها جهان گفتمانی مشترك داشتدر شعر معروف زیر بیان 1واکنش مشتاقانه جوان انگلیسی در آن زمان به حوادث تکان دهنده پاریس انقالبی را ویلیام وردورث

کرده است: بهشت عدن بود ]در آن حال[اما جوان بودن اوج خوشبختی زنده بودن در آن سپیده دم بود

شاهدان مسلمان انقالب ایران از آسیاي جنوبی تا آفریقاي غربی و اقلیت هاي مسلمان در یوگسالوي کمونیست نیـز احساسـات آن فرهنـگ مشابهی با تعابیري متفاوت ابراز کردند، انقالب ایران نیز تأثیر شگرفی در کـل جهـان داشـته اسـت، جهـانی کـه بـا

)25 -26: 1378. (لوئیس "سیاسی و عمومی مشترك دارد. چنین فرهنگی با اسالمی تعریف می شودانقالب اسالمی ایران با توانی فوق العاده توانست در پوسته مقاوم استبداد و استعمار شکاف ایجاد کند و باالخره پس از چهـارده

هـا و گردنـه هـاي سـخت مبـارزه بـه پیـروزي برسـد و ایـن یعنـی تولـد یـک ماه مبارزه نفس گیر و بعد از گذر از پـیچ و تـاب براي جنبش هاي اسالمی که سال ها بود دچار رکود و درجـازدگی شـده بودنـد. انقـالب اسـالمی نهضـت اسـالمی 2پیشاهنگ

امید، پیشـاهنگ ایران، جنبش هاي اسالمی را از حالت حیرت، سردرگمی، پراکندگی و آشفتگی خارج کرد و بدان ها انسجام،و الگو بخشید. با انقالب اسالمی در ایران، اسالم و جنبش هاي اسالمی توانسته بودنـد کـار سیاسـی مـوفقی را پـیش ببرنـد و بـه سرانجام برسانند. اسالم سیاسی در ایران امتحان خوب و موفقی پس داده بود: انقالبی به بزرگی و پیچیدگی انقالب ایـران را در

تحت سیطره قدرت هاي بزرگ و مدعی به پیروزي رسانیده بود. جهان دو قطبینکته دیگري که در انقالب اسالمی ایران بسیار قابل توجه و مهم به نظر می رسید این بود که نهضت اسالمی به پیـروزي رسـیده

هاي اسالمی بود. این انقـالب در ایران، چیزي را اعالم کرد و بدان پایبند ماند که از آمال و آرزوهاي دیرین و همیشگی جنبش اعالم می کرد که اول؛ جامعه ایران بخشی از امت جهان اسالم است. این مهم حتی بـه صـراحت در قـانون اساسـی نظـام نوپـاي اسالمی این کشور گنجانیده می شود. دوم؛ با اتکاء به درك و تفسیر نوین و عمیقی از اسالم و قرآن، یک الگو و نمونـه جدیـد

رائه می کند که با سیستم هاي حکومتی از نوع شرقی (کمونیسـتی، مارکسیسـتی) و غربـی (لیبرالیسـتی، کاپیتالیسـتی) حکومتی امعرفی می کند، حکومتی مبتنـی بـر قواعـد و "اسالمی"متفاوت است. سوم؛ حکومت تأسیس شده، در محتوي و عنوان خود را

ن حکومت اسالمی در سیاست خارجی خود به شـدت اسـتقالل طلـب اصول اسالمی براي برقراري عدالت اجتماعی. چهارم؛ ایبا هر گونه مداخله خارجی در سیاست هاي داخلی خـود مخالفـت و مبـارزه "نه شرقی، نه غربی"بود و با تکیه و تأکید بر اصل

ارزش هاي اسالمی بـا می کند و سر ستیز دارد. پنجم؛ در سیاست داخلی به شدت اصول گرا و دین گراست. با تکیه بر قوانین وهر گونه نفوذ و تحمیل ارزش هاي غربی مبارزه می کند و بر اجراي شریعت اسالمی اصرار می کند. ششـم؛ در حـوزه اقتصـاد، به مقاومت جدي در برابر هر گونه وابستگی می پردازد و شعارش خودکفایی و خوداتکایی است. هفتم؛ در نظـام بـین المللـی و

1 - William Wordsworth 2 - avant _gard

٢٣

فدار مبارزه با دولت هاي سرکوبگر و فاسـد (طواغیـت) اسـت و شـعار مبـارزه بـا اسـتکبار (امپریالیسـم) روابط خارجی خود طرجهانی را سرلوحه خود قرار میدهد و هشتم؛ منادي وحدت و اتحاد مسلمین و مبارزه با هر گونه تفرقـه و تشـتت میـان مسـلمانان

طرح ایده کشورهاي غیرمتعهد واقعـی در برابـر جهـان دوقطبـی است. از اتحاد کشورهاي اسالمی طرفداري می کند و عالوه بر شرقی و غربی، طراح ایده اتحاد جماهیر اسالمی نیز است، ایده تشکیل یک بلوك اسالمی مستقل در سطح بین الملل.

ایـران نسـبت با استقرار یک چنین نظام سیاسی اسالمی در ایران است که غرب عنوان اسالم سیاسی و رهبري آن در جهان را بـه ایران، ایاالت متحده هرگز از اسالم سیاسی چیزي نشنیده بـود، انقـالب ]اسالمی[قبل از انقالب "می دهد. به قول گراهام فولر:

ایران شوك عمده اي براي سیاست ایاالت متحده بود، ایاالت متحده به همراه اکثر کشورها در غرب و دیگر منـاطق ]اسالمی[)، و همـه اینهـا 30 -31: 1376(فـولر "اکند و به طور کلی ترجیح می دهند که اسالم سیاسی به قدرت نرسداز اسالم سیاسی بیمن

در کل، ایران، تحـت نـام ]چون[تجربه ایران براي ایاالت متحده یک تجربه منفی از اسالم سیاسی بوده، "به این دلیل است که )31 -32: 1376(فولر "ه در جهان مرتبط است.اسالم، به برخی از شکست هاي عمده سیاست ایاالت متحد

انقالب اسالمی ایران نمـاد وضـعیتی "اهمیت انقالب اسالمی ایران براي جنبش هاي اسالمی و اسالم سیاسی از آن رو است که: ب اسالمی را به طـور کلـی پوشـش مـی دهـد. مـی تـوان انقـال -است که تنها به ایران محدود نمی شود، بلکه تمام جهان عربی

اسالمی ایران را با انقالب فرانسه مقایسه کرد که نسیم آن نه فقط فرانسه، بلکه همه اروپا و جهان مسیحیت را دربرگرفـت. نظـام ، از صدور انقالب اسـالمی ایـران نگـران شـدند، زیـرا اکثـر آنـان 1979اسالمی در سال -هاي حکومتی موجود در جهان عربیالت اسالم گرایی را ترجیح می دادند. از این رو براي مخالفت کردن با طرح هـاي روشـن چیزي میان غرب گرایی معیوب و عد

-انقالب اسالمی ایران دالیل متعددي داشتند که کمترین آن شیعه مذهب بودن ایران است. در حال و هـوایی کـه جهـان عربـی خود دیده است. با طـرح هـاي انقـالب اسـالمی اسالمی در آن زیست می کند، در انقالب اسالمی ایران تعبیري از خواسته هاي

اسالمی هم آوا شدند، زیرا گرایش اسالمی ایران، رویکردي کـامال اسـالمی اسـت کـه -در ایران، اقشار وسیعی از جوامع عربی ).117: 1378(ابوالنصر "همه گروه هاي مذهبی را در برمی گیرد.

، انقالب اسالمی ایران حداقل در سه سـطح بـر جنـبش "و بازتاب جهانی آن انقالب ایران"بنا به تحلیل جان اسپوزیتو در کتاب هاي اسالمی در جهان اسالم تأثیر می گذارد: در جوامعی که جنبش هاي اسالمی وجود نداشته اند، ایـن انقـالب باعـث بوجـود

، ولی فعال نبوده انـد، ایـن آمدن آنها می شود (کشورهاي حاشیه خلیج فارس) در جوامعی که جنبش هاي اسالمی وجود داشتهانقالب باعث تحرك، پویایی و فعال شدن آنها می شود (کشورهاي شبه قاره هند و کشورهاي آسیاي جنوب شرقی) و بـاالخره در جوامعی که این جنبش ها وجود داشته و فعال بوده اند، این انقالب باعث رادیکـالیزه شـدن آنهـا مـی شـود. (مصـر، لبنـان و

)13 -54: 1382زیتو عراق). (اسپوانقالب اسالمی تأثیر دیگري نیز در جوامع اسالمی می گذارد و آن احساس رقابت برخـی از فرقـه هـا و نحلـه هـاي مسـلمان در برابر اسالم سیاسی به پیروزي رسیده در ایران است. این احساس باعث تالش در جهت پویایی و تحرك محسوس در میـان ایـن

در عصر جدیـد، انقـالب هـا و کودتاهـاي چنـدي در "وهابی می شود. به قول فضیل ابوالنصر: -لفیگروهها یعنی گروههاي ساسالمی شکل گرفته است، اما انقالب ایران نخستین انقالب اسالمی معاصـري بـود کـه آشـکارا شـریعت و تعـالیم -جهان عربی

اسـالمی و همـه -قالب اسالمی ایران در جهـان عربـی اسالمی را به عنوان قانون اساسی خویش برگزید. عکس العمل در برابر انجهان ستیزه جویانه بود وسایل تبلیغاتی چنان در مخالفت با او بسیج شدند که هیچ انقالب نوین یا معاصري مانند آن را بـه خـود

٢٤

اسـالمی -ندیده است. هجوم بی رحمانه فقط از سوي کشورهاي غربـی و زیـان دیـده نبـود، بلکـه از جانـب کشـورهاي عربـی . "همسایه و از جمله عربستان سعودي هم صورت می گرفت، کشورهایی که شـریعت اسـالمی قـانون اساسـی قـرار داده بودنـد

)116 -117: 1378(ابوالنصر مجموعه عکس العمل هاي مثبت و منفی و ایجابی و سلبی گروه ها و دولت هاي اسالمی و نیـز گـروه هـا و دولتهـاي غربـی در

سالمی ایران در عمل باعث رشـد اسـالم سیاسـی و شـکل گیـري نحلـه هـاي مختلـف و گـاه متضـاد درون آن. از قبال انقالب ااسـالم سیاسـی عقـل گـرا، -1نخستین گروه بندیها درون اسالم سیاسی شکل گیـري دو جریـان عمـده و کـالن درون آن بـود:

محافظه کار و متحجر (اسالم سیاسی بنیـادگرا) از سـوي اسالم سیاسی سنت گرا، -2انقالبی و پویا (اسالم سیاسی اصول گرا) و دیگر، یکی به رهبري ایران و دیگري به رهبري سلفی وهابی هاي عربستان سعودي.

باعث شد رهبران گروه ها و جنبش هاي اسالمی سراسر جهان به ایـران بیابنـد، 1357با این همه، پیروزي اسالم سیاسی در ایران زمان اخوان المسلمین مصر و جماعت اسالمی پاکستان گرفته تا جماعت اسـالمی هنـد و فیلیپـین، از گـروه از سران و رهبران سا

هایی از افغانستان و عراق و ترکیه گرفته تا رهبرانـی از الجزایـر و سـدان و تـونس و انـدونزي و لبنـان و فلسـطین. همـه اینهـا در اتفاقی چگونه افتاده است و خصوصا براي بعد از این و با الهام و الگـوگیري جستجوي این بودند تا از نزدیک ببینند که اوال چه

از اسالم سیاسی ایران چه می توان کرد؟)، اسالم سیاسی باعث تحـرك هـاي 1979با فاصله زمانی نه چندان زیادي از ماه و سال پیروزي انقالب اسالمی در ایران (فوریه

دي از کشورهاي اسالمی شد: عراق شاهد تظاهرات مردمی گسترده علیه رژیم بعثی ایـن شتاب آلود و عجوالنه اي در تعداد زیا)، جنبش اخوان در عربسـتان بـا تصـرف مسـلحانه خانـه کعبـه 1979کشور، درست شبیه تظاهرات خیابان هاي ایران بود (فوریه

یان ایـن کشـور در منـاطق نفـت خیـز ) و ناآرامی هاي گسترده اي که شـیع 1979تالش می کند رژیم سعودي را سرنگون کند (شکل می دهد، باعث می شود ملک خالد به این مناطق سفر کند و وعـده وعیـدهاي گسـترده بـه آنهـا بدهـد، سـازمان نوظهـور

) و عمال باعث شکست سازش میان اعراب و اسرائیل می شود، که از کمپ دیویـد و 1980الجهاد در مصر انورسادات را ترور (شده بود. اخوان المسلمین سوریه در یک حرکت رادیکال تصمیم می گیرد سوریه را ناآرام کنـد و رژیـم بعثـی با سادات آغاز

)، کشورهاي خلیج فارس از جمله و خصوصا بحرین و کویـت بـا شـورش هـا، 1982سوریه را براندازد ولی سرکوب می شود (ند، در افغانسـتان مجاهـدین مسـلمان مقاومـت سـختی علیـه ناآرامی ها، تظاهرات، بمب گذاري ها و حتی کودتا مواجه می شـو

نیروهاي اشغالگر روسی سازماندهی می کنند، در پاکستان عالوه بر جماعت اسالمی ایـن کشـور کـه تحـرك زیـادي پیـدا مـی سـوي کند، گروه هاي اسالم گراي دیگر به فعالیت هاي گسترده می پردازند. در اینجاست که گروه هاي سـلفی بـه تـدریج بـه

شکل دهی به گروه طالبان جهت تسلط بر آینده افغانستان می پردازنـد، در الجزایـر و تـونس، دانشـجویان، علمـا و روشـنفکران اسالم گراي ملهم از اسالم سیاسی ایران تا براندازي حکومت مستقر توسط کودتا در ائتالفی با ناراضیان غیر اسـالم گرا(تـونس)

خابات تا مرز فتح شوراهاي محلی و پارلمان (الجزایـر) پـیش مـی رونـد، در لبنـان، اسـالم سیاسـی و مشارکت پیروزمندانه در انتمقاومتی اسالمی می آفریند که نه تنها اسرائیل متجاوز را عقب مـی رانـد، بلکـه در مسـیري طـوالنی شکسـت اسـرائیل شکسـت

ارکت مستمر و جدي در انتخابـات رفرمیسـتی بـه قـدرت ناپذیر را رقم می زند، در ترکیه اسالم گرایان به تدریج و از طریق مشمی رسند، در سودان با انقالبی از باال اخوان یا حداقل نحله اي از اخوان المسـلمین قـدرت را در اختیـار مـی گیـرد، در فلسـطین

٢٥

افتنـد و همـین باعـث مقاومت اسالمی به رهبري اخوان با مشارکت در جنبش هاي اسالمی اعتماد به نفس و امید به آینده را بازی رشد فزاینده و توفنده اسالم سیاسی در سال هاي بعد شد.

با پیروزي انقالب اسالمی در ایران مشخص و آشکار شد که اسالم سیاسی و جستجوي یک ناکجاآبـاد نیسـت. اسـالم سیاسـی، ، جهـان و طبیعـت یک برنامه عمل و یک منبع هویت است، نـوعی سـبک زنـدگی بـر اسـاس نگـاهی خـاص بـه هسـتی، انسـان

محسوب می شود. اسالم سیاسی قائل به انسانی دوساحتی است و به همین دلیل نیز معتقد است جامعه تشکیل یافته از ایـن انسـان را بایستی دوساحتی دید و اداره کرد: ساحتی مادي و ساحتی معنوي. اسالم سیاسی پیام آور معنویت براي انسـان و جامعـه مـاده

. همین تأکید بر معناگرایی است که به طور طبیعی اسالم سیاسی را نقطه مقابل تمدن ماده محـور غـرب قـرار زده امروزین استمی دهد، شاید پیش و بیش از آنکه اسالم سیاسی علیه غرب باشد، غرب علیه اسالم سیاسی است، چون امروزه این غرب غالـب

ر می بیند و نه بالعکس. عدالت بر زمین مانده و مغفول در قواعـد و سلطه گر است که با اسالم سیاسی موجودیت خود را در خطمسلط کاپیتالیستی روابط بین الملل از دیگر مطالبات جذاب و صاحب مشتري اسالم سیاسی در دنیاي متکی بر بی عدالتی امروز

راسـر جهـان بـه امـري ) در جهان با قدرت مسلط واحد که مداخله گري قـدرت هژمـون در س 23 -1378: 98است. (الموصللی متداول تبدیل شده، سخن از استقالل و آزادي گفتن اسالم سیاسی جذابیت خاصی بدان بخشـیده اسـت و صـد البتـه همـه اینهـا

).115 -116: 1382اسالم سیاسی و غرب و خصوصا اسالم سیاسی و آمریکا را در نقطه مقابل هم قرار داده است. (جرجیس س از پیروزي اسالم سیاسی در ایران، عکس العمل ها و بازتاب هاي شتابزده اي از آن و در برابـر اگر چه در سال هاي نخست پ

آن از سوي موافقان و مخالفان در سطح جهان و منطقه روي داد، ولی آنچه امروزه و پس از گذشت قریـب بـه سـی سـال از آن گذاشـتن فرازهـا و فرودهـا، ضـعف هـا و قـوت هـا، قابل ارزیابی و قضاوت است این است که اسالم سیاسی به رغـم پشـت سر

فرصت ها و تهدیدها، دوستی ها و دشمنی ها و ستایش ها و سرزنش ها، موجود بالنده و ارگانیکی است که نه تنهـا از رشـد بـاز ع از جملـه نمانده است، بلکه با تکثر و تنوع در حال گسترش قلمرو نفوذ خود از میان جوامع و کشورهاي اسالمی به سایر جوامـ

اسـالم و ") 33 -328: 1385(ورتـوك و پـیچ "اسـالم و اروپـا "جوامع غربی است. امروزه در پس واژگان ترکیبی خنثایی نظیر )، در واقـع سـخن از اسـالم سیاسـی در 11 -165: 1382(منصوري "سیماي اسالم در اروپا") 13 -194: 1380(کارلسون "اروپا

فرهنـگ نیسـت، بلکـه سـخن از یـک -دیـن و اسـالم -یک اسالم منفعل و صرفا اسالم غرب و اروپاست، چون دیگر سخن ازسیاست است. مرزهاي اسالم سیاسی بسیار بیشتر از آنچه که انتظار مـی -تمدن و اسالم -اسالم فعال و پویا و عملگرا یعنی اسالم

رفت در حال گسترش است.اسـالم گراهـاي "ام داده و بـر اسـاس آن، اسـالم گراهـا را بـه دو دسـته فولر یکی از متخصصین بنام تحقیقی در این حـوزه انجـ

تقسیم می کنـد. فرهنـگ رجـایی نیـز )Fuller 2003: 47-65( "اسالم گراهاي دموکرات یا لیبرال"و "رادیکال یا بنیادگرا) قابل تقسیم می داند. هرایـر 136 -157: 1381(رجایی "مسلمانان اصالح گرا"و "مسلمانان مبارز"اسالم گرایان را به دو گروه ) سخن می گوید. صـد 37: 1366اسالمی (دکمجیان "محافظه کاران"در مقابل "نوگرایان اسالمی"دکمجیان هم از دو جریان

البته اینها نمونه اي از گونه شناسی هاي متعدد موجود در خصوص اسالم سیاسی و جریانات اسالم گرا هستند که مبین این مهـم چگونه امروزه و بعد از وقوع انقالب اسالمی در ایران، اسالم سیاسـی و جنـبش هـاي اسـالمی در حـال تکثیـر و تنـوع است که

بخشی به خود است. اسالم سیاسی، دوران زایش و رویش خود را می گذراند.

٢٦

نتیجه گیري ر است:آنچه به عنوان نکات پایانی این بحث می تواند قابل توجه باشد، به شرح ذیل قابل ذک

و مقایسـه آنهـا بـا "اسـالم سیاسـی "و تعـاریف موجـود دربـاره "انقالب اسالمی ایران". با اندك تأملی در تعاریفی در خصوص 1یکدیگر ارائه کردیم به راحتی می توان به وجوه تشابه بسیاري بین این دو پدیده پی برد. محتواي انقالب اسالمی ایـران بـا محتـواي

ت. شاید به همین دلیل باشد که عده اي آنچه که در ایران پیروز شد نه انقالب اسالمی، بلکه اسـالم سیاسـی اسالمی سیاسی یکی اس نامیده اند.

. پدیده اي که قبل از وقوع انقالب اسالمی در ایران با عنوان جنبش هاي (نهضت هاي)، اسالمی نامیده مـی شـد، بعـد از پیـروزي 2به خود گرفت. هـر چنـد قبـل از واژه اسـالم سیاسـی، غربیـان از "اسالم سیاسی"الب، عنوان جنبش اسالمی ایران در قالب یک انق

نیز براي نامیدن آن استفاده کردند، آنچه توانست بیش از این واژگان شهرت "رادیکالیسم اسالمی"و "بنیادگرایی اسالمی"عبارات بـود. بـه ایـن ترتیـب "اسـالم سیاسـی "به عنوان یک واژه، "م سیاسیاسال"بود. به این ترتیب "اسالم سیاسی"و مقبولیت یابد، واژه

به عنوان یک واژه، تولد، حیات و موجودیت خود را از انقالب اسالمی ایران دارد. "اسالم سیاسی"ه در و قبل از آن به جنبش هاي اسالمی و آرمـان هـاي آن عینیـت بخشـد. آنچـ "اسالم سیاسی". انقالب اسالمی ایران توانست به 3

ایران انقالب اسالمی اتفاق افتاد حداقل دو نکته بسیار مهم و قابل تأکید در این زمینه داشت: نخست اینکه در ایـن انقـالب، نهضـت اسالمی ایران توانست با تکیه بر منابع نظري و بنیادهاي فکري خود انقالبی را طراحی، هدایت و به پیروزي برساند؛ یعنی یک پدیده

، پر تنش و همراه چالش و نزاع و درگیري با تکیه بر اسالم و مبانی آن در پایان قرن بیستم توانسته بود موجودیت یابد. کامال سیاسییک انقالب اسالمی توانسته بود به رغم مخالفت قدرت هاي بزرگ و در مبارزه اي نفس گیر با یکی از قدرتمنـدتري اسـتبدادها و

انقالبی پیروز را به ثمر نشانده بود. عالوه بر این، محصول ایـن انقـالب، یـک "اسالم سیاسی"دیکتاتورهاي جهان پیروز شود. یک جامعـه "نظام سیاسی اسالمی بود که با تکیه بر اصول، ارزش ها و آرمان هاي جنبش هـاي اسـالمی نـه تنهـا اقـدام بـه تشـکیل یـک

ین یعنی تشکیل یک جامعه الگو که مـی توانسـت مبنـایی کرده بود، و ا "حکومت اسالمی"، بلکه مبادرت به تأسیس یک "اسالمیتوانسته بود عالوه بر به پیروزي رسـاندن "اسالم سیاسی"براي حرکت و آینده کلیه جنبش هاي اسالمی در سراسر جهان باشد. یک

کنـد. اسـالم سیاسـی در یک انقالب عظیم، یک نظام سیاسی متفاوت با الگوهاي موجود و مبتنی بر الگوهاي اسالم اصیل را برقرار تمام ابعاد آن و با تمام وجوه آن در ایران انقالب اسالمی عینیت یافته بود.

را غرب براي نامیدن انقالب اسالمی ایران و محصول آن و نیز براي نامیدن جنبش هاي اسالمی مشابه و تابع "اسالم سیاسی". واژه 4ن دلیلی بوده باشد که در سنت و فرهنگ سیاسی مسیحی سکوالر غرب، دین نمی آن ابداع کرد و به کار گرفت. شاید این نکته بدی

تواند و نباید اجتماعی و سیاسی باشد و غرب به عنوان تمدن غالب و قدرت سلطه گر توانسته بود طی چند قرن خود را در همه ابعاد ند؛ لذا تصور بر این بـود کـه در جهـان اسـالم نیـز از جمله بعد سیاسی و تفکر سیاسی به غیر غرب و از جمله جهان اسالم تحمیل ک

حادثه و تجربه غرب جا افتاده است و دیگر دین (اسالم) سیاسی نیست و نخواهد بود. بازگشت قدرتمندانه و پیروز اسالم بـه عرصـه استفاده کند. تـو "سیاسیاسالم "سیاست در جریان انقالب اسالمی ایران، باعث شد غرب در نامیدن آنچه اتفاق افتاده است از واژه

گویی که در اسالم دو نوع دین وجود دارد: اسالم سیاسی و اسالم غیر سیاسی و آنچه که در ایران اتفـاق افتـاده اسـت یـک نـوع از دین اسالم است و به همین جهت تا مدت ها غرب به رهبري آمریکا تالش کرده است الگوي اسالم غیر سیاسـی را بـه عنـوان دیـن

امل به جهان اسالم معرفی می کند، چون براي منافع او مفیدتر و بی خطر است. هر چند که اسالم شناسان و شرق شناسان ارجح و کمتخصص غربی می دانند که برخالف مسیحیت، در اسالم سکوالریسم معنا ندارد و اسالم دینی است که با سیاست عجین است. ایام

٢٧

تمان سکوالریسم در جهان اسالم، در دوران سلطه کامل غرب و دورانی است که غرب باصطالح جدایی دین از سیاست یا رواج گفاین ایده را تحمیل کرد. بازگشت به اسالم اصیل، به خودي خود بازگشت به کلیـه جوانـب اسـالم از جملـه ابعـاد سیاسـی آن یعنـی

ن اتفاق افتاد.نیز محسوب می شود، همانی که در جریان انقالب اسالمی در ایرا "اسالم سیاسی"مطابق با الگوي انقالب اسالمی، که درست نقطه مقابل غرب و منافع آن شکل گرفته بود، هم رهبر "اسالم سیاسی". براي مقابله با 5

غرب لیبرال (آمریکا) و هم رژیم هاي وابسته به آن در منطقه و جهان اسالم، خصوصا عربستان سعودي، درصدد خلـق بـدیلی بـراي د. نتیجه این اقدامات شکل گیري تدریجی نوع جدیدي از اسالم سیاسی سنتی، قشرگرا و متحجـر در نقطـه مقابـل اسـالم آن برآمدن

سیاسی، عقل گرا، اجتهاد محور و پویاي انقالب اسالمی ایران بود. اسالم سیاسی بنیـادگراي محافظـه کـار بـه رهبـري وهـابی هـاي البی به رهبري جمهوري اسالمی ایران. شاید یکی از علـل انصـراف واژه بنیـادگرا از سعودي در برابر اسالم سیاسی اصول گراي انق

سعودي اتفاق افتاده و صورت گرفت. به دلیل ماهیـت و -انقالب اسالمی ایران، آنی بود که به تدریج از تکامل اسالم سیاسی سلفیین با اسالم سیاسی انقالب اسالمی ایران بود، ایـن اسـالم محتوي این نوع جدید از اسالم سیاسی که آشکارا داراي تفاوت هاي بنیاد

سیاسی به عنوان اسالم سیاسی بنیادگرا و اسالم سیاسی انقالب اسالمی ایران به عنوان اسالم سیاسی اصول گرا یا نوگرا شناخته شد.ایران را کـانون اصـلی و نقطـه مرکـزي . به رغم تنوع بسیار در میان گروههاي اسالم گرا و اسالم سیاسی، کماکان انقالب اسالمی 6

دایره اسالم سیاسی در جهان می شناسند. برخی علت اصلی هجوم نومحافظه کاران آمریکایی به افغانسـتان و عـراق (شـرق و غـرب قاز ایران) و تأسیس پایگاه هاي متعدد نظامی در میان کشورهاي حاشیه خلیج فارس (جنوب ایران) و در کشورهاي آسیاي میانه و قف

(شمال ایران) را محاصره اسالم سیاسی انقالب اسالمی ایـران بـا هـدف وارد کـردن ضـربه نهـایی در فرصـت مناسـب جهـت پایـان بخشیدن به بحران و مسئله اسالم سیاسی در جهان می دانند، اسالم سیاسی اي کـه غـرب را بـه چـالش کشـیده و منـافع آن را مـورد

تهدید جدي قرار داده است.ه به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، دو کـاال در جهـان اسـالم مـورد توجـه و مطالبـه جـدي اسـت: دموکراسـی (مـردم . امروز7

ساالري) و اسالم سیاسی. تقاضا براي مردم ساالري و اسالم سیاسی نه تنهـا در میـان دانشـگاهیان، دانشـجویان، علمـا، اندیشـمندان، وده ها و آحاد ملت هاي مسلمان را نیز دربرگرفته اسـت. نکتـه جالـب توجـه در ایـن متفکران و روشنفکران رایج است بلکه سطح ت

میان این است که اوال این هر دو در قالب یک نظام سیاسی اسالمی در ایران انقالب اسالمی در جریان بوده و موجود اسـت، نـوعی ساالري مبنا قرار می گیرد و به انتخابات آزاد و عادالنه مردم ساالري اسالمی، و ثانیا در هر کشوري از کشورهاي اسالمی که مردم

تن در داده می شود، پیروز صندوق هاي رأي اسالم گرایان هستند؛ یعنی اسالم سیاسی. به این ترتیب اسالم سیاسی انقـالب اسـالمی راي در اختیـار گـرفتن قـدرت در ایران، الگوي تمام عیاري براي گروه ها اسالم گرا و جنبش هاي اسالمی است. اگر مدل انقالب ب

کشورهاي اسالمی به دالیل عدیده اي نتوانست موفق باشد، آنگونه که در ایران موفق شد، امروزه مدل مردم ساالري دینی به عنوان الگوي موفقی خود را به اذهان و افکار عمومی جهان اسالم عرضه و تحمیل می کند. امروزه اسـالم گرایـان از روش هـاي مختلـف

براي رسیدن به قدرت و تشکیل حکومت بهره می گیرند.. اسالم سیاسی نه تنها واقعیت امروز ایران، بلکه واقعیت انکارناپذیري در جهـان اسـالم و سـطح بـین الملـل اسـت. اسـالم سیاسـی 8

ه اي و چـه در عنصري از عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی چه درون جوامـع اسـالمی، چـه در معـامالت قـدرت منطقـ روابط بین الملل محسوب می شود. اسالم سیاسی در جهان ماده زده، غـرب زده و سـرمایه زده مبلـغ معنویـت، عـدالت، اسـتقالل و

اند. آزادي است و این همه جملگی از اهداف و شعارهاي انقالب اسالمی ایران بوده

٢٨

منابع :

ر تندر) فرهنگ علوم سیاسی. تهران: نش1366آقابخشی، علی(.1

ا... جـودکی، تهـران: انتشـارات وزارت امـور گرایـی. ترجمـه حجـت گرایی و اسالم) رویارویی غرب1378ابوالنصر، فضیل(.2 خارجه.

، 18، ترجمه: محسن اسالمی، فصلنامه علـوم سیاسـی. شـماره »بنیادگرایی اسالم و اسالم سیاسی) «1381احتشامی، انوشیروان(.3259- 245.

چـی، تهـران: انتشـارات بـاز(مرکز انقـالب ایـران و بازتـاب جهـانی آن. ترجمـه: محسـن مـدیر شـانه )1382اسپوزیتو، جـان( .4 بازشناسی اسالم و ایران).

.3 -28گزارش سمینار)، ماهنامه اسالم و غرب. شماره پنجم و ششم، »(اسالم سیاسی و غرب) «1376امیر احمدي، هوشنگ(.5

جمه: سید محمد کمال سروریان، تهـران، انتشـارات پژوهشـکده مطالعـات و اسالم سیاسی. تر آمریکا) 1382جرجیس، فواز(.6 راهبردي.

گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازي غرب. تهران: انتشارات امیـر هاي اندیشه) نخستین رویارویی1367حائري، عبدالهادي(.7 کبیر.

نشگاه مفید.) اسالم سیاسی در ایران. قم: انتشارات دا1386زاده، سید محمد علی(حسینی.8

) چارچوبی براي تحلیل و شناخت انقالب اسالمی در ایران، تهران: مؤسسه فرهنگـی دانـش و 1378زاده، محمد باقر(حشمت.9 اندیشه معاصر.

هـاي اسـالمی در جهـان عـرب. ترجمـه حمیـد احمـدي، تهـران: انتشـارات ) اسالم در انقالب: جنبش1366دکمجیان،هرایر(.10 کیهان.

هـاي علمـی و مطالعـات اسـتراتژیک اندیشه سیاسی معاصر در جهان عرب. تهـران: مرکـز پـژوهش )1381رجایی، فرهنگ(.11 خاورمیانه.

)تجربه اسالم سیاسی.ترجمه محسن مدیر نشانه چی و حسن مطیعی امین،تهران :نشر الهدي.1378.روا،الیویه(12یـد مـرادي ،تهران:انتشـارات بـاز(مرکز )اسالم سیاسی معاصـر در کشـاکش هویـت و تجدد.ترجمـه مج 1383.السید،رضوان (13

بازشناسی اسالم و ایران) .3-28(گزارش سمینار)،ماهنامه اسالم و غرب.شماره پنجم و ششم،"اسالم سیاسی و غرب ")1376.شیخ االسالمی،رضا(14 )فرهنگ جامع اسالمی .تهران :نشر قلم.1372.طلوعی ،محمود(15 المی و ریشه هاي آن.تهران :نشر کتاب سیاسی.)،انقالب اس1367.عمید زنجانی،عباس علی(16 )سیري دراندیشه سیاسی عرب .تهران:انتشارات امیر کبیر.1370.عنایت، حمید( 17

٢٩

)فرهنگ واژه هاي انقالب اسالمی .تهران:بنیاد فرهنگی امام رضا(ع)1374.فارسی ،جالل الدین(18 نتشارات امیر کبیر.)فلسفه انقالب اسالمی. تهران:ا1368. فارسی ،جالل الدین(19 .306-27،318،ترجمه پیروز ایزدي ،فصلنامه راهبرد شماره "آینده اسالم سیاسی ")1382فولر گراهام،(20 .3-28(گزارش سمینار)،ماه نامه اسالم و غرب .شماره پنجم و ششم"اسالم سیاسی و غرب")1376. فولر گراهام،(21یستی یا خصومت .ترجمه داوود وفایی و منصوره حسینی ،انتشارات بـاز (مرکـز )اسالم و اروپا:همز1380.کارلسون ،اینگمار (22

بازشناسی اسالم و ایران) )زبان سیاسی اسالم،ترجمه غالم رضابهروز لک،قم:مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی.1378.لوئیس ،برنارد(23دایـره المعـارف هـاي جهـان ،تهـران : انتشـارات بـین )انقالب اسالمی ایـران در 1379بین المللی (–.مرکز مطالعات فرهنگی 24

المللی الهدي . الف) پیرامون انقالب اسالمی .قم :دفتر انتشارات اسالمی.-1359.مطهري،مرتضی(25 ب) نهضت هاي اسالمی در صد ساله اخیر .تهران انتشارات صدرا.-1359مطهري،مرتضی( 26 پا.تهران:انتشارات باز( مرکز باز شناسی اسالم و ایران).)سیماي اسالم در ارو1382. منصوري محمد سادات(27 )اصول گرایی اسالمی و نظام بین المللی .ترجمه مهرداد آزاد اردبیلی ،تهران: انتشارات کیهان.1378.الموصللی، احمد(28رزاده )شـکل گیــري انقـالب اســالمی از سـلطنت پهلــوي ،تـاجمهوري اســالمی.ترجمه مجتبـی عطــا 1381.میالنـی ،محســن ( 29

،تهران:گام نو.)اسالم در اروپا:سیاست هاي دین امت.ترجمه کاووس سید امامی ،تهران : انتشارات بـاز( 1380.ورتوك،استیون و پیچ سري (30

مرکز باز شناسی اسالم و ایران).

٣٠

1. بازتاب جهانی انقالب اسالمی 3

2دکتر منوچهر محمديت جهان در قرن بیستم به تنهایی با آنچه در قرون پیشین بر جهان گذشته، برابري سرعت و ابعاد گسترده تحوال: مقدمه

هاي میان جوامع، بخش قابل توجهی از تحوالت قرن گذشته را ها و تعارضات و درگیري هاي جهانی، انقالب نماید. جنگ میدودي از خود به جاي نهاده و برخی پویایی به خود اختصاص دادند. برخی از این رخدادها با تمامی اهمیت آنها دامنه اثر مح

الملل را تحت تأثیر قرار دادند. وقوع جریانات درونی خود را حفظ نموده و گستره کالنی از ساختارها و فرآیندهاي نظام بینوراي آوري در انقالب اسالمی در کنار فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي از جمله حوادثی است که تأثیر فوق العاده و شگفت

الملل را به شکل عمیقی تحت تأثیر الملل بر جاي گذارده است. تحوالت و وقایع فوق، عناصر درونی نظام بین مرزها و نظام بین اند. قرار داده

)، نه تنها ناشی از عدم درك و آشنایی صحیح 1979( 1357حیرت و نگرانی غرب از وقوع انقالب اسالمی در ایران در سالبلکه بروز چالش در منافع سرشار سیاسی و ؛ها و تحرکات داخلی، فرهنگ سیاسی و فکري درون جامعه ایران بود آنها با جریان

ترین دارندگان منابع گاز و نفت، مرز افزود. ایران به عنوان یکی از بزرگ اقتصادي آنها نیز بر ابعاد این نگرانی میی در دوران جنگ سرد، جایگاه ایران در کمربند اسالمی به عنوان هاي نظام دو قطب کیلومتري با یکی از پایه 2500مشترك

ترین منطقه در گردونه نظیر استراتژیک آن در حساس ترین مراکز فکري و فرهنگی اسالمی و همچنین موقعیت بی یکی از قويان فارغ از عنصر زمان، هاي بزرگ قرار داشت. پیچیدگی رفتار متقابل غرب و ایر منافع حیاتی و امنیتی غرب و بویژه قدرت

ناشی از عواملی از این دست بوده است. شدت و ضعف برخورد و تعامل غرب با ایران چه قبل و چه بعد از انقالب تابع و باشد. وابسته به همین گونه عوامل می

المللی شده است. بیناي رخ داده که مرکز دغدغه اي نبوده که در آن تحول عمده در تاریخ مدرن ایران، این نخستین مرتبهمیالدي، به خوبی منافع و 19تاریخ رقابت روسیه تزاري با انگلیس و اتحاد جماهیر شوروي با امریکا در ایران از اواخر قرن

طور که وقوع انقالب سازد. با وجود تمام رخدادهاي تاریخ معاصر در ایران، آن هاي غرب را در این کشور نمایان می دغدغهرا نگران ساخته و به عبارت بهتر به هراس واداشته و متحیر و متأثر ساخته، هیچ حادثه دیگري تا این حد اثرگذار اسالمی غرب

نبوده است.

توسط انتشارات فرهنگ و اندیشه به چاپ رسیده است . 1385است که در سال » بازتاب جهانی انقالب اسالمی «مقاله حاضر تلخیصی از کتاب 1 و استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران مشاور وزیر امور خارجه 2

٣١

مطالعه تحوالت پیشین و بررسی تاریخ معاصر ایران، خود مؤید این واقعیت است که پس از پیروزي انقالب، غرب و مستقیم در جریانات جاري جامعه ایران را از دست دادند. در این بین حتی هاي بزرگ عمال امتیاز حضور و دخالت قدرت

درصد واردات نفت رژیم صهیونیستی از ایران تأمین 80اي را نیز به شدت متأثر ساخت. براي مثال بیش از بازیگران حاشیهپیمان خت. از سوي دیگر این رژیم؛ همسا شد که هر گونه خللی در این امر، ضربه سنگینی را به اقتصاد این رژیم وارد می می

عمال » اسرائیل«هاي جدید ایران در قبال فلسطین و حمایت آنها تا سر حد حذف نظامی نیرومندي را از دست داد و با سیاستسقوط شاه نه تنها بر «نویسد: در همین زمینه می» ژروسالم پست«هاي آنها شد. ها و سیاست منجر به درهم ریختگی برنامه

». وضعیت جغرافیایی و سیاسی خلیج فارس تأثیر خواهد داشت؛ بلکه بر موازنه نیروها به طور اعم تأثیر خواهد گذاشتنمود. اکثر انقالب اسالمی در شرایطی در ایران به وقوع پیوست که به نظر کمتر کسی ایران را در شرایط انقالبی تصور می

شد. به عبارت دیگر این انقالب خاستگاه و بستري نهایت به ثبات نسبی ختم می برآوردها از توان نظام موجود در ایران درالملل دو قطبی به سرکردگی امریکا و شوروي، غیرمنتظره داشت. چرا که حکومت پهلوي دوم در خاورمیانه براي نظام بین

نعتی و در رأس آنها امریکا، شد. قبل از کنفرانس گوادلوپ، کشورهاي بزرگ ص اي کامال آرام و امن محسوب می جزیرهانگلیس و فرانسه هنوز انتظار فروپاشی حکومت پهلوي را نداشتند و به همین دلیل جیمی کارتر ـ رئیس جمهور وقت امریکا ـ

خواند و از سـوي دیگر دیوید اوون ـ وزیر امور خارجه وقت انگلیس ـ با 1»جزیره امن«چند ماه قبل از آن ایران شاهنشاهی را اي صراحتا موضع کشورش را در برخورد با حرکت انقالبی مردم در ایران جانبداري رسمی از محمد رضا پهلوي و ر بیانیهصدو

ادامه حکومت سلسله پهلوي اعالم نمود. آنها بر این باور بودند که پیروزي انقالبیون در ایران در نهایت به تأسیس نظام هاي رقیب را منحصر به خود ال در مقابل شرق کمونیست تمام ذهنیت قدرتکمونیستی منجر خواهد شد. تقابل غرب لیبر

ها و گرا نموده و منجر به سیاستگذاري هاي مزبور آنها را به شدت تقلیل ها و برداشت طوري که تحلیل ساخته بود؛ به هاي متناقضی از سوي آنها در قبال بسیاري از مسائل جاري در نظام دو قطبی شد. تصمیم

گرا که در تعامل طلب و مدرن رفت که چنین دولت به اصطالح جاه الملل هرگز احتمال نمی وجود چنین شرایطی در نظام بینبا الملل کنار آمده و پشتیبانی هر دو را همراه داشت به آسانی و در مدت کوتاهی در مقابل جریان انقالب با هر دو قطب نظام بین

، تصور هر گونه انقالب را براي حاکم 1332مرداد 28و امریکا در ایران پس از کودتاي به زانو درآید. حضور فعال انگلیس ساخت. س مواجه می شدن نظام بلشویکی در جهت گسترش نفوذ شوروي و یا هر نوع دیگري از جریانات ضد غربی با یأ

و استحکام روز افزون بر این سیستم، اکثر حضور و نمود دو ایدئولوژي مارکسیسم و لیبرالیسم در سیستم نظام دو قطبی و سلطهپذیر را ناگزیر از پیوستن به یکی از این دو قطب نموده بود. هر تحول و تغییري کشورها خصوصا کشورهاي کوچک و آسیب

.155ـ 6، ص 1369، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي، نشر البرز، شاه ویلیام شوکراس، آخرین سفر 1

٣٢

داشت و تقریبا وجهه المللی در سایه حضور و پشتیبانی یکی از این دو قطب را محقق می اي و بین در سطوح ملی، منطقه نونمند به خود گرفته بود. قا

بلکه آشکارا از ؛به عبارت دیگر نه فقط یکی از دو ابرقدرت در پشت این تغییر و تحوالت حضور فعال و نقشی عمده داشتندکردند. مواردي همچون جنگ ویتنام، بحران کوبا، جنگ دو کره و تحوالت یکی از دو طرف حمایت و به آن کمک می

موارد در رقابت و بعضا رویارویی دو قطب و حمایت آشکار آنها از طرفین منازعه قابل ذکر است. اروپاي شرقی و بسیاري تر هاي غرب و در رأس آنها امریکا در منطقه خاورمیانه و همچنین خلیج فارس به واسطه وجود منابع غنی انرژي و مهم سیاست

نوان کشوري با موقعیت استراتژیک منحصر به فرد در شرایطی هاي بارز ژئوپلتیک این منطقه، ایران را به ع از آنها ویژگیاي و هاي یک قدرت منطقه استثنایی قرار داده بود. همسایگی با قدرتی چون اتحاد جماهیر شوروي و برخورداري از پتانسیل

یکا در منطقه مبدل هاي امر اي مناسب براي اعمال سیاست گرایانه، ایران را به گزینه هاي غرب ها و گرایش همچنین سیاستکرده بود. امریکا عالوه بر پیگیري اهدافی همچون مقابله با نفوذ کمونیسم، تضمین تداوم صدور نفت ارزان از منطقه غرب و

گاه اي به عنوان تکیه هاي منطقه کار و متحدین غرب در منطقه، در پی انتخاب برخی از دولت هاي محافظه همچنین دفاع از رژیمهاي خود در راستاي ایجاد توازن قوا در منطقه و تأمین منافع غـرب و شریک استراتژیکی همچون رژیم اصلی سیاست

صهیونیستی بود. به دلیل درگیري این کشور در بحران ویتنام و 1350رهیافت دولتمردان امریکا براي نیل به اهداف خود در منطقه در طول دهه

منطقه به دلیل حضور مستقیم امریکا بر اساس استراتژي جنگ به دست دیگران براي امکان تشدید احساسات ناسیونالیستی در امریکا شکل گرفته بود. این راهکار در قالب دکترین معروف نیکسون یا گوام تجلی یافت و دو کشور ایران و عربستان، هر

هاي ایران بر ن دو کشور، توان و مزیتکدام به دالیلی خاص محورهاي بنیادین اجراي این مأموریت شدند. در رقابت بین ایعربستان تفوق یافت و مأموریت اصلی در چارچوب دکترین مذکور به ایران واگذار شد. این سیاست در دوران جرالد فورد و

کارتر نیز ادامه یافت و پیروزي انقالب خط بطالن و انتهاي این استراتژي بود. الملل از ایران و بازگشت امام خمینی به کشور، بازیگران صحنه سیاست بینشکی نیست که پس از فرار محمد رضا پهلوي

ها)، همه مجبور بودند این واقعه بسیار بزرگ را در هاي چند ملیتی و رسانه المللی، شرکت هاي بین ها، سازمان (اعم از دولتها و عملکرد متفاوت و بعضا متناقض يگیر ناپذیر باور نمایند. موضع ساخت راهبردي و سیاسی، به مثابه واقعیتی انکار

هاي اولیه نشان از گیري هاي بزرگ، حاکی از سردرگمی و عدم صحت محاسبات آنها بوده و حساسیت آنها در موضع قدرتهاي سنتی و بومی تأثیرگذاري انقالب در چنین ابعادي داشت. رویکرد ایدئولوژیک انقالب اسالمی بر فرهنگ دینی و ارزش

هاي بسیاري نظیر امپریالیسم، نازیسم، رئالیسم، لیبرالیسم، غرب کامال غیر منتظره بود. کشورهاي غربی، ایدئولوژي براي جهانالملل تجربه کرده بودند؛ اما در قرون اخیر رویکرد دینی یا احیاي را در روابط بین …سوسیالیسم، ناسیونالیسم، کمونیسم و

٣٣

گرایی اسالمی و مضامینی همچون جهاد، فتوا، شهادت، امت و امام به هیچ وجه براي سنت سیاسی اسالم و یا به قولی اصولهاي ناسیونالیستی و غرب قابل هضم نبود. تا آن زمان بیشترین دغدغه غرب در جهان اسالم و کشورهاي مسلمان، حرکت

هاي روشنفکري بود. جنبشآنکه از این جایگزینی احساس نارضایتی چندانی نماید، و اشتراکی بی در این بین نظام سیاسی و اقتصادي اروپا، به طور انفرادي

اي معقول و منطقی ایجاد نماید تا منافع اقتصادي، سیاسی در صدد برآمد با دولت موقت به منزله جانشین حکومت پیشین رابطهسه، آلمان و ایتالیا نسبت به اوضاع هاي انگلیس، فران و ژئوپلتیکی خود را در ایران حفظ نماید. این در حالی بود که دولت

الملل دو قطبی باز هم در مقام هاي نظري، نظام بین دادند. با وجود تمام تقابل سیاسی داخلی ایران حساسیت بسیاري نشان می حفظ منافع دراز مدت خود جویاي ادامه روابط بازرگانی و سیاسی با ایران بودند.

اي از عوامل همچون ست شرایط و تحلیل واقعی از وقایع داخلی در ایران بود. مجموعههر چند این خود ناشی از عدم درك درهاي خاص حرکت مردم در جریان انقالب و سرعت تحوالت هاي منحصر به فرد جامعه ایران، ویژگی شرایط خاص و ویژگی

انقالب، درك ناظران و هاي خاص رهبري درون جامعه، غلظت بیش از حد رقابت در نظام دو قطبی، کیفیت و مشخصههاي المللی از انقالب اسالمی را مشوش ساخته بود. تا زمان پیروزي انقالب اسالمی در ایران، برخی دولت بازیگران مستقیم بین

هاي ناسیونالیستی تندرو و سکوالر نیز در جهان اسالم قابل مالحظه کار روي کار آمده بودند. هر چند حرکت اسالمی محافظهما این فقط ایران بود که نخستین جمهوري اسالمی را در جهان تأسیس نمود. به عبارت دیگر این انقالب نخستین حرکت بود. اها و اي مردم در طول تاریخ بود که یک دولت دینی اسالمی به وجود آورد و به لحاظ نظري و اعتقادي با ارائه سیاست توده

الملل نمایان ساخت. ابل خود را با سیستم و نظام بینراهکارهاي خاص خود از همان آغاز تضاد و تقالملل بود که با نقض حقوق و عرف دیپلماتیک گیري نخستین تقابل انقالب با نظام بین تصرف سفارت امریکا و مسئله گروگان

ل نظري و عملی الملل آغاز شد. تا آنکه تقاب هاي جدي بین ایران اسالمی و نظام بین دستمایه غرب از سوي ایران، چالشالملل که بر پایه سلطه غرب شکل گرفته بود، بارها نمود یافته و جمهوري اسالمی در دوران تکوین و تکامل خود با نظام بین

الملل با استراتژي صدور انقالب و تقویت و تجهیز امت هاي حمله به ساختار موجود نظام بین اي را از سیاست طیف گستردهتر در جهت اصالح و تغییر نظام گیري از راهبردهاي ظریف تضعف جهان از طریق صدور انقالب تا بهرهاسالمی و نیروهاي مس

شد. الملل به سود خود، شامل می بینالملل و عناصر و فرآیندهاي درونی آن داشت. پیروزي انقالب اسالمی در ایران پیامدهاي مستقیم و غیر مستقیمی براي نظام بین

اي وارد نمود. عامل بسیاري از الملل، تأثیرات عمیقی بر معادالت منطقه وگاه غرب و تقابل اساسی با نظام بینخروج ایران از اردهاي منحصر به فرد این انقالب، چه در بعد نظري و چه در بعد اجرایی جستجو نمود. اگر بایست در ویژگی این تأثیرات را می

٣٤

اي کدام از این وقایع در چنین گستره این جنس و در این سطح بود اما هیچ چه قرن بیستم شاهد تحوالت و وقایع متنوعی از اند. بازتاب نداشتند و تأثیرگذار نبوده

هاي این پدیده چه بوده و شود اینست که ویژگی هایی از این دست به ذهن متبادر می نخستین سؤالی که در مقایسه پدیدهالملل کدامند؟ به گذاري بر عناصر و فرآیندهاي سیستم و نظام بین راستاي تأثیرهاي مشابه در هاي عمده آن با نمونه تفاوت

عبارت دیگر باید وجه تشابه و تمایز انقالب اسالمی در ایران با وقایع همسطح و همجنس خود استخراج شود و آن دسته از نمایند استخراج نمود. در این راستا، تبیین ت میالملل را تقوی گذاري آن بر نظام بین هاي انقالب اسالمی که ظرفیت تأثیر ویژگی گذاري را تسهیل خواهد نمود. هاي مطرح و کلی انقالب، درك ابعاد و گستره تأثیر آرمان

متضمن امتناع کل یک فرهنگ و یک ملت از رفتن زیر بار 1978ـ 9پرداز فرانسوي، انقالب سال از منظر میشل فوکو نظریهگرایی است. چنین انقالبی به مثابه انقالبی بدون تشکیالت، غیر حزبی و در نوع در نفس خود کهنه یک جور نوسازي است که

بایست به عناصري همچون جایگاه ایران در نظام هاي انقالب اسالمی می در تحلیل خصایص و ویژگی 1نظیر است. خود بی آن توجه خاص نمود. الملل، وضعیت و سطح توسعه جوامع، مفاهیم و ادبیات مرتبط با بین

اي از زمان به وقوع پیوست که به اعتقاد فوکو در قرن بیستم براي سرنگونی یک رژیم بیش از این که انقالب اسالمی در برههاحساسات تند الزم باشد، اسلحه الزم است، ستاد فرماندهی تدارکات و... آنچه در ایران اتفاق میفتد باعث سردرگمی ناظران

اي بدون دستگاه و نظام، بدون پیشرو و بدون بینند، نه از کوبا و نه از ویتنام، بلکه زلزله نه نشانی از چین در آن می امروزي است. حزب.

اي سازواره با مشتی واحد (بدون توسل به مبارزه مسلحانه) در در فرآیند این انقالب انسان تهی از هر طبقه و صنف، در سلسلههاي بود که ویژگی 2هاي تهی صف آرایی کرد. به تعبیر دیگري از فوکو، این پدیده انقالبی با دستمقابل رژیمی کامال مسلح

هاي ترین رژیم هاي خالی با یکی از مجهز متضاد را در دل خود جاي داده بود. نخست تناقض منازعه مردمی پابرهنه با دستچرا که در خالل ؛ف اجتماع در تدبیر تحرك انقالبی استهاي مختل عالم است. دوم فقدان هر گونه تضاد و تعارض در شبکه

توسعه و بسط منازعات، هیچ گونه مخالفتی بین نهادهاي واپسگرا و پیشرو و عناصر درونی جامعه تظاهر ننمود. در این میان ج و تغییر و دهی آگاهی ملی و جمعی و تبدیل آن به یک منبع تحریک و تهیی اسالم به عنوان کنش مردم در صحنه در شکل

دگرگونی نقش مهمی ایفا نموده است.

ر براي مطالعه بیشتر در این زمینه مراجعه شود به کتاب میشل فوکو، ایران: روح یک جهان بی روح، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، نش 1

.1379نی، تهران: .43، ص1377رجمه حسین معصومی همارانی، انتشارات هرس، تهران: ها چه رویائی در سر دارند، ت میشل فوکو، ایرانی 2

٣٥

هاي اسالمی آور انقالب اسالمی براي غرب و حتی جهان اسالم، احیاي افکار و اندیشه هاي تأثیرگذار و حیرت از جمله ویژگیف خشکانده هاي اسالم در جوامع مختل هاي غرب تا آن روز صرف این شده بود تا ریشه در سراسر جهان بود. تالش و برنامه

شد که باید اسالم را در صفحات تاریخ هاي آن تقلیل یابد. بر همین اساس دائما بر این نکته تأکید می شده و مفاهیم و آموزهوري را در هاي آتاتورك نهایت بهره جستجو نمود چرا که دیگر اثري از آن در جوامع باقی نمانده است. البته در این راه تالش

از جوامع براي غرب ارائه نمود و تمام امیدها را براي بازگشت اسالم از میان برده بود. راستاي حذف اسالمهاي اسالمی، القاي تفکر اسالم سیاسی بود. اسالمی که به زعم ها و آگاهی ترین تأثیر انقالب اسالمی بر احیاي ارزش مهم

اي قدرتمند و امواجی فراتر از د، اینک با هستهبسیاري در صفحات کهن تاریخ فرتوت شده و از اذهان رخت بر بسته بومرزهاي ملی بازگشته و به جریان افتاده بود. در واقع پیروزي انقالب اسالمی نشان داد که ادیان بویژه دین اسالم با گذشت

ریت از ظلم و ترین راه نجات بش بلکه مجددا به عنوان مهمنه تنها به پایان راه نرسیده است؛ زمان و توسعه مدرنیزاسیون اي از معنویات و اعتقادات مذهبی را در گریز را متوقف ساخته و دریچه گراي معنویت بیدادگري احیاي شده و دنیاي مادي

هاي استعمارگر گشوده است. راستاي رستگاري و رهایی بشریت از قید قدرتدینی از انظار دور نمانده و به اعتقاد و اعتراف بسیاري از پرداز و احیاگر تفکر در این میان نقش امام خمینی (ره) به عنوان نظریه

هاي اسالمی ترین احیاگر تفکر و ارزش اندیشمندان و شرق شناسان، اسالم شناسان و جامعه شناسان غربی، ایشان بزرگن آغاز نهضت در ایران میالدي تا زما 19گران، تجدیدگرایان، متجددها و بیدارگرایان اسالمی از قرن باشند که آنچه اصالح می

کردند، امام خمینی (ره) در صحنه عمل پیاده کرد و دوران جدید رنسانس را آغاز نمود. صرفا به عنوان یک آرمان تبلیغ میزدایی را پیش برده بود که ظهور و بروز اسالم، آن هم به مثابه هاي مذهب اي استعمارگران چنان برنامه هاي چندین دهه تالش

گنجید که آنچنان از نظر سیاسی احیا گردد که چنین قوه فرهنگی و اجتماعی در صحنه جوامع در باور کمتر کسی مینیروي بالهاي جهان با برنامه سیاسی خاص به ترین انقالب ابعاد مستحکم و فراگیري یابد. انقالب اسالمی ایران نیز در ردیف بزرگ

سازي اصول اسالمی در حکومت و تشکیل حکومت اسالمی واقعی و پیادهمنظور تأسیس نهاد و نظام برخاسته از انقالب و الملل با صدور انقالب اسالمی همگان را در تحیر فرو برد و حساسیت بسیاري را برانگیخت. همچنین تغییر ساختار نظام بین

یران فراسوي مرزها نیز حرکت داد عالوه بر تغییرات بنیادین در نظام سیاسی و جامعه ا سلسله تحوالتی که در ایران رخ میدید. به اعتراف دوستان و دشمنان، مخالفین و موافقین کرد و بقاي خود را در گسترش ایدئولوژي در ابعاد جهانی می می

انقالب، بیشترین تأثیر این انقالب در جهان اسالم و عرب مشهود است. در بخشی از این منطقه انقالب منبع الهام و تحرك بوده هاي خاورمیانه برخی دیگر انقالب اسالمی ایران و امواج حاصل از آن منبع تهدید جدي ثبات بوده است. هراس دولت و براي

هاي تهدیدي انقالب اسالمی بوده است. و عرب ناشی از احساس جنبه

٣٦

ي انقالب اسالمی شادمان گرایی افراطی در رویکرد به غرب نفرت و انزجار پیدا کرده بودند، با پیروز تمام کسانی که از ماديبخش بوده و موجب گشته، تشویق شده و روحیه و هویت جدیدي یافتند. در حقیقت انقالب اسالمی براي آنها الهام

داد، هاي عمده شکلی و محتوایی با آنچه در گذشته رخ می اي در جهان اسالم شد که تفاوت هاي نوین و قابل مالحظه حرکتزدگی حالتی منفعالنه داشتند. گرایی و غرب وامع اسالمی و رهبران آنها در مقابل امواج تجددتوان یافت. در گذشته ج می

هاي جدیدي در بعد نظري و عملی در اختیار آنها قرار داد که از موضع انفعال خارج شده و خود پیروزي انقالب اسالمی آموزه را در حالت تهاجمی و داراي نقش بازیگري یافتند.

هایی در نحوه پیروزي انقالب اسالمی بود و اینکه چه مؤلفه ،ترین سؤالی که در اذهان مسلمین جهان وجود داشت شاید مهمهاي به کار برده شده آن وجود داشت که ملتی با دست خالی بر رژیم تا دندان مسلح پهلوي فائق مکتب انقالب و تاکتیک

جستگی یافت و مسئله الگو قرار دادن قیام عاشوراي حسینی و مقایسه هاي خاص انقالب اسالمی بر آمد. بر همین اساس مؤلفههاي مشروعیت رهبران انقالب به عنوان جانشین امام غایب، شاه با یزید و امام خمینی با امام حسین، عنصر شهادت، ویژگی

ع و ایران که به خودي خود هایی بود مختص مکتب تشی موضوع اجتهاد و تقلید، مکتب تشیع و اصل والیت فقیه همه از مؤلفه افکار مسلمانان و بویژه اندیشمندان جهان اسالم را به خود جلب نمود.

ها و منبع تهدید و گیري، حمله به سفارتخانه این در حالی بود که از دید جهان غرب انقالب اسالمی نماد تروریسم، گروگانبراي مثال دولت ریگان، رئیس جمهوري وقت امریکا، انقالب رفت. همچنین حمایت از اعمال و رفتار انقالبی به شمار می

هاي انقالب و گفتمان غالب ارائه شده از سوي امام و همچنین گرفت. هر چه پیام اسالمی را مترادف با تروریسم به کار میهاي تمایالت و گرایش داري و طبقه مرفه هاي ضد امپریالیستی و ضد سرمایه گیري ها همچون جهت وقایع انقالبی سایر گفتمان

مردمی، تکیه بر مردم تهیدست و پابرهنه، نوید جامعه عاري از سلسله مراتب اشرافی، نشاندن کار به جاي سرمایه و ترجیح هاي دربند، محترم شمردن مالکیت عمومی بر مالکیت خصوصی و تأکید بر آزادي و استقالل، تأکید بر رهایی تمامی ملت

تر در بین جوامع اسالمی مورد تر و البته بومی تر، با روح تر، کاربردي همچنین مصادیق به مراتب مترقیو …ها و حقوق انسانهاي غرب کانالیزه شد، بالعکس غرب دچار هراس شده و در موضع انفعالی قرار گرفته و تمامی برداشت پذیرش واقع می

هاي ها و سوء برداشت نظري گونه تنگ ه شدت تحت تأثیر اینگردید. فهم و درك واقعیات انقالب و شرایط جامعه ایران ب می غرب و بویژه امریکا قرار داشت.

در واقع پیروزي انقالب اسالمی نشان داد که ادیان بویژه دین اسالم با گذشت زمان و توسعه مدرنیزاسیون نه تنها به پایان راه باشند. قرآن و آیات آن در شریت از ظلم و بیدادگري مطرح میترین راه نجات ب اند بلکه مجددا به عنوان مهم خود نرسیده

دنیاي بعد از انقالب اسالمی معنا و مفهوم جدیدي پیدا کرد. پیروزي انقالب اسالمی چون داروي شفابخشی موجب احیاي

٣٧

که از به طوري هاي اسالمی در سراسر جهان گردید و موجب افزایش روحیه و تقویت بنیادهاي فکري گردید، افکار و اندیشه حالت تدافعی در آمده و حالت تهاجمی به خود گرفته است.

اي و مردمی داده ها و تشکیالت سیاسی، حزبی و انجمنی، انسجامی به حرکت توده اینکه چگونه بدون دخالت نهادها و سازماننگیز بود. نقش مسجد، استقالل ائمه شده و نظم برخاسته از آن تابع چه ضوابط و معیارهایی بود، همه این موارد سؤال برا

جماعات و روحانیون از دولت و وجود نوعی حاکمیت دوگانه در کشور ایران به صورت بالقوه زمینه الزم را براي چنین انقالبی فراهم کرد.

همراه داشته هاي اسالمی که تجربه شکست از رویکرد به غرب را به مسلمانان جهان با پیروزي انقالب اسالمی و احیاي ارزش، احساس قدرت، غرور و موفقیت نمودند. در عین حال انقالب ایران اولین انقالب 1351و قبل از آن با تحریم نفتی سال

سیاسی ـ اجتماعی اسالمی موفق را به جهان ارزانی داشت؛ انقالبی که با نام اسالم تحت شعار اهللا اکبر و بر پایه این ایدئولوژي و در نتیجه و شیعی و تحت رهبري روحانیتی که با مفاهیم اسالمی پرورش یافته بود، مبارزه کرده و پیروز شد.هاي اسالمی سمبل

که براي مدت طوالنی تحت مسلمانان در سراسر جهان توانستند به هویت اسالمی خود و از تجدید حیات اسالمی در جایی درت نموده و به خود ببالند. هاي بزرگ خارجی قرار داشتند، احساس غرور و ق سلطه قدرت

از طرف دیگر امام خمینی به صورت روشنی تجربه ایران را به عنوان راهی به گذار سیاسی و ایدئولوژیک جامعه جهانی از هاي فرهنگی و سیاسی در مقابل شرق و غرب بود. با پیروزي در اسالم ارائه داد. دستور کار او اتحاد همه مسلمانان در تالش

هایش در کشور و گسترش آن در خارج موفق بوده است. ها ایران به اثبات رساند که در اجراي اصول و آرمان شاین تال آواز ببینند. فعاالن اسالمی در سراسر جهان تـوانستند خودشان را با بسیاري از اصول ارزشی انقالب اسالمی همخوان و هم

توان نام برد: در میان این اصول چندي را می رح مجدد اسالم به عنوان مجموعه کاملی از شیوه زندگی. ط1ي اجتماعی، اقتصادي، نظامی و ها . اعتقاد بر این اصل که مدل غربی جدایی دین از سیاست موجب همه مشکالت و نابسامانی2

سیاسی جوامع اسالمی بوده است.باشد، تنها جایگزین اس وعده و تضمین الهی می. این عقیده که قدرت و موفقیت مسلمانان در بازگشت به اسالم که بر اس3

داري غربی و سوسیالیسم و مارکسیسم شرقی است. مناسب براي سرمایهاي بر پایه عدالت اجتماعی و . طرح مجدد شریعت به عنوان قوانین الهی براي ایجاد جامعه مطلوب و برقراري جامعه4

اخالقیات. و آمادگی براي شهادت در راه خدا به عنوان تنها راه مبارزه و پیروزي. ها . طرح مجدد جهاد مقدس علیه همه بت5

٣٨

هاي حاکم استقبال اولیه از پیروزي انقالب اسالمی توسط نخبگان و فرهیختگان جوامع اسالمی در سراسر جهان، نگرانی دولتکاي شمالی تا آسیاي جنوب شرقی براي بر کشورهاي اسالمی را نیز فراگرفت. این رهبران و نمایندگان از سراسر جهان از امری

عرض تبریک به امام به تهران سفر کردند. شیعیان در کشورهاي حاشیه خلیج فارس که تحت حاکمیت امراي سنی بودند در دادند با احساس قدرت و غرور در صدد کسب هویت مجدد، قدرت و حالی که اقلیت جمعیت آن شیخ نشینان را تشکیل می

هاي شیعه و سنی از مصر همچون بی بوده و عدم رضایت خود را نسبت به حکام ارتجاعی بروز دادند. گروهاجراي اعمال مذهاخوان المسلمین و جهاد اسالمی تا جنبش مسلمانان مجاهد و حزب سلمانه اسالمی در مالزي، الهامات زیادي از انقالب اسالمی

گرفتند.آشتی با رژیم صهیونیستی و آغاز مذاکرات کمپ دیوید با عجله هر چه یاسر عرفات، سرخورده از گرایش انور سادات به

گر فلسطین در تهران بیشتر و در رأس یک گروه از ساف به تهران آمده و سفارت فلسطین را در مقر دفتر تجاري رژیم اشغالان طرفداران جنبشی خارجی متهم اي مخالفین اسالمی خود را به عنو افتتاح نمود. در همین حال حکام اسالمی به طور فزاینده

کردند و یا اینکه ایران را متهم به دخالت در امور داخلی کشور خود نمودند.مندان و حتی مخالفین انقالب در داخل و خارج یکی از تصورات و ذهنیات غلطی که در آغاز پیروزي انقالب اسالمی بر عالقه

هاي حاکم بر جوامع اسالمی در اثر الگوبرداري آن ي انقالب اسالمی دولتحاکم بوده اینکه بر اساس تئوري دومینو با پیروزهاي مشابهی بر سایر کشورهاي اسالمی حاکم خواهد شد. در جوامع و قیام مردمی یکی پس از دیگري سقوط کرده و نظام

کردند، متوجه این درنگ میاي در شرایط ویژه تاریخی سیاسی ایران و تفاوت آن با سایر جوامع اسالمی حالی که اگر لحظهشدند، زیرا که یک انقالب تمام عیار مانند انقالب اسالمی در ایران نه تنها از نظر تئوریک بلکه از نظر ذهنیت نادرست می

طلبد. واقعی ساز و کارهاي مناسب خود را میال سابقه مبارزاتی علیه حکام وقت باشد و متجاوز از یکصد س کشوري مانند ایران داراي قدرت و فرهنگ و تمدن دیرینه می

داشته و تجربه حداقل دو پیروزي را بر حکام عصر خود در نهضت مشروطه و ملی شدن صنعت نفت داشته و از دوران صفویه با اقتدار فزاینده علماي شیعه، نوعی قدرت اجتماعی به موازات قدرت سیاسی تحمل گردیده و رشد یافته است و بهتر از آن

نظیري همچون امام خمینی در این دوران دست به دست هم داده و کمک کرده است تا این انقالب ي از رهبري بیبرخوردارخورد و بنابراین به پیروزي برسد مجموعه چنین شرایطی حداقل در حال حاضر در سایر کشورها و جوامع اسالمی به چشم نمی

قالب اسالمی در صدور انقالب تلقی گردد.تکیه به تئوري دومینو نباید به معناي عدم موفقیت انالعملی در بیشتر کشورهاي اسالمی رخ داده خود بر این امید و تصور حوادث و اتفاقاتی که بالفاصله و آن هم به حالت عکس

و به دنبال آن آتش زدن 1357و حادثه اشغال مسجد الحرام در 1358نابجا افزود. حوادث کربال، نجف و کوفه در سال

٣٩

هاي منطقه نفت خیز الحصا در عربستان، جریان کودتاي نافرجام در بحرین ارت امریکا در اسالم آباد و تظاهرات و شورشسف افزود. و... همه از جمله حوادثی بوده که بر احتمال تحقق نظریه دومینو می

بنیادهاي شیعه شکل گرفت. هر چند با هاي این انقالب بر پایه هاي غربی انقالب اسالمی و پیام اما از دیدگاه غرب و رسانهنمود. در ستیزي و بویژه مخالفت با امریکا و پیگیري اصل؛ نه شرقی ـ نه غربی؛ این امر کامال طبیعی می وجود روحیه قوي غرب

ها عین حال از همان نخستین روزهاي انقالب، یک تصویر جهانی از انقالب ارائه شد که در آن آمال و آرزوهاي جهانی ملتنیز ترسیم شده بود. از دیدگاه امام، انقالب اسالمی ریشه در اعتقادات مشترك اسالم داشته و مربوط به تمام مستضعفان عالم

بود. اصل یازدهم قانون اساسی جمهوري اسالمی ایران نیز بر همین اساس نگاشته شده است. آلود شده است. رویکردهاي تئوریک در دود و غرضساحتی و مح هاي تک غرب در تحلیل انقالب اسالمی گرفتار بررسی

سویه غرب جهت تبیین ابعاد پیچیده انقالب مناسب نبوده و باید بر آن امر اشاره داشت که غرب از زوایاي خاص و کامال یکبر این نکته اي تندرو و تروریستی تقلیل داده است. انقالب اسالمی ا به یک حرکت فرقه ر به انقالب اسالمی نگریسته و آن

تواند مشکالت ناخوشایندي را در بر داشته باشد. کمبود اطالعات قابل اعتماد، ها تا چه حـد می تأکید نمـود که سوء برداشتاش سناریوهایی که بر اساس بدترین شرایط طراحی شده بودند؛ تکیه تکیه بر رفتارهاي قالبی از سوي ایران و دشمنان خارجی

تر شدن اعتمادي و شکننده به استحکام این دیوار بی …یک جانبه تبعیدشدگان پناهندگان و دالالن و بر شهادت و ادعاهايگیري از زور علیه ایران و دستپاچگی و عدم ها و احساس خطر؛ میل شدید به بهره افزود. نتیجه تمام این بزرگ نمایی شرایط می

تالش در جهت بهبود شرایط و روابط بوده است. مندي از اندیشه مذهبی و هاي شخصی امام (ره) و با پشتوانه مردمی، بهره ها و ویژگی اسالمی با تکیه بر توانمندي انقالب

هاي غرب و شرق و همچنین سیطره فرهنگی غرب را به چالش کشید. اساسا بحث از انقالب ایدئولوژي اسالمی، ایدئولوژينقالب اسالمی را با واژه اند و ا واهد بود. برخی از نویسندگان پیشتر رفتهاسالمی و اسالم سیاسی جداي از امام (ره) ناقص خ

اند.آبراهامیان بر این اعتقاد است که یکی از نکات قابل توجه در خصوص انقالب اسالمی به طور یکسان به کار برده 1خمینیسمرورش یک مسلمان به عنوان یک عنصر گرایی در خلق یک ذهنیت جدید بود. یعنی پ ایران، توانایی باالي گفتمان اسالم

سیاسی ضد دیکتاتوري و ضد امپریالیستی. اصوال مسلمان بودن به معناي ضدیت با پهلوي، امریکا، صهیونیسم و در نهایت حمایت از امام (ره) و جمهوري اسالمی بود.

جمهوري اسالمی ایران که ماحصل نوع انقالب ایران بیانگر استقرار و تثبیت یک ذهنیت سیاسی اسالمی بود. با استقرارنظیر در مأموریت هاي سیاسی از اسالم داشت، به شکلی بی تفکرات سیاسی امام و پشتیبانی توده مردم بوده و ریشه در برداشت

اي انقالبی جایگزین یک رژیم گرایی به شیوه سیاسی اسالم نهادینه شد. براي نخستین بار یک نظام سیاسی برخاسته از اسالم

1 Khomeinism

٤٠

جویی گرا و متحد استراتژیک غرب گردید و به اعتقاد بسیاري از مسلمانان این تحول؛ پیروزي اسالم بر سلطه سکوالر غرب هاي استعماري بویژه ابرقدرت امریکا بود. قدرت

د، این پیروزي انقالب اسالمی و بیداري مسلمانان (در سراسر جهان) فصل جدیدي از تقابل اسالم و غرب فراهم کرد. هر چنسپتامبر) 11روند امر جدیدي نبود و جهان اسالم چندین نوبت در طول تاریخ با غرب مواجه شده بودند. بسیاري حوادث اخیر (

دانند. اما بدون شک، پیروزي انقالب اسالمی در در امریکا و حمله تروریستی به این کشور را اوج تقابل اسالم و غرب می انتشار کتاب کفرآمیز آیات شیطانی توسط سلمان رشدي اوج تقابل اسالم و غرب بود. ایران و تبعات ناشی از آن تا

هاي سیاسی اسالم بود که غرب را به وحشت افکنده هاي مذهبی آن نبوده بلکه از ریشه هراس غرب از اسالم ناشی از ریشهآفرین گردید. آنچه امروز ادبیات کلاست. مذهب همیشه بوده است اما این برداشت سیاسی از مذهب است که براي غرب مش

اسالم در بردارد، منبع مهمی براي مرعوب ساختن کسانی است که با اسالم خصومت دارند. ریزي سیاست خارجی خود با جهان اسالم جهاد به عنوان یکی از واژگان بنیادین در ادبیات اسالم باعث وحشت غرب در طرح

گري در پاکستان به گروه تندرو طالبان بحران افغانستان و کمک برخی طرفداران سلفی شده است. کاربرد این واژه امروزه درهاي پاکستان براي حمایت و شبکه القاعده، تحت عنوان جهاد علیه غرب و نماد آن امریکا، مؤید همین امر است. طالب حوزه

جهاد پرداختند. در حقیقت بیشترین وحشت غرب از گري طالبانی عمال در جبهه طالبان علیه غرب و امریکا به از اندیشه سلفیاسالم ناشی از تحمیل احکام و دستورات سیاسی اسالم بر دیگران است اما باید پذیرفت که نه برداشت یک دستی از اسالم

ن امر وجود دارد و نه اسالم سیاسی یک دستی که بتوان چنین حکمی را عمومیت بخشید. نگاه مختصري به آثار خاورشناسان ای 1. سازد که ایشان در تحقیقات خود همیشه در پی القاي این عقیده بودند که باید با اسالم مبارزه شود را روشن می

شناس معروف فرانسوي در کتاب جاذبه اسالم ضمن انتقاد تلخ از خطوط فکري خاور» ماکسیم رودینسون « در همین زمینه شه هدف از تحقیقات خاورشناسی درباره اسالم این بود که با اسالم مبارزه شود. البته همی …نویسد. ناصواب خاورشناسان می

نظرانه بوده است. حتی در جریان پیروزي انقالب، عموما دیدگاه غرب نسبت به اسالم و انقالب اسالمی بسیار محدود و تنگایران صرفا بر تأثیرات آن بر منافع سیاسی و هاي غرب نسبت به کلیت حرکت اسالمی و انقالبی در ها و نمایندگی تمرکز رسانه

جو و نظرانه و تک بعدي گفتمان اسالم سیاسی ایران را ستیزه همین دیدگاه تنگ 2.بازرگانی بریتانیا و امریکا متمرکز شده بودجویی گفتمان اسالم هشد، نه تنها ناشی از ستیز دانست. از این منظر آنچه از دولت جدید انقالبی در ایران برداشت می افراطی می

سیاسی بلکه ناشی از تمایالت ایران براي گسترش نفوذ در منطقه بود و اینکه انقالب اسالمی بقا و هویت خود را در صدور شد و هاي صدور انقالب اختالف نظرهایی در داخل مشاهده می دید. هر چند در خصوص راهکارهاي عملی و شیوه انقالب می

.8، ص 1378، اردیبهشت 30شناسان درباره انقالب اسالمی، ماهنامه اسالم و غرب، شماره شناسی آراي خاورمیانه میر محمد حسین هدي، نسخ 1

2 Vanes Martin, Creating an Islamic State: Khomeini and The Making New Iran, New York

٤١

نمودند، اما به هر حال کالم امام(ره) به عنوان مرکزیت گفتمان مسلط این استراتژي را به نظر مخالفت میحتی برخی کال با این هاي دیگر در ها و قدرت ما باید سعی کنیم انقالبمان را صادر کنیم. تمام ابرقدرت« سازد. به اعتقاد امام (ره): خوبی نمایان می

1« .بسته بمانیم عاقبت با شکست مواجه خواهیم شدصدد نابودي ما هستند، اگر ما در یک محیط ما بر این اعتقادیم که:

ـ نهضتی را که امام خمینی آغاز کرد، تأثیر جهانی داشت و بسیاري از مسلمانان جهان را در مسیر بازیابی هویت اسالمی خویش قرار داد.

هاي د آگاهی و اطالعات کافی و مستدل از دولتهاي غرب از جهان اسالم سیاسی است. عالوه بر این عدم وجو ـ برداشتالملل از سوي انقالبی و شرایط پیرامونی و درونی آنها و همچنین عدم برآورد دقیق از جایگاه و توان خود و شرایط نظام بین

آمیز و جنگ گردید. ها افزایش یافته و منجر به اعمال افراطی، جنون رهبران کشورهاي انقالبی، سوء برداشتنظرانه و تک بعدي رهبران غربی را در پی داشته که خود ـ بر همین اساس هراس غرب از اسالم سیاسی، درك و فهم تنگ

منشأ بسیاري از تحوالت و برخوردها شده است. هاي غلط و انحرافی صورت گرفته هاي انقالب اسالمی چه از سوي موافقین و چه از سوي مخالفین برداشت ـ در تعیین بازتاب

است. کند. هاي اسالمی هویت خود را در تعارض با فرهنگ حاکم بر غرب تعریف می ـ اسالم سیاسی در حرکت

ها را تعیین کرده است. هاي یکدست و یکسانی از انقالب اسالمی وجود ندارد. فاکتور قدرت، عموما، نوع برداشت ـ برداشت هاي جهان اسالم نیز بر همین اساس بوده است. برداشت

الملل دچار تحول هاي داخلی و همچنین تحوالت نظام بین هاي انقالب اسالمی با تحوالت درونی و فراز و نشیب روند بازتاب ـ شده است.

با عنایت به موارد فوق: هایی استوار است که در پیوستگی درونی با یکدیگر قرار دارند. پژوهش حاضر بر انگاره

الملل انقالب اسالمی با به چالش رآوردها و برخوردهاي غرب به عنوان مرکزیت نظام بینها، ب . با وجود تمام سوء برداشت1هاي الملل (قدرت کشیدن این گفتمان بسیاري از عناصر مرکز محوریت غرب را تحت تأثیر قرار داده است. بازیگران نظام بین

اند. غرب العمل نشان داده ن انقالب قرار گرفته و عکسالملل تحت تأثیر ای ها)، محیط بازي و قواعد نظام بین بزرگ و ابرقدرتستیزي و گفتمان رقیبی که اسالم سیاسی ارائه داده، بنیادهاي نظام وستفالیایی را هدف قرار داده و در پی ستیز با نظم کهن به

باشد. دنبال ایجاد نظمی جدید براي اسالم و بر اساس اصول اسالمی می

.202، ص 12صحیفه امام، جلد 1

٤٢

هاي مختلف اجتماعی برجسته ساخته و عنصر اي تفکر اسالمی، نقش اسالم و مسلمانان را در عرصه. انقالب اسالمی با احی2دهد قرار داده شمولی که اندیشه غرب ارائه می هویت اسالمی را به عنوان واقعیتی پذیرفته شده در برابر هویت غربی جهان

است.الملل الم سیاسی خود را در مقابل غرب و فشارهاي شدید نظام بین. هر چند انقالب اسالمی ایران با احیاي اسالم و تفکر اس3

شناسی به تر اسالم ترغیب نمود. بر همین اساس مطالعات اسالمی و اسالم قرار داد، اما همین امر غرب را در شناخت بهتر و جامع شناسی را گرفت. سرعت جاي شرق

باشد. یین یک نظریه کالن سیاسی می. گفتمانی که انقالب اسالمی ایجاد نموده؛ قادر به تب4الملل، زمان هاي عظیم در نظام بین اکنون با گذشت یک ربع قرن از پیروزي انقالب اسالمی و متعاقب آن تحوالت و دگرگونی

و بینانه و بدون افراط و تفریط به بررسی بازتاب و تأثیرات انقالب اسالمی بپردازیم. نقاط قوت آن رسیده تا با دیدي واقعسازان و سیاستگذاران نظام را در شک نتایج حاصل تصمیم ضعف و روندهاي تداوم متغیر در این جریان را بازشناسیم. بی

تر یاري خواهد رساند. فهم و شناخت ابعاد مختلف و ها و راهبردها و همچنین اتخاذ راهکارهاي مناسب تر برنامه ارزیابی دقیقگیري را کاهش هاي تصمیم کننده هزینه د دقیق و علمی دیگران از خود به شکلی قانعروندهاي جاري در این خصوص، برآور

ها و کاهش تهدیدات در گرو همین شناخت و فهم گیري از فرصت هاي امنیتی را باال خواهد برد. امکان بهره داده و آستانه است.

گیري از همین خصیصه در پی گسترش و با بهرههاي ایدئولوژیک نیز شمول دارد. انقالب اساسا ایدئولوژي ماهیتی جهانکنند و از این طریق در پی کسب گستري جستجو می گیر شدن خویشند و آمال خود را در گسترش دامنه نفوذ و جهان همه

قاومت شوند. م باشند. اما در این راه عوامل و شرایط بسیاري مانع از تسلط آنها می مشروعیت و پیشبرد برنامه و اهداف خود میهاي غالب عوامل محیطی، ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی، قدرت و توان موتور محرك ایدئولوژي از جمله گفتمان یا گفتمان

هاي خود پدیده، ها جداي از ویژگی باشند. به عبارت دیگر اثرات پدیده ها می شمولی ایدئولوژي عوامل مؤثر در روند جهانموضوع، اثرپذیرنده نخواهد بود و تمام این عوامل در یک پیوستگی درونی با یکدیگر شرایط پیرامونی و همچنین خصوصیات

تعامل خواهند داشت.هاي انقالب، شرایط و تحوالت الملل بدون توجه به ویژگی هاي انقالب اسالمی بر نظام بین بر همین اساس بازشناسی بازتاب

ثمر خواهد بود. الملل تالشی بی هاي جاري نظام بین یی روندهاي بزرگ و شناسا الملل، جایگاه و نقش قدرت نظام بینهاي انقالب اسالمی در طول این ربع قرن با تغییر و تحوالت داخلی و سیستمی دچار تحول و دگرگونی بدیهی است بازتاب

ت ناشی از تغییرات توان به برخورد غرب با پیام صدور انقالب در دهه اول انقالب و اثرات و تحوال شده است. براي مثال میدرونی و پیرامونی بر برداشت غرب اشاره کرد. درك و برداشت اندیشمندان غرب از اسالم دچار تحول عمیقی شد و متوجه

٤٣

کنند بین اسالم به عنوان اند و اکنون سعی می هاي یکدست، حتی در جهان اسالم، از مفاهیم اسالمی شده عدم وجود برداشتجویی اسالمی، تروریسم و اسالم سیاسی تفاوت ـ اجتماعی به اسالم نظیر بنیادگرایی اسالمی، ستیزه یک دین با ابعاد سیاسی

هاي اساسی شک از جمله بازتاب قائل شوند. در همین خصوص رشد تولید ادبیات در مورد اسالم و ابعاد گوناگون آن (که بی انقالب اسالمی است) قابل توجه است.

می در ایران و امواج ناشی از آن اندیشمندان بسیاري را به خود معطوف ساخته است. هر چند برخی با ابعاد وسیع انقالب اسالهاي ها و تحلیل هاي ریز و درشت را در نوشته هاي سیاسی قدرت هاي نگاه اند و محدودیت هاي دولتی بر آن نگریسته دغدغه

اند. بهت و گرانه و عالمانه به کنکاش در جوانب امر برآمده اند؛ اما بسیاري نیز از دریچه نگاه تحلیل خود اعمال نمودههاي دانشگاهی و پژوهشی را نیز در بر گرفته و اکثر پژوهندگان در پی زدگی نه تنها در بین سیاستمداران بلکه عرصه شگفت

می به بررسی ابعاد اي از ادبیات مطالعات انقالب اسال یابی این تحول شگرف و حرکت انقالبی برآمدند. بخش عمده ریشه نظري و علل پیدایش و ظهور انقالب معطوف شده است.

همایون کاتوزیان، فرهاد 3،اسپوزیتو 2،، اسکاچپل1ر روا، جیمز دو فرونزو، بري روزنگرانی همچون اولیو هاي پژوهش نوشتههاي ها نیز به سیاست اي از نوشته گیرند. بخش عمده در این مجموعه قرار می … و 4کاظمی، سعید امیر ارجمند، حامد الگار

اند. هاي بزرگ بررسی نموده ایران و تحوالت داخلی ایران پس از انقالب پرداخته و روابط جمهوري اسالمی ایران را با قدرت نظري و نقد مواجه اند. که این بخش با بیشترین تنگ ها به رفتار خارجی ایران و اعمال سیاست خارجی پرداخته غالب پژوهش

اند. اي از انقالب را ارائه نموده هاي یک جانبه هاي خلیل زاد و فرد هالیدي؛ به وضوح تحلیل شده است. براي مثال نوشتهها؛ نقش هاي بروز تحوالت؛ روابط با قدرت عالوه بر انتشار کتب و مقاالت بسیار فراوان در خصوص انقالب اسالمی ریشه

ها و میزگردهاي بسیار فراوانی در سراسر جهان برگزار گردیده تا جوانب گوناگون . کنفرانس…عوامل مختلف در پیروزي و المللی در این خصوص در ایاالت متحده امریکا و از سوي کالج این پدیده منحصر به فرد را بررسی نماید. نخستین همایش بین

کایی در ایران؛ برگزار شد و مجموعه مقاالت هاي امری گیري دیپلمات و پس از خاتمه بحران گروگان 1361در سال 5بروکلینهاي ملموس و مشخص این پدیده؛ ابعاد منتشر شد. تمرکز عمده این مقاالت بر جنبه 1363در سال 6 آن نیز با تالش بري روزن

باشد. هاي بزرگ می ایدئولوژیک و آینده روابط ایران با کشورهاي همسایه و قدرت

1 Barry Rosen (ed) , Iran, since the Revolution: Internal Dynamics ,Regional Conflicts and the Super Powers, New York, Brooklyn College 2 Skocopol, Theda, “ Rentier State and Shia Islam in theIranian Revolution, “ Theory . & Society, USA, Vol II 3 Sposito, John, The Iranian Revolution: Its Global Impact, Florida International University Press .

حامد الگار، انقالب اسالمی در ایران، ترجمه مرتضی اسعدي. 45 Brooklyn colledge 6 Barry M. Rosen

٤٤

گ و برخی از همسایگان ایران در خصوص انقالب اسالمی نیز مورد بحث قرار گرفته است. هاي بزر هاي قدرت البته برداشتخلیل زاد و ریچارد کاتام تحوالت ایران را در این ، بري رابین 1،گران مشهوري همچون نیکی کدي اندیشمندان و پژوهشاسالمی بر جهان از سوي جان هاي انقالب ترین تالش دیگر در خصوص بررسی بازتاب اند. مهم همایش بررسی کرده

انجام شد که نتیجه این کنفرانس که پس از اوج تقابل اسالم 1367اسپوزیتو؛ جیمز پیسکاتوري؛ و کریستوفر ون هالن در سال اي به چاپ رسید. در این همایش سعی شد تا مقاالت بر اساس و غرب در جریان انتشار کتاب آیات شیطانی بود؛ در مجموعه

هاي جهانی انقالب اسالمی طراحی شود. هر چند اسپوزیتو در بندي پایانی بر اساس بازتاب جغرافیایی و یک جمع چهار حوزهها بپردازد اما صرفا به بیان کلیات اکتفا نموده و بررسی بیشتر دو فصل پایانی این کتاب سعی نموده تا به ابعاد جهانی این بازتاب

آن را به بعد موکول کرده است. دهد که تا کنون در موضوع مورد نظر (بازتاب جهانی انقالب بررسی کلی در متون موجود در این خصوص نشان مییک

اسالمی) پژوهش قابل توجهی صورت نگرفته و به شکل منسجم به این موضوع پرداخته نشده است. این در حالیست که متون ورزانه به شکلی افراطی با این موضوع لب متون غیر فارسی با دیدي غرضاند. غا فارسی نیز بیشتر به ابعاد داخلی انقالب پرداخته

هاي اخیر در بخش مطالعات اسالمی و مطالعات اي را که در سال اند. علی رغم همه اینها نباید تحوالت عمده برخورد کرده .ایران صورت پذیرفته نادیده گرفت

بازتاب عمومی انقالب اسالمی ها . در دولت1

هاي غربی، شرقی، جهان سوم و هاي جهان که همگی عضو سازمان ملل هستند اعم از دولت ما از عکس العمل دولت مطالعاتهاي معاصر با پیروزي انقالب اسالمی عموما از این تحول و رخداد دهد که در مجموع دولت هاي اسالمی نشان می حتی دولت

ت، سرگردانی و حتی شگفتی به این پدیده نوظهور که براي هیچ کدام از عظیم تاریخی استقبال به عمل نیاورده و با نوعی حیر افکندند. بینی و تصور نبود نظر می آنها قابل پیش

از طرف دیگر هر کدام از آنها به طریقی نگران اثرات انقالب بر جامعه خود و آینده ثبات نظام حاکم بر کشورشان بودند، تواند براي آنها بخش می اندیشند و هر حرکت مردمی و رهایی چیز به بقا و دوام خود می ها بیش از هر اصوال از آنجا که دولت

تواند براي قوام و ثبات آنها ها که می ها و انقالب کننده و حتی خطرناك باشد، تمایل چندانی به این نوع حرکت نگرانهاي سکوالر بوده و جدایی دین از سیاست را به امها عموما داراي نظ خطرناك باشد، ندارند. بویژه در شرایطی که این دولت

عنوان یک اصل ثابت و پابرجا پذیرفته بودند. این انقالب که خمیرمایه آن از ایدئولوژي و مکتب دینی و اسالمی گرفته بود،

1375هاي انقالب ایران، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، ناشر قلم، ریشهنیکی کدي، 1

٤٥

جدیدي را مطرح هاي را در هم ریخته و نظام و ارزش 1کننده نباشد زیرا که وضع موجود توانست براي آنها نگران طبیعتا نمیاي مشاهده نگردید و اگر موارد بسیار معدودي نیز دیده شد که انقالب کرد و به طور طبیعی رغبتی به استقبال از چنین پدیده می

و نظام برخاسته از آن را به رسمیت شناختند، ناشی از نگرانی آنها از عواقب آن و یا فشارهاي مردمی و اجتماعی بوده است.هاي غربی به طور اعم و ایاالت متحده امریکا به طور اخص نسبت به فرآیند انقالب مالحظه گردید دولت طور که همان

اسالمی با خصومت و کینه برخورد نموده و تالش زیادي در ناکام گذاشتن آن و حتی تزلزل و سرنگونی نظام برخاسته از آن رژیم گذشته به غرب و بویژه امریکا و در واقع به خطر افتادن منافع کردند که این امر ناشی از دو اصل بود یکی وابستگی مطلق

هاي فکري سکوالر ـ لیبرال غرب را هاي دینی و اسالمی، نظام هاي بر پایه ارزش غرب در ایران بود و دوم اینکه اصوال انقالب کرد. هاي آنها را مخدوش می ها و تئوري بینی به چالش کشیده و پیش

چون و چراي خود را از رژیم شاه آشکارا قبل از پیروزي انقالب اسالمی، امریکا و غرب نه تنها حمایت بیدر جریان تحوالت اي از خود بروز دادند و چون و چرا از رژیم شاه تالش زیادي براي تحقق نیافتن چنین واقعه کردند بلکه با حمایت بی اعالم می

اي جز مشاهده سقوط رژیم ب اسالمی پیروز نشود هم رضایت دادند، چارهزمانی به سقوط رژیم شاهنشاهی به شرطی که انقالها رنگ کردن آثار انقالب به کار بردند که این تالش شاه و پیروزي انقالب اسالمی نداشتند تالش خود را در منحرف و کم

دارد. علی رغم گذشت یک ربع قرن از پیروزي انقالب اسالمی و استحکام روزافزون آن همچنان ادامهاگر چه بعد از فروپاشی نظام دو قطبی یکپارچگی و سیاست واحد دنیاي غرب نیز دچار تزلزل گردیده است و اروپاي متحد

هاي انقالب اسالمی از امریکا جدا کرده و سیاستی جداگانه و به جمله در پذیرش واقعیت راه خود را در بسیاري از موارد مناند ولی نباید فراموش کرد که از لحاظ فکري، قادي را در عین همکاري تجاري پیشه کردهقول خودشان تماس و گفتگوي انت

هاي انقالب اسالمی به خصوص از هاي غربی وحدت نظري نسبت به واقعیت فرهنگی و ایدئولوژیک همچنان در میان دولتینگتون را ترغیب کرده که با ارائه تئوري ها و اصول اسالمی وجود دارد و همین نکته است که ساموئل هانت نظر حاکمیت ارزش

ین است و بدین برخورد تمدن وسیله ها و طرح ستیز تمدن اسالم با تمدن غرب اعالم دارد که گسل میان این دو تمدن خون اشتراك نظر اروپا و امریکا را در تقابل فرهنگی با انقالب اسالمی تقویت بخشد.

براي کشورهاي بلوك شرق نیز دو مشکل اساسی ،ها مواجه شده بود حیرت اغلب دولتپیروزي انقالب اسالمی که با بهت و توان این انقالب را تحلیل نموده و چرایی و هاي تحلیل مارکسیستی چگونه می به وجود آورد: اول اینکه با توجه به چارچوبه

هاي دینی مسلط بر ها و ارزش تبیین بوده و نه انگیزه ا توجیه کرد، انقالبی که نه بر پایه معیارهاي اقتصادي قابل ر چگونگی آناي که اغلب آنها با رژیم شاه باشد و از طرف دیگر با توجه به روابط حسنه آن در آن چارچوبه تحلیل قابل توجیه و استدالل می

مشکل مسئله دیگري نیز براي داشتند به چه ترتیبی روابط خود را با رژیم انقالب تنظیم نمایند. این انقالب عالوه بر این دو

1 Status ـquo

٤٦

نشین آسیاي مرکزي هاي مسلمان اتحاد جماهیر شوروي به وجود آورد و آن نگرانی که از بازتاب انقالب اسالمی بر جمهوري گردید. و قفقاز احساس می

نداشته و ها که عموما پایگاه مردمی توان گفت که بازتاب انقالب اسالمی بر این دولت هاي اسالمی می در مورد دولتتوان گفت هر دولتی که وابستگی جدي به جهان غرب و بویژه امریکا داشتند به طور کلی اثر منفی داشت. به عبارت دیگر می

کرده است، بازتاب منفی انقالب اسالمی بر آن دولت در اثر این تحول در ایران براي آینده خود احساس خطر بیشتري میتوان مشاهده کرد و جالب اینکه هر دولتی که از ها را نیز بر همین اساس می ري این دولتهاي فو العمل بیشتر بوده و عکس

تر شیعیان برخوردار بوده و یا داراي اقلیت نسبتا چشمگیري از شیعیان بوده است، به خاطر هراس از شورش و اکثریت قويطوري که رژیم بعثی عراق که بر ملتی که داراي ها تندتر بوده است به خیزش مردمی در این کشورها عکس العمل این دولت

ناپذیري با انقالب اسالمی برخورد کرد و نهایتا هم جنگ کرد با یک خصومت وصف اکثریت شیعه هستند، حکومت مینی و ترین جنگ قرن بیستم شناخته شد بلکه خسارات جا امانی را علیه این نظام نوپا آغاز نمود که نه تنها طوالنی بیرحمانه و بی

مالی هنگفتی هم براي هر دو ملت بر جاي گذارد.هاي اسالمی که داراي اقلیت شیعه هم بودند یا این شرایط با درجه کمتري در مورد بحرین و لبنان صادق است. البته حتی دولت

مه مسلمانان مواضع اصوال شیعیان از موقعیت چشمگیري برخوردار نبودند. مع هذا به خاطر ترس از نفوذ انقالب اسالمی بر هگیري کرد که هر توان چنین نتیجه هاي گوناگون بر این کشورها می منفی اتخاذ نمودند در عین حال با توجه به حاکمیت دولت

تري از غرب داشتند و به عبارت دیگر نوعی روش انقالبی در پیش گرفته بودند مانند ها سیاست مستقل چقدر این دولتتر با ایران انقالبی اتخاذ کردند در عین حال ر و یمن که در اوان پیروزي انقالب اسالمی سیاستی دوستانههاي لیبی، الجزای دولت

گرایی در میان ها نیز به تدریج با رشد اسالم این اتخاذ مواضع به معناي استقبال از انقالب نباید تلقی گردد. حتی این دولت قالبی محدود کردند بلکه بعضا به خصومت و دشمنی هم گرایش پیدا کردند. جوامع خود نه تنها رابطه خود را با ایران ان

ها دوري و نزدیکی آنها با ایران انقالبی را نادیده گرفت بدین معنا که هر از طرف دیگر نباید وضعیت جغرافیایی این دولتا از طریق مرزهاي خود در میان مردم بیشتر ر تر بودند و خطر صدور انقالب و نفوذ آن چقدر از نظر جغرافیایی به ایران نزدیک

توان هاي اسالمی می بندي از بازتاب انقالب اسالمی بر دولت نمودند. در جمع تري را اتخاذ می کردند مواضع سخت احساس مینفی با این پدیده ها از انقالب اسالمی نه تنها استقبال به عمل نیاوردند بلکه با نوعی برخورد م به جرأت ادعا کرد که این دولت

مواجه گردیدند و این شرایط علی رغم گذشت یک ربع قرن از پیروزي انقالب اسالمی البته با درجات متفاوت همچنان ادامه دارد.

ها . در ملت2

٤٧

خود ها را بیشتر به ها بوده است طبیعتا توجه ملت ترین انقالب از آنجا که انقالب اسالمی، انقالبی مردمی و در واقع مردمیاند.این استقبال و عطف توجه با درجاتی جلب نموده و آنها را تحت تأثیر قرار داده است و با نگرشی مثبت از آن استقبال کرده

اند، با یک هاي حاکم بر کشورها که برخوردي منفی با انقالب اسالمی داشته متفاوت عمومیت داشته است و بر خالف دولتها قرار گرفته است. هر اندازه که ملت ایران در نیل به انقالب اسالمی مورد استقبال ملتها نسبت معکوسی نسبت به دولت

تر بوده است. از آنجا که اغلب اند به همان نسبت استقبال گسترده هاي دیگر وجه اشتراك داشته اهداف انقالبی خود با ملتصاحبان قدرت و طبقات خاص بر اریکه قدرت تکیه ها بلکه بنا به خواست هاي حاکم نه بر اساس خواست عمومی ملت دولت

هاي حاکم بر جوامع دیگر وجود داشته و دارد بنابراین بر اساس زده بودند و شباهت زیادي میان رژیم شاهنشاهی و سایر دولتبعد داشتند. از طرف دیگر با توجه به غلبه نوعی همدردي خوشحالی خود را در عین شگفتی و به صورت عموم ابراز می

پذیري مثبت اند، تأثیر ها و جوامعی که داراي وجوه مشترك فرهنگی بیشتري با ملت ایران بوده فرهنگی انقالب اسالمی ملتهاي مسلمان بویژه شیعیان عموما از پیروزي انقالب اسالمی خوشحالی خود را ابراز داشته ترتیب که ملت اند، بدین بیشتري داشته

دانستند. شاید بتوان گفت انقالب اسالمی کمترین تأثیر بر جوامعی گذارده باشد که لق به خود میو در واقع انقالب را متعارتباط بسیار کمتري با ایران و انقالب اسالمی داشته و در واقع آگاهی الزم را از آنچه که در ایران اتفاق افتاد کسب نکردند و

داد هاي انقالبی را به آنها نمی ب و کشورهاي وابسته اجازه رسیدن واقعیتهاي جمعی در غر یا اینکه امواج منفی تبلیغات رسانه کردند. ها را نیز تحریف می بلکه حتی عموما واقعیت

هاي ها و روش هاي انقالب تا اتخاذ شیوه ها و آرمان ها در مجموع از گرایش و پذیرش ارزش بازتاب انقالب اسالمی بر ملت .توان مشاهده نمود هاي حاکم را می رات عمومی علیه نظامجمله گسترش تظاه اتخاذ شده من

الملل . در نظـام بین3انقالب اسالمی در زمانی شکل گرفت که نظام جهانی بر پایه غرب محوري به مدت نزدیک به چهار قرن به عنوان یک امر

نظام در ابعاد گوناگون فکري، فرهنگی، بدیهی و تثبیت شده توسط جامعه جهانی پذیرفته شده بود. هر نوع تحولی که در این محوري را به چالش نکشیده بود. گاه غرب گردید، نشأت گرفته از غرب بوده و هیچ هاي جدید مطرح می اقتصادي و گفتمان

1337و یا کوبا در 1327هاي بزرگ جهان که در خارج از جهان غرب به وقوع پیوست مانند آنچه که در چین در حتی انقالبهاي برخاسته از غرب بوده است در حالی که انقالب اسالمی به عنوان یک تحول هاي فکري و قانونمندي اد تابعی از نظامرخ د

محور را در ابعاد مختلف به چالش بکشاند که بر اساس آنچه که در گفتار دوم ارائه شد به جدید توانست نظام جهانی غربالملل در ابعاد انقالب اسالمی موجب تحوالت عمیقی در جامعه جهانی و نظام بینتوان نتیجه گرفت که پیروزي طور اجمال می

زیر گردید: الف. احیاي اسالم؛ به عنوان یک مکتب جامع و جهانی

٤٨

هاي اسالمی بوده است. در واقع پیروزي انقالب اسالمی نشان داد ها و آگاهی ترین تأثیر انقالب اسالمی بر احیاي ارزش مهمبلکه مجددا به عنوان ؛اند یژه دین اسالم با گذشت زمان و توسعه مدرنیزاسیون نه تنها به پایان راه خود نرسیدهکه ادیان بو

باشند و دنیایی را که به سوي مادیات با سرعتی زیاد در حرکت بود ترین راه نجات بشریت از ظلم و بیدادگري مطرح می مهممعنویات و اعتقادات دینی و مذهبی گشوده و بویژه نسل جوان رویگردان از اي از قدرت به ناگهان متوقف نموده و دریچه

گرداند. قرآن و آیات آن در دنیاي بعد از انقالب اسالمی معنا و مفهوم هاي ماتریالیستی را به آغوش اسالم باز می ایدئولوژي جدیدي پیدا کرد.

شده در غرب هاي طراحی ب. فروپاشی نظام دو قطبی و ایجاد چالش براي نظامهاي خود نظام دو قطبی را به رغم اینکه انقالب اسالمی در اوج تحکیم و تثبیت نظام دو قطبی ظهور کرد در اولین گام علی

بلکه علیه آن قیام کرد و در نتیجه دو ابرقدرت بزرگ رقیب در رابطه با ؛ا رعایت نکرد ر چالش کشاند و نه تنها قانونمندي آنر خصومت و تضادهاي فیمابین را کنار گذاشته و به تقابل با انقالب اسالمی پرداختند. حتی پس از فروپاشی این پدیده نوظهو

سازي، برخورد محور مانند نظام تک قطبی، جهانی هاي غرب گیري نظام هاي غرب را در ایجاد و شکل نظام دو قطبی همه تالشگردید که با معیارهاي غربی نه تنها همخوانی نداشت بلکه در تضاد ها و... به چالش کشانده و خود طراح نظام جدیدي تمدن

بود. ج. تغییر گفتمان منازعات جهانی

هاي متخاصم شکل گرفته به جریان ها و ائتالف میان دولت ها و تشکیل اتحادیه عموما منازعات جهانی بر پایه منازعه میان دولتیدئولوژیک مانند آنچه که در قرن بیستم میان دنیاي کمونیسم و جهان یافت. اگر چه بعضا عوامل ا افتاده و خاتمه می

المللی بر سر تقسیم منافع اقتصادي ولی عموما منازعات بین ؛کرد در این منازعات نقش بالقوه پیدا می ،داري مطرح بود سرمایه گرفت. شکل می

المللی از حوزه دولت ـ ه بازیگران اصلی را در مخاصمات بینبلک ؛انقالب اسالمی نه تنها گفتمان این نوع منازعات را تغییر دادهها با منافع و اهداف متفاوت است بلکه میان صاحبان ملت خارج نمود. بر اساس گفتمان جدید منازعه اساسی نه میان دولت

هان از طرف هاي مردم بوده و جنگ واقعی میان مستکبرین از یک طرف و مستضعفین ج قدرت و زور از یک طرف با تودهالمللی در هم ریخته و هاي جغرافیایی، نژادي، قومی و حتی مذهبی را در تخاصمات بین باشد. با این گفتمان مرزبندي دیگر می

ها به عنوان مستضعفین از طرف دیگر منازعه واقعی و نهایی مطرح ها را به عنوان مستکبرین از یک طرف، با ملت جنگ دولتو یا برخورد 1379شهریور 20ینست که این نوع منازعات را در پوشش مبارزه با تروریسم بعد از نمود که تالش غرب بر ا

ها تئوریزه نماید. تمدن د. خیزش جهانی مستضعفین علیه مستکبرین

٤٩

ها و هاي حاکم عموما رقابت از یک طرف دولت . بندي جهانی هم تغییر کرد صف ،به تبع تغییر گفتمان منازعات جهانیها که مرزهاي جغرافیایی را هم در نوردیده و مات موجود میان خود را کنار گذاشته و در مصاف با خیزش عمومی ملتتخاص

هاي فردي و یا جمعی وارد عرصه منازعات اند و در قالب حرکت یکدل و یکصدا به مبارزه با صاحبان قدرت و زور برخاستهباشد که امروز به اهللا لبنان می اند. نمونه آن حزب رد شناسایی قرار گرفتهجهانی گردیده، موجودیت پیدا کرده و به نوعی مو

عنوان یک قدرت مطرح غیر دولتی در چنان جایگاهی قرار گرفته است که در واقع حرف اول را و باالتر از دولت متبوع خود زند. گر اسرائیل می الملل و دولت اشغال در منازعه با صهیونیسم بین

م سیاسی به عنوان گفتمان جدیدهـ . طرح اسالها و معیارهاي اسالمی براي اولین مرتبه در تاریخ مدرن گفتمان اسالم سیاسی را در علوم پیروزي انقالب اسالمی بر پایه ارزش

باشد. این گفتمان در دنیاي الئیسم و الملل مطرح نمود که خواهان بخش یا تمامی از قدرت سیاسی می سیاسی و روابط بینشده بلکه ها تلقی می گردد که دین را نه تنها جدا از سیاست دانسته و به اعتبار گفته مارکس افیون ملت کوالریسم مطرح میس

مدعی بودند که دوره آن گذشته و به تاریخ تعلق دارد و چیزي هم براي ارائه به دنیاي مدرن ندارد. گفتمان اسالم سیاسی بلکه ؛تواند سیاسی باشد نظران سیاست باز نمود که نه تنها دین اسالم می صاحب اي جدید به روي اندیشمندان و دریچهتوان باشد و می اي براي ارائه به جهان مدرن امروز دارد که با گفتمان موجود در تقابل و تضاد هم می هاي جدید و تازه حرف

ا به عنوان گفتمان برتر در دوران پسامدرن تلقی نمود. ر آن محور م غربو. نفی نظا

انقالب اسالمی در عمل استراتژي غرب را به چالش کشید. خطر بزرگ در واقع از آنجا نشأت گرفت که این انقالب در محور را به چالش کشید. در گفتمان سرزمینی که در حوزه نفوذ غرب بود در کمال عظمت پیروز شده و سیطره گفتمان غرب

مداري به گیرد و با ایده غرب تنگاتنگ غرب با رهبري جهان تحت فشار قرار می نوظهور و قدرتمند انقالب اسالمی رابطهگرایی را در تخریب توان ظهور اسالم شود. از این منظر می رو می عنوان مدلی پایدار از توسعه و پیشرفت با مخالفت جدي روبه

گرایی مانعی بنیادین و اساسی در برابر اسالممداري و غرب مرکزي مورد توجه قرار داد. از این رو گسترش و فرسایش اروپااي است و گرایی، یک هسته در دنیاي چند هسته خواهی غرب در جهان محسوب گردید. در عصر پست مدرنیسم اسالم افزون

این تصور که اروپا (غرب) مدار حرکت عالم است به تزلزل گرایید. هاي غیر غربی از حاشیه ربی در پیرامون، اما با مرکز زدایی غرب تمدنهاي غیر غ در گفتمان مدرن، غرب در مرکز بود و تمدن

کشاند بلکه مدعی اند. در گفتمان بعد از انقالب اسالمی و در این تقابل نه تنها غرب را از مرکز به حاشیه می به متن آمده، گفتمان جهانی را که در طول دویست گرایی گردد. به عبارت دیگر گفتمان اسالم سیاسی و اسالم پیرامون زدایی غرب نیز می

آورد. سال سازماندهی شده بود اینک زائد به حساب می

٥٠

ا از نظر اخالقیات ر اما آن ؛داند در این گفتمان جدید در عین حال که غرب را به لحاظ فنی و صنعتی بر جهان اسالم برتر میآوري و پیشرفت مادي نیست بلکه پاسخ نه گفتن به روحیه منحطی بیند... این نبرد نفی فن در انحطاط و در پرتگاه نابودي می

گرایان به نحو کند. در جهان اسالم، اسالم ها نفوذ می است که خروش فراگیر علیه غرب عصیان کنید، در مغز و جان انسانهاي نها براي مقابله با جریانگیرند. اما بالفاصله از آ کامال بارزي امکانات و تسهیالت ارتباطی و هنري دولتی را به خدمت می

کنند. اند، استفاده می فکري که مبدع آن امکانات و تسهیالت بودهها در عصر ارتباطات و جهانی شدن نمود بیشتري یافته است و بارزترین نمونه این نوع به کارگیري ابزار تمدنی این فرصت

اي در جریان حمالت امریکا و انگلیس به مواضع اي منطقه هاي تلویزیونی ماهواره غرب علیه غرب فعالیت و عملکرد شبکه باشد. طالبان پس از حمالت تروریستی به این کشور و تهاجم امریکا به عراق می

ز. جهان اسالم به عنوان یک قدرت مطرح در نظام جهانیه نوعی آرمان و اهداف مشترك، هاي مسلمان به وجود آمده و ب با پیروزي انقالب اسالمی و بیداري و همبستگی که میان ملت

تر از همه احساس قدرت و توانمندي فوق العاده در ابعاد گوناگون تدریجا جهان اسالم به عنوان یک منافع همگن، و مهمبازیگر مستقل و یک قدرت مهم چه به صورت بالفعل و چه به صورت بالقوه در ابعاد فرهنگی، جغرافیایی و اقتصادي مطرح

هاي این بازیگر جدید با سایر بازیگران که گفتمان سیاسی قبل از انقالب وجود نداشت و جالب اینکه ویژگیگردیده که در ها همچون اتحادیه اروپا شکل گرفته تفاوت اساسی دارد. در این سیستم با آنچه را که قبال به عنوان معیارهاي در قالب اتحادیه

هاي مشترك ها و آرمان هاي مسلمان و ارزش به عنوان وجدان عمومی ملتبلکه چیزي ؛قدرت مطرح بود تفاوت ماهوي داردهاي سنتی جغرافیایی، نژادي و هاي مردم پیوند مستحکمی را به وجود آورده است که مرزبندي هاي اجتماعی و توده میان گروه

تر نامد گسترده ینگتون تمدن اسالمی میکند حتی از آنچه را که هانت قومی را در نوردیده و بعضا تا اعماق سایر جوامع نفوذ می باشد. بوده و غیر قابل ارزیابی و محاسبه می الملل ح. تغییر معیارهاي قدرت در نظام بین

گیري تر همانا عوامل مادي قابل اندازه بندي کشورها از نظر قدرت برتر ولی مهم اساس پذیرفته شده براي سنجش و تقسیمهاي ها، قدرت بندي کشورها به ابرقدرت جمعیتی، جغرافیایی و سیاسی بوده که در تقسیمهمچون عامل نظامی، اقتصادي،

گرفت. انقالب اسالمی که توسط جنبشی مردمی با دست تهی بر یک هاي کوچک مورد استفاده قرار می بزرگ و قدرته نیروهاي حزب اهللا بر پنج قدرت هاي بزرگ جهانی غلبه کرد و شکستی ک قدرت تا دندان مسلح و با حمایت همه جانبه قدرت

بزرگ جهانی در لبنان وارد آورد موجب مطرح شدن معیارهاي جدیدي از قدرت همچون ایمان، جهاد و شهادت گردید که نه گیري و مواجهه با این معیارها را براي غرب مشکل کرده است. شرایطی هاي مادي غلبه کرده بلکه امکان اندازه تنها بر قدرت

باشد. باشد نشانه ناکامی غرب در برخورد با این پدیده نوظهور از قدرت می صهیونیستی اکنون با آن مواجه می که رژیم

٥١

المللی ط. طرح سه عنصر معنویت، اخالق و عدالت در نظام بینگران اصلی و رقابت گرفته بعد از عهدنامه وستفالیا و به رسمیت شناختن نهاد دولت ـ ملت به عنوان بازی الملل شکل در نظام بین

المللی بر پایه منافع مادي کشورها و همچنین آغاز دوره جدایی دین از سیاست معیار محاسبات در تخاصمات و توافقات بینهاي دینی شکل گرفت و به تنها عناصر مادي در تعریف از منافع ملی مطرح بوده است. انقالب اسالمی که بر پایه ارزش

الملل مطرح غیر مادي همچون معنویت، اخالق و عدالت را به عنوان چارچوبه جدیدي در نظام بین پیروزي رسید عناصر جدیدتر شده است و به همین علت در نموده است که سازش و تفاهم در قبال گذشت از آنها براي بازیگران صحنه جهانی مشکل

هاي پی در پی را هات فاحش گردیده و شکستمحاسبات خود و در برخورد با جمهوري اسالمی و جهان اسالم دچار اشتبااند اند و نتوانسته ها در حمایت نظام اسالمی ایران از حقوق حقه مردم فلسطین دچار مشکل شده جمله غربی اند، من تحمل کرده

هاي آنها غلط از آب درآمده است. بینی در اتخاذ مواضع محکم آن خللی ایجاد کنند و اغلب پیش ان اسالم ي. آغاز تهاجم جه

گردد، غرب حالتی تهاجمی بعد از ظهور و غلبه نهضت رنسانس در اروپا که نقطه عطف مهمی در تاریخ تمدن غرب تلقی میبه خود گرفته بود که در ابعاد مختلف نظامی، اقتصادي، سیاسی و فرهنگی حرف اول را در دنیا مطرح و جوامع دیگر را بویژه

ز رنسانس که از تمدن عظیم و شکوفاي اسالمی برخوردار بودند وادار به دفاع و انفعال و تبعیت جهان اسالم را در دوران قبل ارفت. انقالب اسالمی به ناگهان شرایط را تغییر داده برگی دیگر از تاریخ جهان از خود کرده و امیدي هم به تغییر شرایط نمی

ا در حالتی تهاجمی قرار داد، به طوري که ر پایان بخشیده و آنرا ورق زده و به دوران انفعال و حالت تدافعی جهان اسالم باشد. تهاجم جهان اسالم را در مسئله کند و نگران فرهنگ و تمدن و آینده خود می امروزه این غرب است که از خود دفاع می

توان لعمل انفعالی آنها میدرگیري دختران محجبه در فرانسه و سایر کشورهاي اروپایی با نظام سکوالریستی غرب و عکس ا مشاهده کرد.

ك. بازگشت به شکوه و عظمت تمدن اسالمی کرد آن دوره را به فراموشی باشد. در عین حال که غرب سعی می تاریخ قرون وسطی یادآور شکوه و عظمت تمدن اسالمی می

کند و اگر احتماال از آن دوران شکوفایی تمدن یاد 1االمکان نادیده بگیرد و از آن دوران به عنوان عصر تاریکی سپرده و حتیدانست و با توجه به سرعت پیشرفت تمدن غرب با تکیه بر ا مربوط به دوران گذشته و تاریخ می ر کرد، آن اسالمی یادي می

انقالب دانست. پیروزي آوري امکان تجدید حیات تمدن اسالمی را تقریبا غیر ممکن بلکه محال می صنعت، تکنولوژي و فنها این باور رغم میل و خواسته غرب صورت گرفت و بیداري اسالمی و آثار و تبعات آن حداقل براي مسلمان اسالمی که علی

رود را به وجود آورده است که امکان احیاي تمدن اسالمی و تجدید دوران با شکوه و عظمت آن امري ممکن بوده بلکه می

1 Dark Ages

٥٢

واقعیت یابد. این باور که فساد و تباهی اخالقی در غرب همه جا گیر شده و بروز و ظهور که به صورتی اجتناب ناپذیر و قهري گیري است، اساس این باور را شکل استعدادهاي درخشان در جهان اسالم که در سایه اخالق و تعالیم اسالمی در حال شکل

دهد. می ل. تغییر گفتمان انقالب

هاي حاکم نه به خاطر قدرت پردازان انقالب نگرشی ناشی از فروپاشی نظام ریهقبل از پیروزي انقالب اسالمی عموم نظشود دانستند و اصوال معتقد نبودند که می هاي حاکم می هاي رژیم انقالبیون بلکه به خاطر ضعف ساختاري و کاهش توانمندي

شوند. با آیند و ساخته نمی ها می پول انقالبا شکست داد و به قول اسکاچ ر علیه یک نظام قدرتمند و مستحکم قیام کرده و آنپیروزي انقالب اسالمی علیه رژیم قدرتمند شاه در حالی که همه ابزار قدرت را در اختیار داشت و مورد حمایت همه

پردازان انقالب را برانگیخت و موجب تغییر گفتمان هاي بزرگ جهان هم بود تعجب و حیرت اندیشمندان و نظریه قدرتپردازان به عامل بسیج نیروهاي مردمی، سازماندهی انقالب، ایدئولوژي و رهبري انقالب ب گردید. از این جهت نظریهانقال

عطف توجه نموده و در واقع انقالب اسالمی به عنوان پدیده جدیدي مورد بررسی آنها قرار گرفت و به عبارت دیگر اعتراف شوند. آیند بلکه ساخته می واند وجود داشته باشد که نمیت ها نیز می نمودند که دسته دیگري از انقالب

اي م. جمهوري اسالمی به عنوان یک الگو از نظام سیاسی اسالمی و قدرت منطقهاصوال در دنیاي مدرن اواخر قرن بیستم این اعتقاد و باور اساسی وجود داشت که امکان تشکیل و تداوم حکومت بر پایه

هاي مطرح شده در چهارده قرن قبل وجود ندارد و کشورهاي اسالمی با رعایت اصول و ارزش معیارهاي دینی و اسالمی وهاي سکوالر ندارند و این باور حتی در بسیاري از دولتمردان و رهبران دلسوز جهان راهی جز الگو گرفتن از غرب و نظامهاي اسالمی ارائه شده در چهارده قرن قبل زششود نظامی به وجود آورد که بر پایه ار اسالمی هم وجود داشت که مگر می

هاي مذهبی و با استفاده از نهادهاي قرار گرفته باشد. پیروزي انقالب اسالمی و تأسیس نظام جمهوري اسالمی بر پایه ارزشقدرتمندانه سال و توفیق آن در برقراري روابط متعادل با سایر دول و حتی اداره هوشمندانه و 25تأسیسی و تداوم آن به مدت

گران سیاسی و اندیشمندان درس حکومت و دولت را برانگیخت و ناچار هشت سال جنگ کالسیک مدرن حیرت همه نظارهباشد برداري و تکرار می ها براي جمهوري اسالمی باز نموده که به عنوان الگو قابل بهره بندي حکومت فصل جدیدي در تقسیم

توان یافت. نمیکه مشابهی براي آن در تاریخ مدرن ن. رهبران انقالب اسالمی به عنوان الگوهاي جدید رهبري

هاي رهبران سیاسی و برجستگی آنها در توانمندي ایشان در قاموس علوم سیاسی غرب و با تکیه بر نظریات ماکیاولی ویژگیگردید و چیزي که مطلقا براي آنها می در غلبه بر رقیبان و پیشبرد اهداف خود با استفاده از هر نوع تدبیر، مکر و دغل خالصه

به عنوان یک ویژگی ضروري و الزم مطرح نبود، رعایت اصول و معیارهاي اخالقی، انصاف و صداقت بود.

٥٣

ظهور رهبران انقالب اسالمی بویژه امام خمینی (ره) که متعلق به باورها و اخالق اسالمی بوده و بیش از هر چیز و قبل از آنکه بویژه آنکه این نوع . در صحنه سیاست امري بدیع و استثنایی بود ،یندیشند به اداي تکلیف الهی توجه داشتندبه پیروزي ب

هاي سیاسی خود توفیق نهایی هم کسب نمایند. امروزه مطالعه زندگی و سیره این نوع رهبران رهبران بتوانند در انجام مأموریتي قبلی مربوط به رهبران سیاسی را زیر سؤال برده است و به همین دلیل غرب تا مورد توجه خاص و عام قرار گرفته و قانونمند

گیري و عملکرد رهبران سیاسی و انقالب دچار اشتباه و گمراهی شده است. هاي خود در رابطه با تصمیم بینی کنون در پیش بخش س. طرح الهیات رهایی

هم آثار خود را بر جاي گذاشت. کلیساي مسیحیت که خود را بر پیروزي انقالب اسالمی حتی در جوامع مذهبی غیر مسلمانهاي خودکامه دید که نه حق دارد و نه ضرورت دارد وارد صحنه مبارزات سیاسی علیه رژیم این باور ثابت قدم و پایدار می

علماي دینی شکل گرفت، تواند به پند و اندرز و نصیحت بسنده کند، با پیروزي انقالب اسالمی که به رهبري شود و تنها میتوجهی به نیازهاي عمومی جایگاه خود بعضی از رهبران مسیحیت را بویژه در امریکاي التین به فکر انداخت که به علت این بی

دهند، بنابراین با خروج از اصول و معیارهاي پذیرفته شده کلیساي واتیکان به هاي اجتماعی از دست می را در میان گروهیوسته و اولین تجربه را در انقالب نیکاراگوئه کسب کردند و فصل جدیدي در نظام کلیسایی به نام الهیات انقالبیون پ

رغم مخالفت بخش امریکاي التین را علی هاي آزادي بخش براي خود باز نمودند و رهبري بخش مهمی از نهضت رهایی واتیکان بر عهده گرفتند.

بازتاب انقالب اسالمی بر جهان اسالمها و سابقه مشترك دینی و تاریخی و ها، محتوا و نتایج حرکت انقالب اسالمی ایران به دلیل جاذبیت در شعارها، اهداف، روش

هاي اثربخش به طور طبیعی و یا اي اثرگذار در جهان اسالم بوده است. این مایه المللی، پدیده اي و بین شرایط محیطی منطقههاي رسمی دولتی و اداري، ارتباط علمی و هاي انقالبی سازمان هایی چون ارگان طریق کنترل ریزي شده و از ارادي و برنامه

هاي دینی را در آن ها و سازمان ها و جنبش فرهنگی، مبادالت تجاري و اقتصادي، در کشورهاي مسلمان بازتاب یافته و دولت جوامع به درجات مختلف متأثر نموده است.

مندان و شیفتگان انقالب اسالمی بلکه حتی بر دشمنان و مخالفین این انقالب تردیدي باقی نگذاشته و به امروزه نه تنها بر عالقه) نقطه عطف 1979( 1357ساله شاهنشاهی در سال 2500آن معترف هستند که پیروزي انقالب اسالمی در ایران و سقوط رژیم

که جهان اسالم و حتی جهان بشریت بوده است.مهمی نه تنها در تاریخ تحوالت سیاسی ـ اجتماعی ایران بلشد که احیانا به هایی که می بینی این انقالب از یک طرف به نظام مستبد و وابسته شاهنشاهی در ایران پایان داد و علی رغم پیش

ند هندوستان، جاي این نظام یک نظام لیبرال ـ دموکرات مشابه آنچه که در غرب وجود دارد و یا در کشورهاي جهان سوم مانهاي مستبده کمونیستی تبدیل خواهد گردید. در کمال شگفتی ناظران و اندیشمندان شکل خواهد گرفت، و یا به دیکتاتوري

٥٤

سال از ظهور اسالم و نداشتن هیچ گونه نمونه 1400هاي اسالمی و مذهبی و آن هم بعد از گذشت جهانی نظامی بر پایه ارزشها و دور و نزدیک مستقر گردید و توانست به مدت یک ربع قرن علی رغم همه مشکالت و توطئه اي در اعصار گذشته و سابقه

فشارهاي خارجی و داخلی دوام آورده، استحکام یافته و کارایی خود را در دنیاي مدرنیسم متکی بر سکوالریزم و الئیزم به اثبات برساند.

المی خاتمه داده و موجب بروز نوعی بیداري و احیاگري اسالمی آن از طرف دیگر به چند قرن خمودگی و انحطاط تمدن اسهاي وارداتی اعم از ناسیونالیزم، لیبرالیزم، سوسیالیزم هم بر پایه بازگشت به ایدئولوژي و مکتب اسالم گردد و بازار همه ایسم

هاي اسالمی به وجود آورد. کار و اندیشهو... را کساد نموده و به جاي آن و بویژه در نسل جوان نوعی شیفتگی و بازگشت به افاند که براي بقا و دوام خود نیازمند نوعی هاي اسالمی، به درجات متفاوتی احساس کرده پس از انقالب اسالمی، دولت

هاي مسلمان نیز نوعا ملت 1 مشروعیت دینی و مردمی هستند و هر دولت، به شکلی براي رفع این نیاز واکنش نشان داده استاند تا از اند، که نقشی در قدرت و مشروعیت دارند. لذا هر کدام به فراخور درك خویش، تالش کرده این نتیجه رسیده به

بخش غیر اسالمی در هاي آزادي مند شده و مطالبات بیشتري مطرح نمایند. امروزه نهضت حقوق و مزایاي این توانمندي بهرهگرا به سرعت رشد کرده، قدرت یافته و در واقع حرف اول را اسالمی اصولهاي جهان اسالم رنگ باخته و در عوض نهضت

زنند. در تحوالت سیاسی ـ اجتماعی معاصر منطقه میبالتردید احیاگري و بیداري جهان اسالم با پیروزي انقالب اسالمی معنا و مفهوم جدیدي پیدا کرد و از مرحله نظر به عمل و

ک قرن قبل اندیشمندانی همچون سید جمال الدین اسد آبادي و محمد عبده در جهان اسالم واقعیت رسید. اگر چه از حدود یهایی نیز شکل ها و گروه دادند و در این مسیر نهضت ظهور کردند که نداي بازگشت به اسالم و تقابل با فرهنگ غرب را سر میمسئله بازگشت به اسالم تنها یک خیال و نظر نبوده گرفت ولی پیروزي انقالب اسالمی به همه مسلمانان به اثبات رساند که

گیري نظام توان ادعا کرد که اولین بازتاب پیروزي انقالب اسالمی ناشی از شکل تواند واقعیت هم داشته باشد. می بلکه مینیاي قدرتمند هاي گوناگون و به خصوص در تقابل با د ها و توطئه جمهوري اسالمی و تداوم اقتدار آن در مواجهه با بحران

غرب بود که روز به روز بر امید و اعتماد مسلمانان جهان افزوده و آنها را نسبت به بازگشت به عصر طالیی اسالم امیدوارتر کرد.

بینی کرده بود با پیروزي انقالب در کتاب تمدن در بوته آزمایش پیش 1949در سال در واقع آنچه را که آرنولد توین بی ، با این حال ما باید این امکان را در نظر داشته باشیم که اگر پرولتاریاي جهان یافت. پان اسالمیسم خوابیده است اسالمی عینیت

(مستضعفین) بر ضد سلطه غرب به شورش برخیزد و خواستار یک رهبري ضد غربی شود، این خفته بیدار خواهد شد. بانگ م ـ و حتی اگر این روح به قدر خفتگان هفتگانه در خواب بوده باشد ـ این شورش ممکن است در برانگیختن روح نظامی اسال

.175 - 174تا، ص رابین رایت، شیعیان مبارزان راه خدا، ترجمه علی اندیشه، قومس، تهران: بی 1

٥٥

هاي یک عصر قهرمانی را منعکس سازد. اگر وضع کنونی اثر روحی محاسبه ناپذیري داشته باشد؟ زیرا ممکن است پژواك 1 .بشر به یک جنگ نژادي منجر شود اسالم ممکن است بار دیگر براي ایفاي نقش تاریخی خود قیام کند

هاي فکري، بلکه با توجه به قرابت ؛البته میزان تأثیر و بازتاب انقالب اسالمی بر همه جوامع اسالمی یکسان و یکنواخت نبودفرهنگی و جغرافیایی درجه تأثیرآن متفاوت بوده است و از آنجا که این انقالب بر پایه تعالیم دین اسالم و مکتب اهل بیت به

گذاري آن با توجه به همین امر متفاوت بود. یرپیروزي رسید، زمینه تأث

بازتاب انقالب اسالمی بر شیعیانتوان ادعا این انقالب بر مسلمانانی که پیرو مکتب اهل بیت بودند یعنی بر شیعیان جهان تأثیر فوق العاده و شگفتی داشت و می

ت جهان اسالم منتقل نمود. شیعیانی که در طول چندین کرد که جایگاه شیعیان جهان را از حاشیه و پیرامون به مرکز ثقل تحوالگرفتند و قرن نه تنها همواره در اقلیت بوده و آماج حمالت شدید تبلیغاتی بویژه توسط حکام و خلفاي بالد اسالمی قرار می

دوباره گرفته و در صف اول هاي خود هراس داشتند با این پیروزي جانی الزاما با تکیه بر اصل تقیه حتی از بروز افکار و اندیشه مبارزه با امپریالیسم و استکبار قرار گرفتند.

دیدند و شناسان غربی که تا این زمان توجه چندانی به مکتب تشیع نداشته و اسالم را از دریچه اکثریت می شناسان و اسالم شرقجماعت قرار داده بودند، ناگهان متوجه این مطالعات و تحقیقات خود را بیشتر بر پایه شناخت اسالم از دیدگاه اهل سنت و

برند و در غفلت بزرگ خود گردیده و احساس کردند که از نظر شناخت مکتب تشیع در تاریکی و ابهام شدیدي به سر میت و ها و سمینارهاي مختلف و متعدد و انتشار مقاال همین راستا بود که مسیر تحقیقات خود را تغییر داده و با تشکیل کنفرانس

کتب گوناگون در جهت شناخت بهتر این مکتب تالش وسیعی را آغاز کردند. توان به جرأت ادعا کرد که شناخت اسالم از دید غیر مسلمانان که قبال معطوف به شناخت تعالیم اسالمی با تعبیر اهل حتی می

تشیع بیشتر گردید. اگر چه آمار دقیقی سنت و جماعت بود تحول اساسی پیدا کرده و گرایش به درك اسالم از دیدگاه مکتبباشد ولی اطالعات موجود بیانگر این واقعیت است که بعد از پیروزي انقالب اسالمی تعداد کسانی که از در دسترس نمی

اند به طور چشمگیري افزایش یافته است در حالی که قبل از پیروزي انقالب دریچه مکتب اهل بیت به دین اسالم گرویدهها و یا شیعیان تحت کردند که در اثر آشنایی و برخورد تصادفی با ایرانی ی صرفا کسانی از این مسیر اسالم را انتخاب میاسالم

گرفتند. تأثیر قرار میکند. بدین معنا که شمار قابل این امر حتی در مورد تغییر مکتب از مکاتب چهارگانه اهل سنت به مکتب جعفري هم صدق می

هاي مکتب تشیع پیدا کرده و به دنبال یافتن سنت در اثر پیروزي انقالب اسالمی عالقه جدي به شناخت واقعیت توجهی از اهلرمز و رموز و ساز و کاري بودند که در اثر آنها انقالب اسالمی به پیروزي رسید و توانست در اواخر قرن بیستم بر قدرت

.117ص ، 1362تمدن در بوته آزمایش، ترجمه یعقوب آژند، مولی، تهران: آرنولد توین بی 1

٥٦

هاي گردید غلبه نموده و نظامی را تأسیس نماید که در آن ارزش ت میهاي بزرگ تقوی مستبده شاهنشاهی که با حمایت قدرتمیلیون نفر به 10اسالمی حاکم باشد. طبق اطالعات به دست آمده تنها در نیجریه بعد از پیروزي انقالب اسالمی متجاوز از

در خاور دور که قبل از پیروزي پیروان مکتب تشیع افزوده شده است و در بسیاري از جوامع اسالمی همچون مالزي، اندونزي هاي شد به تدریج اقلیت شیعه شکل گرفته و جایگاه مطلوبی در میان مکتب انقالب نامی و اثري از مکتب تشیع دیده نمی

مختلف اسالمی پیدا نمودند. :را برجسته نمود ابعاد زیر به طور کلی می توان بازتاب انقالب اسالمی بر شیعیان در خصوص

از حاشیه به مرکز ثقل جهان اسالم ـ انتقال شناسان به شناخت بیشتر تشیع ـ گرایش محققین و کارشناسان و اسالم

ـ گرایش غیر مسلمانان و حتی مسلمانان اهل سنت به مکتب تشیع ـ ایجاد روحیه انقالبی و در واقع الگوبرداري از انقالب اسالمی در تقابل با استکبار جهان.

از اسالم سیاسی در میان شیعیان که خواهان بخش یا تمامی قدرت و حکومت هستند. ـ پیدایش امواجی

بازتاب انقالب اسالمی بر اهل سنت تري رفت جوامعی که از نظر بنیادهاي عقیدتی و سوابق تاریخی زمینه مناسب بعد از پیروزي انقالب اسالمی در ایران انتظار می

و قیام کنند بویژه کشورهایی مانند مصر، الجزایر و ترکیه از این لحاظ که هم سابقه براي تحقق انقالب دارند به پا خاستهولی چنین ؛هاي اسالمی را تجربه کرده بودند در این مسیر پیشگام شوند مبارزاتی داشتند و هم اینکه در تاریخ گذشته خالفت

بوده و کمترین درصد مسلمانان را دارد همچون هاي متعدد چیزي اتفاق نیفتاد و اولین حرکت در کشوري که داراي قومیت لبنان و آن هم در میان شیعیان بیشترین بازتاب را بر جاي گذاشت.

اینکه چرا و چگونه انقالب اسالمی بیشتر در میان شیعیان تأثیر خود را بر جاي گذارده و در میان اهل سنت آن طور که هاي بنیادین اسالمی بر اي است که ضرورتا به افکار و اندیشه است مسأله شد بازتاب انقالبی بر جاي نگذاشته بینی می پیشآنها بهره برده آنها را شکل داده و گردد بلکه به طور عمده به ابزار و ساز و کاري مربوط است که شیعیان در طول تاریخ از نمی

ظام مستقل بود که در طول یک قرن گذشته در توانسته بودند نظامی مستقل از ساختار سیاسی، حکومتی ایجاد کنند و همین نهاي مقتضی در مقابل نفوذ بیگانگان و ستم و بیدادگري حکام ایستادگی نموده و نقش خود را ایفا نمودند. در اینجا به زمان

پردازیم: باشند، می طور مختصر به این ساز و کارها که در مکتب تشیع وجود داشته و جوامع اهل سنت فاقد آن می ها و صفات حاکم (اولی االمر) . تفسیر و تعبیر از ویژگی1

از دیدگاه اهل تشیع، حاکم بر جوامع اسالمی نه تنها باید قادر و مسلمان باشد بلکه عدالت هم جزو شرایط و صفات اصلی و علیه او نیز قیام کرد. بلکه باید ؛تفکیک ناپذیر حاکم اسالمی است و گرنه اطاعت از آن حاکم غیر عادل نه تنها ضروري نیست

٥٧

کند و اطاعت از در حالی که براي فقهاي اهل سنت و جماعت شرط مسلمان بودن و قاهر بودن براي حاکم اسالمی کفایت میوي بر همه مسلمانان واجب است. بدیهی است با توجه به این نظریه فقهی قیام علیه حکام مسلمان کشورهاي اسالمی که در

هاي اسالمی در جوامع اهل سنت عموما در سازد و به همین علت نهضت اتور هم هستند را مشکل میعین حال فاسد و دیکت کردند. ها نبوده بلکه به شیوه اصالحی با آنها برخورد می فکر براندازي این نوع ازحکومت

. مفتوح بودن باب اجتهاد 2فقهاي جامع الشرایط به عنوان نواب امام زمان (عج) وظیفه در مکتب تشیع باب اجتهاد همواره مفتوح بوده و در زمان غیبت نیز

بایست یا مجتهد باشد و یا اینکه از اند و بدین ترتیب یک مسلمان شیعه می و رسالت هدایت و راهنمایی پیروان خود را داشتههاي گانه مکتب ئمه چهاریک مجتهد جامع الشرایط تقلید نماید در حالی که در مکتب اهل سنت و جماعت باب اجتهاد بعد از ا

اند. اهل سنت کال مسدود شده و پیروان اهل سنت را به حال خود واگذاشتهکند که همواره مسائل روز و مستحدثه را با استفاده از وجود این نهاد در مکتب تشیع نه تنها به پیروان این مکتب کمک می

ابطه دائمی و طبیعی میان رهبران مذهبی که از مشروعیت الزم فتاواي مراجع تقلید حل و فصل کنند بلکه به خودي خود یک رهاي سیاسی، اجتماعی و برداري سیاسی براي حضور در فعالیت نیز برخوردارند و پیروان آنها ایجاد نموده و شرایط مقتضی بهره

قیام در مقابل حکام جور را فراهم آورده است. . استقالل علماي دینی از دولت 3

اي که باشند چه از نظر اقتصادي و چه از لحاظ سلسله مراتب از دولت ع علما و روحانیون در هر مرتبه و درجهدر مکتب تشیمستقل بوده و هیچ گونه وابستگی به دولت ندارند. این گروه عموما از محل پرداخت وجوهات شرعی و نذورات مردمی

باشند در حالی که علماي اهل سنت به طور عموم از نظر می هاي علمیه هم از این لحاظ مستقل ارتزاق نموده و حتی حوزهاقتصادي وابسته به دولت بوده، ائمه جمعه و جماعات را دولت منصوب کرده و طبیعتا وابستگی تام و تمامی به حکام وقت

ر به جدا شدن از دارند و طبیعی است که این وابستگی خود مانعی بر سر راه روحانیت اهل سنت خواهد بود که به سادگی قادتوانند با حفظ جایگاه و موقعیت خود علیه حکام وقت قیام کنند. در حالی که روحانیت اهل ساختار نظام سیاسی نبوده و نمی

هاي مردم دانسته و به تبع خواست آنها که در چارچوب تشیع به علت رابطه تنگاتنگی که با مردم دارند خود را جزئی از توده کنند. باشد، عمل می رعی میموازین دینی و ش

البته ذکر موانع فوق به این معنا نیست که انقالب اسالمی ایران بر مسلمانان تابع مکاتب اهل سنت تأثیر الزم را بر جاي نگذاشته رفته و اي انقالبی را در پیش گ اند به علت فقدان ساز و کارهاي موجود در جوامع اهل تشیع شیوه بلکه این گروه نتوانسته ؛است

جوامع خود را به همان صورت که در ایران اتفاق افتاد تحت تأثیر قرار دهند. در عین حال اثري که انقالب اسالمی ایران در

٥٨

هاي اصالحی بود. بدین معنا که در این جوامع مردم سعی کردند با استفاده از ساختارهاي این جوامع گذاشت تقویت روش خود را نفوذ داده و قدرت را با حفظ نظام سیاسی در اختیار گیرند. هاي اسالمی سیاسی موجود گرایش

توان به تفکیک بر موارد زیر را می ،وار بیان کنیم اگر بخواهیم بازتاب انقالب اسالمی را در میان جوامع اهل سنت فهرست شمرد:

الف. بیداري و احیاگري اسالمیگردد اندیشمندان اسالمی اهل سنت به قبل از پیروزي انقالب اسالمی برمیاگر چه بیداري و احیاگري اسالمی در میان علما و

در عین حال گسترش و عمومیت یافتن این احیاگري مدیون و مرهون پیروزي انقالب اسالمی است. امروز موضوع جدایی دین به عنوان یک اصل پذیرفته شده نه از سیاست براي همه مسلمانان امري مردود و غیر قابل قبول شناخته شده و بازگشت به اسالم

تنها در زندگی فردي و اجتماعی آنها بلکه در زندگی سیاسی همه مسلمین تقویت و تثبیت گردیده است. ب. تقویت روحیه ضد استکباري و ضد سلطه بیگانه

هاي بزرگ بویژه امریکا آمیزي که انقالب اسالمی در مقابل قدرت توان گفت با مقاومت و تقابل موفقیت در این رابطه هم میصورت داد به همه جوامع اسالمی که طعم حقارت و سلطه استعمار و استکبار را چشیده بودند اثرات خود را بر جاي گذاشت و امروز روحیه ضد استکباري بویژه ضد امریکایی در جهان اسالم عمومیت و گستردگی کافی پیدا کرده است و این امر نیز

تاب انقالب اسالمی است. مرهون اثرات و باز ج. ایجاد احساس غرور

مسلمانان در گذشته هم به خاطر دوران سلطه غرب بر جوامع اسالمی و هم به خاطر سرعت ترقی و پیشرفت علمی و کرده و سعی عمومی بر این بوده است که گذشته اسالمی خود را بینی می تکنولوژیک غرب نوعی احساس حقارت و خود کم

برداري کنند. انقالب اسالمی موجب گردید که این هاي زندگی غربی الگو ها و شیوه رفته و کورکورانه از روشنادیده گبینی از بین رفته و مسلمانان به طور اعم به گذشته خود و به هویت اسالمی خود افتخار کنند و در احساس حقارت و خود کم

گردد که بعد از پیروزي انقالب اسالمی مسلمانان و دلیل مشاهده میهاي اسالمی باشند و به همین صدد بازگشت به ارزشاي پیدا کرده و حتی پوشش و ظاهر خود را نیز به شکل و بویژه جوانان به حضور در مساجد و مجامع مذهبی رغبت فزایندهگردد بلکه به د تلقی نمیها نه تنها دیگر یک عقده و کمبو شمایل اسالمی درآورند. استفاده از حجاب اسالمی در میان زن

گردد و این امر تا آنجا پیشرفته است که زنان متعهد حتی به عنوان یک افتخار و یک حرکت سیاسی و سمبل مقاومت تلقی می دارند. قیمت محرومیت از تحصیل و از دست دادن شغل خود از پوشش اسالمی دست برنمی

هاي سیاسی د. مساجد به عنوان کانون فعالیت

٥٩

گیرد بلکه هاي سیاسی شکل نمی هاي حزبی و مکان هاي سیاسی در چارچوبه حوزه از پیروزي انقالب اسالمی دیگر فعالیتبعد گردند به هاي سیاسی عمومیت یافته و هر زمان که با مشکل سیاسی مواجه می مساجد به عنوان کانون اصلی مبارزات و فعالیت

دهند و به همین دلیل نه تنها مساجد ریزي کرده و شکل می این مکان مقدس برنامههاي خود را در مساجد روي آورده و فعالیتاي یافته است بلکه روز به روز بر تعداد مساجد نیز موجود در جهان اسالم بعد از پیروزي انقالب اسالمی رونق فوق العاده

تري یافته است بلکه به عنوان تردگی وسیعگردد و مساجد نه تنها به عنوان محلی براي انجام فرایض عبادي گس افزوده می هاي سیاسی، اجتماعی نیز تثبیت شده است. مرکزي براي فعالیت بخش اسالمی در جوامع اهل سنت هاي آزادي هـ . گسترش نهضت

هاي بخش در جوامع اهل سنت و جماعت هستیم. یکی اینکه نهضت هاي آزادي ما شاهد دو اثر و بازتاب مهم بر نهضتهاي غیر اسالمی مانند سوسیالیزم، لیبرالیزم و ناسیونالیزم شکل گرفته بود موقعیت خود را در بخش که بر پایه ایدئولوژي آزادي

میان مسلمانان و بویژه جوانان از دست داده و دیگر آن اعتبار و اقتدار گذشته را مانند آنچه را که پان عربیزم و ناصریزم داشت، طلب اسالمی مانند اخوان المسلمین که از گذشته دور داراي محبوبیت بخش اصالح هاي آزادي هضتندارد و دوم اینکه حتی ن

هاي نسل جوان دچار و معروفیت بودند به علت عدم توانایی در پاسخگویی به نیازهاي جوامع خود به خصوص به خواستلحانه و زیر زمینی شکل گرفتند که از این هاي جهادي و انقالبی جدید حتی به صورت مس تشتت و انشعاب گردیده و گروه

توان از جهاد اسالمی و التفکیر و الهجره در مصر، جبهه نجات اسالمی در الجزایر و... نام برد. میان میهاي جهان سوم و شود که ملت بخش از آنجا ناشی می هاي رهایی هاي انقالب اسالمی و ارتباط آن با نهضت بحث از ویژگی

عماري، با مشاهده وقوع این انقالب بسیار کنجکاو شدند که انقالب اسالمی را بشناسند و ویژگی معنویت محوري زیر سلطه استهاي توان بدون کمک از ایدئولوژي انقالب اسالمی، مردم کشورهاي جهان سوم را با این واقعیت مواجه ساخت که می

ترین تأثیر انقالب ستیزي، بزرگ بنابراین خودباوري و بیگانهوارداتی و غیر اصیل، در صدد ایجاد یک نظام مردمی برآمد. هایی بود که از قبل وجود داشتند. تر شدن نهضت ها و یا فعال گیري جنبش اسالمی بر شکل و. رفتار مذهبی

اعت، گرایش بیشتر زنان به حفظ حجاب، افزایش استقبال عمومی در انجام فرایض دینی، مثل برگزاري نمازهاي جمعه و جمتر در مجالس و محافل مذهبی از جمله آموزش قرائت و تفسیر قرآن و حضور گسترده هاي دینی من گسترش جلسات آموزش

جمله مواردي است که بعد از پیروزي انقالب اسالمی توسعه بیشتري یافته است. ز. حساسیت اسالمی

٦٠

هاي غربی از سات و نیز دوري از به کار بردن عناوین و نامها و عناوین اسالمی براي اشخاص و مؤس گرایش به استفاده از نامباشد، به طوري که حتی رژیم بعثی عراق تحت تأثیر این حساسیت شعار جمله آثار انقالب اسالمی بعد از پیروزي انقالب می

نماید. اکبر را زیب پرچم کشور عراق می اهللا ح. حمایت از مقدسات دینی در مورد سلمان رشدي. پس از صدور فتواي امام خمینی(ره) انتشار کتاب مزبور در تمامی حمایت از فتواي امام (ره)

کشورهاي اسالمی ممنوع اعالم گردید. تقریبا در تمامی کشورهاي اسالمی تظاهراتی بزرگ علیه سلمان رشدي و حامیانش بر ه کشته و زخمی شدن تعدادي از مسلمانان گردید. جمله در کشورهایی چون هند، پاکستان و.. که در پاکستان منجر ب پا شد. من

ورود شارون به مسجد االقصی آنچنان احساسات مسلمانان فلسطینی را برانگیخت که موجب آغاز انتفاضه قدس گردید که هنوز هم ادامه دارد. ط. مطالبات سیاسی

هاي مثبت و اقناعی در اغلب به واکنش تر شدن قوانین و شئون جامعه و وادار نمودن دولت افزایش تقاضا براي اسالمی هاي الئیک را به چالش کشانده است. باشد و این امر نظام کشورهاي اسالمی به عنوان خواست عمومی مطرح می

المللی ي. مشارکت بینه به اي ک تقویت احساس تعلق به امت اسالمی و ابراز حساسیت نسبت به تحوالت جهان اسالم. تظاهرات عمومی و گسترده

باشد. وري در جهان اسالم می دنبال حمله امریکا به افغانستان و عراق صورت گرفت نشان از احساس مشارکت عمومی و بهرهرحمانه در افغانستان و عراق هاي بی اندازي جنگ بینی کرد که تهاجم امریکا به جهان اسالم و راه توان پیش به جرأت می

هاي موجود خواهی خواهد شد که نه دولت سیعی در جهان اسالم و تحت لواي اسالمهاي و بالتردید موجب شورش و طغیانقادر به کنترل و سرکوب آنها خواهند بود و نه امریکا و غرب قادر به خاموش کردن آن خواهند شد. این تهاجم از طرف

آغاز هاي عظیم این منطقه ثروت امریکا و غرب در حقیقت واکنشی است که امریکا براي تداوم سلطه خود بر جهان اسالم وهاي مردمی و اسالمی گردیده و در واقع پیشگویی آرنولد جویی و قیام تواند موجب گسترش روح مبارزه کرده است که می

گوید ... اگر وضع کنونی بشر به یک جنگ نژادي منجر شود اسالم را در آینده نزدیک عینیت بخشید، آنجا که می توین بی 1ار دیگر براي ایفاي نقش تاریخی خود قیام کند. ممکن است ب

انفجار نـور ظ. هاي مختلفی همچون آتشفشان، زلزله، طوفان و ها و آثار جهانی آن تعابیر و تمثیل در رابطه با پیروزي انقالب اسالمی و شگفتی

وما بیانگر قدرت تخریبی انقالب زده انقالب به کار برده شده است که عم سیل توسط دوستان، دشمنان و یا ناظران حیرت

آرنولد توین بی، همان. 1

٦١

تر از آنچه را که منتسب به رهبر انقالب، امام خمینی (ره) تر و واقع بینانه باشد. ولی هیچ تعبیر و تمثیلی زیباتر، مناسب میژي ساطع کند تا زمانی که این کانون فعال باشد و از خود انر. دارند انقالب ما انفجار نور بود باشد نیست، آنجا که اظهار می می

افزاید و پایان شب سیه سپید است. تر گردیده و بر سرعت آن می گذاري آن قوي تابش نور ادامه یافته و اثربالتردید انقالب اسالمی در آغاز قرن بیست و یکم و هزاره سوم میالدي آن چنان اثرات عمیقی بویژه در ابعاد فرهنگی،

ي که بنا به اعتراف اغلب اندیشمندان قرن جدید دیگر در برگیرنده مداوم سلطه ناپذیر تغییر جهت داده است به طور برگشتتري رود که عصر و دورانی جدید را رقم بزند که در آن اسالم و مسلمانان نقش برجسته غرب در همه ابعادش نخواهد بود و می

ایفا خواهند کرد.

1ن المللبر نظام بی ایران یبازتاب انقالب اسالم. 3 2سید مهدي طاهري

چکیده :

. 1388دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین، مهر - » تحوالت جدید ایران و جهان « یکی از مقاالت برتر نخستین همایش بین المللی 1

العالمیه (ص) عضو هیئت علمی جامعه المصطفی 2

٦٢

در تـاریخ تحـوالت سیاسـی اجتمـاعی ینقطـه عطفـ ، بزرگ قرن بیسـتم به عنوان یکی از رخدادهايانقالب اسالمی ایران انقالب در شرایطی به وقـوع پیوسـت کـه کمتـر این . دنیاي معاصر محسوب گشته که تغییرات زیادي را به همراه داشته است

ي ناشـی از وضـعیت جهـانی در دوران دو قطبـی و برآوردهـا ؛ بـدان خـاطر کـه نمود در شرایط انقالبی تصور می ن راآکسی گردد. در نهایت به ثبات نسبی ختم می در ایران 1980تحوالت دهه بود کهآن بیانگر حمایت غرب از نظام حاکم بر ایران،

گرفتـه و بـدلیل افکـار آرمـان گرایانـه و قـرار و شرق غرب با قابلتاسالم سیاسی در ،اسالمی ایران انقالبپس از پیروزي بین قدرتهاي فشارهاي شدید طرح ارزشهاي جدید در عرصه بین الملل، منافع غالب کشورها را نیز به خظر انداخت . با وجود

از جمله عرصـه هـاي -عرصه هاي مختلف در نقالب اسالمی ایران همچنان و سایر دولتها در مقابله با این انقالب، اما ا الملل .تاثیرگذار بوده و تحوالتی را در نظام بین الملل ایجاد نموده است -فکري، فرهنگی، سیاست و قدرت

در صـدد بررسـی ، »ل انقالب و روابط بـین الملـ « در بحث » فرد هالیدي « نگارنده در این مقاله با استفاده از الگوي نظري این موضوع می باشد که انقالب اسالمی ایران چه تاثیري بر نظام بین الملل داشته و دولت هـا بـا توجـه مالحظـات و الزامـات

حاکم بر نظام بین الملل چه مواجهه اي این انقالب داشتند؟

ولت ها. کلید واژگان : انقالب اسالمی ایران، نظام بین الملل، قدرتهاي بزرگ، سایر د

اي را شـاهد کننـده خیـره جهان در قرن بیستم، تحوالت گسترده و وقایع متنوع، متضاد، تأثیرگذار و در عین حـال مقدمه : . مـی باشـد تحـوالت ایـن بخش قابـل تـوجهی از ،ها انقالب و هاي جهانی هاي میان جوامع، جنگ تعارضات و درگیريکه بود

گسـتره دیگر از آنهـا برخی در مقابل و گذارده جاي دامنه اثر محدودي از خود به ا،تمامی اهمیت آنهرخدادها با برخی از اینو از جمله آنها انقالب اسالمی ایـران مـی باشـد کـه در الملل را تحت تأثیر قرار دادند و فرآیندهاي نظام بین کالنی از ساختارها

مهمتـرین از اندیشـمندان، از بسـیاري تعبیـر بـه اسـالمی انقـالب اسـت و بـوده تأثیرگذارتغییر وضعیت موجود نظام بین الملل

٦٣

فروپاشـی اتحـاد و همچنـین شکل گیري این انقالب« رفته و شمار به بیستم قرن دوم نیمه در دنیا اجتماعی سیاسی تحوالت والملل بر جاي گـذارده بین وراي مرزها و نظام آوري در از جمله حوادثی است که تأثیر فوق العاده و شگفت ،جماهیر شوروي

) . 17 :1385 محمدي» . (داده است الملل را به شکل عمیقی تحت تأثیر قرار نظام بین عناصر درونی ناشی از آنها،تحوالت

انقالب یکى از موضوعهاى کالسیک اندیشه اجتماعى بشر است و با این که مفهـومى انقالب و نظام بین الملل :اول : مفهوم انقالب نیز مانند ؛ بدان خاطر که فکر سیاسى مدرن به شمار مى رود، در عین حال مبهم ترین مفهوم نیز هستدر ت کلیدى

علـوم يهـا سـایر پدیـده . لذا همانند سایر مفاهیم علوم اجتماعی در طول زمان متحول شده و معانی متفاوتی را در برگرفته است د . ان به اجماع نرسیده اجع به مفهوم انقالبر به لحاظ مفهومی هنوز ، اجتماعی و سیاسی

»Revolver «و ریشه » Revolutio-on«است که ماخوذ از کلمه » Revolution« معادل کلمه در لغت واژه انقالب ر در . این واژه ابتدا از اصطالحات اخترشناسی بود که بتدریج در علوم طبیعی اهمیـت یافتـه و سـپس بـراي نخسـتین بـا می باشد

) در اصطالح بـراي مفهـوم 111 – 112: 1382علی بابایی( سده هفدهم، به صورت یکی از اصطالحات سیاسی بکار گرفته شد.پدیده انقالب در فرهنگ مصطلح سیاسی، با همه اختالف نظرهـایی کـه انقالب تعاریف متعددي بیان شده است. اما با این حال

اي است که آنرا از دیگر تحوالت جامعه و تغییرات اجتمـاعی ، داراي ویژگیهاي عمدهدارد در مورد تعریف کامل از آن وجود. این پدیده و پدیده هاى مشـابه، موجـب اغتشـاش فکـرى و نظـرى در تبیـین انقـالب مـى شـود جدا کرده و قصور در تمیز بین

رشد براي حل تضاد موجود در جامعـه و دگرگونی، اقدام دسته جمعی نیروهاي مولد رو به « به فارسیلغت انقالب در فرهنگ انقـالب از ) .148: 1375 صـدري افشـار اطالق می گـردد . ( » سرکوب و فروپاشی حاکمیت نیروهاي نیروهاي پاسدار نظم کهنه

به حرکت مردمی گفته می شود که نظام سیاسی یک کشور را از میان بر می دارد و نظـام جدیـدي را جـایگزین «لحاظ سیاسی » سـاموئل هـانتینگتون « همچنـین در ایـن راسـتا )191: 1372طلـوعی ( ». د که معموال همراه بـا خشـونت اسـت آن می کن

)Hantington Samuelسـریع، اساسـى و خشـونت یک تحول داخلـى « انقالب را به عنوان نیز ) یکى از نویسندگان معاصرسـاختارهاى اجتمـاعى، رهبـرى و فعالیتهـا و سیاسـتهاى هـاى سیاسـى، آمیز در ارزشها و اسطوره هاى حاکم بر جامعه و در نهاد

دیگر انواع بى ثباتى سیاسى نظیر کودتا، شورشها و طغیانهاى اجتمـاعى و جنگهـاى اسـتقالل آنرا ازمی کند که تعریف » دولت )385: 1375 هانتینگتون( .متمایز مى سازد طلب

ري، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی مداخله دارد و بنابراین، در وقوع انقالبها ، مجموعه تحوالت و شرایط فکبا توجه به موقعیت و تحوالت کشورها، مسیرهاي متفاوتی در رسیدن به این عوامل وجود دارد و به طور کلـی سـرنگونی

نظامهاي سیاسی بر اثر انقالب، به چند شکل ممکن است صورت گیرد :

٦٤

اکثریت مردم ، که ممکن است شکل خشونت آمیز به خود بگیـرد و سـبب انتقـال الف : اعتصاب ، اعتراض و جنبش )110 : 1383ثقفی (قدرت به دیگران شود : مانند انقالب اکتبر در روسیه .

را سـرنگون کننـد : دولـت حـاکم رهبران و هواداران انقالب ناچار شوند که مدتها به مبارزه مسـلحانه بپردازنـد ب : )110 : 1383ثقفی (ا نمونه اي از این روش انقالبی بود. انقالب کوب

پیوندد که به آنهـا ج : گاهی انقالبها به منظور برچیده شدن نظام سیاسی پیشین و ایجاد نظام سیاسی جدید به وقوع می )113: 1382علی بابایی(انقالب سیاسی می گویند : مانند انقالب فرانسه.

به غیر از تغییر در نظام سیاسی، تغییراتی نیز در نظام اجتماعی بوجود می آورد: بـه عنـوان د :دسته اي دیگر از انقالبهاهـاي مهمـی در نظـام در روسیه به غیر از آنکه رژیم پادشـاهی تزارهـا را برانـداخت ، دگرگـونی 1917نمونه انقالب سال

یز نمونه اي بود که در آن تالش شده بـود ن 1966اجتماعی آن کشور پدید آورد . همچنین انقالب فرهنگی چین در سال )210: 1383 ماتیل (».تا کشور چین به یک دگرگونی بنیادي و فرهنگی برسد

مـورد بررسـی قـراردهیم، تعریـف و معنـاي آن تـا انـدازه زیـادي اگر بخواهیم مفهوم انقالب را در عرصه روابط بین الملـل مفهوم را از آن اتخاذ نموده ایم . لذا اگر مفهوم دولت، قـدرت، نظـام و سیسـتم را در بستگی به عرصه اي خواهد داشت که این

بعد سیاسی مد نظر قرار می دهیم، مفهوم انقالب نیز در چنین حیطه اي معنـا پیـدا خواهـد کـرد . بنـابر ایـن در اینجـا انقـالب در انقالب بـه عنـوان یـک رویـداد « ناي این چارچوب، چارچوب انقالبات اجتماعی و سیاسی مد نظر قرار خواهد گرفت که بر مب

)29: 1378هالیدي (» . خاص ، پدیده نادر و نقطه عطفی در شکل گیري دنیاي جدید در نظر گرفته می شودین انقالب ها با نظام بین الملل در ارتباط بوده؛ بدان خاطر که انقالب ها هم در علل و هم در پیامدهاي خـود، رویـدادهایی بـ

نگاهی به ماهیت انقالبها نشان می دهد که اساسا انقالبها در چالش و تعـارض بـا قـدرت هژمـون در سـطح الملل به شمار رفته و هـاي ملی و بین المللی صورت می گیرند و این امر در مورد انقالبهاي بزرگ بیشتر تقویت می شود؛ زیرا جنبه تعـارض انقـالب

)Fred haliday(» فـرد هالیـدي « در این خصـوص بین المللی، در حد باالیی قرار دارد.بزرگ نسبت به نظم هژمونیک نظام بر این عقیده است که بین انقالب ها با نظام بین الملل حداقل چهار زمینه وجود دارند که عبارتند از:

روز وقوع انقالب ها تاثیر می گذارند . الف ) علل انقالب ها : به این معنی که تا چه اندازه فاکتورها و عوامل بین المللی در بب ) سیاست خارجی : یعنی بررسی این امر که حکومت هاي انقالبی در هدایت و ادراه روابط خارجی خود چگونـه عمـل مـی

کنند . ج ) عکس العمل ها : بدین معنی که مشخص گردد که جواب ها و عکس العمل هاي سـایر دولـت هـا در واکـنش بـه بازتـاب

ب و سیاست هاي دولت انقالبی چگونه خواهد بود . انقال

٦٥

د ) شکل گیري : بررسی این امر که در دراز مدت چگونه فاکتورهاي بین المللی و الزامات سیستم در نظام بین الملل، بـه ایجـاد ري هـاي تحوالتی در درون حکومت هاي انقالبی منجر مـی گردنـد و تغییـر و تحـوالتی را در رفتارهـاي سیاسـی و جهـت گیـ

)36 – 35: 1378(هالیدي اجتماعی و اقتصادي آنها ایجاد می کنند. 2خاطر نشان می گردد که در این مقاله با علل انقالبها و شکل گیري آن در عرصه بین الملل کاري نداریم؛ بلکه با تکیـه بـر

ژیم هاي انقالبـی، درصـدد بررسـی بازتـاب موضوع سیاست خارجی دولت انقالبی و عکس العمل هاي سایرین در مواجهه با ر انقالب اسالمی ایران بر نظام بین الملل می باشیم .

انقالب از دیدگاه واقع گرایان در عرصه بین الملل، بر اساس تغییر در روشها و مدلهاي سیاست خـارجی و تغییـر در اولویـت گر، واقع گرایان انقالب را پدیده اي مـی داننـد کـه رفتارهـا و هاي یک حکومت، قابل بررسی و مطالعه می باشد . به عبارت دی

بینش هاي یک حکومت را در سیاست خارجی تغییر می دهد و در سیستم بین المللی ناهمگونی ایجاد می کنـد . در ایـن راسـتا مرزهاي بین کشـورها نیز معتقدند که انقالب ها همانند یک ویروس می تواند از) Rosenau(»روزنو « رفتارگرایانی همچون

عبور کرده و سایر سرزمین ها را آلوده نماید. لذا چنین رفتار ناهمگونی را باید هر چه سـریع تـر اصـالح نمـود و یـا بـه عبـارتی، )32: 1378هالیدي ( حکومت ناآرام انقالب را باید به طریقی رام و همگون کرد .

یم هاي انقالبی به نوبه خود عرصه وسیع و متمایزي را تشکیل مـی دهـد؛ سیاست خارجی رژ سیاست خارجی رژیم انقالبی : بدان خاطر که رژیم انقالبی نه تنها روشها و متدهایش با سایر رژیم ها متفاوت است؛ بلکه اهداف خاص و متمایزي را نسبت بـه

د گسـترش انقـالب در سـایر کشـورها این رژیـم هـا در صـد )38 – 37: 1378(هالیدي سایر رژیم ها، دنبال و تعقیب می کنند .برآمده و اقداماتی را در این جهت به عمل می آورند و هدف خود را بـر روي تغییـر سـاختارهاي سیاسـی و اجتمـاعی در سـایر کشورها متمرکز می کنند و بخش عمده اي از سیاست خارجی خود را بر این اساس تنظیم و اجرا می کنند . آنها نـه تنهـا چنـین

نیـز فراتـر رفتـه و را حق خویش قلمداد می کنند؛ بلکه وجود عناصر ایدئولوژیک انقالب باعث مـی گـردد تـا از ایـن امري را )38: 1378وظیفه خود می دانند که سیاست خارجی خود را در راه تحقق چنین اهدافی به پیش ببرند. (هالیدي

در عرصه بین الملل قدرتهاي طرفدار وضع موجود رژیم انقالبی :عکس العمل سایر کشورها در قبال بازتاب و سیاست هاي بالفاصله در صدد برخواهند آمد تا از گسترش انقالب جلوگیري به عمل آورده و در صورت امکان حتی رژیـم انقالبـی را نیـز

للی حاصل خواهند شد کـه بسـیار سرنگون نمایند . در این راستا دو نکته بسیار مهم از تقابل انقالب فراملی و ضد انقالب بین الم : حائز اهمیت می باشند و ما را به ماهیت اساسی نظام بین المللی بیش از پیش آشنا می سازند

)Raymond aron(»ریمـون آرون « و )Richard Roozcrans(» ریچـارد روزکـرانس « اولین نکته که ابتدا توسط مورد بسط و توضیح بیشتر قـرار گرفتـه اسـت، ایـن )Stanly Hoffmann(» ن استانلی هافم« مطرح گردیده و سپس بوسیله

است که نظام بین المللی همواره تالش به عمل می آورد تا نوعی همگونی را ایجاد و حاکم نماید . این تالشها در جهـت ایجـاد

٦٦

اسـی آنهـا صـورت مـی گیـرد. سی –و گسترش همگونی در نظام روابط بین دولت هـا، بلکـه حتـی در درون سیسـتم اجتمـاعی هنگامی که از تقابل علیه یک رژیم انقالبی با ایده ها و افکار انقالبی صحبت می کنیم به این معنی نیست که یک رژیم انقالبـی حتما باید تهدیداتی جدي را بر علیه امنیت بین المللی ایجاد کرده باشد تا مالحظات امنیتـی، دولتهـاي موجـود در سیسـتم را بـر

بدون اینکه تهدیـدي جـدي علیـه موجودیـت نظـام –یه آن بسیج کند؛ بلکه حتی صرف ایجاد ناهمگونی در نظام بین المللی علمی تواند به بروز ضد انقالبی گري در مقیاس بین المللی منجر گردد تا عضو ناهمگون به نوعی مجددا با سیسـتم -ایجاد گردد

)40 – 39: 1378همگون شود . (هالیدي دومین نکته مهم در این خصوص این است که تجارب تاریخی نشان می دهنـد علـی رغـم وجـود انقالبهـایی بـا ایـده هـا و

کشوري به هیچ وجه از بین نرفتـه اقدامات بین المللی و نیز علی رغم وجود ضد انقالب بین المللی در مقابل آنها، نظام حکومتیده است و همچنین ضد انقالب نیز در دسترسی به اهداف خود غالبا نـاموفق بـوده اسـت . و در عملکرد آن اخاللی ایجاد نگردی

)41 – 40: 1378هالیدي (نتیجه اي که از این بررسی می توان گرفت این است که تا زمانی که بین نظام رژیم انقالبـی و سیسـتم بـین المللـی همگـونی

به نظام موجود حـاکم بـر جامعـه بـین المللـی متعهـد نگـردد، منازعـه بـین آن و سـایر ایجاد نشود و تا هنگامی که رژیم انقالبی )42: 1378هالیدي حکومت هاي غیر انقالبی ادامه خواهد داشت .(

حال پس از مرور اجمالی به مباحـث مقـدماتی و چـارچوب نظـري، در ادامـه در صـددیم تـا چگـونگی بـه چـالش کشـیدن ن الملل توسط انقالب اسالمی ایران و نحوه مواجهه آنها جهت همگونی این انقالب با نظام بـین الملـل وضعیت حاکم بر نظام بی

را مورد بررسی قرار دهیم . -اعم از کودتا، جنگ، مذاکره و ... -

سیاستهاي نظام سیاسی برآمده از انقالب اسالمی ایران : ب )

اي کـامال آرام و ، جزیـره در وضعیت نظـام بـین الملـل ت که حکومت پهلوي دوم انقالب اسالمی در شرایطی به وقوع پیوس اکثـر برآوردهـا از ؛ بـدان خـاطر کـه نمود شرایط انقالبی تصور می کمتر کسی ایران را درو شد محسوب می در خاورمیانه امن

رفـت کـه چنـین شرایطی هرگز احتمال نمـی با وجود چنین . لذا شد به ثبات نسبی ختم می توان نظام موجود در ایران در نهایتبه آسانی و در مدت کوتاهی در مقابـل ،پشتیبانی هر دو را همراه داشت و بودهالملل که در تعامل با هر دو قطب نظام بینی دولت

هر گونه ورمرداد ، تص 28مریکا در ایران پس از کودتاي آحضور فعال انگلیس و عالوه بر آنکه . زانو درآید جریان انقالب به .ساخت س مواجه می انقالب را براي حاکم شدن جریانات ضد غربی با یأ

هـاى حـامى قـدرت منـافع و تعارض با نظام بین الملل ها و هنجارهایى را در ارزشبا پیروزي انقالب اسالمی ایران، انقالبیون مراه داشـته اسـت و عمـده تـرین آنهـا عبارتنـد از : چالش هایی را در عرصه بین الملل به هکه ندمطرح کرد حفظ وضع موجود

٦٧

هـاى ملـت ، عدالت، حق تعیین سرنوشت، همبستگى و اتحاد مستضعفان، بیدارى مسلمانان، حقانیـت از قدرتهاي بزرگ استقالل طلبـى، قـدرت وضعیت حاکم موجود در نظام بین الملل که مهـم تـرین شاخصـه هـاي آن شـامل طلبى، مبارزه علیه محروم، حق

)164: 1380سـتوده و ... مـی باشـد . ( غارتگرى، زور گویى، انحصارطلبى، پایگاه خارجی، تجاوز، امپریالیسم، استعمار، جهالتافکار ي فوق به هنجار در نظام بین الملل، ها ارزش با تبدیل د تا تالش کر سیاست خارجىجمهوري اسالمی ایران در عرصه

اده و لذا انقالبیون با اتخاذ سیاست صدور انقالب، به گسـترش عمومى ملل محروم و مستضعف جهان سوم را تحت تأثیر قرار داهدافی همچـون این انقالب، ولبا توجه به ایدئولوژي جهان شم و صدور الگوي انقالب ایران در سراسر جهان مبادرت نموده و

خـود قـرار در راس برنامه هاي مبارزه با ناسیونالیسم و برقراري اتحاد جهان اسالم در برابر غرب را ، احیاي هویت واحد اسالمینی در جامعه جهـا را تحوالت عمیقیمحسوب شده و از این رو انقالب ایران تهدیدي براي نظام جهانی و منافع ابرقدرتها . ندداد

به همراه داشت که در ادامه در صددیم تا به مهم ترین تاثیرات آن اشاره اي داشته باشیم . و نظام بین الملل

بعد از ظهور و غلبه نهضت رنسانس در اروپـا کـه نقطـه از لحاظ تاریخی : احیاي اسالم بعنوان یک مکتب جامع و جهانی. 1 ابعاد مختلف نظامی، اقتصـادي، سیاسـی در غرب حالتی تهاجمی به خود گرفت و مهمی در تاریخ تمدن غرب شمرده می شود،

ل را در دنیا جوامع دیگر به ویژه جهان اسالم را که در دوران قبـل از رنسـانس از در اثر این سلطه، و می زد و فرهنگی حرف او . کرده و امیدي هم به تغییر شرایط نمی رفت تمدن عظیم و شکوفاي اسالمی برخوردار بودند، به انفعال و تبعیت از خود وادار

مارکسیسـم در و دو ایـدئولوژي لیبرالیسـم این وضعیت تا چند دهه قبل نیز ادامه داشته و در نیمـه دوم قـرن بیسـتم، بـا برتـري ر به یکـی ناگزی، براي تامین منافع خود پذیر نظام دو قطبی، اکثر کشورها خصوصا کشورهاي کوچک و آسیب مستحکم سیستم

در سایه حضور و پشتیبانی یکی از را تنها المللی اي و بین منطقه در سطوح ملی، یتحول و هر تغییرحتی و هاز این دو قطب پیوست و هیچ کشـوري خـارج از ایـن محـدوده وجهه قانونمند به خود گرفته بود این وضعیت و تقریبا می دانستند این دو قطب محقق

هـاي غـرب و در سیاسـت ؛ بـدان خـاطر کـه ایران نیز در دوران قبل انقالب از این وضعیت مستثنی نبـود امکان فعالیت نداشت ودر تقابـل لیبرالیسـم بـا لتیـک ایـن منطقـه وژئوپ بـدلیل اهمیـت مریکا در منطقه خاورمیانـه و همچنـین خلـیج فـارس آرأس آنها همسـایگی بـا و داده بـود در شرایطی استثنایی قرار ،به فرد ایران را به عنوان کشوري با موقعیت استراتژیک منحصر ،مارکسیسم

هـاي هـا و گـرایش اي و همچنین سیاست قدرت منطقه هاي یک چون اتحاد جماهیر شوروي و برخورداري از پتانسیلهمقدرتی و بدل کـرده بـود م مسیمقابله با ایدئولوژي مارکسمریکا در آ هاي مناسب براي اعمال سیاست اي گرایانه، ایران را به گزینه غرب

از منطقـه قیمـت اهدافی همچون مقابله با نفوذ کمونیسم، تضمین تداوم صدور نفت ارزان مریکا عالوه بر پیگیريدر این راستا آگـاه اي به عنـوان تکیـه هاي منطقه دولت انتخاب برخی ازبا کار و متحدین غرب در منطقه، هاي محافظه همچنین دفاع از رژیم و

در مقابلـه بـا شریک استراتژیک ، در پی یافتندر منطقه و تأمین منافع غـرب هاي خود در راستاي ایجاد توازن قوا استاصلی سی

٦٨

و تا حدود زیادي توانست با همکاري ایران و برخی کشورهاي منطقه از جملـه عربسـتان سـعودي بـه اهـداف بودافکار مخالف خود دست یابد .

انقالب بـا احیـاي تفکـر اسـالمی، می ایران، تمام سیاست هاي آمریکا نقش بر آب شد؛ بدان خاطر که با پیروزي انقالب اسال مختلف اجتماعی برجسته ساخته و عنصر هویت اسالمی را بـه عنـوان واقعیتـی پذیرفتـه هاي نقش اسالم و مسلمانان را در عرصه

سالمی ایران، انقالبی به نام دین می باشد، در اینصـورت اگـر در از آنجایی که انقالب ا . هویت غربی قرار داد تقابل با شده دردوران رنسانس، غرب دین را از صحنه اجتماعی بیرون کرد، در مقابل انقالب اسالمی ایران نیـز دیـن را بـه صـحنه اجتمـاع بـاز

در تـاریخ معاصـر را حاصـل تـالش احیـاگـري و بیـداري جهـان اسالماگر ما شروع و در این راستا باید متذکر شویم که گرداند بدانیم، باید خـاطر نداي بازگشت به اسالم و تقـابـل با فرهنگ غرب با » سیـدجمـال الـدیـن اسـدآبادي« اندیشمندانی همچـون

، تالشهاي فکري و اصالحی آنها را جامه عمل پوشانید . پیروزي انقالبنشان کرد که غـرب کـامال غیـر منتظـره هاي سنتی و بومی، براي جهان بر مبناي فرهنگ دینی، ارزش اهداف ایدئولوژیک انقالب اسالمی

الملـل خـو گرفتـه بودنـد، بـه هـیچ وجـه بـین در نظـام …هایی نظیر لیبرالیسم، سوسیالیسـم و بود و کشورهایی که با ایدئولوژير که در نیمه دوم دنیاي مـدرن قـرن بیسـتم، ایـن اسالم براي آنها قابل هضم نبود؛ بدان خاط رویکرد دینی یا احیاي سنت سیاسی

اعتقاد و باور اساسی حاکم بود که تشکیل و تداوم حکومت بر پایه معیارهاي دینـی و اسـالمی امکـان نداشـته و لـذا کشـورهاي ران جهـان اسالمی راهی جز الگو گرفتن از نظامهاي سکوالر غرب ندارند . این باور حتی در ذهن بسیاري از سران سیاسی و رهب

بـوده و اسالم نمی تواند نیازمندي هاي جامعۀ مدرن و پیشـرفتۀ امـروز را پاسـخگو اسالم نیز حاکم شده بود که در دنیاي معاصر لذا امکان برپایی یک نظام سیاسی بر پایه ارزشهاي اسالمی وجود ندارد .

دولت بـر پایـه اسـالم کـه بـا تعهـد و یک اسالم و تشکیل زنده کردن نقش اسالم در دنیا، به ویژه در جهانانقالب اسالمی با و ایـن گرایان را باطل کـرد به طور عملى ادعاهاى غرب و غرب، پایبندى به ارزشهاى اسالمى به نیازهاى عصر کنونى پاسخ داد

کـه آنهـا معتقـد ؛ بدان خاطردانستند تالش براى تشکیل حکومت اسالمى در عصر کنونى را بى فایده مىدر حالی بود که غرب اما امروزه توان اداره کـردن ،یعنى چهارده قرن پیش فقط روش حکومتى خوبى بوده است ،اسالم در بهترین شرایط خودبودند

عرفـان ( . تواند به نیازهاى این عصر و تحوالت اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و نظامى آن پاسخگو باشـد حکومت را ندارد و نمى:30/3/87(

که مسئله بازگشت به اسـالم تنهـا به همگان ثابت کرد « هوري اسالمی ایران با تالش نظري و عملی در تقابل با این ایده، جم لـذا در ایـن راسـتا انقالبیـون بـا گسـترش ) 518 :1385 محمدي . (» تواند واقعیت داشته باشد بلکه می ؛یک خیال و نظر نبوده

ادیان بویژه دین اسالم، با گذشت زمان و توسعه مدرنیزاسیون نه تنها به پایان راه خود نرسـیده که دند نشان دا« آرمانهاي اسالمی )27 :1385 محمدي. ( »می باشندبعنوان مهم ترین راه نجات بشریت از ظلم و بیدادگري مطرح هنوزاند؛ بلکه

٦٩

رشـد سـریع تفکـرات الحـادي، خـدا در دنیایی که با ،راییگ دین و دین ءرویکرد به معنویت، احیاانقالب اسالمی با پیروزي نه تنهـا توانسـت گفتمـان ،حاکم بود سیاسی سکوالر -هاي جهان به نظام فکري انسان محوري وگرایش برخی کشور ،گریزي

اوت از ادوار بلکه شـرایط جدیـدي را بـه وجـود آورد کـه حـاکی از ورود جهـان بـه دوره اي متفـ دینی در ایران را تغییر دهد، ضـمن در واقـع انقـالب اسـالمی در دنیـاي مملـو از مکاتـب مـادي، . هاي ممتاز دینی ومعنوي اسـت گذشته وعصري با ویژگی

بـه آغـوش اسـالم بـاز مسلمانان را نیز سایر ادیان، اعتقادات دینی و مذهبی به روي مردم ،گشودن دریچه اي از قدرت معنویات را فراهم آورد .ت چالش سایر مکاتب که این امر موجبا گرداند

عزت و شخصـیت و احساس هدر جهان هویتى تازه یافت ، مسلماناندر ایران المسمبتنی بر اسیاسی با استقرار نظامبدین ترتیب اسـتعمارى و اسـتکبارى بـراى تحقیـر کوششى که در طول دهها سـال از سـوى قـدرتهاى و در نتیجه اسالمى در آنان دمیده شد

و حتـی گذاشـت گـذارده و روبه رشد و گسترشگرایش به اسالم تمام عالمو در ه مسلمانان به کار رفته بود، نقش بر آب گشت نجا پیش رفتند که در صدد تشکیل حکومت اسالمی در کشورهاي خود برآمدند.بداتا اسالم گرایان در برخی از کشورها

پیروزي انقالب اسالمی ایـران بـه رهبـري امـام سیاسی به عنوان گفتمان جایگزین :. نفی گفتمان هاي غربی با طرح اسالم 2 تعبیر می شـد، بسـان مـوجی خروشـان در برابـر » عصر پایان ایدئولوژي « خمینی (ره) در دهه هاي پایانی قرن بیستم که از آن به

توانسـت معـادالت موجـود در اه جدیـدي شـده اندیشه ها و نظریات مارکسیستی و لیبرالیستی حاکم شرق و غرب، طالیـه دار ر . شکل گیري وضعیت جدید در نظام دو قطبی، موجب شدتا قدرتهاي جهانی که تابـه حـال در سازدنظام بین الملل را دگرگون

قبـل از تـا نزاع لیبرالیسم و مارکسیسم در دو جبهه مقابل هم قرار گرفتند، با تهدیـد جدیـدي مواجـه شـوند . از آن جهـت کـه هاي ناسیونالیسـتی و حرکتترس از اسالم و کشورهاي مسلمان، بیشترین دغدغه غرب در جهان پیروزي انقالب اسالمی ایران،

که غالبا تحت تاثیر ایدئولوژي رقیب قرار می گرفتند، لذا آنهـا از تهدیـدي همچـون حرکـت هـاي ی روشنفکري بودیها جنبشبراي سـرنگونی یـک رژیـم لطبع در آن دوره زمانی، باور همگان بر آن بود که ) و با89: 1382جرجیساسالمی رنج نمی بردند(

دارند؛ اما بر خالف تفکـر حـاکم بـر ایـن دوره، اسـالم اسلحه انقالبیون نیاز به باشد، یا ایدئولوژي الزمنکه احساسات آبیش از در مقابل رژیمی کامال مسلح صـف آرایـی اي شیعی ، تنها با تکیه بر آرمانهبدون توسل به مبارزه مسلحانه گرایان شیعی در ایران

معیارهـاي جدیـدي مورد حمایت همه جانبه قـدرتهاي بـزرگ جهـانی، سلطه انقالب اسالمی علیهند و با غلبه ایدئولوژي کردمواجـه مشکل با راي حاکم بر جهان و مواجهه با معیارها سنجشامکان ، همچنینقدرتهاي ماديعالوه بر غلبه بر شد که مطرح

نمود؛ بدان خاطر که وقوع رخدادي همانند انقالب اسالمی با ماهیت دینی، باعث غافل گیري صاحب نظران ، دولتها و نخبگـان سیاسی شد که تا به حال تصور وقوع انقالبی با این ماهیت و ایدئولوژي در ذهن آنها خطور نکرده بود؛ بدان خاطر که حتـی در

،سوسیالیسم نظامی و یا مارکسیسم سـنتی ، ئولوژي هاي معاصر همچون ملی گرایی، لیبرالیسم غرباید جهان اسالم نیز بر خالف

٧٠

مسلمانان توان می داد تا در پرتـو آن،آزادي خـویش به را عرضه کرد که » اسالم انقالبی« ، یکنوعاین بار انقالب اسالمی ایران )21: 1376حنفی . (اري و نژاد پرستی ایستادگی کنندو در مقابل استعمار، صهیونیسم، سرمایه د دهرا به دست آور

گرچـه اسـالم سیاسـی در دهـه هـاي قبـل توسـط بسـیاري از گروههـا از جملـه اخـوان البته ذکر این نکته ضروري است که م سیاسی قادر در حال گسترش بود؛ ولی به عقیده اندیشمندان غربی و اسالمی، به استثناي ایران در هیچ کشوري، اسالالمسلمین

)2 : 1995 روره (؛نشد تا تغییر عمیق در صحنه سیاسی بوجود بیاورد و سایرین غیر از ایران از دسترسی بـه قـدرت ناکـام ماندنـد در سایر کشورها، در محیط هایی تهی از فرهنـگ و سیاسـت سـر بـرآورده و ، اسالم سیاسی 1960از اواخر دهه بدان خاطر که

ایـن و )44: 1383السید(در ایندوره به همراه نظام استبدادي رایج در جوامع، باعث ناکامی آنها گشترشد کرد و فرهنگ چپی توده هاي به حاشیه رانده شده و زیان دیـده از ،نهاد دینی سنتی در ایرانبا احیاء انقالب در ایران، برخالف آنهادر حالی بود که

)82: 1383السـید ( هبـري کـرده و در نهایـت نیـز بـه پیـروزي دسـت یافتنـد . جریان نوسازي و فساد نظام حکومتی را بسیج و رپتانسیل درونی اسالم شیعی و وجود عواملی در داخل این مذهب، امکان ارائه تفسیر مکتبی از آن را ممکن سـاخته و از همچنین

ارد مـی تـوان بـه وجـود مفـاهیمی از جمله این مو کهزمینه هاي هژمونیک شدن آن را آسان کرد ،طرفی وجود یکسري عناصرمانند امامت انسان صالح، تقیه، شهادت، غیبت، انتظار، منجی گرایی و ... در مذهب شیعه، جایگاه واالي علماء در ایران و نقـش

قـال انقالبیـون در انت باید متذکر شد کـه قابل توجه امام خمینی در مقام ایدئولوگ و معمار انقالب اسالمی اشاره کرد و همچنینزیر سؤال بردن وضع موجود، ارائه مجموعه جدید ارزش هـا و طـرح و آگاهی سیاسی براي صف آرایی، نقد ترتیبات اجتماعی

)301: بی تا عزتی( .ی داشتندموفقعملکرد کلی جامعه مطلوب، موفقیت در توجیه پیروان بر مبناي حقانیت و عقالنیت،

هاي جهان، با اتخاذ برنامه سیاسی خاص جهت تأسـیس نظـام برخاسـته از ین انقالبتر انقالب اسالمی ایران در ردیف بزرگ در ، الملـل سازي اصول اسالمی در تشکیل حکومت و همچنین نفی گفتمان هاي غربی حاکم بر سـاختار نظـام بـین اسالم و پیاده

ا از نظـر اخالقیـات در انحطـاط و پرتگـاه ر دانسـت؛ امـا آن برتر می عین حال که غرب را به لحاظ فنی و صنعتی بر جهان اسالمدانسته و نظام سیاسی حاکم بر جهان را که مبتنی بر جدایی دین از سیاسـت بـود، طـرد مـی کـرد و بـا پیـروزي انقـالب نابودي

شـد کـه براي اولین مرتبه در تاریخ مدرن، گفتمان اسالم سیاسی در حالی در دنیاي الئیسم و سکوالریسم مطرح« اسالمی عمال دین نه تنها از سیاست جدا و به گفته مارکس افیون ملتها تلقی می شد؛ بلکـه دوره آن نیـز گذشـته و آنـرا متعلـق بـه تـاریخ مـی

) حاکم شدن ایـن گفتمـان 510 - 509 :1385 محمدي» . (دانستند و معتقد بودند که دین چیزي براي ارائه به دنیاي مدرن ندارد سیاست بر مبناى اسالم اصیل را محقـق نمـوده حوزه نفوذ اندیشه غربی بود، در عمل پیوند دین و در کشوري همچون ایران که

و این موقعیت جدید، چالش دوران سیطره گفتمان غرب محور را به همراه داشت .

٧١

نظران سیاست بـاز گفتمان اسالم سیاسی، دریچه اي جدید به روي اندیشمندان و صاحب«بدین ترتیب با پیروزي این انقالب، محمـدي » . (کرد تا بدانند که نه تنها دین اسالم می تواند سیاسی باشد؛ بلکه حرفهاي جدیدي براي ارائـه بـه جهـان مـدرن دارد

بـا طـرح ابعـاد واقعـی خمینی امام« ، »احمد هوبر « به اعتراف برخی از اندیشمندان مسلمان همچون ) در این راستا 510 :1385و در پنـاه ایـن داده بسـط و کـرده ایجـاد مسـلمانان میـان در سیاسـی را تفکر و اندیشه و کرده سیاسی را انانمسلماسالم،

اسـالم، ؛ بلکـه نیسـت شخصـی عبادي مناسک و تشریفات سلسله یک تنها اسالم که اند دریافته اکنون مسلمانان تالش ها

اقتصـادي و فرهنگی و سیاسی مختلف هاي زمینه در تواند می که است تحرك پر و قوي منبع یک ،پیامبر سنت و قرآن

تعریـف ) از آنجایی که اسالم سیاسی هویت خود را در تعارض با فرهنگ حاکم بر غرب76: 1370هوبر( ».ایجادکند تحركاسالم، هاي سیاسی هاي مذهبی آن نبوده؛ بلکه ترس از ریشه کرده است، در حال حاضر هراس غرب از اسالم تنها ناشی از ریشه

غرب را به وحشت افکنده است و هراس و نگرانی اصلی ایاالت متحده از اسالم، ناشـی از دیـدگاه آمیـزش دیـن و سیاسـت در ) 28 :1382 جرجیساسالم است . (

مواجهه کشورها در قبال بازتاب انقالب اسالمی ایران : ج )از ، انقالبیـون انقالب اسالمی در نظام بـین الملـل دوقطبـی زي با پیرو : مسائل راهبردي قدرت هاي بزرگ و انقالب اسالمی .1

و قواعد بـازي و سـاختار آن ه به چالش کشید نظام بین المللی موجود را ،نه غربی –همان ابتدا با طرح شعار راهبردي نه شرقی کشـورها ،ام دوقطبی بر کـل جهـان نظاین در حالی بود که طی سالهاي قبل از انقالب اسالمی، با تسلط .ند را به رسمیت نشناخت

شده و قدرتهاي بزرگ با تسلط بر نظام بین الملل، کشـورها را بـه دوگـروه مقابـل هـم بسـیج کـرده و عمده تقسیم به دو بلوكدنـد . در ایـن وضـعیت کشورهاي کوچک تبدیل نمو جنگ بین قدرتهاي بزرگ را به طور ناعادالنه به جنگ نمایندگی توسط

قطـب سـوم تبـدیل بـه نتوانستند گاهولی هیچ ه بودند؛ چون غیرمتعهدها در درون نظام دوقطبی شکل گرفتهم هر چند جریاناتی . نظام دوقطبی را تغییر دهند با ایجاد چالش، یا آن کهشده و

دورات دار راه جدیدي شد کـه همزمـان تسـلط دو قـدرت بـزرگ را بـر مقـ طالیهنظام دو قطبی با در تقابل انقالب اسالمی شـوروي را تنهـا هاي استعماري آمریکا وه این نظام را نافی حقوق ملت ها معرفی کرد و گسستن زنجیرته و بشري محکوم ساخ

یـک از ابرقـدرت هـا را منطقـی و اصـولی نمـی ر نه تنها وابستگی بـه هـ بر اساس این سیاست، ایران . راه نجات ملت ها دانستاز بـین بـردن نظـام موجـود ، در عین حال با اتخاذ سیاست تهاجمی و فعـال، در راه م تعهدسیاست عد بلکه با حمایت از ست؛دان

در برابـر ایـن پدیـده نـو نیز علی رغم دشـمنی بـا یکـدیگر، و دو ابرقدرت رقیبکرد حاکم بر روابط بین الملل تالش و مبارزه نیـز در راسـتاي متعهـد مانـدن انقالب اسالمی و اختندو به رویارویی با انقالب اسالمی پرد هظهور تضادهاي خود را کنار گذاشت

با هزینه ها و محدویت هایی مواجه شد . بر اقدامات ایدئولوژیکی بر ضد قدرتهاي بزرگ،

٧٢

یا سـد )Containment » ( استراتژي مهار« بلوك غرب در راستاي در دوران دوقطبی با ایران : آمریکا. مواجهه 1. 1 زنجیره اي شامل ناتو، سنتو و سیتو در محدوده جغرافیایی اروپا تا آسیاي جنوب شـرقی هايپیمان از تعدادي، ينفوذ اتحاد شورو

در اطراف شوروي پدید آورده بود که ایران عضو حلقـه میـانی آن یعنـی سـنتو بـود و بلـوك شـرق نیـز پیمـان ورشـو را بـراي در ایـن موقعیـت یـران اونیست این پیمـان بـه وجـود آورده بـود. جلوگیري از نفوذ یا حمالت غرب علیه هر یک از اعضاي کم

هـاى مهـم نظـامى و پایگـاه بـه منظـور کنتـرل شـوروي آمریکا ؛ بدین خاطر کهنقش مهمى براى آمریکا و بلوك غرب داشتدلیل مخالفـت افکـار آمریکا به، پس از شکست آمریکا در ویتنام اینکه به عالوه راه اندازي کرده بود . در ایرانرا استراق سمع

عمومی اش توان مداخله نظامی علیه حرکتهاي انقالبی را در خـود نمـی دیـد و نیکسـون رئـیس جمهـور آمریکـا در اسـتراتژي و ستون نظامی ایران و ستون مالی عربستان مشهور شد، با توجه به موقعیـت اسـتراتژیک شامل جدیدي که به استراتژي دوستونی

ویژگیهاي شخصی محمدرضا شاه و اینکه ایران یک کشور عربی نبود و از مناقشه اعراب و اسرائیل - خاص ایران ژئوپولوتیکقرارداد فـروش میلیاردهـا دالر اسـلحه بـا ایـران را امضـا ،شاه ایران را ژاندارم خود در منطقه کرد و در مدتی اندك - دور بود

کمونیسـت ظفـار در عمـان را سـرکوب و از گسـترش ایـن حرکـت مریکـا شورشـیان آکرد. در این راسـتا، ایـران بـه نیابـت از بـدین ترتیـب ایـران تحـت تسـلط )271 :1382 ملکوتیـان (کمونیستی طرفدار مسکو در شبه جزیره عربسـتان جلـوگیري نمـود.

نقالبـی قرار داشته و با اقتدار نظامی حکومت پهلوي در سطح منطقـه و داخـل ایـران، کمتـر کسـی ایـران را در شـرایط ا آمریکانمود؛ بدان خاطر که اکثر برآوردها از توان نظام موجود در ایران، بیانگر ایـن بـود کـه بحرانهـاي داخلـی در ایـران در تصور می

. دولتمردان آمریکا نیز ضمن امید به ایران بعنوان جبهه اصلی در سیاست سد نفـوذ کمونیسـم، شود نهایت به ثبات نسبی ختم میب در ایران را نمی کردند وحتی بنابر آمارهاي سازمانهاي جاسوسی آمریکا، امکـان تحقـق انقـالب در هیچگاه فکر تحقق انقال

در یکـی از آشـوب زده تـرین نقـاط جزیـره ثبـات « ایـران را کارتر، یک سال قبل از پیروزى انقالب اسـالمى ایران منتفی بود . هیچ کشور دیگـرى « به رژیم دیکتاتورى شاه چنین بیان نمود: بتو عالقه خود را نس )437( کارتر بی تا : توصیف کرد »جهان

اى، که مورد ریزى مشترك، از ایران به ما نزدیک نیست . هیچ کشور دیگرى براى بررسى مشکالت منطقه در جهان براى برنامهتـر و مـن احترامـى عمیـق ترى از ایران بـا مـا نـدارد و هـیچ رهبـر دیگـرى نـزد عالقه هر دو طرف ما نیز هست، ارتباط نزدیک

) اطمینان آمریکا از عـدم تحقـق انقـالب در ایـران بـدان دلیـل بـود کـه 77: 1379 واعظى( .»تر از شاه ندارد اى دوستانه رابطه، تصور هر گونه انقـالب را بـراي حـاکم شـدن هـر نـوع 1332مرداد 28حضور فعال انگلیس و امریکا در ایران پس از کودتاي

ساخت؛ ولی در نهایت بر خالف تصور همگان، انقالبیون در برابر ژاندارم منطقه بـه پیـروزي س مواجه می ربی با یأجریان ضد غدر منطقه خاورمیانه بوجود آمد که از جمله آنهـا آمریکابا پیروزي انقالب اسالمی ایران، تغییرات مهمی در موقعیت رسیدند و

در ایران، بر هم خوردن معادالت سیاسـی آمریکاستراق سمع و فعالیت هاي جاسوسی از دست دادن پایگاه هاي نظامی، مراکز ا در دولتهاي وابسته می باشد . آمریکادر منطقه وایجاد جو عدم اعتماد به آمریکاتنظیم شده براي منطقه، بی اعتبار شدن

٧٣

تردید می نگریستند و نگرش تردید آمیز آنان بـه چنـد در این راستا ابتدا دولتمردان آمریکایی به انقالب ایران با دیده شک و . ملت ایران به رهبري امام خمینی ( ره ) با حرکت اجتماعی، ضـد اسـتبدادي و اسـتعماري خـود در 1علت بوده که عبارتند از :

شنگتن شده بـود . صدد برانداختن نزدیک ترین متحد آمریکا و غرب در خاورمیانه برآمدند و همین امر موجب نگرانی بسیار وا. هراس آمریکایی ها آن بود که انقالب ایران مانند جنگ سرد، از سیر مـذهبی اش خـارج شـده؛ شـکل کمونیسـتی بـه خـود 2

گیرد . در نتیجه منافع حیاتی آمریکا را براي حفظ شاهرگ انتقال انرژي از خلیج فارس به جهان غرب به خطر انـدازد . ایـاالت ید در برابر پیروزي انقالب اسالمی مقاومت کرده و با رژیم پهلوي همراهی نمـود . امـا رژیـم سـلطنتی بـا متحده بیش از آنچه با

سیر تحوالت بعدي و ایثار و استقامت ملت ایران سقوط کـرد و حکومـت انقالبـی و ضـد غربـی، در ایـران پایـه گـذاري شـد . )341: 1381ابوالفتح و قلی پور (

الملـل، تـأثیرات بـین حاکم در عرصـه با نظام در نتیجه ایجاد تقابل خروج ایران از اردوگاه غرب و وی پیروزي انقالب اسالم هـا و برخالف همیشه که آمریکا، شـوروى را در مقابـل خـود داشـت و همـه حرکـت . اي وارد نمود عمیقی بر معادالت منطقه

هـاى جدیـدى بـر ارزش جدیـد در منطقـه، معیـار مخـالف شد، حال با ظهور قدرت هایش، بر محور ضد روسى تنظیم مى پیمانطلبـى مبـارزه . از آنجایی کـه اى آمریکا قرار گرفت منطقه هاى ضد ایرانى سرلوحه اهداف جامعه آمریکا افزوده شد و حرکت

طلبـى لطهبـه سـ ترین تهدید نسبت سراسر جهان، بزرگ هاى مسلمان در هاى آن نزد توده انقالب اسالمى و گسترده شدن آرماندر برابر ایاالت متحده مشى تعیین شده از طرف شکست یا به سازش کشاندن انقالب اسالمى، خطد، لذا ش محسوب مى امریکا

انقالبیون بود .ابتداى تولد انقالب اسالمى از جانـب هـر دو حـزب سیاسـى حـاکم بـر استراتژى نابودى جمهورى اسالمى ایران که از همان بـراي جلـوگیري از گسـترش حرکتهـاي انقالبـی بـه مریکـا آدر ایـن شـرایط ه و لـذا به روز شدت یافتـ روز ،شدمریکا شروع آ

دسـت بـه و کشورهاي دیگر و حفظ منابع بین المللی خود، بهره گیري از راهبردها و روشهاي مختلفی را مورد توجـه قـرار داد هاي نظامی در کشورهاي منطقـه، حضـور در کشـورهاي حـوزه خلـیج توسعه پایگاهاقداماتی زد که مهم ترین آنها عبارتند از :

نا امن جلوه دادن منطقه، حمالت تبلیغاتی علیه ایران، ایجاد جو رعب وترس واحساس نـاامنی از ایـران فارس وافزایش نیروها باوان یـک الگـو در جهـان در دل حکام وسران کشور هاي نفتی حاشیه جنوبی خلیج فارس، جلوگیري از مطرح شدن ایران به عن

اسالم، ایجاد اختالف وتفرقه در منطقه با دامن زدن به تعارضات منطقه اي، قومی و دینی و ... .روابـط ایـران در ایران، با اشغال سفارت آمریکادر ابتداي انقالب گرچه این تقابل هنوز به صورت مخفی دنبال می شد؛ ولی

دولـت . لـذا در ایـن دوره گردیـد و شروع تخاصـم طـرفین دو کشوررسمی قطع روابط به منجر سرانجام شده وو آمریکا تیره بـه همـین دلیـل، آمریکـا از رژیمهـاى سـکوالر در ،دنـ سیاسـى را سـرکوب کن گرایـان کارتر به این نتیجه رسید که باید اسـالم

٧٤

، ایرانـی گرایـان کـه اسـالم اى را مبنـى بـر ایـن هو تبلیغات گسـترد پشتیبانی نموده مصر، تونس و ترکیه خاورمیانه مانند عربستان، . هایى که در اختیار داشت، به راه انداخت هستند، از طریق تمام رسانه گرا و ضد غرب خشونت

براي حفظ منافع خـود یـک نیـروي واکـنش که باقی مانده دوره ریاست جمهوري جیمی کارتر اعالم کردمدت مریکا در آ تجربـه ؛ ولـی از آنجـایی کـه دوباره آمریکا به مداخله مسـتقیم نظـامی بـود دنآور ین امر به معنی روي. ا سریع تشکیل می دهد

شکست ویتنام و پیامدهاي بسیار منفی داخلی و بین المللی پـس از آن بـه آمریکـا آموخـت کـه حملـه مسـتقیم بـه ایـران داراي ز شکست در حادثه طبس، دو طرح را در دسـتور کـار خـود لذا سیاستمداران آمریکایی پس ا، عواقب فاجعه آمیزي خواهد بود

قرار دادند : الف ) انجام یک کودتاي نظامی با هدف سرنگونی جمهوري اسالمی ایران با همکاري سران سـابق ارتـش، نیروهـاي سـاواك،

گروههاي ضد انقالب، متحدین آمریکا در منطقه و حمایت هاي مستقیم آمریکا در آن . )106 – 105: 1379 واعظى( طرح تجاوز نظامی گسترده از طریق یک کشور ثالث به ایران .ب ) سازماندهی

برنامه ترین اهداف آمریکا از مهم سرانجام آمریکا کودتا را در اولویت اول و طرح تجاوز نظامی را در اولویت دوم قرار داد . با تکیـه که انقالب ایران ه و تأمین منافع حیاتى خود بود؛ در حالىامنیت در منطق کنترل انقالب ایران، برقرارى ثبات وهاي فوق

. در برابـر گذاشت خود را در منطقه و بر نظام بین الملل بر جاى مى به سرعت آثار آمریکابه سیاست بیگانه ستیزي و مخالفت با کوتاهی نکرد و از انـواع و اقسـام تجربیـات نیز در بازگرداندن ایران به حلقه کشورهاي حافظ منافع خود از هیچ اقدامی آمریکا

علی رغم برنامه ریـزي حسـاب شـده » کودتاي نوژه « . در این راستا گذشته خود براي به شکست کشاندن انقالب استفاده کرد. در ادامه با ترغیـب و حمایـت گروههـاي مسـلح و در نطفه خفه شد و بدین ترتیب شکست دیگري در پرونده آمریکا ثبت شد

، حمله نظامی از طریق یک کشور ثالث علیه ایران بـه نظـر بسـیاري از آمریکایق تجزیه طلبی و حمله نظامی مستقیم از سوي تشودولتمردان آمریکا براي ایـن منظـور، صـدام ) 218 – 217 :1379 کدیورتحلیلگران، تیر خالصی به سوي انقالب اسالمی بود . (

حسین را بهترین گزینه دانستند .تبلیغـات ،از رژیمهـاى سـکوالر در خاورمیانـه عالوه بر همراهی عراق در تحمیل جنگ به ایران، همچنین با حمایـت مریکاآ

و هبه راه انداختـ ، گرا، ضد غرب و مایه خطر کشورهاي منطقه هستند گرایان در ایران، خشونت اى را مبنی بر اینکه اسالم گستردههـاي تاکیـد بـر خودآگـاهی تـوده ،بـه اسـالم انقالب اسالمی مبنی بر رجعـت سران اخوانکاران عرب، فر در این راستا محافظه

. هاي خود تلقی کردند مبارزه همه جانبه با استعمار و استثمار جهانی را تهدیدي براي حکومت و حتی مسلمان اسـرائیل خطـر جایگزین را یرانا خطر تا کرد سعیایاالت متحده ، منطقه کشورهاي با ایران رابطه تخریب راستاي در

در صـدد اسـت تـا تسلط بر منطقه با ایران کهبرآمد خلیج فارس حوزه در صدد القاى این نظر به کشورهاى . لذا کند منطقه در عربـی کشـورهاي کـه شد پیگیري نحوي به سیاست این خلیج فارس را به عنوان یک دریاى ایرانى در تصرف داشته باشد .

٧٥

عرب جنگ« یا و » عربی جبهه« واژه از ایران و عراق جنگ جاي به ایران، نفوذ سد براي آمریکا اماتاقد راستاي در

تجـاوز عـراق بـه ایـران، فرصـت الزم در همدلی بسیاري از سـران عـرب در در پى بدین ترتیب . کردند می استفاده » عجم ورا در منطقـه » پیمـان سـنتو « یستم امنیـت جمعـى بعنـوان جانشـین اختیار آمریکا قرار داده شد تا خواسته خود براى ایجاد یک س

کشـورهاي عربسـتان میـان وزیـران خارجـه » شـوراى همکـارى خلـیج فـارس « ،1981منظور در فوریـه به همین تحقق بخشد . ایـن ضوعمده ترین زمینه هاى همکارى کشورهاى عکه سعودى، عمان، کویت، قطر، بحرین و امارات در ریاض به وجود آمد

)118 :1380تهـامی ( ، مبادله اطالعات در موضوعات امنیتى، تشکیل شبکه دفاع هوایى و ایجاد نیروهاى واکنش سریع بود .شوراایـن شـورا مـى توانسـت بـه عنـوان ؛ بدان خـاطر کـه در واقع تشکیل این شورا اقدامى علیه انقالب ایران و با حمایت آمریکا بود

اسالم سیاسى رادیکال به کار گرفته شود . سدي در برابر قدرت ایران وبا ظهور پیروزي ایران در جنگ عراق و گسترش افکار انقالبی در سراسر جهان و ترس کشورها از سرایت افکار انقالبی بـه

ا بـه نیـروى واکـنش سـریع آمریکـ در این ارتباطپیدا کرده و آمریکاکشورهاي فوق گرایش بیشتري به کشورشان باعث شد تا همراه نیروهاى واکنش سریع شوراى همکارى خلیج فارس براى کنترل درگیرى هاى با ابعاد کوچکتر و سرکوبى جنـبش هـاى

شورا در طول جنگ عراق با ایران، کمـک هـاى فراوانـى را در اختیـار بغـداد قـرار این اعضاى و داخلى و منطقه اى فعال شدند . بی به سایر نقاط را بگیرنددادند تا بتواند جلوي گسترش افکار انقال

عربسـتان در و ؛ بدان خاطر که رقابت دیرینه ایرانترى داشت در این میان کشور عربستان نسبت به سایر کشورها نقش اساسى ، آمریکـا عرصه قدرت منطقه اي و همچنین تقابل طرفین در عرصه مذهبی باعـث شـد تـا پـس از خـروج ایـران از حـوزه نفـوذ

نظامى عربستان در دستور کار تقویت لذا ،شد هاى مهم سیاست خارجى آمریکا در خاورمیانه محسوب مى پایه ى ازیک عربستان . آمریکا قرار گرفت

و اسرائیل اهمیت روابط ایران و عرب را بیش از هر کس دیگري درك کرده و تصمیم آنهـا بـراي آمریکاطراحان استراتژي آنها از تمامی امکانات سیاسی، امنیتـی لذا و بودبسیار جدي یعربکشورهاي ایران و الب اسالمیانق جلوگیري از توسعه روابط

ایران نیز بـا تأکیـد البته در برابر آنها )85/ 7/ 19 : بشور( کردند.و فرهنگی خود براي عدم گسترش روابط ایران و عرب استفاده گرایـی مـذهبی درصـدد وحـدت ملتهـاي مسـلمان و تحقـق پـروژه بر وحدت شیعه و سنی، تقریب مذاهب اسالمی و نفی فرقـه

.برآمد در تقابل با دشمنان سازي امتایاالت متحده آمریکا درصدد ایجـاد یـک نظـم نـوین ،نظام دوقطبىو از بین رفتن شوروى سابق نظام کمونیستی با فروپاشى

نظام تک قطبی را مورد پـذیرش قـرار بین المللی شکل گیريبرخی از بازیگران در این میان جهانى به سرکردگى خود برآمد.با میزان قدرت خود گزینه هـاي دیگـري را دیگر از بازیگران متناسب اما برخی ؛دادند و یا حداقل در مقابل آن سکوت کردند

٧٦

نظام چنـد تـک بی یانظام دوقطبی مطرح ساختند که از جمله آنها می توان به ایده هایی چون نظام چندقط براي جانشین ساختن . قطبی اشاره کرد

فروپاشی بلوك شرق و اتحاد شوروي، آمریکا با این تصور که فروپاشی رقیب به معنی صـالبت و حقانیـت بلـوك غـرب با بـا گذشـت زمـان دو امـا است، براي ورود جهان به یک نظام جهانی تک قطبی یا سلسله مراتبی به رهبري خود، به تکاپو افتـاد؛

له، چشم انداز اهداف راهبردي جهانی آمریکا را تیره کرد؛ یکی مقاومت مراکز قدرت دیگر جهانی مانند اتحادیه اروپـایی، مسئو دیگـري ادامـه و شـدت یـافتن حرکتهـاي رهـایی و تالش آنها براي پیدایش یک نظام چنـدقطبی ... فدراسیون روسیه، چین و

کـه بازتـاب بـود رس و تهدیدات فزاینده علیه رژیم اسرائیل از جانب حرکتهـایی بخش در منطقه نفت خیز خاورمیانه و خلیج فا انقالب اسالمی در ایجاد آنها آشکار می باشد.

و لـذا بـا سابقش شوروى شده اسـت ایران جایگزین دشمن که دریافت آمریکاانقالب اسالمى، گسترش آرمانهايبا مشاهده در عرصه ایدئولوژي، جمهوري اسالمی ایران به عنوان مهمترین چـالش فـرا روي غـرب کنار رفتن قدرت رقیب دیرینه آمریکا

را بـه عنـوان عامـل تهدیـد نظـام از جملـه ایـران گرایـان خطر جنبشـهاى سیاسـى اسـالم تا دولت آمریکا سعى کردمطرح شد و انقالبـى را بـه عنـوان گرایـان الماش، اسـ . آمریکـا و متحـدان غربـى نمایـد دارى غربى، جـایگزین خطـر شـوروى سـابق سرمایهایـران اتهام آمریکا در کنار این اقدامات، با و همچنین د به تروریسم متهم کردن )Fundamentalist( »گرایان مسلمان اصول«

را راه فرآیند صلح اعراب ـ اسراییل، تالش کرد تا چهره ایـران به نقض حقوق بشر و مانع تراشی جمهوري اسالمی ایران بر سرکار و آشوبگر معرفی نموده و مانع از آن شود که پیام انقـالب و رسـالت آن در سـطح جهـان منتشـر در انظار بین المللی خراب

تحریم اقتصادي و تسلیحاتی را بـه منزلـه بخشـی از سیاسـت محـدود سـازي و از یکسو گردد . به عالوه ایاالت متحده، همواره بـراي محـدود سـازي و کنتـرل جمهـوري اسـالمی ایـران، و از سوي دیگر نیـز قرار داده کنترل جمهوري اسالمی ایران مد نظر

)464 :1380غضنفري( .می داد تحت فشار قرار همکاري این کشورها با ایرانو ... را بخاطر روسیه ، چین ی همچونکشور هایاسـرائیل، -مخالفت ایران با فرایند صلح اعراب در پاسخ به آمریکادولت ایاالت متحده هاي خصمانه، سیاستاین در تداوم

هدف تضعیف قدرت اقتصادى و مـالى ایـران و بـه زانـو درآوردن اقدامات قهرآمیزتري را در دستور کار خود قرار داد و لذا با )224 :1382جرجیس( . را در پیش گرفت» دوگانه ایران و عراق مهار «نظام نوپاى اسالمى، سیاست

انجـام کلینتـون دوران در ایران اسالمی انقالب مهار و کردن منزوي براي نیز دیگري همزمان اقدامات متحده ایاالت

بـا مخالفـت ایـران، از مرکـزي آسـیاي نفـت انتقال لوله خط احداث با مخالفت به توان می جمله آن از که است داده

ترکیـه، کشـور بـه ایـران سـهم واگذاري و بایجانآذر جمهوري نفت استخراج المللی بین کنسرسیوم در ایران مشارکت

ممانعـت براي اروپایی کشورهاي به فشار ایران، به جهانی بانک جمله از المللی بین مؤسسات وام اعطاي کردن محدود

٧٧

توسط 1995 دسامبر در ایران اسالمی جمهوري براندازي براي دالر میلیون20 مبلغ اختصاص ایران، در گذاري سرمایه از

. کرد اشاره … و آمریکا نمایندگان مجلس رئیس گینگریچ نیوتدر قانع کردن همتایان اروپایی، کشورهاي اروپـایی سیاسـت گفتگـوي انتقـادي را بـه عنـوان آمریکاعلی رغم سعی و تالش

طـع نکردنـد . در ادامـه ابزاري براي تعدیل رفتار ایران در مقابل سیاست انزواي ایران ترجیح داده و تجـارت خـود بـا ایـران را ق یى از هـر گونـه فعالیـت مـالى و اقتصـادى و آمریکانه تنها شرکتها و مؤسسات مقرر کرد که ،» داماتو «با تصویب طرح آمریکایى کـه در صـنایع آمریکابلکه به موجب آن، شرکتهاى غیر؛ ندوگذارى در توسعه و بازسازى صنایع نفتى ایران محروم ش سرمایه

مـازاد بـر تحـریم )153 – 152 :1381معبادي( گرفتند . قرار مى آمریکا، مشمول تحریمهاى می کردندگذارى مایهنفتى ایران سربه بهانه حمایت ایران از تروریسم و مخالفت با روند صلح تنها به تحریم تجـاري ایـران اکتفـا نکـرده و طـرح آمریکاهاي قبلی،

، متحـدان اروپـایی کـه شـرکت هایشـان در ایـران سـرمایه آمریکـا این طرح تحریم هاي فراگیر را تصویب کرد . در واکنش بهبـا گذاري کرده بودند، تهدید کردند که اگر کلینتون بر اساس این طـرح اقـدام کنـد، آنهـا نیـز مقابلـه بـه مثـل خواهنـد کـرد .

اند قـوانین خـود را بـر جهـان تحمیـل ایاالت متحده دیگر نمی تو« نخست وزیر فرانسه مبنی بر اینکه » لیونل ژوسپن « اظهارات گرفتند نادیده رااین تحریم ها » فرانسه توتال « شرکت جمله از اروپایی شرکتهاي از بسیاري )232 :1382جرجیس (،»کند

مجبور شد تا به تحریم یکجانبه علیه ایران مبادرت ورزد . آمریکاو بدین ترتیب و بازسـازي روابـط بهبود روابط ایران و اروپابه جهان، پیام صلح و آشتىدر ارسال با روي کار آمدن خاتمی و اقدامات وي

آمریکـا در ایران، امیـد اسالمى کنفرانس سران کشورهاىایران با همسایگان عرب مانند عربستان صعودي و همچنین برگزاري در اجـالس سـران -کشـور 55 -امات بلند پایـه در انزواي ایران به سردي گرائید؛ بدان خاطر که حضور بی سابقه رهبران و مق

در منزوي ساختن ایران را زیر سئوال برد . بدان جهت که از یکسو تغییـر آمریکاساله 20کشورهاي اسالمی در تهران، تالشهاي صلح روش بی سابقه دولتهاي عرب در نشست تهران، تا حدودي بیانگر احساس سرخوردگی اعراب از روند به بن بست رسیده

با اسرائیل بود . از سوي دیگر نیز باید گفت کشوري که واشنگتن آنرا اصلی تـرین حـامی تروریسـم بـین الملـل مـی خوانـد، بـا کشور عضو سازمان کنفرانس اسـالمی، بـر اعتبـار ایـران صـد چنـدان افـزوده و بـدین ترتیـب هالـه اي از 55حضور نمایندگان

ـر ) و کشورهاي عضو بالخصوص 118 – 117: 1380رمضانیده شد(مشروعیت بین المللی بر گرد ایران کشی سران عرب ضمن بـی اث )121: 1380رمضانیخواندن قانون داماتو، آمادگی خود را براي گفتگوي دوجانبه با ایران اعالم کردند . (

ر در برخـی عرصـه هـا بـه مـدارا علی رغم تداوم تحریم ها، با کمی تعـدیل در مقابلـه بـا ایـران بـه ناچـا آمریکادر این راستا ایاالت متحـده بـا انقـالب اسـالمی ایـران « گفت : » آمریکاشوراي امنیت ملی « پرداخت . در این زمینه یکی از کارمندان عالی

مدارا و آنرا تحمل خواهد کرد به شرط آنکه هدف آن صرفا بقاء باشد . اما این کشور اجازه نخواهد داد که انقالب ایـران را بـه ) 235 :1382جرجیس» . (بیرون مرزهاي خود گسترش دهد

٧٨

چیز همه از بیش وارد مرحله نوینی شد . سیاست وي پسر بوش جورج دوره در اسالمی انقالب قبال در آمریکا سیاست

و دولـت در کـاران نومحافظـه یـافتن قـدرت دیگـري و 2001 سـپتامبر 11 حادثه یکیکه داشت قرار دوچیز تأثیر تحت باعـث القاعده گروه توسط 2001سپتامبر11 تروریستی حمالتمی باشد . پسر بوش جورج دولت کلیدي پستهاي گرفتن

قـرار متحـده ایـاالت جانـب از حمالت بیشترین هدف دهه دو طی که کشوري عنوان به ایران اسالمی جمهوري تا شد

میـان، ایـن در. گرفـت قـرار حمـالت و انتقادها ینشدیدتر آماج آمریکا بر حاکم کاران نومحافظه سوي از بود، گرفته

صـلح روند در تراشی مانع و القاعده از حمایت جمعی، کشتار سالحهاي به دستیابی تروریسم، از حمایت به متهم ایران

. شد خاورمیانهر هـاي خـود بر فشا ،» شرارت محور« به عنوان شمالی کره و عراقدر کنار قرار دادن ایران با بوشجرج امر، این دنبال به

به ایران افزوده و موضوع دستیابی ایران به فن آوري هسته اي نیز، بهانه جدید آمریکـا بـراي تغییـر در رفتـار جمهـوري اسـالمی حـال در ایـران اسـالمی جمهـوري کـه شـد مـی تلقـی چنـین متحده، ایاالت مقامات جانب از موضوع این ایران بوده و

همواره آمریکا. گرچه شود می تلقی ثبات و صلح زننده هم بر عامل امر این و است جمعی کشتار سالحهاي به دستیابیبـه عنـوان ایـران اسالمی انقالببا بهانه تراشی هاي متفاوت در صدد مقابله با ایران بوده است؛ ولی واقعیت این است که وجود

همـه همـواره کشـور همواره اینتا شدهباعث منطقه رد آمریکا خارجی سیاسی چالشهاي و ها کابوس مهمترین از یکی

با نفوذ در کشـورهایی ماننـد افغانسـتان، عـراق، و در حال حاضر نیز است آزموده انقالب این مهار براي را آزمونها و روشها افکـار ز صـدور آذربایجان، تر کیه و کشورهاي حاشیه خلیج فارس، بدنبال ایجاد یک دیوار آهنین به دور ایـران و جلـوگیري ا

؛ ولـی ایـن در حـالی اسـت کـه است تا با تیره کردن روابط کشورمان با همسایگان این حلقه محاصره را تنگ تـر نمایـد یانقالب ناکـامی را بـا ایـران انقـالب کـردن منزوي براي آمریکا اقدامات و تالشها اکثر ،ایران با اتخاذ سیاست همگرایی منطقه اي

فلسطین، در حماس پیروزي کشور، این پارلمانی انتخابات در عراق یکپارچه ائتالف پیروزيثال به عنوان مو مواجه کرده

کـه و پیروزي هاي حزب اهللا لبنان در برابر اسرائیل بیـانگر ایـن اسـت کشور این مجلس به مصر المسلمین اخوان یافتن راه

سیاستحفظ ارزشها و با ایران اسالمی جمهوري تدول و است گراییده شکست به ایران انقالب مهار در آمریکا اقدامات

همچنان سیاست هـاي اعمـال فشـار می تواند نظام داخلی ظرفیت افزایش و الملل بین روابط در اعتمادسازي و زدایی تنش را با محدودیت مواجه سازد . آمریکا

بایـد اسـالمی بـر مسـائل راهبـردي شـوروي نیـز در مورد بازتاب انقالب شوروي با انقالب اسالمی ایران :. مواجهه 2. 1 ژئوپولوتیک منطقه پس از پیروزي انقالب اسالمی ایران دچار تحولی اساسـی شـده و ایـران کـه بعنـوان حـافظ منـافع گفت که

آمریکـا فع و پایان دادن به سلطه آن در ایران، بعنوان تهدیدي علیه منا آمریکادر منطقه بود، با گسستن زنجیره استعماري آمریکامطرح گشت . گرچه این انقالب از لحاظ ماهیت با نظام سوسیالیسـتی در تعـارض بـود؛ ولـی بـا ایـن حـال ایـران مسـتقل بـراي

٧٩

سـقوط شـاه و تضـعیف آمریکـا در منطقـه باعـث )71 - 70 :1375اطاعت ( بهتر از ایران وابسته به بلوك مخالف بود. شوروي،سنتو، انحالل دو مرکز مراقبت استراتژیکى آمریکا در بندر شـاه و کبکـان کـه از پیمانزیراخروج ایران ؛خرسندى شوروى بود

. خـروج ایـران از حـوزه داد بیشترى براى فعالیت در خلیج فـارس مـى به مسکو فضاى ،به وجودشان معترض بود شوروى دائمالـذا )238 :1368 کـارردانکوس د . (زتوانسـت مسـکو را خوشـحال نسـا بـود کـه نمـى بـراي شـوروي تغییر مهمـى نفوذ آمریکا

زمامداران شوروي بر این باور بودند که فروپاشی نظام شاهنشاهی در ایران و پیروزي نظـام جدیـد، شکسـت اسـتراتژیک رقیـب آنها محسوب می گردد، از اینرو وقوع انقالب اسالمی در ظاهر براي آنها خوشایند بوده است .

و از مداخلـه نظـامى آمریکـا در ایـران هشوروى تحوالت ایران را به دقت تحـت نظـر داشـت تمقامادر اواخر رژیم پهلوي،

باید روشن باشد که هرگونه مداخله به ویژه نظامی در امور داخلی ایـران کـه در «برژنف در این باره اعالم کرد: . بیمناك بودند) آنهـا 200 : 1377کـوالیی (».منافع امنیتی آن خواهد بودهمسایگی اتحاد شوروي قرار گرفته، از نظر اتحاد شوروي تعرضی به

مسـئوالن شـوروي از در ایـن راسـتا .ایـد محتاطانـه عمـل نم با حساسیت نسبت به وضعیت ایران، سعی داشتند تا با سکوت خود ه و از ایـن داشـت ایـران اعـالم انقـالب را درباره خود نظر مثبت ، پس از درك عالئم حتمی فروپاشی رژیم پهلوي، برژنفجمله

فرصت براي نزدیکی با ایران بهره جستند . رغم کنترل شـدید سـازمانهاي امنیتـی علی ه وآغاز انقالب، امنیت داخلی و منافع جهانی این کشور تحت الشعاع قرار گرفت با

ملکوتیـان ( . ر گذاشـت و بر جمهوریهـاي مسـلمان نشـین اتحـاد شـوروي تـأثی هفکر انقالبی از دیوارهاي آهنین گذشت شوروي، کمونیسـتی غالبا صبغه که - انقالب اسالمی با تغییر ایدئولوژي و ماهیت حرکتهاي انقالبی در جهان اسالم به عالوه )271 :1382سیاسـت با تهدید مواجه نمود . لذا با وجود اینکه آنهانفوذ بین المللی این کشور را - بودند یا به شوروي گرایش داشتند داشته

و تـرس علت .، در عین حال از انقالب اسالمی ایران هراس داشتند برقرارى روابط نزدیک با ایران اسالمى را در پیش گرفتند ایـران در توانسـتند ف،مستضـع مـردم میلیونهـا امـام بـه همـراه بود دیده او که بود این اسالمی انقالب از برژنف وحشت

اسـالمی انقـالب اگـر بنابراین . بدهند خاتمه منطقه این در مریکاآ نفوذ به و کرده ساقط را خاورمیانه حکومت قویترین

د . لـذا شـوروي از همـان ابتـدا کـر خواهد چه شوروي که است روشن آید، وجود به شوروي جنوبی مرزهاي در دیگرياي تحـت نفـوذ، اشـغال این ترس را داشته و در این راستا اولین قدم شوروي در جلوگیري از صـدور انقـالب در میـان کشـوره

در خواهم نمی من ایران اسالمی انقالب از بعد «: بود گفته برژنف که بود این افغانستان به روسها ورود علتافغانستان بود .

نـه شـرقی نـه « ایران نیـز بـا اتخـاذ سیاسـت ) 77: 1370هوبر( .» باشم داشته دیگري اسالمی انقالب یک خود جنوبی مرزهايقابله ایدئولوژیک با شوروي و حمایت از مجاهدین افغانی پرداخت و علی رغم ایجاد مشکالت فوق براي شـوروي ، به م»غربی

درصدد مقابله مستقیم بـا انقـالب به دلیل تقابل ایران با آمریکا و خروج ایران از حوزه نفوذ غرب آنها از سوي ایران، با این حال

٨٠

توده در ایـران، سـمت و سـوي قـدرت حـاکم را بـه نفـع خـود تغییـر دهنـد تـا در برنیامدند؛ بلکه سعی داشتند که توسط حزب )70 :1378 اردستانی( قدرت در اختیار نیروهاي وفادار به آنها قرار گیرد. درازمدت نیز

، سـعی داشـتند کـه ضـمن حفـظ عـراق در ایران و عراق همچنین با اتخاذ سیاست بی طرفی فعال در جنگ در این دوره آنها را تثبیت نموده و با تشدید خصـومت آمریکاار حیات شوروي، ایران را نیز جذب کرده و بدین ترتیب موقعیت خود در برابر مد

مسـکو استراتژیکی، مواضع ایران را در مورد نهضـت مـردم افغانسـتان بـه نفـع –، عالوه بر اخذ امتیازات سیاسی آمریکاایران و )58 :1378 درودیان (تعدیل نماید.

اتهـام برانـدازى، هـا بـه ایران از جمله کیانورى رهبر حزب و منع فعالیت آن با دستگیرى سران حزب توده در 1983در فوریه - 76: 1379 کدى و گازیوروسـکى .(شوروى به سردى گرایید و هیجده دپیلمات شوروى از ایران اخراج شدند روابط ایران و

حمایـت آشـکار از باعث تغییر سیاسـت خـارجى شـوروى و نیز 1982ر جنگ در سال هاى ایران د از سوى دیگر، پیروزى )77 )164 : 1380ستوده .(عراق گردید

که جهاد با کفار خوانده می شد، با حمایت ایـران و شورويمقاومت سرسختانه مردم افغانستان در مقابل « در اواخر این دهه در مهمـی عامـل افغانسـتان جنـگ ) بسیاري بر این باورنـد کـه 274 :1382 تیانملکو». (الهام از انقالب اسالمی صورت گرفت

این که بودند کرده بینی پیش روسها بدان خاطر که ؛و فروپاشی این رژیم در سالهاي بعد بود شوروي اقتصاد ورشکستگی

ایـن مـا در عمـل ا . دآمـ درخواهـد کنتـرل تحت افغانستان و کشید نخواهد طول بیشتر هفته چهار حداکثر یا سه جنگ،

. کشانید ورشکستگی به را شوروي اقتصاد و کشید طول سال ده جنگ با اتخـاذ شد مجبور گورباچف ،کند اداره را خود متعدد اقمار بتواند که نبود ممکن شوروي براي دیگر از آنجایی که

کشـورهاي و روسـیه در تحـوالتی ، - سـی فضـاي بـاز سیا و ایجـاد بازسازي اقتصادي -دو سیاست پرسترویکا و گالسنوستداخلـى و خـارجى و تأکیـد بـر سیاسـت عرصـه گورباچف با تفکرات جدیـد در در این راستا . کند ایجادتحت اقمار شوروي

الملل، فضاى مناسبى را براى توسـعه روابـط ایـران و شـوروى فـراهم آمیز و برداشت تازه در زمینه روابط بین گیرى صلح جهتاظهار داشت که بازگشت به تفکرات توسعه طلبانه و نادیده گرفتن حق اکثریـت ملتهـا بـراي تفکـر و تصـمیم گیـري . وي کرد

اى مبنـى ها و اقدامات گورباچف در سطح منطقـه سیاست) 66: 1379 کدى و گازیوروسکىمستقل، یک اشتباه تاریخی است. ( توسط کشورهاى منطقه و خروج نیروهـاى بیگانـه از خلـیج فـارس، أکید بر برقرارى امنیتتبر خروج ارتش سرخ از افغانستان و

. در مقابل امام خمینی نیز بـا اسـتفاده و زمینه ساز توسعه روابط دو جانبه گردید ردهروابط ایران و شوروى گذا بر تاثیرات مثبتیکـردن خـالء ایـدئولوژیک در نظـام ضمن دعوت به مطالعه پیرامون اسـالم بـراي پـر پیام به گورباچف با ارسالاز این فرصت،

:1383 رضـایی چراتـی ( نشـوید. مواظب باشید به باتالق غـرب گرفتـار » پروستاریکا « ر فرایندوي هشدار داد که دبه شوروي، 163(

٨١

هاشمی رفسنجانی از مسکو دیدار کرد و نخستین گام عمـده در برقـراري مناسـبات دو جانبـه بـر 1989به دنبال آن در ژوئن نامه مقدماتی تسلیحاتی میان طرفین به امضا رسید و مسکو موافقـت خـود مبنایی محکم برداشته شد. در این دیدار، یک موافقت

)213ـ 212 : 1377فولر( را به منظور تقویت ظرفیت دفاعی ایران اعالم کرد.اسبى براى گسترش روابـط ایـران بـا بلـوك من زمینه با فروپاشى شوروى و از میان رفتن خصیصه ابرقدرتى و سلطه گرى آن،

بلکـه روابـط فرهنگـى و اقتصـادى خـود بـا ه؛تنها به تقویت روابط خـود بـا روسـیه پرداختـ شرق سابق فراهم گردید و ایران نه

)184 – 165 :1374محسنین (.داد کشورهاى تازه استقالل یافته آسیاى میانه و ماوراى قفقاز را نیز گسترش، زمامداران روسـیه همـواره از نفـوذ کشـورهاي خـارجی از جملـه ایـران در طرفینعلی رغم گسترش مناسبات ره در این دو

آسیاي مرکزي و قفقاز جلوگیري بعمل آورده و خود را در تقابل با صدور انقالب اسالمی به این مناطق متعهد دانسته و بر تعهـد بر بنیادگرایی اسالمی پاي بند هستند و در عین حال به منظور قدرت یـابی خود در حمایت از جمهوري هاي استقالل یافته در برا

و نشان دادن استقالل قدرتشـان در سـطح جهـانی، در برقـراري روابـط مثبـت بـا ایـران گامهـاي بسـیاري آمریکامجدد در برابر برداشته شد .

ه اکنـون بـراي پیشـبرد اهـداف جهـانی خـود از دو فدراسیون روسـی در حال حاضر بین دو کشور روابط نسبتا مطلوب بوده و نیز در صدد اسـت از یک طرف سعی دارد جاي پایی در نهادهاي اروپایی به دست آورد و از سوي دیگر :طریق تالش می کند

،المللـی سازمانهاي بین پویایی همچنین ایران و و با بهره گیري از همکاري دولتهاي دیگر از جمله چین، کشورهاي اروپاییتا با ادامه سیاست یک جانبه گرایی آمریکا مقابله کند.

با همسایگان، حمایت از ثبات خود در صدد بهبود روابط تجارىبه منظور دست یابی به اهداف خود، ها روساز آنجایی که بـا اسـالمى نیـز و جمهـوري ، لذا زمینه همکاري مثبـت طـرفین فـراهم شـده منطقه، دفاع از منافع حیاتى روسیه و متحدان هستند

هاى روسیه جهت برقرارى ثبات و امنیـت منطقـه و ایجـاد نـوعى تـوازن در از همکارى تا صدد است در استفاده از این فرصت

رغـم زیـرا علـى ؛شـود یاد مـى » استراتژیک اتحاد« در حال حاضر از روابط دو کشور به عنوان و اى استفاده کند مناسبات منطقهبه شرق، حفظ صلح و ثبات در منطقه، جلـوگیرى از نفـوذ توسعه ناتو مواردي همچون عدم دو کشور، درمیان اتوجود اختالف

شـیر . ( هسـتند هاى خارجى و چند ملیتى بر منابع نفت و گاز منطقه، داراى اشتراك منافع هاى خارجى و سلطه شرکت قدرت )152 ـ 151: 1379غالمى

اعـم از دولتهـاي -با پیروزي انقالب اسالمی بیشتر دولتهاي معاصر ها با انقالب اسالمی ایران :. مواجهه سایر دولت 2 از این تحول و رخداد تاریخی استقبال نکردند و با نوعی سرگردانی و حتی -غربی، شرقی، جهان سوم و حتی دولتهاي اسالمی

پیش بینی نبود، نظر می افکندند. از طرف دیگر هر کدام از آنها بـه شگفتی به این پدیده نوظهور که براي هیچ کدام از آنها قابلنحوي نگران اثرات انقالب بر جامعه خود و آینده ثبات نظام حاکم بر کشورشان بودند و از آنجایی که دولتها بیش از هـر چیـز

٨٢

ه و حتی خطرنـاك باشـد؛ بـدین به دوام خود می اندیشند، هر حرکت مردمی و رهایی بخش می توانست براي آنها نگران کنندخاطر دولتها به ویژه در شرایطی که عموما داراي نظامهاي سکوالر بودند، جدایی دین از سیاست را به عنوان یک اصل ثابـت و پابرجا پذیرفته و تمایل چندانی به این نوع حرکتها و انقالبها نداشته و به منظور حفظ منافع خود در وضعیت موجود بـه مقابلـه بـا

آنها پرداختند . در این راستا بیشتر دولتهاي غربی نسبت به این انقالب با خصومت و کینه برخورد کرده و تالش زیادي در ناکام گذاشـتن آن

جمهـوري و اسـالمی انقـالب مهـار درصـدد آمریکـا در کنار و حتی تزلزل و سرنگونی نظام برخاسته از آن به خرج دادند و

طلبـی تجزیـه همچـون فشـارهایی بـر ایـران تحمیـل در این راستا و آمده بر اسالم جهان حرکت نونکا عنوان به اسالمی،

جنـگ روانی، جنگ تحمیلی، جنگ نظامی، مداخله کودتا، تسلیحاتی، تحریم اقتصادي، تحریم ایران، در قومیتی مناطق

نظـام موجودیـت کـه بـود ابزارهـایی جملـه از و ... بشر حقوق بحث اي، هسته بحران ایجاد نفت، جنگ ها، سفارتخانه

و ایران دولتمردان آوردن سرعقل« عنوان تحت آن از صراحت به غرب، سیاستمداران و رفته نشانه را اسالمی جمهوري )1385/ 10/ 19: محمدي. (نمودند یاد »اسالمی انقالب کردن رام ،نظـام دو قطبـی ن، گرچه در قیـاس بـا دوران حاکمیـت به سوي تک قطبی کردن جها آمریکابا فروپاشی شوروي و گرایش

تزلزل گردید و اروپاي متحـد راه خـود را در بسـیاري از مـوارد دچار در تقابل با ایران یکپارچگی و سیاست واحد دنیاي غرببـه ي انتقـادي گفتگـو با ایران در قالـب مریکا جدا کرده و سیاستی جداگانهآهاي انقالب اسالمی از واقعیت جمله در پذیرشاز

از لحـاظ فکـري، فرهنگـی و ایـدئولوژیک همچنـان در میـان که ولی نباید فراموش کرد ؛اند همکاري تجاري پیشه کرده همراههـا و اصـول اسـالمی وحـدت نظـر هاي انقالب اسالمی به خصوص از نظر حاکمیت ارزش واقعیت در تقابل با هاي غربی دولت دارد . وجود

بلوك شرق نیز دو مشکل اساسی به وجود آورد : اولین مشکل این بود که بـا پیروزي انقالب اسالمی همچنین براي دولتهاي و هـا بر پایه معیارهاي اقتصادي و انگیـزه توان انقالبی را که مارکسیستی حاکم بر آنجا، چگونه می هاي تحلیل توجه به چارچوبه

توجیـه کـرد ؟ مشـکل ا ر باشد، تحلیل نموده و چرایی و چگـونگی آن هاي دینی مسلط بر آنجا قابل توجیه و استدالل می ارزشیـم جدیـد روابـط خـود را بـا رژ اي که اغلب آنها با رژیم شاه داشـتند، بـه چـه ترتیبـی بعدي این بود که با توجه به روابط حسنه

) 504 :1385 محمديانقالبی تنظیم نمایند ؟ (در مورد دولتهاي اسالمی نیز باید گفت که بازتاب انقالب اسالمی بر دولتهایی که وابستگی بسیاري به جهان غرب و به ویـژه

ول ایـران، بـر آینـده خـود آمریکا داشتند، به طور کلی اثر منفی داشت . به عبارت دیگر می توان گفت هر دولتی که در اثر تحـ احساس خطر بیشتري می کرد، بازتاب منفی انقالب اسالمی بر آن دولت بیشتر بوده و عکس العملهاي فوري ایـن دولتهـا را نیـز بر همین اساس می توان مشاهده کرد . به طور کلی هر قدر این کشورها از نظر جغرافیـایی بـه ایـران نزدیـک تـر بودنـد و خطـر

٨٣

و نفوذ آن را در میان مردم از طریق مرزهاي خود بیشتر احساس می کردند، مواضع سخت تري اتخاذ می کردنـد صدور انقالب و در مقابل هر قدر که دولتهایی همانند سوریه که سیاست مستقل تري از غرب در پیش گرفته بودند، سیاستی دوستانه تري را با

)505 – 504 :1385 محمديایران انقالبی اتخاذ کردند . (

جمع بندي

٨٤

انقالب در عرصه بین الملل به عنوان یک جریان خاص، پدیده نادر و نقطه عطف در شکل گیري دنیاي جدید در نظر گرفته می بالخصـوص ا که اساسا انقالبهبیانگر آن است نگاهی به ماهیت انقالبها شود که به عنوان یک رویداد بین الملل محسوب می گردد .

جنبـه تعـارض ؛ بـدان خـاطر کـه در چالش و تعارض با قدرت هژمون در سطح ملی و بین المللی صورت می گیرنـد انقالب بزرگ هاي بزرگ نسبت به نظم هژمونیک نظام بین المللی، در حد باالیی قرار دارد. انقالب

ینه وجود دارند که عبارتند از: علل انقالب ها، سیاست خـارجی در عرصه نظري بین انقالب ها با نظام بین الملل حداقل چهار زم حکومت هاي انقالبی، عکس العمل هاي سایر دولت ها در واکنش به بازتاب انقالب، تـاثیرات فاکتورهـاي بـین المللـی و الزامـات

مینه هاي سیاست خـارجی دولـت سیستم نظام بین الملل جهت ایجاد تحوالت درون حکومت هاي انقالبی .در این مقاله با تکیه بر زانقالبی و عکس العمل هاي سایر دولتها در مواجهه با رژیم هاي انقالبی، درصدد بررسی بازتاب انقالب اسالمی ایران بـر نظـام بـین

المللبوده ایم .

در روشها و اهداف، در یکی از نکات مهم در خصوص رژیم هاي انقالبی این است که آنها در قیاس با سایر رژیم ها، با تفاوت صدد گسترش انقالب به سایر کشورها برآمده و با تمرکز بر تغییر ساختارهاي سیاسی و اجتماعی سایر کشورها، بخش عمـده اي از سیاست خارجی خود را بر این اساس تنظیم و اجرا می کنند . آنها نه تنها چنـین امـري را حـق خـویش قلمـداد کـرده؛ بلکـه وجـود

ئولوژیک انقالب باعث می گردد تا سیاست خارجی خود را در راه تحقق چنین اهدافی پیش ببرند.عناصر ایداز آنجایی که نظام بین المللی همواره در جهت ایجاد و گسترش همگونی در نظام روابـط بـین دولـت هـا و حتـی درون سیسـتم

را ایجاد و حاکم نمایند . لذا در عرصـه بـین الملـل قـدرتهاي سیاسی همواره تالش به عمل می آورند تا نوعی همگونی -اجتماعی طرفدار وضع موجود در تقابل با رژیم انقالبی، بالفاصله در صدد برخواهند آمد تا از گسترش انقالب جلوگیري به عمل آورده و در

شان می دهد علی رغم وجود ضـد صورت امکان حتی رژیم انقالبی را نیز سرنگون نمایند . این در حالی است که تجارب تاریخی نو انقالب بین المللی در تقابل با انقالبهایی با ایده ها و اقدامات بین المللی، نظام حکومتی در کشور انقالبی به هیچ وجه از بین نرفتـه

ت .در عملکرد آن اخاللی ایجاد نگردیده و همچنین ضد انقالب نیز در دسترسی به اهداف خود غالبا ناموفق بوده اس

اي کـامال آرام و ، جزیـره در وضعیت نظام بین الملـل در شرایطی به وقوع پیوست که حکومت پهلوي دومایران انقالب اسالمی اکثـر برآوردهـا از تـوان ؛ بدان خاطر کـه نمود شرایط انقالبی تصور میر کمتر کسی ایران را دو شد محسوب می در خاورمیانه امن

کـه ی رفت که چنـین دولتـ با وجود چنین شرایطی هرگز احتمال نمی. لذا شد به ثبات نسبی ختم میت نهای نظام موجود در ایران دربه آسانی و در مدت کوتاهی در مقابل جریان انقالب ،پشتیبانی هر دو را همراه داشت و بودهالملل در تعامل با هر دو قطب نظام بین

. زانو درآید به

هاى حـامى قدرت منافعو تعارض با نظام بین الملل ها و هنجارهایى را در ارزشمی ایران، انقالبیون عمال با پیروزي انقالب اسال چالش هایی را در عرصه بین الملل به همراه داشته است . جمهـوري اسـالمی ایـران در عرصـه که ندمطرح کرد حفظ وضع موجود

ملـل محـروم و جهان اسالم، افکار عمومىه هنجار در نظام بین الملل، ي اسالمی بها ارزش با تبدیل تالش کرد تا سیاست خارجىهد . در این راستا انقالبیون با اتخاذ سیاست صدور انقالب، بـه گسـترش الگـوي انقـالب مستضعف جهان سوم را تحت تأثیر قرار د

احیـاي هویـت اهـدافی همچـون نقـالب، ایـن ا با توجه به ایدئولوژي جهـان شـمول اسالمی ایران در سراسر جهان مبادرت نموده وداده و در ایـن خـود قـرار در راس برنامـه هـاي را و مبارزه با ظلم جهانی برقراري اتحاد جهان اسالم، مبارزه با ناسیونالیسم، اسالمی

همچنـین نفـی نـه غربـی و -روند انقالب اسالمی ایران با احیاء اسالم به عنوان یک مکتب جامع و جهانی، اتخاذ سیاست نه شـرقی گفتمانهاي حاکم بر نظام بین الملل و ارائه اسالم سیاسی به عنوان راه سوم، طالیه دار راه جدیدي شد که ضـمن تهدیـد منـافع سـایر

٨٥

اقدامات انقالبی ایران، رفتارهاي تالفی جویانه سایر دولت از این رو دولتها، معادالت موجود در نظام بین الملل را دگرگون نموده و مقابلـه بـا استراتژى جهت حفظ وضع موجود جهانی به همراه داشته و پس از مدت کوتاهی در جامعه جهانی و نظام بین الملل اها ر

در راس سیاسـت هـاي قـدرتهاي بـزرگ و سـایر دولـت هـاي ضـد جمهورى اسالمى ایران آرمانهاي انقالب اسالمی و نظام نوپايع بین المللی خود، بهره فیري از گسترش حرکتهاي انقالبی به کشورهاي دیگر و حفظ منابراي جلوگانقالبی ایران قرار گرفت . آنها

ه و دسـت بـه اقـداماتی زدنـد کـه مهـم تـرین آنهـا عبارتنـد از : ایجـاد گیري از راهبردها و روشهاي مختلفی را مورد توجه قرار دادروانی و حمالت تبلیغاتی تحمیلی، جنگ جنگ ك کودتا،اختالف وتفرقه و دامن زدن به تعارضات منطقه اي، قومی و دینی، تدار

علیه ایران، ایجاد جو رعب وترس واحساس نا امنی از ایران در دل حکام وسران کشـور هـاي نفتـی حاشـیه جنـوبی خلـیج فـارس، تروریسـم، محـور توسعه پایگاه هاي نظامی در کشورهاي منطقه، اتخاذ سیاست هاي مهار و تحریمهاي چند جانبه، اتهام حمایـت از

و ... . اي هسته بحران بشر، ایجاد حقوق شرارت، بحث نقضموارد فوق از جمله ابزارهایی بود که مخالفان انقالب اسالمی ایران در عرصه بین الملل، جهت مهار انقالب و جلوگیري از مطرح

. علی رغم تحمیل فشارها و هزینه هاي سنگین بـه شدن آن به عنوان یک الگو در جهان اسالم و سایر ملل مستضعف به کار گرفتندنظام جمهوري اسالمی ایران، ضد انقالب در دسترسی به اهداف خود غالبا ناموفق بوده است و همواره ایران نیـز بـا اتخـاذ سیاسـت

حال حاضـر نیـز بـا هاي مختلف، ضمن مقابله با فشارهاي بین المللی، در صدد حفظ سیاست هاي آرمانی انقالب برآمده است . دروجود برقراري روابط دوستانه و یا عدم رابطه به ظاهر خصمانه با ایران، از لحاظ ایـدئولوژیک همچنـان آنهـا از آرمانهـاي انقـالب اسالمی ایران و تاثیرات آن بر مسلمانان و مستضعفان جهان واهمه داشته و در تقابل با افکار آرمانی جمهوري اسالمی ایران وحـدت

دارند . نظر در این موقعیت الزم است که سیاستمداران ایران نیز در عین برقراري روابط دوستانه با آنها جهت حفظ منـافع ملـی و هوشـیاري

در برابر تهدیدات، افکار آرمانی امام خمینی (ره) و انقالب اسالمی را به بوته فراموشی نسپارند .

منابع :

٨٦

علی و آرزو قلی پور، برآورد استراتژیک ایاالت متحده آمریکا، تهـران؛ انتشـارات موسسـه فرهنگـی مطالعـات و ابوالفتح امیر .1 . 1381تحقیقات بین الملی ابرار معاصر،

اردستانی حسین، جنگ ایران و عراق؛ روریارویی استراتژیها، تهران؛ دوره عالی جنگ سپاه پاسـداران انقـالب اسـالمی ایـران، .21378

، 24خـرداد، شـماره 15، فصـلنامه »جاذبه هاي ژئوپولوتیک ایران، رفتار روسیه تزاري و اتحاد جماهیر شوروي« اطاعت جواد، .3 1375سال پنجم، زمستان

، بیـروت، 85/ 7/ 19چهارشـنبه » الدورالصهیو اآلمریکی فـی اعاقـۀ العالقـات االیرانیـۀ العربیـۀ «سخنرانی در سمینار ، بشور معن .4 زنی فرهنگی جمهوري اسالمی ایران در لبنان .رای

1380مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ؛تهامی سیدمجتبی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، تهران .5

1383ثقفی خدیجه، دایره المعارف انقالب اسالمی، تهران ؛ انتشارات سوره مهر ، .6

1382سیاسی ، ترجمه محمد کمال سروریان، تهران ،پژوهشکده مطالعات راهبردي ، جرجیس فوازي، آمریکا و اسالم .7

شـماره 1376شماره اول بهار ,ترجمه محمد حسن معصومی، مجله حکومت اسالمی، سال دوم ، »اسالم سیاسی « حنفی حسن، .8 3پیاپى

1383، زمستان 51حضور، شماره ، مجلهرضایی چراتی داود، پیام جاوید ( پیام امام خمینی به گورباچف ) .9 1380رمضانی روح اهللا، چارچوبی تحلیلی براي سیاست خارجی جمهوري اسالمی ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران؛ نشر نی، .10

1995عبدالکریم خرم ، پیشاور ؛ نشر مصطفی سحر، روره الیویه، شکست اسالم سیاسی ، ترجمه .11

، زمسـتان 16شـماره ، سیاسـى علوم، فصلنامه »الملل اسالمى ایران و ساختار نظام بین سیاست خارجى جمهورى« ستوده محمد، .121380

کش هویت و تجدد، ترجمه مجید مرادي، تهران ؛ مرکز بازشناسی اسـالم و ایـران، السید رضوان، اسالم سیاسی معاصر در کشا .131383

1379، بهار 3، فصلنامه امنیت ملى، سال اول، شماره»بررسى امکان اتحاد استراتژیک بین ایران و روسیه«شیر غالمى خلیل، .14

1375صدري افشار غالمحسین، فرهنگ فارسی امروزي، تهران ؛ نشرکلمه ، .15

1372وعی محمود، فرهنگ جامع سیاسی، تهران؛ نشر علم؛ طل .16

1380نشر کیا، ؛غضنفري کامران، آمریکا و براندازي جمهوري اسالمی ایران، تهران .17

1382غالمرضا علی بابایی، فرهنگ سیاسی ، تهران؛ نشر آشیان، .18

1377 نشر مرکز، ؛تهران، گراهام، قبله عالم، ژئوپلتیک ایران، ترجمه عباس مخبر فولر .19

کارردانکوس هلن، نه صلح نه جنگ: امپراتورى جدید شوروى یا حسن اسـتفاده از تـنش زدایـى، ترجمـه عبدالرضـا هوشـنگ .20 1368مهدوى، تهران؛ نشرالبرز،

تهـران؛ مرکـز اسـناد انقـالب ، کـوالیى کدى نیکى و مارك گازیوروسکى، نه شرقى، نه غربى، ترجمـه ابـراهیم متقـى و الهـه .21 1379اسالمى،

1379دیور جمیله، رویارویی انقالب اسالمی ایران و آمریکا، تهران؛ نشر اطالعات، ک .22

1383الکساندر ماتیل، دائره المعارف ناسیونالیسم، ترجمه کامران فانی و سایرین، تهران؛ انتشارات وزارت امور خارجه ، .23

٨٧

پژوهشـگاه ؛باونـد، تهـران اللـه نعمـت ، به کوشـش ، جرعه جاري»اتحاد جماهیر شوروي و انقالب اسالمی ایران«کوالیی الهه، .24 1377فرهنگ و اندیشه اسالمی،

1374، بهار 1، مجله سیاست خارجی، سال نهم، شماره »روابط ایران با آسیاي مرکزي و قفقاز « محسنین مهرداد، .25

1385 محمدي منوچهر، بازتاب جهانی انقالب اسالمی ، تهران؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی ، .26

. 1385/ 10/ 19قدس، ، روزنامه»اسالمی انقالب با چالش دهه سه برآیند و آمریکا«اهللا، محمدي ید .27

، روزنامـه جمهـوري ترجمه رحمت اهللا خالقی)،نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور دولت حضرت مهدي (عج، محمود عرفان .2830/3/87

1381یروزي انقالب اسالمی ایران، تهران؛ مرکز اسناد انقالب اسالمی، بعد از پ آمریکامعبادي حمید، چلش هاي ایران و .29 1382، پاییز 61، شماره » تاثیرات منطقه اي و جهانی انقالب اسالمی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی« ملکوتیان مصطفی، .30

1379انتشارات سروش، ؛واعظى حسن، ایران و آمریکا، تهران .31

، ترجمه مسعوداخوان کاظمی، مجله انقالب اسـالمی، سـال اول، پـش شـماره سـوم، »روابط بین الملل انقالب و « هالیدي فرد، .32 1378مهر

1375تهران؛ نشر علم، هانتینگتون سامویل، سامان سیاسى در جوامع دستخوش دگرگونى، ترجمه محسن ثالثى، .33

1370، خرداد 1 ، دستاوردهاي انقالب اسالمی در جهان امروز، مجله حضور، شمارههوبر احمد .3435. Carter jimmy, keeping faith, memories of a Persian, Collins, London.

٨٨

1تأثیرات منطقه اي و جهانی انقالب اسالمی ایران. 4

2 ملکوتیان مصطفیدکتر

چکیده

انقالبها همانگونه که شرایط سیاسی اجتماعی اقتصادي و فرهنگی داخلی را تحت تأثیر قرار داده و گاهی یک جامعه را از جهانی و روابط یز تأثیر گذارده و گاه ساختار روابط بین الملل، نظامالمللی ن اي و بین کنند، بر محیط منطقه اساس دچار تغییر میاي بر الملل و تحوالت جهانی را نیز شدیدا تحت تأثیر قرار میدهند. انقالب اسالمی ایران بطرز خیره کننده قدرت در سطح بین

نظام جهانی، حرکتهاي رهایی بخش، هاي بزرگ، هاي سیاسی، راهبرد قدرت هاي مختلفی مانند نظریه دنیاي معاصر و جنبهي التین و غیره تأثیرات آشکار بجا گذارده است. آمریکابخش در المللی، الهیات رهایی هاي بین چهره جوامع اسالمی، سازمان

اي و جهانی انقالب اسالمی پرداخته است. این پژوهش به صورت مقدماتی به معرفی تأثیرات منطقه هاي سیاسی، راهبرد، حرکتهاي انقالبی، نخبگان سیاسی. قالب اسالمی، بازتاب انقالب، نظریهانقالب، ان: واژگان کلیدي

1شماره ، 1384تابستان دانشگاه تهران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسیمنبع : 1

دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران 2

٨٩

توان در چهار زمینه چیستی (تعریف انقالب و ویژگیهاي آن)، چرایی هرچند سؤالهاي مرتبط با پدیده انقالب را می مقدمه :آورد، خالصه پیروزي چه مسیر، مراحل، آثار و بازتابهایی به دنبال می رخداد، چگونگی وقوع و در نهایت اینکه انقالب پس از

هاي انقالب تنها به دو سؤال چرایی و چگونگی پرداخته و به ویژه براي پاسخ به سؤال چهارم، کرد؛ اما بیشتر دیدگاهها و نظریهالمللی، تالشی به عمل الب بر محیط بینیعنی مسیرها و مراحل پس از پیروزي و از آن میان بررسی اثرات و بازتابهاي انق

گفته است، نباید تحوالت سیاسی غیرانقالبی » سیاست قدرت«در کتاب 1طور که مارتین وایت اند. در عین حال، همان نیاوردهـ 1517تر از انقالبات و تحوالت سیاسی انقالبی دانست؛ زیرا اگر تحوالت سالهاي تر و طبیعی المللی عادي را در صحنه بین

ـ 1960و 1792ـ 1871، 1517ـ 1648اند، تحوالت سالهاي تحوالتی غیرانقالبی بوده 1871ـ 1914و 1643ـ 1792، 1492سال 212المللی، تنها سال تحوالت انقالبی در صحنه بین 256شوند و بنابراین در مقابل تحوالتی انقالبی محسوب می 1916

2.تحوالت غیرانقالبی وجود داشته ست

بدین ترتیب، هرچند نباید نقش تحوالت غیرانقالبی را در ساختن جهان معاصر نادیده گرفت؛ نقش بارز انقالبها و تحوالت (سال 17، وقوع دست کم شش قیام و انقالب در قرن 16انقالبی در این زمینه قابل انکار نیست. نهضت رفرماسیون در قرن

در اروپا و انقالبهاي متعدد در قرن 1848)، انقالبهاي 1760ـ 1800(سالهاي 18قرن در» انقالب آتالنتیک«) در اروپا، 1648)، 1358/1979کوبا، انقالب اسالمی ایران ( 1959چین، انقالب 1949و 1911)، انقالبهاي 1917از قبیل انقالب روسیه ( 20

) همگی بر 1975و 1954) و انقالبهاي ویتنام (1962( )، انقالبهاي ضداستعماري مانند انقالب الجزایر1979انقالب نیکاراگوئه (الملل بعد از جنگ دوم جهانی، در پاسخ و واکنش نظام حتی برخی بر این باورند که تاریخ روابط بین3کنند؛ این نقش تأکید می

ه و مبنایی براي نظام دو ختم شد، انقالب پای 1980اي که به پایان دهه شود؛ زیرا طی چهار دهه الملل به انقالب خالصه می بینقطبی به وجود آورد، به مسابقه تسلیحاتی دامن زد و موارد متعددي از رقابت بین ابرقدرتها را باعث شد؛ حتی ثبات سیاسی

4 .داخلی قدرتهاي عمده را نیز در معرض تهدید قرار داد

شناس روسی، که از بررسی تاریخ جامعه5پیتریم سوروکینهاي المللی انقالبها، یافته هاي اندك مرتبط با ابعاد بین از میان نوشتهمورد اغتشاش عمده یا انقالب ثبت 1629تا 1622ـ پژوهش روي 1930اغتشاشات و انقالبهاي اروپا از دوران باستان تا دهه

1 Martin White.

اره سوم، پاییز اسالمی، دانشگاه اصفهان، س اول، پیش شمالملل، ترجمه مسعود اخوان کاظمی، فصلنامه انقالب هالیدي فرد، انقالب و روابط بین 2 34ـ 33، ص 1378

گوید سیماي قرن بیستم را جنگها و انقالبها خواند و می خود جنگ و انقالب را دو مسئله اساسی دنیاي ما می» انقالب«هانا آرنت در ابتداي کتاب 3فوالدوند تهران، الله مهم این دو پدیده توجه نمود. (آرنت، هانا، انقالب، ترجمه عزت اند. به نظر وي در تاریخ مدون بشر باید به نقش رقم زده

).22ـ 9، ص 1361خوارزمی، . 35هالیدي، پیشین، ص 4

5 Pitirim. A. Sorokin.

٩٠

ه جنگ و انقالب و نقش المللی انقالبها (رابط شده ـ به دست آورده، قابل ذکر است. وي در این تحقیق به دو مورد از ابعاد بینو بازتاب انقالب بر آفرینش جو انقالبی در سایر کشورها) توجه نموده است. به نظر وي بررسی تاریخ جنگ و انقالب در اروپا

اي جبري و مستقیم بین جنگ و انقالب به طور کلی، شکست در جنگ و وقوع انقالب و پیروزي در دهد که رابطه نشان میتواند یکی از دالیل انقالب باشد. از سوي دیگر، بررسی انقالبهاي شود و جنگ تنها می قالب دیده نمیجنگ و عدم وقوع ان

ندرت اگر نه هرگز، فقط در یک کشور عمل اند، به دهد نیروهایی که به وجود آورنده اغتشاش اروپا و گسترش آنها نشان میدر تعدادي دیگر از کشورها که اقلیم فرهنگی مشابهی با آن اند، معموال کنند. اغتشاشاتی که در یک کشور آغاز شده می

1 .یابند کشور دارند، گسترش میسال 25المللی در مدت هدف این پژوهش نیز معرفی آثار و بازتابهاي نظري و عملی انقالب اسالمی ایران در صحنه بین

طور کامال مفصل و مشروح مورد توجه قرار به گذشته است. در این بررسی بر آن نیستیم که همه موضوعات معرفی شده راپردازیم. در این رابطه دهیم؛ بلکه تنها به بیان فهرست گونه این آثار و بازتابها و شناخت اهمیت جهانی این انقالب می

محورهاي زیر قابل ذکر است:

هاي سیاسی الف) بازتاب انقالب اسالمی بر نظریه

هاي سیاسی تأثیر نهاد: چند جهت بر نظریهوقوع و پیروزي انقالب اسالمی از یابی به توسعه، که از اهداف انقالبهاي معاصر . تا پیش از این وقوع، دیدگاه علمی غالب در زمینه انقالب این بود که دست1

ر کتاب د5طور که خانم هانا آرنت و همان4همراه است 3 »تمایز ساختاري«و 2» سکوالریزه شدن فرهنگی«است، با دو مفهوم 6.گفته است، یکی از ویژگیهاي موسوم و موجود انقالبها، دنیوي بودن است» انقالب«

هایی را زیر سؤال برد. این انقالب، ایدئولوژي انقالبی بدین ترتیب، رخداد انقالب اسالمی با ماهیت دینی، اعتبار چنین نظریهبی زمانه نیز بود ـ مفاهیم استقالل، آزادي و عدالت اجتماعی ـ جدیدي را که شامل مجموع نقاط مثبت سایر ایدئولوژیهاي انقال

، 7گیري صاحب نظران پدیده انقالب گراي معاصر مطرح نمود و باعث غافل در چهارچوب حکومت دینی در دنیاي مادي

1 Pitirim. A. Sorokin, "Fluctuations of Internal Disturbances", in :Struggles in the State, George Kelly and Cliford Brown (eds), New York: Wiley ,١٩٧٠ , p 147. 2 Cultural Secularization. 3 Structural Differentation 4 See Almond and Powell, Comparative Politics: A Developmental Approach ,Boston: LITTLE, BROWN and COMPANY: 1966, p 213-298 5 H. Arendt.

نظر وي وجه عرفی و این جهانی به امور بخشیدن، به عبارت دیگر تفکیک دین از سیاست و ظهور یک قلمرو دنیوي با شأن و حیثیت خاص به 6 .) 32رود. (آرنت، پیشین، ص خود، مسلما از عوامل بسیار مهم در پدید آمدن انقالب به شمار می

یلدار (صاحب درآمد مستمر) و اسالم شیعی در انقالب ایران، ترجمه محسن امین زاده، . در این زمینه ر . ك : تدا، اسکاچپول، حکومت تحص 7 .191ـ 185هاي نظري بر انقالب اسالمی، گردآورنده عبدالوهاب فراتی، ص رهیافت

٩١

بهاي مارکسیستی یا دولتها و نخبگان سیاسی که تصور وقوع انقالبی با این ماهیت و ایدئولوژي در دنیایی عادت کرده به انقال کردند، شد. لیبرال مسلک را نمی

1د و اندیشمندان فرامدرنیسمهاي مدرنیسم را مورد تأیید قرار دا . رخداد انقالب اسالمی از چند جنبه انتقادات وارد بر اندیشه2فوق ایجاد کرد. میشل فوکو هاي آن را دلیلی بر عبور بشر از مدرنیسم دانستند. در حقیقت این انقالب چالشی در برابر اندیشه

ایرانیان «رفت تا دریابد فیلسوف فرانسوي که در زمان وقوع انقالب اسالمی در شهرهاي تهران و قم به میان تظاهرکنندگان می، انقالب ایران را به دلیل اینکه برداشتهاي فرامدرنیستی درباره تاریخ و قدرت را مورد تأکید قرار »چه رؤیایی در سر دارند؟

شود کنند از باال اعمال نمی گونه که همگان تصور می داده است، یک انقالب فرامدرنیستی خواند. در این برداشت، قدرت، آنهاي اجتماع نهفته است و به موقع خود گردد؛ بلکه در همه اجزا و الیه و تنها در تسلیحات و نیروهاي نظامی دولتها خالصه نمی

ر مطالعه قدرت باید از الگوي لویتان پرهیز کنیم. باید از حوزه محدود حاکمیت حقوقی و دهد. به نظر وي، د را نشان میها و تاکتیکها و استراتژیها استوار هاي تحلیل خود را درباره قدرت بر مطالعه شیوه نهادهاي دولتی رها شویم و در عوض پایه

استاي انقالب اسالمی بسیج نماید و بر قدرتی تا دندان مسلح، سازیم. بر این اساس، امام خمینی توانست این قدرت نهفته را در ر 2 عنی رژیم محمدرضا شاه پیروز شود.ی

همچنین به نظر فوکو انقالب اسالمی تأییدي بر این برداشت بود که تاریخ یک مسیر واحد همه جایی ندارد. بنابراین، این ایده پایان تاریخ، واپسین «اند از قبیل آنچه فرانسیس فوکویاما در حرکتکه همه جوامع به سوي لیبرالیزم و دموکراسی غربی در

3 گفته است، تصورات و تمایالتی نامنطبق با واقعیت است.» اسطوره، یعنی دو انقالب ایران و نیکاراگوئه و به ویژه انقالب ایران، به دلیل ماهیت ویژه خود ـ نقش 20. انقالبهاي پایانی قرن 3

هاي انقالب شدند. یهاي شاخص آنها ـ طلیعه پدید آمدن نسل جدیدي از نظریهمذهب و سایر ویژگ

1 . Post Modernism.

؛ محمدباقر خرمشاد، فوکو و انقالب 340، ص میشل، فوکو، قدرت انضباطی و تابعیت، قدرت، استیون لوکس (ویراستار)، ترجمه فرهنگ رجائی 2

.216ـ 211، ص 1377خمینی و انقالب اسالمی، س اول، ش اول، زمستان گرایی در سیاست، پژوهشنامه متین، پژوهشکده امام اسالمی ایران؛ معنویتتحلیل ساختاري کرد، اولین انقالب پست مدرن خوانده توان آن را اکبر احمد نیز از این زاویه به انقالب اسالمی پرداخته است. و به علت اینکه نمی

گر تفاوت دانند که با مدرنیته مبتنی بر عقالنیت محاسبه است. افرادي مانند منگل بیات هم انقالب اسالمی را مبتنی بر شکل جدیدي از مدرنیته می .) 321اتی، پیشین، ص دارد. (سعید حجاریان، تأثیر انقالب اسالمی ایران بر نظریات علوم اجتماعی، فر

هاي پست مدرنیستی از قبیل قدرت و تاریخ را مورد تأکید قرار داده است به این معنی البته این گفته که وقوع انقالب اسالمی ایران برخی برداشت 3اي که ژي ویژه خود را دارد بگونهها شبیه است این انقالب ایدئولو هاي پست مدرنیست نیست که انقالب اسالمی از لحاظ ایدئولوژي خود با اندیشه

مدرنیزم را به چالش کشیده است. هم مدرنیزم هم پست

٩٢

، از توالی سه نسل توصیفی، تعمیمی و ساختاري سخن گفته است. 20هاي انقالب در قرن بندي نظریه در دسته 1جک گلدستونفرانسه بودند، 1789یی مانند انقالب ها تنها در پی توصیف انقالبها هاي نخست قرن بود، نظریه در نسل اول که مربوط به دهه

ها ـ بود، نظریه 1960و 1950هاي در نسل دوم که مربوط به اواسط قرن فوق ـ دهه 4.و برینتون 3 پتی 2 هاي ادواردز، مانند نوشتهگرفتند. و در یهاي مبتنی بر اندیشه نوسازي بهره م هاي سیستمی و روانشناختی که این نسل از نظریه تعمیمی شدند مانند نظریه

در کتاب دولتها و 5ها ساختاري شدند؛ مانند نظریه تدا اسکاچپول شود، نظریه می 20هاي پایانی قرن نسل سوم که مربوط به دههشود و نقش جبر مورد المللی و ساخت دهقانی توجه می ها به نقش ساختهایی مانند محیط بین انقالبهاي اجتماعی؛ در این نظریه

6 .گیرد یتأکید قرار ماي تحت در مقاله 1982اي که وي در سال نظریه اسکاچپول را زیر سؤال برد؛ به گونه 1970وقوع انقالب اسالمی در پایان دهه

» آیند. شوند؛ بلکه به وجود می انقالبها ساخته نمی«اش را که ، این گفته»دولت تحصیلدار و اسالم شیعی در انقالب ایران«عنوان ب ایران رد کرد و با دست کشیدن از دید کامال ساختاري خود، نوشت: اگر در دنیا یک انقالب باشد که توسط در مورد انقال

یک حرکت انقالبی آگاهانه ساخته شده است، آن انقالب، انقالب ایران است و بدین گونه نقش عناصر ایدئولوژي و رهبري 7 .را مورد تأکید قرار داد

هاي انقالب سخن و جک گلدستون از ورود محافل علمی و دانشگاهی به نسل چهارم نظریه 8در همین راستا، جان فورانهاي انقالب ـ که البته رخداد دو انقالب ایران و نیکاراگوئه راه را براي ورود به نسل چهارم نظریه راندند. فوران معتقد است:

دید ساختاري محض و جبرگرایی رهانیده است و به عناصر اکنون در ابتداي راه است ـ هموار کرد؛ یعنی نسلی که خود را از 9 .دهد متعددي، مانند نقش فرهنگ و ایدئولوژي، بسیج منابع، توسعه نامتوازن و غیره بها می

نوشت:تحلیل انقالبها از جمله انقالبهاي جهان سوم » هاي انقالب به سوي نسل چهارم نظریه«اي با عنوان گلدستون نیز در مقالههاي ساختاري در زمینه انقالب را گوشزد و لزوم توجه به عواملی مانند رهبري، ایدئولوژي ناتوانی تحلیل 20ه آخر قرن در ده

و هویت را تأکید کرد. به نظر وي، در بررسی انقالب باید به دنبال عواملی بگردیم که ایجادکننده ثباتند؛ ضعف در آن عوامل

1 Jack Goldestone. 2 Edwards. 3Pettit. 4 Brinton 5 Theda Skocpol.

34ـ 33، ص 1، ج 2، جهاي آن، مجموعه مقاالت هاي انقالب در علوم اجتماعی، انقالب اسالمی و ریشه حمیرا مشیرزاده، نگرشی اجمالی به نظریه 6 هاي انقالب، صفحات مختلف. هاي مختلف نسلهاي فوق، ر . ك : مصطفی ملکوتیان، سیري در نظریه . براي مطالعه مشروح مثال

. 206ـ 205و 190ـ 189. اسکاچپول، پیشین، ص 78 J. Foran.

. 34مشیرزاده، پیشین، ص 9

٩٣

المللی و کند تا به همراه عوامل ساختاري مانند فشارهاي بین ایدئولوژي و هویت باز می است که راه را براي رهبري انقالبی، 1 .تعارض نخبگان با حکومت باعث وقوع انقالب شوند

هاي بزرگ ب) بازتاب انقالب اسالمی بر مسائل راهبردي قدرت آمریکاوي و غرب لیبرال به رهبري انقالب اسالمی در زمان جنگ سرد بین دو بلوك شرق کمونیست به رهبري اتحاد شور

شد و جریان اتفاق افتاد. در آن زمان بسیاري از مسائل جهانی و راهبردهاي دولتها عموما با توجه به این واقعیت تدوین میاي شامل ) تعدادي پیمان زنجیرهContainment(یافت. بلوك غرب در راستاي راهبرد مهار یا سد نفوذ اتحاد شوروي می

سنتو و سیتو در محدوده جغرافیایی اروپا تا آسیاي جنوب شرقی در اطراف شوروي پدید آورده بود که ایران عضو حلقه ناتو، میانی آن یعنی سنتو بود و بلوك شرق نیز پیمان ورشو را براي جلوگیري از نفوذ یا حمالت غرب علیه هر یک از اعضاي

کمونیست این پیمان به وجود آورده بود.

اش توان مداخله نظامی علیه به دلیل مخالفت افکار عمومی آمریکا 2 )1975در ویتنام ( آمریکا، پس از شکست به عالوهدر استراتژي جدیدي که به استراتژي دوستونی ـ ستون آمریکادید و نیکسون رئیس جمهور حرکتهاي انقالبی را در خود نمی

وجه به موقعیت استراتژیک خاص ایران، پتانسیل قدرت ایران، ویژگیهاي نظامی ایران و ستون مالی عربستان ـ مشهور شد، با تشخصی محمدرضا شاه و اینکه ایران یک کشور عربی نبود و از مناقشه اعراب و اسرائیل دور بود، شاه ایران را ژاندارم خود در

آمریکادر این راستا، ایران به نیابت از 3 .دمنطقه کرد و در مدتی اندك قرارداد فروش میلیاردها دالر اسلحه با ایران را امضا کر

1 Jack Goldeston, "Toward the Fourth Generation of Revolutionary Theory ,"Annu. Rev. Polit Sci^ 2001, 4: x-x Copyright 2001 by Annual Reviews.

آرام وارد ویتنام ییها آرامآمریکاو کسب استقالل ویتنام شمالی و خروج فرانسویها از ویتنام، 1954پس از شکست فرانسویها در دین بین فو در 2

یق مبارزه نظامی و نبرد تبلیغاتی ـ که نبرد روانی علیه قلب و اذهان ویتنامیها نام گرفت ـ از سلطه کمونیستها بر ویتنام جنوبی و جنوبی شدند تا از طرشبه جزیره هند و چین جلوگیري و از گسترش نفوذ رقباي کمونیست خود در این منطقه ممانعت کنند؛ اما همراهی مردم با مبارزان ویتنامی و

نفر از مردم ویتنام جنوبی، 000/900رو ساخت. آنان هر چند حدود ییها را با شکستی تلخ روبهآمریکالتهاي شوروي و چین با آنها، همراهی دونفر از مردم ویتنام شمالی و صدها هزار نفر از مردم در کامبوج و الئوس را به قتل رساندند؛ اما خود نیز عالوه بر خسارات مادي زیاد، 000/400

براي مطالعه جنگ ویتنام به ویژه روشهاي نفر کشته دادند و در نهایت تن به شکستی تعیین کننده در مسیر تحوالت بعدي دادند. 000/51 حدود . در جنگ ویتنام، ترجمه مصطفی ملکوتیان آمریکاهاي تبلیغاتی در این جنگ ر . ك : رابرت، دبلیو. چندلر، یورش آمریکاتبلیغاتی

امضا آمریکامیلیارد دالر با 20تا زمان سقوط شاه، ایران قراردادهاي خرید تجهیزات و خدمات نظامی به ارزش حدود 1950سال در مجموع از 3، بودجه آمریکاگردد. طبق گزارش کمیته خارجی سناي شدن قیمت نفت برمی کرده بود. البته خریدهاي گرانقیمت و پیشرفته بیشتر به بعد از گران

1977( 1356میلیون دالر در سال 9400م.) و 1974( 1353میلیون دالر در سال 680/3م.) به 1970( 1349میلیون دالر در سال 880از دفاعی ایران میلیون دالر 7/1458و 2021، 2/4373، 4/2157، 1/519به ترتیب: 1976تا 1972م.) جهش کرد. به نوشته یکی دیگر از منابع، ایران در سالهاي

.)118در ایران، ص آمریکاخرید. (ابراهیم، سنجر، نفوذ آمریکااز اسلحه

٩٤

شورشیان کمونیست ظفار در عمان را سرکوب و از گسترش این حرکت کمونیستی طرفدار مسکو در شبه جزیره عربستان جلوگیري نمود.

بردهاي جهانی آنها اي دو ابرقدرت را دچار تغییر کرد و سپس باعث تغییراتی در راه وقوع انقالب ایران ابتدا راهبردهاي منطقهدر منطقه بود ـ کشوري که باید در برابر حرکتهاي آمریکاشد:در رابطه با بلوك غرب، انقالب اسالمی در کشوري که ژاندارم

ضدغربی بایستد ـ اتفاق افتاده بود. بنابراین، بالفاصله یک شکاف آشکار قدرت در منطقه پدید آمد. ضمنا ایران به سرعت از رج و باعث فروپاشی آن گردید و بدینوسیله بین پیمانهاي ناتو و سیتو فاصله افتاد.پیمان سنتو خا

هاي نفتی منطقه اتفاق افتاده و اهمیتش، دو چندان شده بود، به زودي در کشورهاي منطقه ـ مرکز انقالب که در کنار چاهمشابه ایران، جهان غرب و دولتهاي منطقه را ویژه شیعیان، در جهان ـ انعکاس یافت و هراس از وقوع تحوالت مسلمانان، به

فراگرفت.المللی ، براي جلوگیري از گسترش حرکتهاي انقالبی به کشورهاي دیگر و حفظ منابع بینآمریکادر این شرایط، غرب، به ویژه

گیري از راهبردها و روشهاي مختلفی را مورد توجه قرار داد. خود، بهرهجمهوري جیمی کارتر اعالم کرد براي حفظ منافع خود یک نیروي در باقی مانده دوره ریاستو 1979در پایان سال آمریکا

سپس حجمی تمام 1 .به مداخله مستقیم نظامی بود آمریکادهد. این امر به معنی روي آوري دوباره واکنش سریع تشکیل میله نظامی نافرجام به طبس، طراحی کودتاي نوژه، نشدنی از فشارها و تحریمها علیه ایران را آغاز کرد؛ محاصره اقتصادي، حم

تحریک عراق به آغاز جنگ و همراهی با این کشور در طول جنگ علیه ایران و در نهایت سیاست مهار ایران که این سیاست ل ریاست جمهوري بیل کلینتون از حزب دموکرات و با طراحی البی اسرائیل ـ کمیته امور عمومی یا استراتژي در پنج ماه او

2. ) ـ تدوین شدIPACاسرائیل ( آمریکا

1 Shahin Mossavar Rahmani, The Iranian Revolution and it''''s Theoretical Implecations, Ann Arbor, U.M.I., 1989, p 110-111.

از سوي هر قدرت خارجی براي دستیابی و کنترل منطقه خلیج فارس، در پیامی به کنگره چنین گفت: هر اقدامی 1980در این رابطه، کارتر در سال اي با هر وسیله الزمی، از جمله نیروي نظامی، دفع خواهد شد. (دفتر مطالعات سیاسی به شمار آمده و چنین حمله آمریکاعنوان حمله به منافع حیاتی به

). 81المللی، مجموعه مقاالت سمینار بررسی خلیج فارس، ص و بینکوپتر و مسلسلهاي دستی و موتور سیکلت شرکت یی مجهز به شش فروند هواپیما، هشت فروند هلیآمریکا 118به طبس آمریکادر حمله نظامی 2

زاده تماس یی کشته شدند که با تالش بورگه و ویاللون ـ که به وکالي فرانسوي مشهور بودند و مرتب با قطبآمریکاداشتند. در این واقعه هشت ؛ یوسف، مازندي، ایران ابرقدرت قرن؟، به 141ـ 103منتقل شدند. (چارلی، بکویث، نیروي دلتا، ترجمه رضا فاضل زرندي، ص آمریکاداشتند ـ به

.)16ـ 13کوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوي، ص

. )115و 108و 37ریزي کودتاي نوژه ر . ك : (کودتاي نوژه، ص در طرح آمریکابراي مالحظه نقش در آغاز جنگ عراق علیه ایران ر . ك : (منوچهر، یوسف، علل و عوامل بروز جنگ تحمیلی، جنگ تحمیلی (مجموعه مقاالت)، آمریکانقش

سازي جنگ ایران و عراق، جنگ تحمیلی، ؛ مجید، مختاري، تجربه و تحلیل مقطع زمینه151و 9، ص 1373تهران، دانشکده فرماندهی و ستاد،

٩٥

را که در ضمن دلیل دیگر 1981فارس در سال براي پر کردن شکاف موجود، همچنین تشکیل شوراي همکاري خلیج آمریکافارس از محاصره شدن توسط کمونیستها پیدایش آن مداخله نظامی روسها در افغانستان و ترس کشورهاي حاشیه جنوبی خلیج

شورهاي وابسته به اتحاد شوروي به دلیل حضور روسها در یمن جنوبی، اتیوپی، افغانستان و غیره بود، تشویق کرد و به یا ک تقویت بنیه نظامی این کشورها به ویژه عربستان پرداخت.

زسازي و اعالم دو سیاست پرسترویکا (با 1985با به قدرت رسیدن میخائیل گورباچف در اتحاد جماهیر شوروي در سال با این تصور که فروپاشی آمریکااقتصادي) و گالسنوست (فضاي باز سیاسی) و سپس فروپاشی بلوك شرق و اتحاد شوروي،

رقیب به معنی صالبت و حقانیت بلوك غرب است، براي ورود جهان به یک نظام جهانی تک قطبی یا سلسله مراتبی به رهبري را تیره کرد؛ یکی مقاومت مراکز آمریکاانداز اهداف راهبردي جهانی دو مسئله، چشمخود، به تکاپو افتاد؛ اما با گذشت زمان

قدرت دیگر جهانی مانند اتحادیه اروپایی، فدراسیون روسیه، چین و غیره و تالش آنها براي پیدایش یک نظام چندقطبی و فارس و تهدیدات فزاینده علیه رژیم خلیجخیز خاورمیانه و بخش در منطقه نفت دیگري ادامه و شدت یافتن حرکتهاي رهایی

اسرائیل از جانب فلسطینیها، به ویژه از زمان آغاز حمالت انتحاري توسط آنها، دولتها و ملتهاي خاورمیانه؛ تهدیدات و باشد. حرکتهایی که بازتاب انقالب اسالمی در ایجاد آنها آشکار می

ـ آمریکا) به برجهاي دوقلوي سازمان تجارت جهانی و پنتاگون در 2001سپتامبر 11( 1380شهریور 20در این شرایط حمالت بهانه مناسبی به دست آورد تا با طرح و اجراي راهبرد آمریکابا هر منشا و هدفی ـ صورت گرفت و جرج بوش رئیس جمهور

قاصد راهبردي خود کشورهاي بردن م گیري از قدرت تکنولوژي، به ویژه نیروي هوایی، براي پیش و بهره» حمله پیش دستانه« دشمن خود را مورد حمله قرار دهد.

یابی به چند هدف تنظیم شده است تا در نهایت بر مبناي دست آمریکا» حمله پیش دستانه«دیدگاه نگارنده این است که راهبرد را تحقق بخشد. آمریکابتواند هژمونی و سلطه جهانی

طریق حضور در منطقه و کنترل گروههاي ضد اسرائیلی در جهان عرب؛ به ویژه . ایجاد امنیت براي رژیم صهیونیستی از 1 فلسطین و لبنان و حائل شدن بین سوریه و ایران.

اي و جهانی آن. . مبارزه با انقالب اسالمی ایران و بازتابهاي منطقه2

؛ روابط پنهانی ایاالت متحده و عربستان سعودي؛ اسلحه، نفت، عراق، ایران، ترجمه بهمن همایون، اطالعات سیاسی ـ اقتصادي، س 102، ص پیشین، آمریکا.) سیاست مهار ایران و محدودیتها و نتایج آن ر . ك : (مجتبی، امیري، ایران و 71ـ 64، ص 1372، مرداد و شهریور 72ـ 71هفتم، ش

؛ ابراهیم، متقی، دستورالعمل اجرایی کلینتون: مهار ایران یا به دلیلی دیگر؟، راهبرد، 1374، س 95ـ 96ی دیگر، اطالعات سیاسی ـ اقتصادي، ش نگاه، یکاآمر: سیاست مهار دو جانبه و پیامدهایش، گزارش ویژه مرکز تحقیقات کنگره آمریکا؛ بررسی روابط ایران و ایاالت متحده 6، ش 1374بهار

در روند دستیابی ایران به تکنولوژي پیشرفته مجله سیاست دفاعی، آمریکاهاي ؛ ابراهیم، متقی، محدودیت1374، 1، ش 9مجله سیاست خارجی، س .) 4و 3س اول، ش

٩٦

. کسب منافع حاصل از نفت عراق و کنترل بازار جهانی نفت. 3 سی منطقه به منظور کسب اهداف راهبردي خود.. تغییر جغرافیاي سیا4. گسترش روزافزون حضور در مناطق اروپاي شرقی، قفقاز، آسیاي مرکزي و آسیاي جنوبی و فاصله انداختن بین قدرتهایی 5

داف یابی آن کشور به اه گیري هرگونه اتحاد احتمالی که مزاحم دست مانند فدراسیون روسیه، چین، هند و ایران، تا از شکلممانعت کند و حتی در راستاي فروپاشی کشورهاي بزرگی مانند روسیه » عصر آسیایی«اش باشد، جلوگیري و از ایجاد جهانی

1 .باشند، تالش نماید می آمریکااي در برابر اهداف جهانی و چین که خطرات بزرگ و بالقوه

توان گفت: با آغاز و پیروزي انقالب، امنیت داخلی و ز میدر مورد بازتاب انقالب اسالمی بر مسائل راهبردي اتحاد شوروي نیرغم کنترل شدید سازمانهاي امنیتی از دیوارهاي آهنین گذشت الشعاع قرار گرفت. فکر انقالبی به منافع جهانی این کشور تحت

ولوژي و ماهیت حرکتهاي نشین اتحاد شوروي تأثیر گذاشت. به عالوه، انقالب اسالمی با تغییر ایدئ و بر جمهوریهاي مسلمانالمللی این انقالبی در جهان اسالم که بسیاري از آنها قبال کمونیستی بودند یا به شوروي گرایش داشتند، زیر پا و نفوذ بین

کشور را خالی و تضعیف کرد و بدین گونه در شمار علل فروپاشی اتحاد شوروي قرار گرفت.ي، هنگام اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ، به گسترش امواج انقالبی در لئونید برژنف صدر هیأت رئیسه اتحاد شورو

مرزهاي جنوبی این کشور اشاره کرده بود. مقاومت سرسختانه مردم افغانستان در مقابل این هجوم نیز که جهاد با کفار خوانده گرفت و شکست روسها در افغانستان در شد، به عالوه دالیل دیگر آن، با حمایت ایران و الهام از انقالب اسالمی صورت می

فروپاشی اتحاد شوروي تأثیر داشت.کند؛ از یک طرف سعی دارد جاي پایی در فدراسیون روسیه اکنون براي پیشبرد اهداف جهانی خود از دو طریق تالش می

) که براساس آن 19+1با ناتو ( این کشور 2002دست آورد و خود را اروپایی جا بیندازد؛ مانند پیمان سال نهادهاي اروپایی بهبه دلیل آمریکااي بود که و این شاید هزینه 2روسیه به عنوان یک عضو غیرکامل و فاقد حق رأي به رسمیت شناخته شد

یی در آسیاي مرکزي در مسئله حمله به طالبان و القاعده در افغانستان آمریکاهمکاري روسیه در دادن اجازه گسترش نیروهاي گیري از همکاري دولتهاي دیگر از جمله چین، کشورهاي اروپایی، کند با بهره ور پرداخت و از سوي دیگر سعی میبه این کش

نفوذ اتحادیه برخی از اعضاي ذياین تالشها در سالهاي گذشته بارها خود را در سخنرانیها و مالقاتهاي سران کشورها از جمله سران روسیه، چین، 1

ها بین دولتهاي آسیایی یا اروپایی نشان داده است. اروپایی و یا به شکل انعقاد برخی توافقنامه

آمریکاباشد. به عالوه در غرب و به ویژه در از گسترش حضورش در منطقه، کشور چین می آمریکاها عقیده دارند که هدف نهایی برخی دیدگاه کشور تقسیم شود. 50شود که روسیه نه دوست ماست نه برادر ما یا این که روسیه در نهایت باید به می گاهی شنیده

میان ناتو و روسیه ر . ك : 2002می 28براي مالحظه میزان قدرت روسیه در پیمان 2Michael Wines, "Accord is Near on Giving Russia a Limited Role in NATO", New York Times, April 23, 2002

٩٧

المللی با ادامه سیاست یک ایران و غیره، گردآوري جمعی از یاران خود در اتحاد شوروي سابق و تالش در سازمانهاي بین مقابله کند. آمریکاجانبه گرایی

ی و طغیانها و حرکتهاي انقالبی در جهان اسالمج) انقالب اسالممقایسه اوضاع و احوال اجتماعی سیاسی کنونی کشورهاي اسالمی با وضعیت آنها در آستانه پیروزي انقالب اسالمی، حکایت

افیایی، وجود فارس به دلیل موقعیت مهم جغر از یک تغییر آشکار در اکثر آنها دارد. اهمیت این امر در منطقه خاورمیانه و خلیج شود. منابع غنی انرژي و اهمیت مسئله فلسطین دو چندان می

گرایی اسالمی سراسر جهان اسالم را به دنبال وقوع و پیروزي انقالب اسالمی ایران یک فضاي در حال گسترش اصولنفعل بودند، فعال و انقالبی فراگرفت؛ تعدادي از حرکتهاي اسالمی پدید آمدند و تعدادي دیگر که از قبل وجود داشتند، اما م

درباره بازتاب انقالب اسالمی بر حرکتهاي انقالبی در کشورهاي عربی چنین نوشته است:1شدند. یکی از منابع و » امل اسالمی«، »امل«هاي شیعی . در لبنان، که بیش از هر کشور دیگري تحت تأثیر انقالب اسالمی قرار گرفته، جنبش1ه حزب« تحت تأثیر مستقیم انقالب اسالمی پدید آمده یا فعال گردیدند.» جنبش توحید اسالمی«نی و گروه س» الله که از حمایت آیت» حزب الدعوه اسالمی«. در عراق، فعالیت 2 سیدمحمد باقر صدر برخوردار بود و در اثر وقوع انقالب الل

با هدف مبارزه با حکومت صدام حسین » ی عراقمجلس اعالي انقالب اسالم« 1361اسالمی شدت گرفت. به عالوه در سال پدید آمد و نقش انقالب اسالمی در این امر آشکار بود.

. در عربستان سعودي، وقوع انقالب اسالمی انگیزه خوبی به اخوان المسلمین داد تا به رژیم سعودي حمله کنند. آنها چند ماه 3سازمان انقالب اسالمی شبه جزیره «بی مسجدالحرام را اشغال کردند. پس از پیروزي انقالب ایران تحت رهبري جهیمان العتی

در استان قطیف عربستان را برعهده داشت، نیز تحت 1979هاي عاشوراي که گروهی شیعی بود و رهبري شورش» عربستان تأثیر انقالب اسالمی رشد نمود.

1981ه گفته حکومت بحرین به یک کودتاي نافرجام در که ب» جبهه اسالمی براي آزادي بحرین«. همچنین در بحرین، 5و 4 به وجود آمدند.» کویت الله حزب«دست زد و در کویت، یک جنبش اسالمی از جمله گروه

ها سازماندهی شده نبود ولی به شکل اعتراضات اجتماعی . در دو کشور دیگر یعنی قطر و امارات عربی متحده، حرکت7و 6 بروز کرد.

دري، ص هاي اسالمی در خاورمیانه عربی، مجموعه مقاالت پیرامون جهان سوم، به کوشش حاتم قا حمید، احمدي، انقالب اسالمی ایران و جنبش 1

155ـ 117

٩٨

سازمان «توسط 1981هاي قهرآمیز مبارزه گسترش یافت که نمونه آن ترور انورسادات در اکتبر توسل به شیوه . در مصر، 8مصر نیز در دوره سادات به دفاع از انقالب اسالمی ایران پرداخت. همچنین تأثیر انقالب » جنبش اخوان المسلمین«بود. » الجهاد

رهاي قاهره، السیوط و الفیوم تأیید شده است. هاي این کشور و شه ایران بر ناآرامی دانشگاههاي سیاسی که شاذلی بن جدید (به دلیل شرایط موجود) پدید آمد و از موضوع آزادي» جبهه نجات اسالمی«. در الجزایر، 9

مشوق آن بود بهره گرفت.م آن جنبش گرایش اسالمی . در تونس یک حرکت اسالمی تحت تأثیر مستقیم انقالب ایران پدید آمد که مهمترین تجس10

بود که بعدا به جنبش نهضت تغییر نام داد. هاي اسالمی رشد نمود. . در مراکش نیز پس از پیروزي انقالب اسالمی حرکت11» اخوان المسلمین«ایم. در سوریه، ها نیز شاهد تأثیربخشی انقالب اسالمی بوده . نهایتا در سوریه و در میان فلسطینی13و 12

یر انقالب اسالمی فعالیت خود را گسترش داد، هر چند بعدا به دلیل گسترش روابط ایران و سوریه به انتقاد از ایران تحت تأثیا حماس حضور » سازمان مقاومت اسالمی«و » جهاد اسالمی«ها، در حال حاضر دو گروه اصلی پرداخت. در میان فلسطینی

روزي انقالب اسالمی اعالم موجودیت کردند. در این میان، جهاد اسالمی بعد از پی 1980هاي دهه دارند که هر دو در سال 1 .ها از حرکت مردم ایران است کند و خواستار الگو گرفتن فلسطینی آشکارا از انقالب اسالمی دفاع می

و ترکیه نیز انقالب اسالمی به جز کشورهاي عربی، در سایر مناطق و کشورها از جمله آسیاي جنوبی، آسیاي مرکزي، قفقاز بازتاب یافته است:

در افغانستان، تأثیربخشی انقالب اسالمی، به دلیل اشتراك فرهنگی و زبانی، حتی پیش از پیروزي این انقالب آغاز شد و در مقاومت مردم در برابر کودتاي کمونیستی طرفدار شوروي نمود یافت. پس از پیروزي انقالب ایران و اشغال افغانستان توسط

گزارش داد: صدها 1358در مورد تأثیرات سریع و اولیه پیروزي انقالب اسالمی بر حرکت مردم فلسطین، روزنامه القبس در اواخر سال 1

اکبر به مکانهاي فروش مشروبات الکلی و سینماها حمله کردند. همچنین در اثناي تظاهرکننده در شهرهاي غرب اسرائیل و نوار غزه با شعارهاي اللهروزنامه جمهوري اسالمی، دادند. ( کننده شعار خمینی خمینی می یک مسابقه فوتبال تماشاچیان به هنگام شعاردهی علیه دسته اسرائیلی شرکت

8/12/1358(.

اي گفت: پیروزي اسالم در ایران ما ها از انقالب ایران، یکی از اعضاي رهبري سازمان جهاد اسالمی فلسطین در مصاحبه گیري فسطینی در زمینه الهامو اسرائیل را از منطقه بیرون آمریکامحوري که به زودي ایم؛ ها و نشریات خود بر محور تهران ـ قدس تأکید کرده سازد. ما در بیانیه تر می را مقاوم

اي به روح شهداي مکه انجام شد تا بر همبستگی مبارزات دهد که ترور افسر امنیتی اسرائیل به نام روزنتال به عنوان هدیه خواهد کرد. وي ادامه می .)10/12/1366مردم فلسطین و ایران تأکید کنیم. (کیهان،

٩٩

کردند، یعنی مجاهدین گانه) که اکثرا نام اسالم را حمل می گانه) و سنی (هفت سرخ شوروي نیز گروههاي شیعه (هشت ارتش 1أثیر این انقالب صورت گرفته بود.گرفتند و بدون شک تأکید این گروهها به اسالم تحت ت افغانی، از انقالب اسالمی الهام می

نهضت اجراي فقه «ارتقاي سطح فکري و بینش سیاسی نسل جوان شیعی و پیدایش در پاکستان، پیروزي انقالب ایران باعثشدکه از افق مشابهی با انقالب اسالمی برخوردار است. اکثر جمعیت اهل تسنن پاکستان نیز انقالب اسالمی ایران را به » جعفري

گرایی در اند. در عین حال مسئله فرقه رفتار نکردهگ» سپاه صحابه«هایی مانند نگرند؛ لذا خود را در چنبره فرقه دیده احترام می 2 .پاکستان عاملی در جلوگیري از تأثیربخشی بیشتر انقالب اسالمی در این کشور بوده است

اند، نیز شعارهاي انقالب اسالمی در ناآرامیها به چشم در کشمیر، که آن را به دالیل فرهنگی تاریخی ایران صغیر خوانده 3اند. ه اهالی کشمیر آزاد به شدت طرفدار انقالب اسالمیخورد. به ویژ می

در آسیاي مرکزي از جمله کشورهاي تاجیکستان، ازبکستان و غیره حرکتهایی تحت تأثیر انقالب اسالمی پدید آمدند؛ هر چند 4 حضور چریکهاي وهابی ناشی از تأثیربخشی حرکت طالبان نیز دیده شده است.

نشین این کشور مانند چچن، داغستان، بالکاریا و اوستیاي اکمیت روسیه ـ جمهوریهاي مسلماندر قفقاز، چه قفقاز تحت حـ و چه قفقاز جنوبی ـ جمهوري آذربایجان ـ نیز بازتاب انقالب اسالمی 1 اند ها داشته شمالی که سابقه مبارزه طوالنی با روس

ري آذربایجان تجلی یافت.وجود داشته است. در کشور اخیر این حرکت در حزب اسالمی جمهو

که الله هاي مختلف مجله حبل کند. از جمله ر . ك : شماره ت و کتابهاي مجاهدین افغانی در دوره موردنظر این گفته را تأیید مینگاهی به نشریا 1

گشت. الدین حسینی در سالهاي مورد نظر منتشر می تحت عنوان ارگان نشراتی سیدجمال 1363سه کشور هند، چین و افغانستان. عالمه سیدعارف حسین حسینی که در سال اند، یعنی در مرز شیعیان بیشتر در مناطق شمالی پاکستان ساکن 2

خمینی در جهان اسالم یک ضرورت گفت: موضوع پذیرش رهبري امام به رهبري نهضت اجراي فقه جعفري رسید و در نهایت به شهادت رسید، میسنت پاکستان به دو هایش در پاکستان علیه ایران استفاده کند. همچنین، اهلدهیم از پایگاه اجازه نمی آمریکاکرد؛ ما به است. به عالوه تأکید می

% آنان به دلیل گرایشات اعتقادي و سیاسی، نقطه نظرات نزدیکی با ایران دارند. موارد متعدد از 80شوند که حدود گروه بریلوي و دیوبندي تقسیم مینظیر از و قبل از آن استقبال کم 1368سره در خرداد خمینی قدس م تشییع پیکر امامجمله حضور غالم اسحاق خان رئیس جمهور پاکستان در مراس

حضور ریاست جمهوري ایران در پاکستان و بزرگداشت سالگرد پیروزي انقالب اسالمی و روز قدس در پاکستان گویاي بازتاب و تأثیربخشی پاکستان اعالم نموده بود که هدفش حاکمیت بخشی به فقه حنفی در کشور انقالب اسالمی در پاکستان بوده است. حتی ضیاءالحق حاکم نظامی

گرایی در پاکستان و نقش منفی آن بر هاي بارز صحنه سیاسی پاکستان بوده است. براي مطالعه فرقه گرایی تاکنون از چهره رغم این امر، فرقه است. به. 2مال، حاج سیدجوادي، فهرستواره ایرادات و شبهات علیه شیعیان در هند و پاکستان.. سیدک 1تأثیربخشی بیشتر انقالب ایران بر این کشور ر . ك :

. 3خمینی. نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام گرایی در پاکستان، پایان یابی علل تفرقه علی مرتضی، زیدي، ریشهنامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه ستان، پایانگرایی در پاک سیدرضا، صالحی امیري، کالبدشناسی فرقه

تهران. .26/3/1370کیهان، 3؛ چالش سیاسی ـ مذهبی در حاشیه خزر؛ چریکهاي وهابی امنیت 92ـ 89عبدالوهاب، فراتی، (گردآورنده)، انقالب اسالمی و بازتاب آن، ص 4

.10، ص 17/6/1378کنند، آفتاب امروز، می آسیاي مرکزي و قفقاز را تهدید

١٠٠

رو ـ در انتخابات پارلمانی، در صورتی که این گرا ـ هر چند میانه در نهایت، ترکیه الئیک با پیروزیهاي پیاپی احزاب اسالم 2چار یک دگردیسی سیاسی خواهد شد.تحوالت بتواند نظامیان را کنترل و محدود کند، احتماال د

: مسائل د) بازتاب انقالب اسالمی بر سایربه جز سه محور اساسی ذکر شده، تأثیرات انقالب اسالمی ایران در چند مسئله دیگر نیز روشن بوده است که به طور مختصر به

شود: آنها اشاره می. دولتها و نخبگان سیاسی در جهان اسالم: جو در حال گسترش اسالمگرایی که ناشی از وقوع انقالب ایران بوده است بر 1

و نخبگان سیاسی در جهان اسالم تأثیر نهاده و در تغییر بعضی از حکومتها و پیوند آنها با اسالم (مانند سودان و پاکستان)، دولتهامشیهاي هاي شاهزادگان و خط لبنان و اخوان المسلمین اردن)، تغییر در ایده الله ورود اسالمگرایان به پارلمان (مانند حزب

ا (مانند عربستان سعودي) و تشکیل دولت توسط احزاب اسالمگرا (مانند ترکیه) نمود یافته است.المللی دولته سیاسی و بینالمللی مانند جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس المللی: حضور و مواضع ایران انقالبی در سازمانهاي بین . سازمانهاي بین2

هاي ایران و عربستان در اوپک شته است. از جمله، همکاريهاي صادره نقش دا اسالمی، اوپک و غیره در تصمیمات و قطعنامهدر سالهاي اخیر باعث افزایش بهاي جهانی نفت شده است. نقش و تأثیرگذاري ایران در برخی ارگانهاي وابسته به سازمان ملل

متحد مانند سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز وجود داشته است.ي التین به دلیل صدها میلیارد دالر بدهی خارجی و وابستگی اقتصادي و در آمریکاي التین: آمریکا بخش در . الهیات رهایی 3

که شاهد پناه بردن مردم به کلیساها و سیاسی شدن کشیشان و ظهور انجمنهاي مسیحی بسیار 1960نتیجه فقر شدید، از دهه ت را تشدید کرد. سوموزا دیکتاتور سرنگون شده نیکاراگوئه وقوع انقالب اسالمی این حرک 3 افکار سیاسی دارند، بوده است.

این کشور، ضمن تأکید بر نقش کشیشان در این انقالب، به وجود ارتباط بین انقالبیان نیکاراگوئه و ایران 1979در انقالب ب به ایران رفت و آمد و اشاره نموده و گفته است کشیشهایی که در انقالب نیکاراگوئه نقش داشتند، پیش از پیروزي این انقال

در این زمینه ر . ك : م. گامر و دیگران، باروي شمال قفقاز؛ دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، ترجمه سیدغالمرضا تهامی. 1در ترکیه 1980سپتامبر 12تاي تأثیربخشی انقالب اسالمی بر کشور ترکیه از زمان پیروزي انقالب دیده شده است. ژنرال کنعان اورن هدف از کود 2

گرایی دانست و گفت: اگر این آتش به موقع خاموش نشود، ممکن است سراسر کشور را فرا گیرد. را متوقف کردن روند رو به گسترش اسالمترکیه آن را منحل کرد. اکنون الدین اربکان نیز ایستاد و در نهایت دادگاه عالی ارتش ترکیه در مقابل پیروزي حزب اسالمگراي رفاه به رهبري نجم

به رهبري اردوغان تشکیل دولت دهند. گروههاي اسالمگرا تاکنون خط مشیهاي » عدالت و توسعه«اند در قالب حزب مجددا اسالمگرایان قادر شدهگرا ر . ك : بولنت ارس و عمر ي اسالمگولن و دیدگاه دیگر گروهها الله هاي فتح اند. براي مطالعه اندیشه متفاوتی را از خود در ترکیه نشان داده

، ش 1381اطهري، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، س نهم، زمستان گولن، ترجمه سیداسدالله الله هاي فتح کاها، جنبش اسالم لیبرالی در ترکیه: اندیشه 82ـ 59، ص 32، ش مسلسل 4؛ کلیساي 34ـ 32هاي انقالب، ص بخش ر . ك : عباس منوچهري، نظریه یات رهاییبراي مطالعه ویژگیها و دیدگاههاي برخی از تئوریسینهاي اله 3

شورشی، ترجمه جواد یوسفیان، مقاالت مختلف.

١٠١

همچنین، فیدل کاسترو رهبر انقالب کوبا، در مصاحبه با فري بتو که تحت عنوان فیدل 1کردند. خمینی مالقات می با امام کند. کاسترو و مذهب چاپ شده است، به وجود مسیحیت سیاسی شده در زمان حاضر تأکید می

الب اسالمی شاهد تغییرات قابل ذکري در چهره ظاهري جوامع در . چهره عمومی جوامع اسالمی: پس از پیروزي انق4کشورهاي اسالمی و رفتارهاي عمومی آنها، حتی میان مسلمانان کشورهاي غیراسالمی، از قبیل گسترش حجاب اسالمی،

یایی، مانند ایم. این امر حتی در کشورهاي دوردست آس گرایش بیشتر به شرکت در مراسم مذهبی و رعایت تکالیف دینی بوده قابل رؤیت است. آمریکااندونزي و مالزي و نیز در اروپا و

اي و جهانی آن، باعث . کنفرانسها و مراکز پژوهشی: وقوع غیر منتظره انقالب اسالمی با ماهیت دینی و بازتابهاي منطقه 5به ویژه تشیع و ایران، گردید و پیدایش مراکز پژوهشی و برگزاري همایشهاي متعدد براي شناخت انقالب اسالمی، اسالم

تاکنون براي این معرفی و شناخت هزاران اثر شامل کتاب، رساله دانشگاهی، مقاله و غیره به رشته تحریر درآمده است؛ به بندي این آثار ها کاري دشوار است و این امر برخی از نویسندگان را به دسته اي که اشراف بر این حجم وسیع از نوشته گونه

2 یب نموده است.ترغ

1 Anastasio Somoza, as told to Jack Cox, Nicaragua Betrayed, Blemont :Western Island Publishers, 1980, p 23-26 and 91-93.

اي بر انقالب اسالمی؛ حمیرا، مشیرزاده، نگاهی به ها مشاهده کرد: صادق، زیباکالم، مقدمه توان در این نوشته ها را می نديب از جمله این دسته 2

.9، ش 1375هاي مختلف در مطالعه انقالب اسالمی ایران، راهبرد، بهار رهیافت

١٠٢

کتابشناسی

.1361اهللا فوالدوند، تهران، خوارزمی، آرنت، هانا، انقالب، ترجمه عزت .1هاي فتح اهللا گولن، ترجمه سیداسداهللا اطهري، ـ بولنت ارس و عمر کاها، جنبش اسالم لیبرالی در ترکیه: اندیشه .2

. 32ش مسلسل ،4، ش 1381، زمستان 9فصلنامه مطالعات خاورمیانه، س .1356زرندي، تهران، امیر کبیر، چارلی، بکویث، نیروي دلتا، ترجمه رضا فاضل .3حاج سید جوادي، سیدکمال، فهرستواره ایرادات و شبهات علیه شیعیان در هند و پاکستان، تهران، مرکز بازشناسی .4

.1377اسالمی و ایران، گرایی در سیاست، پژوهشنامه متین، پژوهشکده امام خمینی عنویتخرمشاد محمد باقر، فوکو و انقالب اسالمی ایران، م .5

.1377و انقالب اسالمی، ش اول، زمستان در جنگ ویتنام، ترجمه مصطفی ملکوتیان، تهران، انتشارات جهاد آمریکاهاي تبلیغاتی رابرت، دبیلو، چندلر، یورش .6

.1372دانشگاهی تهران، .1378اسالمی ایران، تهران، روزنه، اي بر انقالب زیباکالم، صادق، مقدمه .7گرایی در پاکستان، پایانه نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، قم، مؤسسه یابی علل تفرقه زیدي، علی مرتضی، ریشه .8

آموزشی و پژوهشی امام خمینی.تهران، امیري، سیدرضا، کالبدشناسی فرقه گرایی در پاکستان، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، صالحی .9

.1379ـ 80دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، .1379هاي نظري بر انقالب اسالمی، قم، انتشارات معارف، فراتی، عبدالوهاب، رهیافت .10 .1381فراش، عبدالوهاب، انقالب اسالمی و بازتاب آن، قم، نگاه نو، .11ان کاظمی، فصلنامه انقالب اسالمی، دانشگاه اصفهان، س الملل، ترجمه مسعود اخو فرد، هالیدي، انقالب و روابط بین .12

.1378اول، پیش شماره سوم، پاییز قدرت انظباطی و تابعیت، قدرت، استیون لوکس (ویراستار) ترجمه فرهنگ رجایی، مؤسسه مطالعات و ،فوکو، میشل .13

.1370تحقیقات فرهنگی، .1369نشر سفید، قادري، حاتم، مجموعه مقاالت پیرامون جهان سوم، تهران، .14 .1368کلیساي شورش، ترجمه جواد یوسفیان، تهران، نشر نی، .15گامر و دیگران، باروي شمال قفقاز، دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، ترجمه سیدغالمرضا تهامی، تهران، مرکز اسناد .16

.1377انقالب اسالمی،

١٠٣

.1373وي، تهران، البرز، مازندي، یوسف، ایران ابر قدرت قرن، به کوشش عبدالرضا هوشنگ مهد .17 .1368المللی، تهران، وزارت امور خارجه، مجموعه مقاالت سمینار بررسی خلیج فارس، دفتر مطالعات سیاسی و بین .18

.1375، راهبرد، بهار 9هاي مختلف در مطالعه انقالب اسالمی، ش مشیرزاده، حمیرا، نگاهی به رهیافت .19 .1376ب، تهران، نشر قومس، هاي انقال ملکوتیان مصطفی، سیري در نظریه .20، قم، معاونت امور اساتید و 2هاي آن، مجموعه مقاالت، ج ملکوتیان و جمعی از نویسندگان، انقالب اسالمی و ریشه .21

.1، ج 1374دروس معارف اسالمی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبري در دانشگاهها، .1380هاي انقالب، تهران، سمت، منوچهري، عباس، نظریه .22

١٠٤

بخش دوم

تاثیرات انقالب اسالمی ایران در عرصه فرهنگی

١٠٥

1 انقالب اسالمی ایران در دنیاي جدید. 5

2رسول جعفریان مقدمه

تیماه لیبه دل –انقالبها نیاز ا ی. بخشمیخاص، بر دو گونه بدان يا هیرا، از زاو یانقالب يحرکتها دیبا دیترد بدونمسأله نیندارد. ا یفرامل دگاهیکشور بوده و د کی يحرکت در چهارچوب مرزها کیصرفا –محدود خود کیدئولوژیا

و در قالب حفظ يکتاتوریاست. آنها در مبارزه بر ضد د تیقابل رؤ یوبدارد، به خ ییگرا یکه رنگ مل ییها درباره انقالب یانیندارند. درست مانند اد گرید يها و کشورها ملت يرو یتیسحسا ،يرو چیدست به انقالب زده و به ه ،یو قوم یمنافع مل

انقالبها و لیقب نیکه ا ستا یخود ندارند. گفتن نیشدن د ریبه فراگ یلیتما چیخاص عمل کرده و ه یکه در چهارچوب قومآگاه برند، ین به سر مکه در آ یتیوضع زیو ن شان یهمجوار را نسبت به منافع مل يها ملت میمستق ریممکن است غ زیتحولها ن

که سخت مردم 1905ژاپن در سال ياز سو هیشکست روس ریسازد و به آنان جرأت و جسارت مبارزه را بدهد. درست مانند تأث ) مؤثر افتاد.1906( رانیدر ا تیو در مقدمات انقالب مشروط دیبخش جرأترا رانیا

یانقالب شهیتوجه دارند که به بسط اند ینه تنها به مسائل داخل ،یملفرا يدئولوژیها، به لحاظ داشتن ا از انقالب يگرید بخش يبخش جا نیدارند، در ا یستیونالیانترناس دگاهید یکه به نوع ییها . جنبششندیاند یم زیخود ن یمل يمرزها يخود در فراسو

.رندیگ یم يگریاز هر حرکت د شیب ،یاتحاد اسالم شهیاند نهیشیو پ تیهاست که به لحاظ اسالم انقالب نیاز ا یکی رانیا یاسالم انقالب

نگرش، از نیا يو پس از آن در جهان برآمد. مبنا یاسالم يخود نخست در کشورها یانقالب يها شهیبسط اند یدر جهان، در پن مستکبرا يو اقتصاد يو هدف آن نجات محرومان و مستضعفان از سلطه فکر ستین صخا یآن روست که اسالم متعلق به ملت

هر انقالب و یخارجروابط یمعمول يها ارتباط آن با جهان خارج از خودش، نه تنها در قالب یبررس لیدل نیاست. به هم است. یقابل بررس ،یانقالب شهیبر بسط اند دشیبلکه به لحاظ تأک گر،ید يکشور با کشورها

و آثار انقالب جیاز نتا نخست: میپرداز یم رامونیپجهان ای یدر سه بخش به اختصار بحث از مناسبات انقالب اسالم نجایا درارتباط نیموجود بر سر راه ا يها يدشوار تیانقالب و در نها يها بسط آرمان يها نهیگفت. سپس از زم میسخن خواه یاسالم

. میده یرا به اجمال مورد بحث قرار م در جهان یانقالب اسالم جیو نتا آثار

رواج اسالم انقالب -1

30، شماره 1378زمستان ،حضورمنبع : مجله 1

یس کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسالمیئر 2

١٠٦

نخست: اسالم، دو نوع نگرش نسبت به مسأله معارضه با حاکمان ستمگر بوده است یاسیتفکر س خیگفت که در تار انتو یمبه موضع لیمتما یعیبه موضع نخست و اسالم ش لیمتما ی. به طور غالب اسالم سن انهیجو . دوم موضع مبارزه انهیگرا میموضع تسل

ان،یعیش انیوجود داشته و هم در م یاحزاب انقالب انیسن انینداشته و هم در م تیلمسأله ک نیا چگاهیدوم بوده است. البته هداشت. نمونه یدر رواج اسالم انقالب یخاص یاسیس زشیمصر، خ نیسرزم يدر کار بوده است. روزگار انهیجو موضع مسالمت

تر يبه صورت جد یاسالم انقالب ،یالمانقالب اس يروزیپحال، با نیبود. با ا نیالمسلم قطب و جنبش اخوان دیآن حرکت سدر » الجهاد«از کلمه یآمد که به نوع دیپد یاسالم يدر کشورها يادیز یانقالب – ینید يها مطرح شده و به دنبال آن گروه

و یتسیمارکس يها گروه اریدر اخت بایتقر ،یچند دهه، حرکت انقالب ياز آن، برا شیاند. پ خود استفاده کرده یرسم يها عنواندر جهان تسنن، از مخالفت با یانقالب – یاسالم يها گروه یچپ بود. در حال حاضر، پس از گذشت دو دهه از انقالب اسالم

ملزم طیرا در هر شرا یکه اطاعت از حاکم اسالم یثیدارند و به احاد یکمتر هراس یاسالم ينا مشروع در کشورها يدولتها ندارند. یهدانسته، چندان توج

یاسیاج اسالم س. رو2بلکه به ست،ین يفرد نید کیآن است که اسالم تنها ریتعب نیتفاوت گذاشت. مقصود از ا یو انقالب یاسیاسالم س انیم دیبا

يمعنا که پس از نابود نی؛ به ا سالها مورد تعرض قرار گرفته بود ينگرش برا نی. ا هست زیو حکومت ن استیس یمدع ینوعآن مورد غفلت واقع شده بود. انقالب یاسیس شهیرفته و اند شیپ يشتریب تیمحدود يوز به روز بسواسالم ر ،یخالفت عثمان

يانقالب، اعتقاد یعیش تیآن که هو لیبار، بحث خالفت مطرح نبود، به دل نیاسالم بود. البته ا یاسیبر بعد س يدیتأک ،یاسالماست که پس از آن که ینید – یاسیس يورتئ کی ،یت اسالمبود. حکوم یبار بحث از حکومت اسالم نیبه خالفت نداشت. ا

رضا دیاز جمله رش ینید شمندانیاز اند یخالفت به کنار رفت، مورد توجه برخ هیمستقل شده و نظر یاسالم يکشورهارا به خود هیفق تیشد و نام وال قیتلف عهیش یاسیفقه س اتیبا نظر ،یحکومت اسالم هینظر رانی) قرار گرفت. در ا1865-1935(

قرار گرفت. یاسیعمل س يمبنا یفقه اسالم هینظر نیگرفت. در ا ینید تیهو يای. اح3

قشر ژهیمسلمانان، به و انیقرن از ورود تمدن غرب به جهان اسالم گذشت، اعتماد به نفس در م کیاز آن که پسغرب هضم شده یجهان تیفدار آن بودند تا در هوطر د،یجد يها کرده لیتحصاز یرفته بود. شمار فراوان انیاز م کرده لیتحص

تا دندیکوش یم زیباره ن نیبود و در ا یبسپارند. توجه آنها به گذشته، تنها از باب تفنن و سرگرم یو گذشته خود را به فراموش يکه روزگار غرب درباره گذشته آنها گفته، مورد اعتماد قرار دهند. در اصل، اعتماد به نفس دیجد قاتیآنچه را که تحق

چندان گریآن باشد، د يو رشد و بارور یاسالم – یفرهنگ سنت يایسبب اح توانست یبود و م یپشتوانه تمدن بزرگ اسالم هیشگرف بود، تک يا دهیپد د،یجد یمذهب ریدر جهان غ ینیانقالب د کیکه به عنوان ینداشت. انقالب اسالم يطرفدار

١٠٧

تیبود که در نها يا و نکته شد یفراوان مطرح م ینیامام خم يمسأله در شعارها نیکرد. ا یاعتماد به نفس اسالم يبر رو يادیز .نجامدایب نیریاسالم و بازگشت عظمت د يایبه اتحاد دن ستیبا یم عی. نشر تش4. است همختلف انجام شد هیزاو نیاز چند ریتأث نیبوده است. ا عیدر جهان اسالم، نشر تش یاز آثار مهم انقالب اسالم یکی

همراه ها شهیاند نیگسترش ا ،یعیبوده و به طور طب یعیش يعقائد و آرمانها ،یانقالب اسالم يها شهیموجود در اند یکل يفضا يضد استعمار يها يریموضعگ ،ینیامام خم یاعتبار شخص ،یعیاست. به طور طب بودهقابل تحقق عیتش یعنیآن، یبا بستر اصل

جادیاز مسلمانان جاذبه ا ياریبس يگذاشته شده و برا عیتش یمذهب دهیبه حساب عق یاسالم به نوعو اصوال ضد سلطه بر جهان کرده است.

آنها نیتر استفاده شده است. مهم عیتش جیدر ترو زین یسنت ياز روشها یانقالب يها نهیبه جز استفاده از زم ع،یرشد تش ریمس در است. افتهیرشد عی، تشهمراه آن شهی(ع) است که همتینشر محبت اهل ب

را بر عهده گرفته و به طور همزمان، در نشر عیکار نشر تش رانیدر ا یمؤسسات فراوان ،یبر آن، پس از انقالب اسالم افزونخود مطرح کرده و یرا به عنوان هدف رسم عیمؤسسات، نشر تش نیاز ا ی. برخکنند یکرده و م تیفعال ،یعیو ش یافکار انقالب

نیبه ا عیصدها نامه از عالقمندان به مذهب تش روزانه ،ي. به هر روکنند یم مبادرت یاماقد نیبه چن میرمستقیغ به طور یبرخ .شود یآنها ارسال م يبرا ازیمورد ن یو آثار علم دهیمراکز رس

از ياریست. بسشده ا جادیمختلف ا یاسالم يدر کشورها عیاسالم و تش غیتبل يبرا يادیز یآموزش يمدارس و نهادها نیهمچنمدارس نیا تیریاند. مد تمسک کرده عهیبه مذهب ش یکه پس از انقالب اسالم شود یاداره م ییها عهیمؤسسات توسط نوش نیا

موجود یعلم يبا نهادها نهایا شتریوظائف دارند. ب نیانجام ا يبرا يشتریب یآمادگ هاست ک یلبنان ای یعراق عهیش ونیبا روحان ارند.ارتباط د رانیدر ا يا عهیش چیکه در گذشته ه ییقایفرآ ياز کشورها یبرخ یو حت ياندونز ای ياز کشورها، مانند مالز یاست که در برخ یگفتن

را شدگان عهیهمه ش توان یوجود دارد. البته نم عهیش ینبود، اکنون شمار فراوان يا عهیش انیبوم انیدست کم م ایوجود نداشت، در يادیز تیخوجه، فعال انیعیش زیکشورها من جمله عراق و ن ریسا انیعید توجه داشت که شید. بانسبت دا یبه انقالب اسالم

در جهان شده عیآن کشور، سبب رشد و گسترش تش ختهیفره انیعیش یاند. پس از تحوالت عراق، آوارگ داشته عیتش غیتبل نیدارد، در ا آمریکا ایدر لندن يمراکز روزهکه ام در عراق عهیش تیوابسته به مرجع ینید ياز نهادها یبرخ نی. همچن است

انجام داده است. يادیکار، تالش زشناخته عیتش خیسنت در تار کیکه به صورت عهیمفهوم انقالب در فکر ش یدارد آن که برجستگ تیدر بحث ما اهم آنچه

تواند یاست که م عیتنها تش نیکه ا شود یم یکند. آشکارا، در مراحل جادیا عیتش يهمزمان برا تیمحبوب توانست یشده، م

١٠٨

که تسنن به طور معمول تن به قدرت شود یکند. در برابر گفته م جادیا نهظالما يها تیاز مخالفت بر ضد حاکم یموج نیچن . ستینگر يشتریبا تأمل ب دیاست. در هر دو طرف با رفتهیاصل پذ کینکته را به عنوان نیداده و او افتهی يا ژهیو گاهیغرب جا یمؤسسات پژوهش انیدر م یشناس عهیش قاتیتحق ،یپس از انقالب اسالمکه داستیپ ناگفته

دانست. رانیا یاز امواج گسترده انقالب اسالم یناش دیبا زیرا ن نی. ا درباره آن صورت گرفت يدیجد يپژوهشها

: بر مسلمانان ینفوذ انقالب اسالم يها راهباور بود که نیبر ا ،یانقالب اسالم يبود. رهبر یاسالم يدر کشورها ،یانقالب اسالم يها ر و آرماننفوذ افکا نهیزم نیتر مهم کار آمدن يکه از رو یو کسان آمریکاوابسته به يها به سرعت دولت ،يباور نی. با چن ها ها بها داد نه دولت به ملت دیبا

تنها راه نیدولت به حداقل رساندند. بنابرا نیند و ارتباط خود را با اجدا شد رانیاز دولت ا بودند، در هراس یمسلمانان انقالب یاسیارتباط س يداشته باشد، چرا که برقرار یصورت فرهنگ توانست یتنها م يکار نیبا مردم بود. چن وندیپ يبرقرار مانده، یباق

و یاسیس يها يدشوار زیمسأله ن نیا داشت که یتشکل ارتباط ای مانساز کینداشت، مگر آن که بتوان با ییبامردم معنا :میکن یاشاره م یاسیو س یفرهنگ يگذار هیسرما يمناسب برا نهیباره، به چند زم نیداشت. در ا یخود را در پ یفرهنگ، انقالب بود يمسلمانان، از آغاز مورد توجه رهبر انیدر م یانقالب اسالم امینشر پ يکه برا ییها نهیاز زم یکی: و عربستان حج

ارتباط با آنها فراهم يبرقرار يرا برا طیشرکت زائران مسلمان از همه کشورها، شرا لیحج به دل عتیمسأله حج بود. طببه ابعاد آن دست زیوار ن به طور فهرست یحت توان ینم يرو چیبوده و هست که به ه عیوس يا دازهمسأله، به ان نی. دامنه اکرد یم ران،یا یانقالب اسالم ياز طرف رهبر یمفصل یاسیس – یمذهب امیهمه ساله، پ ،یقالب اسالمان يروزیسال پ نینخست از.افتی

است. روشن است یانقالب اسالم یاسیس يها امیآن، تماما پ يکه محتوا شود یخطاب به زائران حاضر در مراسم حج داده م . ردیگ یزائران قرار م ریمورد توجه سا ها امیپ نیکه ا

تیخارج شده و به واقع يمراسم عباد کی يآن بود که حج از صرف برگزار ،یانقالب اسالم يمهم رهبر از اقدامات یکیمطرح کردن د،یارائه گرد حجشدن تر یاسیهر چه س يکه برا یشود. طرح کیاست نزد یاسیس – يمراسم عباد کیخود که

(ع) داد یبرائت از مشرکان را به امام عل امیخدا(ص) پ امبریپ ،يمسأله برائت از مشرکان در مراسم حج بود. در سال نهم هجرپس از آن از شرك دست شسته به اسالم ستیبا یبه مشرکان داده شده بود که م یمهلت امیپ نیا یتا در مکه بر مردم بخواند. ط

در رأس آن ریکاآمحج را در برخورد با مشرکان که تیتا ماه دیانقالب، با الهام از آن مسأله کوش ي. رهبردندیگرو یمحج برائت یتا بدان حد بود که فرمود حج ب یانقالب اسالم يرهبر دیمسأله برائت، از د تیکند. اهم یاسیس شد، یشناخته م

.ستین ادیفر قاست،یفرآمردم مسلمان ادیبرائت ما، فر ادیفر: مینقل کن شانیاز ا يا جمله امیپ نیدرست ا افتنیدر ياست برا بهتر

برائت ما، ادی. فرخورند ینژادپرست را م فرهنگ یروزان ب هیستم س انهیبودن، تاز اهیما که به جرم س ینیاهران دبرادران و خو

١٠٩

و آمریکاشرق و غرب، خصوصا يها است که ابرقدرت يگرید يها و کشورها و همه ملت نیبرائت مردم لبنان و فلسط ادیفراست که یبرائت همه مردمان ادیبرائت ما، فر ادیاند... فر ان را به غارت بردهآن هیاند و سرما به آنان چشم طمع دوخته لیاسرائ

ن گرید و اتیثیدفاع از مکتب و ح ادیبرائت ما فر ادیاند... فر طلبانه آنان را از دست داده و حضور سلطه آمریکاتحمل تفرع دهیاست که خنجر کفر و نفاق قلب آنها را در ییها ه ملتدردمندان ادیفر ها، هیها و سرما دفاع از منابع و ثروت ادیفر س،یمنوا

و زحمات نیاست که حاصل عرق جب ییها گرسنگان و محرومان و پابرهنه یدستیفقر و ته ادیبرائت ما، فر ادیاست. فر ) 19/201نور، فهیاند. (صح برده غمایبه یالملل نیآنان را زراندوزان و دزدان ب يروز شبانه

از یکیمسلمانان بود. از آنجا که وحدت مسلمانان انیانقالب در مسأله حج، مسأله وحدت م يمهم رهبر يها امیاز پ یکیقابل یکه وحدت با روح حج به خوب ژهی. به وشد یم هیآن تک يرو ها امیپ یبود، در تمام یانقالب اسالم کیاهداف استراتژ

در کنار اهل سنت، پشت سر امام جماعت مسجدالحرام و نستندتوا یم زین انیعیانقالب، ش يرهبر يانطباق بود. به فتوا (ص) نماز بخوانند.یمسجدالنب

در حج دو دوره متفاوت وجود انیرانیا یفرهنگ يها تیبا مراسم برائت و فعال يدرباره نوع برخورد دولت سعود ،یطور کل بهمراسم برائت از يرده در مراسم حج و برقراربا شرکت گست رانی) است که ا1988( یشمس 1366دارد. دوره نخست تا سال

يسعود يروهایحمله ن یسال، ط نی. در اکردند یمقابله با آن نم يبرا یعربستان تالش مسئوالنداشت و يحضور جد ن،یمشرکسه سال مدت ي. پس از آن، برادندیبه شهادت رس یرانیرایو غ یرانیاز زائران ا يکننده، حدود چهارصد و اند به زائران شرکت

داده نشد، رانیگذشته به ا يها تیاجازه فعال گرید ،شرکت کرد 1370که در سال یدر مراسم حج شرکت نکرد. زمان رانیا يها تیفعال يفراوان برا يها تیمحدود جادیوجود داشت، طبعا با ا يهمچنان در محدوده کمتر یفرهنگ يها تیگرچه فعال

ریتحت تأث زیکشورها ن ریزائران سا ، ها تیمحدود نیرفت. افزون بر ا نیاز ب يادیار زبه مقد نهیزم نیحج، ا امیدر ا یفرهنگاز یکیحج، امیچند ساله در ا يها تیحال، آثار فعال نیداشتند. با ا زیبه شدت پره انیرانیخود، از تماس با ا يها دولت غاتیتبل

انقالب در طرح اتحاد مسلمانان و دفاع از مستضعفان است. یسایو س یفرهنگ امیدر نشر پ یدرخشان انقالب اسالم يها کارنامهمختلف يها تیاز طوائف و اقل یبیکشور، ترک نیلبنان است. ا ،یانقالب اسالم تیفعال يبرا یفرهنگ يها نهیاز زم یکی: لبنان

منطقه بعلبک زین آن است که مرکز ثقل آن در جنوب لبنان و عهیکشور، جامعه ش نیطوائف برجسته ا نیاز ا یکیاست. مهاجرت کرده و رانیبه ا هیاز آنها در دولت صفو یمرتبط بوده و شمار فراوان رانیبا ا هیلبنان، از زمان صفو انیعی. شباشد یم

اند. و صدارت را داشته االسالم خیمانند ش يچند یمشاغل حکومتصدر یبا نام امام موس رانیا ونیاز روحان یکی يالدیم 1975لبنان در سال یداخل يجنگها انیو در جر ،یاز انقالب اسالم شیپ

به صورت متشکل وارد عرصه عهیلبنان را بر عهده گرفت و توانست آنها را متشکل کند. از آن زمان، جامعه ش انیعیش يرهبرکرده بود، بر جادیا يکه و یالتیشد؛ اما تشک دیصدر ناپد یامام موس ،یانقالب اسالم يالبنان شد. در آستانه رخداده یاسیس

١١٠

کشور در نیا يها گروه نیتر از فعال یکیبه عنوان انیعیو ش دیلبنان تاب انیعیدر دل ش يدینور ام ،یماند. با انقالب اسالم يجامستحکم کردند. به مرور رانیعمل کرده و ارتباط خود را با ا رت جنوب، متشکل انیعیبه لبنان، ش لیآمدند. پس از حمله اسرائ

امل داشتند که ینسبت به جنبش اسالم يتر یشدند که مواضع انقالب جادیاهللا ا تحت عنوان حزب یلبنان گروه عهیعه شدر جاممسلمان در يها گروه نیافتخارتر راز پ یکیسالها، یبود و ط تر يقو رانیگروه با ا نیبود. ارتباط ا يبر هیآن به دست نب يرهبر

يخود، به ارزشها یمردم يروهایبه ن ياهللا لبنان، با اتکا اند. جنبش حزب بوده ستهایونیاوز صهلبنان در برابر تج نیدفاع از سرزم يکه شعارها دهد ینشان م ؛ هیمنطقه ضاح یعنی روت،یب نینش عهیبه منطقه ش ياکنون، سفر وفادار مانده و هم یانقالب اسالم يها از دروازه یکیوجود دارد. از آنجا که لبنان هیآن ناح واریبر در و د یانقالب اسالم يرهبر ریو تصاو یانقالب اسالم

از آنجا به جهان عرب رفته است. یانقالب اسالم يها از آرمان یبخش شود،یجهان عرب محسوب م یفرهنگ يجمهور ستاد،یا رانیو عراق، در کنار ا رانیکشورها، در طول جنگ ا ریکه برخالف سا یعرب ياز کشورها یکی: هیسور یو تا به آخر در همراه افتیدر نیاز فلسط تیرا در حما یکشور، از ابتدا مواضع انقالب اسالم نیا يبود. رهبر هیسور یعرب

وجود داشت. رانیا يبرا یفرهنگ تیفعال نهی، زم وجود دارد نینش عهیمناطق ش ه،یسورمقاومت کرد. از آنجا که در رانیخود با ا قابل تأمل است. شتری، ب (ع) و مسافرت مرتب زائران به آن نقطهیدختر امام عل نبیرت زمسأله با توجه به وجود قبر حض نیا

نهیزم زیکشور ن نیا يو دانشمندان و استادان دانشگاهها هیرهبران سور انیدر م يگر یآن که، عدم وجود تعصب سن گرید نکتهاستادان شود، یم لیتشک یکنفرانس وحدت اسالم رانیبوده است. هر بار که در ا یبه انقالب اسالم شتریتوجه ب يبرا يمساعد

کتاب تهران شرکت کرده و یالملل نیب شگاهیدر نما هی. همه ساله، ناشران سورکنند یمکشور با رغبت تمام در آن شرکت نیا بوده و هست. یمشترك فرهنگ يهمکار نهیزم نیا

یکمتر به دست م یعرب يکشورها ریکه در سا یفرصت شود، یعرضه م هیکتاب سور يشگاههایدر نما یبه راحت عهیش يکتابها سخن گفت. گرید يو کشورها یبیپاکستان، ل ن،یبا تحوالت افغانستان، بحر رانیدرباره ارتباط ا دیبا اسیق نیهم به.دیآ

و جهان رانیا یروابط انقالب اسالم يها يدشوار : در جهان اسالم الف

توجه داشت که مشکل نخست انقالب دیگذشت، با یانقالب اسالم يدئولوژیو ا عینشر تش : پس از آنچه درباره عی. مسأله تش1در جهان عهیش تیاست. جمع زیبرانگ تیمذهب حساس یمسلمانان سن ياست که برا عیبا جهان اسالم مسأله تش رانیا یاسالم

در ییباال تیحضور دارند، از موقع انیعیه شک ی؛ گرچه مناطق ده درصد دارد حدود ینسبت ،یبا مسلمانان سن سهیاسالم در مقااست که ی. گفتنکنند یم یزندگ تیلبنان و کو ن،ی، بحر عرب، در عراق، شرق عربستان انیعیجهان اسالم برخوردار است. ش

است. یمسلمانان سن اریمناطق دولت در اخت نیدر همه ا

١١١

معارضه یکه بر وحدت دارد، در نظر اهل سنت، نوع يرو اصرا هیو به رغم تک عیبر تش دشیتأک لیبه دل یاسالم انقالبو تسنن عیتش یکیاست. سابقه نزد قیگسترده و عم ،یطوالن اریبس تعارض، نیا یخیتار يها شهیبا مذهب تسنن دارد. ر یخیتار

زبور، به اختالف م بایتجربه شده است. جز آن، تقر يکه تصوف حاکم بوده، تا حدود خیاز تار یخاص يها تنها در دوره ممتد، گرچه با شدت و ضعف، وجود داشته است. انیجر کیصورت

آن را مذهب یندگیاست که امروزه نما یبوده و آن تسنن ریدرگ عیبا تش خیاز تسنن در تار یتوجه داشت که نوع خاص دیبا ثیو در قرن سوم به اهل حد رسد یم هیمیدر قرن هشتم به ابن ت خ،یدر تار انیجر نیدر عربستان بر عهده دارد. ا تیهاب و یسن

دارند. به هر عیبا تش ينظر کمتر آنان که متأثر از تصوف هستند، اختالف ژهیبه و ان،یسن گری. د احمد بن حنبل يبغداد به رهبر« کتاب مفصل سندهیدارد. نو يشتریب يهایدشوار ،یو سن عهیکه در عربستان حاکم هستند وحدت ش یافراط انیاز نظر سن يرو. به شود یتمام م ها عهیاست که وحدت تنها به نفع ش رباو نیکه در عربستان چاپ شده، بر ا» و السنۀ عۀیالش نیب بیالتقر مسألۀ

.کنند یاستفاده م هیراه از ابزار تق نیو در ا ندیگو یدر طرح مسأله وحدت دروغ م نانیعالوه، ادعا کرده است که ااز هشتاد شی. ب نوشته شده است عیهند و پاکستان بر ضد تش زیو ن یشته در مناطق عربسال گذ ستیب یکتاب و جزوه ط صدها

در پاکستان که در دو سه سال گذشته به صورت یکش عهیش انیارتباط دارد. جر عیبا بحث انقالب و تش یدرصد از آنها، به نوعبلکه در جهت ستین یخیمسأله تار کیتنها ان،یعیو قتل عام ش فیبه مزار شر بانحمله طال زیبحران بزرگ درآمده و ن کی

در جهان اسالم است. رانیا یمحدود کردن نفوذ انقالب اسالمانقالب پس از يبود. در اصل، رهبر عهیو ش یمسلمانان سن انیانتخاب کرد، وحدت م یانقالب اسالم يکه رهبر یحل راه

یمذهب يفتوا نیا لیدل نیالف مذاهب حل شود. به هماخت ستیبا یکه م ستینگر یجهان اسالم متحد م کیبه يروزیپمختلف، که لی، به دال راه حل نیمسجدالحرام نماز گذارند. ا تدر حج، پشت سر امام جماع انیرانیصادر شد که ا یخیتار

انیت و مگذاش ياز خود بر جا یگرچه آثار مثبت افت،ین یچندان قیرهبران جامعه تسنن بود، توف یآنها عدم همراه نیمهمترکه طرح مسأله وحدت و رود یاند، مؤثر واقع شده است. انتظار م نبوده يسعود انیسن شهیاند طرهیکه تحت س ییکشورها انیسن

به وحدت و درك ازین شبهه یباشد که ب ندهیآ يبرا يا تجربه د،یایاز آن که به کار امروز ب شیکه برداشته شده، ب ییها قدم نیدارد. ا یمخالفان زیانقالب، در داخل ن يریگ سمت نیمسلمانان خواهد بود. جالب است که ا آن، مورد توجه همه تیاهم

هستند که با مسأله وحدت در تعارضند. یانیعیمخالفان ش يا قابل مالحظه ریتأث رانیخارج از ا یعیجوامع ش انیم ع،یاعتقادش به تش لیبه دل رانیا یتوجه داشت که انقالب اسالم دیبا

ینید تیمسأله مرجع انینظر م اند. البته اختالف انقالب عمل کرده يمستحکم برا يبازو کیجوامع به صورت نیاست. اداشته یعیطب يامر رانیدر هر نقطه به ا انیعیش یراه بوده است. اما روشن است که دلبستگ ربر س یدر خارج و داخل کشور، مانع

داشته باشد. نظر وجود اختالف ییاگر در مسائل جز یاست، حت

١١٢

توسط اعراب مسلمان مطرح شده رانیاز آغاز فتح ا یعجم – یتعارض عرب ینوع یخی. اختالف عرب و عجم: از نظر تار2است. بعدها خالفت انیرانیاعراب و ا انیدر م یتعارض قوم نیا ینمود فرهنگ ، یاسالم اتیادب خیدر تار هیشعوب انیاست. جر

و ینیبه جانش – ها یاختالفات، نزاع عثمان نیحلقه از ا نیدامن زدند. آخر عارضت نیبر ا ینوعبه یرانیا يها و سلطنت یعباس بوده است. هیدر دوران صفو ها یرانیو ا –از اعراب یندگینما

عهیمردم عراق ش شتریارائه شده ب ياست و با آن که، بنابر آمارها یبازتاب جنگ قوم یبه نوع ران،یعراق و ا انیم اختالفدر عراق نشد، بلکه توسط یانقالب اسالم جادینه تنها سبب ا ،یخیمشکل تار کی، مشکل عرب و عجم به عنوان ذهب هستندم

قرار گرفت. يبردار اختالفات مورد بهره قیو تعم رانیدور کردن عراق از ا يبرا يا لهیسردمداران حزب بعث عراق به عنوان وسمطرح بوده زیاز انقالب ن شیآن از پ نهیاند. زم داشته هینکته، تک نیبر ا شهیاعراب هم مسأله منحصر به عراق نبوده، بلکه نیا

از عوامل تنفر یکیمسأله نیقبل از انقالب، ا يها ههبودند و در د لیبه اسرائ رانیشدن ا کیاست. چرا که اعراب شاهد نزد بوده است. رانیاعراب از ا

را تیباز مسأله قوم – دیتوجه کن يبه بحث بعد –درافتادند رانیبا ا يگریه تعارض دآن که ب لیبه دل ،یاز انقالب اسالم بعدنام نی. ا »: جاء دور المجوس به صحنه آمدند انیباز مجوس«آن بود که رانیا یگروه از انقالب اسالم نیا لی. تحل مطرح کردند

. عنوان افتیانتشار عیو تش رانیسترده بر ضد ابه صورت گ یعرب ينخست در کشورها يسالهابود که در ياثر سه جلد کی بوده و هست. انیرانیمسلمانان عرب نسبت به ا يمهم برا یمشکل ذهن کیداده شده، رانیاعراب به ا يمجوس که از سو

و لیصداشتن اسالم ا يرا برا رانیا يو ادعا پندارند یتوجه داشت که اعراب خود را برابر با اسالم م دیبا گر،ید هیزاو از !دهند یمورد استهزاء قرار م یعیدرست، به طور طب

يبود که در سالها ییها دهیا نیتر یاز اساس یکی: بحث از صدور انقالب، یاسالم ي. ترس از صدور انقالب در کشورها3 ي. رهبردیا دیکشورها پد ریدر سا یمشابه انقالب اسالم یآن بود که حرکت دی. امشد یم هیآن تک يرو ینخست انقالب اسالم

... مصر گریملت هم گرفتارند د ری... سا ها ملت يتو رود یو م کند یم دایما دارد توسعه پ نهضت فرمودند: 1358انقالب در سال بار ریاز ز خواهند یهستند. آنها هم م شانیها به دولت يها مبتال . همه ملتگرانیهم به دست د گرید يبه دست سادات و جاها

دایفکر در مغزشان پ نیهم هم گرانیبرد، د شیکشته داد، اما پ ولوبرد، شیکرد و پ امیق رانیکه ا دندید یوقت. ندیایب رونیب )11/45نور، حفهیکار را خواهند کرد. (صح نی. آنها هم همخواهند یمعنا را م نیهم هم گرید يها . ملتشود یم

در یانقالب اسالم يفکر يها نهیشدن و فراهم کردن زم که مقصود از صدور انقالب، فراهم دیا یسخن به دست م نیا از نیمخالفان، ا يبود. حرکت مزبور از سو دواریو بدان ام هیآن سخت تک يانقالب رو يبود که رهبر گرید یاسالم يکشورها .ندک یم تیانقالب، فعال يبه راه انداز يکشورها را داشته و برا ریقصد مداخله در سا رانیشد که ا ریگونه تعب

١١٣

در یاسالم یجامعه آرمان کیشود، و ادهیانقالب، مهم آن بود که، اگر اسالم به آن صورت که هست در کشور پ يرهبر يبراکردن ادهیبه اسالم و پ شیگرا نهیبه انقالب خواهند آورد. زم يرو زین گرید یاسالم يبالفاصله کشورها ابد،یتحقق رانیا

ينام جمهور ،یاسالم ياز جمهور شیپ یمانند پاکستان که حت ییدر کشورها لکهب ،یعرب ياحکام آن، نه تنها در کشورهاکشورها، با الگو گرفتن از نیدر ا یفراوان یاسالم يها را انتخاب کرده بود، به صورت گسترده وجود داشت. گروه یاسالم

شد. یده سامان زیمسلحانه ن بارزهو م شکل گرفت یپنهان يها از نقاط سازمان یتالش خود را آغاز کردند. در برخ ران،یا دینبا نی. بنابرا ها ها اصل هستند نه دولت تحول، ملت انیداشت آن بود که در جر هیبر آن تک یانقالب اسالم يکه رهبر يا دهیا

مورد آنان يکشورها و خواستها ری؛ مهم آن است که مردم سا کرد یشده بر ملتها توجه لیتحم يدولتها لیبه خواست و تما دیآن در دست بود، ام يمردمان آن کشورها با انقالب و رهبر یاز همراه یفراوان يها ه. از آنجا که نشانردیتوجه قرار گ

يشتریبه زمان ب ،ییآرزو نیکشورها، تحقق چن نیدر ا یاسیشدن مناسبات س نیتر یسیوجود داشت. به مرور با پل یتیموفق بود. ازمندین

را رانیا یکشورها سخت خطرناك باشد. آنان که انقالب اسالم نیحاکم بر ا يدولتها يبرا توانست ی، م رفتارها نیا ادامهبا صدام یعرب يکشورها یعامل همراه نیتر مهم دیمخالفت با آن را گذاردند. شا يبنا دانستند، یم ها انیجر نیا کننده کیتحر يگرید لیدال ها تیدر درون آن کشورها بود، گرچه آن حما یاز رشد انقالب اسالم يریجلوگ ران،یدر جنگ بر ضد ا نیحس

يکشورها شتریب يبه وضع اقتصاد دنیبهبود بخش يو تالش برا يندارد که تحوالت اقتصاد يدیترد کس چیهم داشت. ه ست.عربستان صادق ا دربارهاز هر جا، شیمسأله، ب نیبوده است. ا رانیمشابه تحول ا یبه دنبال هراس از تحول ،یعربفرمودند: صدور 1359منطقه بود. رهبر انقالب در سال يها دولت یاصل يها يازدشوار یکیمسأله صدور انقالب، يهر رو به

اخالق ،یاست که اسالم، حقائق اسالم، اخالق اسالم یصدور آن وقت ست،یصدور با زور صدور ن ست،یصدور ن زهیبا سرن )13/263، نور فهیکند.(صح دایرشد پ نجاهایا ،یانسان

شمافرمودند: 1359انقالب در سال ي. رهبر داشتند میمسأله ب نیاز ا زین ياستعمار يها ها بلکه قدرت واقع نه تنها دولت در غاتیتبل يها جانبه. چه دستگاه همه غاتی. تبلشود یم غاتیتبل یاسالم يبه ضد جمهور بایتقر ایدن يکه االن در همه جا دینیب یم

زده وحشت یاسالم ياز جمهور نهایاست که ا نیا يبرا نی. ا شرق با همه وابستگانش غاتیستگان و چه تبلغرب با همه وابنهضت و نیکند و ا تیمطلب سرا نیدارند که ا نیاز دست رفته... خوف ا رانیدر خود ا نافعشانکه م نیاند، عالوه بر ا شده

)13/162نور، فهی. (صحگرید يها کند به خارج و صادر بشود در مملکت تیانقالب سرا با غرب یانقالب اسالم يها ي: دشوارب

دوم مسائل ؛یو فرهنگ ي. نخست مسائل فکر بر دو قسم است ،يبند میتقس کیغرب، در يایبا دن یانقالب اسالم مشکل :میکن یاشاره م یو فرهنگ يفکر يها . به چند نمونه از تعارض روزمره یاسیس

١١٤

يفکر يهایدشوار رانیدر ا یموکراس.مشکل د1در حکومت ینقش نیغرب، د یاسیکه در تفکر س میاست. آگاه یدموکراس بحث ران،یغرب درباره ا يها ياز دشوار یکی

شود و مردم به يریگ يمردم را انیدر حکومت، م نیدرباره حضور د رانیمانند ا ياگر در کشور یاساس، حت نیندارد. بر ا زیدارد، تما تیاهم یغرب ی. آنچه در دمکراسستین یرفتنیهند، باز هم از نظر غرب پذمثبت د يرا ینیو حکومت د يجمهور

است. یمردم و امکان انتقاد و انحالل دولت از طرق قانون تیاکثر يرا هیحکومت بر پا يو پس از آن، بنا استیو س نید انیمدر یبود. طبعا، عنوان اسالم یوان روش حکومتبه عن یاسالم يانتخابات، انتخاب جمهور نیبعد از انقالب، نخست رانیا در

از آنها یکه برخ یدستورات اسالم يآن، در اجرا يامدهایطور که پ ؛ درست همان غرب، قابل قبول نبود يحکومت، براغرب با يمخالفت فکر هیاول نهیزم نیغرب قابل قبول باشد. ا يتوانست برا ینم گنجد، ینم یحقوق بشر غرب فیچهارچوب تعر

و استبداد تریمتهم به داشتن نظام توتال رانیسالها، ا یاست. براساس آنچه گذشت، ط کیدمکرات ریکشور غ کیبه عنوان رانیامانده يغرب برجا يخبر يها در رسانه ماتها نیسال پس از انقالب، تاکنون ا ستیب یانتخابات در ط ستیشده و به رغم ب ینید

از موارد يارینخست انقالب در برخورد با مخالفان انقالب که در بس يدر سالها یالبانق طیبر آن، وجود شرا افزوناست. .شد یم یمعرف کیردموکراتیغ طیغرب، به عنوان شرا غاتیبودند، در تبل انیئآمریکاشده کیتحر

. اسالم و خشونت2 يو مذهب برا شهیدر انتخاب اند یعیحق طب کی کننده نیغرب، تساهل و مدارا است که به عنوان تأم يفکر يها ادیاز بن یکی

اصل وفادار است نیخود، به ا یو خارج یداخل يها يریموضعگ یغرب در تمام ایآ که نی. در اشود یم دیآن تأک يرو انسان یخاص يکه از انسان و جهان دارد، تساهل و مدارا را در فضا یفی. مهم آن است که اسالم، با تعرمیندار ینه، فعال بحث ای

غرب از فیمسأله سبب شده تا براساس تعار نی. استیشده در غرب چندان سازگار ن رفتهیکه با اصول پذ کند یم ریوتص خشن شناخته شود. ینییآتساهل و مدارا، اسالم به عنوان

يا ه و چهراسالم استفاده کرده نیمربوط به فتوحات آغاز یخیتار يها شناسان نسل نخست اروپا، از تجربه باره، شرق نیا در یعیطب يریتصو نیبودند، داشتن چن ریقرنها با جهان اسالم درگ یکه ط انییاروپا يکردند. برا میخشن از گذشته اسالم ترس

.نمود یمنداشت یتیغرب اهم يرفت، برا رونیب استیاز صحنه س نیپس از آنکه د ست،ینخست قرن ب يها اوصاف، در دهه نیهمه ا با

يبرخورد لیبار، به دل نیو اجتماع بازگشت. ا استیباز به صحنه س نید ، ید. اما با تحقق انقالب اسالمکن یتلق يکه آن را جددفاع از خود ينزاع که در اصل برا نیگرفت. هر چه، ا يتر موضع تندتر و خشن نیکرده بود، د یکه استعمار با جهان اسالم

تر بود. شد، خشن اروپا عرضه يکه از اسالم برا يریشد، تصو تر ي، جد بود

١١٥

يگریمذهب سابقه انقالب نیبود و ا عیمذهب تش ران،یمردم ا نییآتوجه داشت: از آنجا که دیهم با يگریبه نکته د نجایا درها، بحث سمبل نیدارد، با استفاده از تمام ا یخاص هی(ع) تکنیعاشورا و انقالب امام حس يرو زین شیداشته و در شعارها يادیز

به قصد ران،یاز مراسم عاشورا و جبهه و جنگ در ا یونیزیگزارش تلو نیشد. تاکنون چند تر يجد یقالب اسالماز خشونت انغرب که يتوجه داشت، برا دینشان داده شده است. با انیئآمریکاو انیبه اروپائ ،ینشان دادن چهره خشونت در انقالب اسالم

و همه مخالفان منافع خود را در معرض حمله و دارد یمفارس نگاه جیدر خلحفظ منافع خود يبرا مابریباره، چند ناو هواپ کیو بزرگ یو کشته شدن چند مستشار غرب یاسالم يدر کشورها شیها خانه دادن به حمله به سفارت تیاهم دهد، یقرار م دیتهد

.خورد یطنز م يها به درد مجموعه ندهیآ يها را دارد که در قرن يا مسخره یحکم شوخ نایقیکردن آن، یاسیس يها يدشوار

استیس يحساس برا يا فارس، مسأله جیخل یشمال هیدر حاش رانیا ییاستثنا تیدر منطقه:موقع آمریکا گاهیرفتن پا نی. از ب1 نرایدر منطقه بود. در آن زمان، ا لیو اسرائ آمریکانفوذ گاهیپا رانیا ،يبوده و هست. در دوران پهلو آمریکااروپا و یخارج

به و چرا قرار چون یب تیعراق مورد حما يها یطلب و توسعه یعرب يژاندارم منطقه شناخته شده و در برابر کشورها عنوان

آنها مجهز شده بود. نیتر شرفتهیبه پ رانیفروش انواع و اقسام سالحها بود که ارتش ا ها، تیحما نی. از جمله اگرفت یمآن شمار یفارس و منافع ب جیسابق بود که همواره چشم طمع در خل يدر برابر شورو يسد رانیبر کنترل خطر اعراب، ا افزون

داشت، اما زین هیرا ترک تیموقع نیاز ا یداشت. تنها بخش يشورو یعنیغرب کیگسترده با دشمن شماره يمرز رانیداشت. ا بود. ییکامال استثنا رانیا تیوضعنمونه آن باال کیتحمل کرد. تنها آمریکاضربه را دولت نیبزرگتر ران،یبر ا آمریکابا حذف کنترل ،یاز انقالب اسالم پس

ژهیمنطقه، به و یعرب يکشورها يرو آمریکا. از آن پس، دولت پس از انقالب بود يسالها یبرابر ط نینفت تا چند متیرفتن ق گریبار د رفتند،یرا پذ آمریکاحضور طیامل شرامزبور به طور ک يها که دولت یزمان وکرده يگذار هیسرما يعربستان سعود

.دیو متحدان آن گرد آمریکا بیآمده و منافع سرشار آن نص نیینفت پا متیقسابق بود که با استفاده يدشمن غرب، شورو نیتر چند دهه، مهم ي: برا در برابر غرب سمیمارکس ویآلترنات ،ی. انقالب اسالم2

یاسیو س يبر قدرت اقتصاد هیتک زیدر کشورها و ن یو اطالعات یاسیبا استفاده از نفوذ س زیو ن ،یو مردم یانقالب يها از جاذبهو حضور یکش از لشکر یحت يکودتا را فراهم کند. شورو ایانقالب نهیکرده زم تیتقو راتا احزاب چپ دیکوش یخود م

شدن بود و درست در يکه شرق در حال منزو ی. زماننداشت ییابا ستیچپ کمون يسر کار آوردن دولتها يبرا زین ینظاممتولد شد. غرب با شکست یانقالب اسالم ک،یدئولوژیو مسائل ا یدر مناسبات جهان يغرب بر شورو يروزیآستانه پ

بر تمام عالم ریحکومت فراگ یغرب يدئولوژیجهان، ا نیکند. در ا جادیا یجهان تک قطب کیبود تا دواریام سم،یمارکس

١١٦

غرب، یآرمان یخانواده کوچک در دهکده جهان کیبه صورت ،يا منطقه – یدر چهارچوب منافع مل زیها ن داشت و دولت .کردند یحکومت م

شبهه، یحاکم بر غرب مطرح کرد. ب تیدر برابر ماد يجد یمدع کیرا به صورت نید ،یانقالب اسالم ،یطیشرا نیچن درو نهیشیاسالم، به لحاظ داشتن پ ان،یم نیاند و در ا نقاط جهان فعال شده شتریبدر یبوم انیاد شتریب سم،یمارکس یپس از فروپاش

بر یطلب مبارزه یزنده شدن به نوع نیزنده شد. ا گرید نییاز هر ا شیب ،ییایجغراف ممتاز تیموقع زیدر خود و ن رومندیعناصر نغرب درآمد. در برابر يبرا سمیمارکس ویعنوان آلترناترفت که به شیراه تا آنجا پ نیگر شده و در ا جلوه یغرب يها شهیضد اند

ن،یدر د ییاست که تحت عنوان نوگرا نیطلبانه در د به ظاهر اصالح يها شهیاز اند تی، حما اقدام غرب نیتر حرکت، مهم نیاغرب از تیحما لیدل نیتر مهم نیاست. ا یغرب يها شهیو درآوردن آن تحت سلطه اند یاسیکردن اسالم س یخنث یدر پ است. یانقالب رانیدر ا ژهیاسالم به و يایدر دن طلب اصالح اناتیجر

تسلط لیاوال به دل ل،یاز اسرائ تیبوده و هستند. حما لیهوادار اسرائ یو غرب به طور اصول آمریکا: لی.مبارزه با اسرائ3را در برابر آمریکا ندهیمنافع حال و ا لیآن که حضور اسرائ لی، به دل و دوم ست،آمریکابر دولت و مجلس ستهایونیصه

،يبه عنوان دو اهر م فشار بر اعراب، از دو سو لیهمراه با اسرائ رانیاز انقالب، ا شی. پکند یم نیاعراب، تأم یمخالفت احتمال ،یالب اسالمانق انیاز انقالب، در حال انجام آن است). در جر شیپ رانیا يبه جا ه،یکه اکنون ترک يبودند (کار تیمورد حما

بود. لیدر دفاعش از اسرائ آمریکاو لیبر اسرائ يکار يا ضربه نیرفت و ا آمریکااز دست رانیادر برابر ران،یو ا یعرب ياز کشورها یکشاند، برخ لیسازش با اسرائ يرا به سو نیمصر و جنبش فلسط ،آمریکااز آن که پس

يخطر مهم برا کیبه عنوان لیاسرائ ياز انقالب، رو شیاز سالها پ ،یانقالب اسالم يکردند. رهبر يریگ موضوع استیس نیادفاع نیتا از انقالب فلسط کرد یم جابیا طیهمه شرا ،يروزیبود. اکنون پس از پ کرده هیتک رانینفوذ آن در ا ژهیمنطقه و بو

، گرچه با دور شدن عرفات از شد سیدر تهران تأس لیسفارت اسرائ يبجا ن،یشود. بالفاصله پس از انقالب، سفارت فلسطحماس که سی، به دنبال تأس آن يبه جا اماشد، فیتضع يبا و زین رانیارتباط ا ن،یفلسط یشده در منشور جنبش مل ادیاهداف

از یکیمسأله نیآن درآمد. ا يجد یبه صورت حام رانیزد، ا لیدربرابر اسرائ یدست به حرکت انقالب یاسالم يدئولوژیبا ا سمیترور یحام يدر فهرست کشورها ران،ینام ا گر،ید لیو دال ل،یدل نیبوده و به هم رانیدرباره ا آمریکا یاساسمشکالت

ثبت شده است.

١١٧

1اي تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی در سطوح مختلف فرامنطقه . 6 2 محمد ساالر

دهیچکاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي ایران شد و تأثیري شگرف هاي سی انقالب اسالمی ایران باعث دگرگونی عظیمی در زمینه

در سطح جهانی به وجود آورد. با وجودي که انقالبهاي بسیاري در جهان روي داده ولی انقالب اسالمی ایران به دلیل روح ت.هاي شیطانی منحصر به فرد اس جامعه و به خصوص مبارزه با قدرت ومانستیزي و حمایت از محر دینی و ظلم

انقالب مورد توجه و تجزیه و تحلیل و حمایت و استقبال اندیشمندان و انقالبیون جهان قرار گرفت و تجلیل از آن در اینهاي کالمی و شعري بسیاري بروز و ظهور نمود و باعث شناخت مجدد اسالم در جهان معاصر گردید. این انقالب در اندیشه

) ایجاد 4) دفاع از آرمان مقدس فلسطین در جهان، 3) طرح اندیشه حکومت اسالمی، 2) احیاي هویت دینی، 1ابعاد پنج گانه: بدیل است. ) طرح گفتمان در سطح جهانی، بی5وحدت و همبستگی اسالمی،

عد مورد نظر مقاله سعی دارد تأثیرات عمیق فرهنگی انقالب اسالمی را در سطوح مختلف فرامنطقه این اي و بویژه از پنج بماید و نشان دهد ابراز عشق و عالقه قلبی میلیونها تن انسان آزاده و حق طلب جهان نسبت به امام راحل (ره) و انقالب بررسی ن

اسالمی ایران تا چه اندازه است.

1382، زمستان 8و 7سال دوم، شماره ،یانقالب اسالم شهیاند ی: فصلنامه پژوهشمنبع 1

در سوریه و لبناننویسنده و پژوهشگر، رایزن فرهنگی سابق جمهوري اسالمی ایران 2

١١٨

اسالمی ایران تحت رهبري امام خمینی(ره) به عنوان یک رویداد بزرگ نیمه دوم قرن بیستم در صحنه انقالب مقدمه :ه . ش به پیروزي رسید و توجه همه جهانیان را به خود جلب کرد.این 1357المللی در بیست و دوم بهمن ماه اي و بین منطقه

داخل کشور را دگرگون ساخت، بلکه تحولی عظیم و تأثیري تصاديانقالب نه تنها اوضاع سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اق شگرف در سطح جهانی به وجود آورد.

و غیره بوده است 1954، انقالب الجزایر 1789، انقالب فرانسه 1917هایی چون انقالب روسیه ذشته نیز شاهد انقالبگ تاریخهاي جهان نیست. هاي خاص و منحصر به فردش، قابل قیاس با سایر انقالب لیکن انقالب اسالمی ایران به لحاظ ویژگی

رهبري و هدایت نهضت بزرگ مردم مسلمان ایران، قدرشناسی و در یشانشخصیت واالي امام خمینی(ره) و قدرت نافذ اتبعیت مردم از رهبر و مقتداي خویش، ایمان و اعتقاد عمیق به دین مبین اسالم و وحدت و انسجام همه مردم باعث شد تا یکی

هاي وابسته به آمریکا در منطقه سرنگون گردد. از قدرتمندترین و مهمترین رژیمین انقالب، آنچنان بود که از همان آغاز حامیان و شیفتگان زیادي از شرق تا غرب عالم را به خود جلب کرد. و اقتدار ا جاذبه

ستیز جهان همبستگی خویش را به انقالب اسالمی ایران و رهبري آن اعالم نمودند. خواه و ظلم در نتیجه مردم آزاده و عدالتبلکه تأثیرگذاري و دستآوردهاي آن، از ؛شود ایران محدود و خالصه نمی انقالب نشان داد که در داخل جغرافیاي کشور این

مرزها فراتر رفته و به طور مستقیم کران تا کران جهان اسالم و بشریت را در نور دیده است. شاعر بزرگ جهان عرب تأثیر برجسته انقالب اسالمی و شخصیت امام خمینی(ره) بر دنیاي جدید و محرومان 1،قبانی نزار

سراید: جهان را در شعري اینچنین می هاي شیراز بادام باغ هاي درخت دادند شکوفه

ي خود را شکستند ستمدیدگان روزه و را نابود کردند» کسري« ایرانیان

از خشمی طوالنی پس را به لرزه درآوردند ها بت

خمینی خدایی را همچون شمشیري بران قدرت

دست در

در لندن از دنیا رفت 1998میالدي در شهر دمشق سوریه تولد یافت و در سال 1923) شاعر بزرگ معاصر در سال Nizar Qabbaniنزار قبالنی ( 1

و در دمشق مسقط الرأس خویش به خاك سپرده شد.

١١٩

راسرود پیامبر و اسالم دائما 1.لب دارد بر

از نکات قابل توجه این است که در جریان انقالب، بسیاري از افرادي که شناخت عمیقی از اسالم نداشتند، و حتی غیر یکیمسلمان نیز در گوشه و کنار جهان، مراتب همبستگی و حمایت خویش را نسبت به انقالب اسالمی ایران رسما اعالن داشتند و

مسلمان و محرومان آفریقا، آمریکاي جنوبی، آمریکاي شمالی، جنوب شرقی ردمم برآمدند. از مدرصدد شناخت مجدد اسالهاي اشغالی فلسطین و جنوب لبنان همه و همه تحت تأثیر مثبت قدرت و آسیا و اقیانوسیه گرفته تا خاورمیانه عربی و سرزمین

است. موسامال محسوس و ملهاي انقالب اسالمی ایران قرار گرفتند. آثار این تأثیر ک ارزشطلب جهان نسبت به امام و انقالب اسالمی، که نظیر آن در تاریخ هاي آزاده و حق عشق و عالقه قلبی میلیونها نفر از انسان ابراز

هیچ انقالبی دیده نشده است، نشان از تأثیر عمیق افکار و اندیشه انقالب در عمق جان و روح مردم جهان دارد. روحیه قوي هاي اشغالی یکی از آثار پربرکت این انقالب و رهبري منحصر به فرد امام و سرزمین بنانرزندان مقاومت اسالمی در لف

اهللا لبنان و دالورمردان و شیرزنان مسلمان جنوب لبنان که با خمینی(ره) است. پایمردي و رشادت جوانان فلسطینی و حزبمحبت الهی در برابر رژیم اشغالگر قدس همچنان وقلبی سرشار از عشق به خدا دستان خالی و با حربه سنگ، در عین حال با

اي اند، همه اینها نمونه برجسته و زنده اند و با مقاومت جانانه خویش راه هرگونه سازش و تسلیم عاجزانه را مسدود کرده ایستاده ن جهان است.از تأثیر اندیشه امام و انقالبش در جهت بیداري مسلمانان و آزاداندیشا

ها و جوامع غیرمسلمان داشته است بر معنوي و تأثیر عظیمی که انقالب اسالمی ایران در جهان اسالم و حتی گروه نفوذهیچکس مخفی و پوشیده نیست و براي اینجانب با این قلم ناتوان که در بسیاري از کشورهاي اسالمی و غیرمسلمان از نزدیک

اي از آنهمه اشتیاق و تأثیر معنوي شیفتگان و حامیان انقالب اسالمی بیان گوشه ام، بودهام و انقالب ناظر عشق و عالقه آنان به ام رو ناگزیر با نگاهی کوتاه و گذرا به مصداق این بیت موالنا: رسد؛ از این مشکل به نظر می

»اي گنجد قسمت یک روزه چند اي بریزي بحر را در کوزه گر«از دریاي بیکران عشق غیرقابل توصیف جهانیان اعم از امت اسالمی و غیرمسلمانان نسبت به امام و انقالب را اي هقطر

اشاره المللی هاي بین اي از تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی در عرصه شمهگیریم و در ادامه بحث از این منظر به برمی کنیم: می

ـ احیاي هویت دینی1آثار فرهنگی انقالب اسالمی، احیاي اندیشه و هویت دینی در جهان است. در آن موقعیت و شرایط سخت و ترین از مهم یکی

هاي شد و مکتب هاي طاغوت و سردمداران الئیک فراموش می دشواري که به تدریج اصول و مبانی دینی با تالش حکومت

.66ـ65خمینی(س) ص ادبیات انقالب، انقالب ادبیات، جلد دوم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام 1

١٢٠

ها و در نتیجه انقالب الزم براي به حرکت درآوردن تودهو فاقد توان »اه افیون توده«مادي و الحادي، مذهب را به عنوان گردید، تا آنجا که در برخی از جوامع به خاطر حفظ باورهاي تر می رنگ مداري کم دانستند و هر روز هویت دینی و دین می

شد، در چنان سخره میکردند و تعهد و التزام به مبانی دینی و مذهبی جرم بود و یا م پوشی می کشیدند و پرده دینی خجالت میشرایطی، نهضت امام خمینی(ره) تحول عظیمی در سطح جهانی ایجاد کرد و با تکیه بر قدرت الهی، ایمان به خدا و ایدئولوژي

ل ساخت. اسالمی، ماهیت الئیکی را به ماهیت اسالمی و دینی مبد نقالب اسالمی، عالوه بر اینکه ، امام جمعه مسجد واشنگتن معتقد است که اMohammad Al-Asiالعاصی محمد

المللی نیز در جهت احیاي تفکر دینی تأثیر گذاشت. ایشان هاي متعددي در داخل ایران بوجود آورد، در سطح بین دگرگونیهاي پیش اکنون برخالف سال عزیز ما، جهان المذهبی و دنیاگرایی را متالشی ساخت و هم امام«گویند: در اظهارات خویش می

سایر ادیان در جهان فراوان » بنیادگرایان«و » بنیادگرا«بلکه مسیحیان » بنیادگرا«ي انقالب اسالمی، نه تنها مسلمانان از پیروز 1 »هستند. رحهاي جمعی مط اند و هر روز در عرصه مطبوعات و رسانه شده

حل همه مشکالت مسلمین در سایه برکت این انقالب بزرگ، مردم مسلمان ایران و سایر کشورهاي اسالمی دریافتند که راه بهعبدالعزیز عوده، رهبر معنوي جهاد اسالمی فسلطین، بر این باور است که شیخ بازگشت به اسالم و تمسک به قرآن است.

ترین اثر فرهنگی این انقالب بیداري مسلمانان در بسیاري از کشورهاي دنیا است. ایشان با تأکید به اینکه انقالب اسالمی به مهمبخش اسالم آشنا کرد، چنین حیات عالیمهبري امام راحل(ره)، روحیه ایمان را در دلهاي جوانان رسوخ داد و با تر

اي، امید از بین رفته را در دل مسلمانان احیاء کرد. ا.. خامنه اسالمی ایران به رهبري امام راحل و حضرت آیۀ انقالب«گوید: می، دیگر، مسلمانان جهان یتیم نیستند و نیروي عظیمی پدیدار شد که از آنها حمایت پس از پیروزي انقالب اسالمی در ایرانها زنده ساخت که مسلمین بوده است. انقالب اسالمی ایران این امید را در دل آنهاکرده و پیوسته پشتیبان و حامی حقیقی

در حقیقت انقالب با 2 »شمنانشان را شکست دهند.توانند بار دیگر پیروز شوند و عظمت و مجد دیرینه خود را باز یابند و د میسلطه جهانی فرهنگی امپریالیستی غرب را که تآسیب رساندن به بنیادهاي اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی غرب توانست ابه

ذ شرق و توانند از سلطه و نفو هاي متعالی مستضعفان بود، در هم بشکند و به مردم دنیا ثابت کرد که می کننده ارزش پایمالو به بوته دغرب نجات یابند و مستقل و آزاد زندگی کنند. امام توانست همه آنچه را که در میان امت اسالمی رخت بربسته بو

فراموشی سپرده شده بود، احیاء و بازسازي کند و با پیروزي انقالب اسالمی ایران، اسالم عزیز را، که متروك مانده بود، دوباره د.به صحنه عمل بیاور

.1371، خرداد ماه 211شماره » نگرد؟ جهان چگونه به امام خمینی می«نشریه شاهد، مقاله 1 .17/12/1372روزنامه همشهري مورخ 2

١٢١

جویان، منافقان، دشمنان داخلی و خارجی از طول یک ربع قرن از عمر پربرکت انقالب اسالمی، استعمارگران، سلطه دراي علیه آن فروگذار نکردند و در جهت منزوي کردن و ممانعت از گسترش آن انواع و اقسام جنگهاي گونه تالش و توطئه هیچ

ها، انقالب اسالمی همچنان از حمایت رغم همه آن دشمنی به خواست خداوند علی اماد؛ نظامی، تبلیغاتی و روانی به راه انداختنها و هاي دشمنان در قبال آنهمه کارشکنی ناکامی تمامدهد. و پشتیبانی مردمی برخوردار بوده و به حرکت خویش ادامه می

اسالمی ایران در سطح جهانی است.ها بهترین گواه براي نفوذ معنوي و تأثیر مثبت انقالب ها و دسیسه مخالفت ـ طرح اندیشه حکومت اسالمی2

شناسان و کارشناسان جهان اسالم و اندیشمندان غیرمسلمان با وقوع انقالب اسالمی در نظرات و دیدگاههاي از اسالم بسیاريدانستند. نیز برخی از خویش تجدیدنظر نمودند چرا که تشکیل حکومت اسالمی را امري ناممکن و به تعبیري شبه محال می

جویان را به مثابه بازي کردن با دم شیر و به نوعی مقابله مشت در برابر سندان آنان مبارزه با طاغوت و حکومتهاي جور و سلطه کردند. یاد می

ا براي سایر المللی را درهم ریخت و راه برقراري حکومت اسالمی ر اي و بین رو با پیروزي انقالب معادالت سیاسی منطقه این ازتواند با تکیه بر اصول و مبانی برگرفته از قرآن و ها هموار ساخت. امام راحل با این حرکت عظیم ثابت کرد که اسالم می ملت

در تأسیس یک حکومت مستقل از لحاظ سیاسی، اقتصادي و اجتماعی نقش داشته باشد. میهاي اسال با اتکاء به ارزشلمانان و مردم مظلوم دنیا جرأت و جسارت استکبارستیزي و رویارویی با ظالمان و استبدادگران عرصه جهانی نیز به سایر مس در

المللی، الگوهاي مبارزاتی هاي اسالمی و مردمی در سطح بین ها و جنبش ها، انجمن را یاد داد. در نتیجه در دو دهه اخیر گروهها و نیز ایجاد انسجام و وحدت رفته تا مقاومت علیه اشغالگريها گ پیمایی تظاهرات و راه ازهاي مختلف خویش را به صورت

هاي گوناگون از انقالب اسالمی هاي وابسته براي اجراي قوانین اسالم به شکل اسالمی تا اعتماد به نفس و قیام در برابر رژیم اند. ایران تأثیر گرفته

تأکید بر جهان شمول بودن اهداف انقالب اسالمی سردبیر مجله مسلم نیوز لندن، با »Ahmad Versi«احمد ورسی آقايریزي افکار مسلمانان را تغییر داد و مشخص ساخت که یک چنین انقالب اسالمی با یک انقالب بدون خون موفقیت«گوید: می

مسجد و پذیر است و امت اسالم قادر است حکومت را اداره کند. زمان نشستن عالم در عملی (انقالب) در جهان اسالم امکانکند. دیدگاه اندیشد و هم به آخرت توجه می تنها به جنبه روحانی اسالم اندیشیدن به سرآمده و رهبر امت اسالمی هم به دنیا می

اي از خمینی تفکر کلیشه امام ها مستقل ساخت. حکومت اسالمی ایران را از ابرقدرت» نه شرقی، نه غربی«ایشان در مورد هاي سیاه را نابود ساخت و برعکس، ثابت نمود که اسالم همچنان نیرویی پویاست ازگشت به سالحکومت اسالمی به عنوان ب

1 »که قادر به راهبري امت در اجتماع به اصطالح مدرن و فوق مدرن کنونی است.

.8/3/1372، مورخ 647ترین ویژگی امام از دیدگاه متفکران جهان، مجله سروش، سال پانزدهم، شماره مهم 1

١٢٢

ـ دفاع از آرمان مقدس فلسطین3ا تالش آمریکا بین رژیم اشغالگر قدس و سران اسالمی ایران در زمانی به پیروزي رسید که پیمان ننگین کمپ دیوید ب انقالب

کردند به زودي سایر کشورهاي اسالمی را نیز تحت نفوذ خویش خائن فلسطین به امضاء رسید و استعمارگران غربی تصور میروشنگري و . وقوع انقالب اسالمی همه معادالت آنان را بر هم زد و با هدایت، گیرند میآورند و آنان را نیز در اختیار در میگیري قاطعانه امام (ره)، شیوه مبارزه با اسرائیل شکل دیگري به خود گرفت. به فرمان امام خمینی (ره) آخرین جمعه ماه موضع

تعطیل و به سفارت فلسطین تبدیل گردید و بیت تهراناعالم شد و سفارتخانه اسرائیل در » روز جهانی قدس«مبارك رمضان، قدس مسلمانان و سایر ادیان آسمانی مورد توجه جهان اسالم قرار گرفت. جمهوري اسالمی ایران به المقدس به عنوان مکان م

هاي برنامه سرلوحهمبارزان و مردم فلسطین اعتماد به نفس بخشید و پشتیبانی و حمایت از انتفاضه و آرمان مقدس فلسطین را در مادي و معنوي مردم مظلوم و ستمدیده فلسطین دعوت کرد. هاي سیاسی، خویش قرار داد و جهانیان را به یاري و کمک

اي بخشید. همچنین رهبران مبارز فلسطینی را در رویارویی با اسرائیل اشغالگر دلگرمی و روحیه تازهدکتر فتحی شقاقی، رهبر پیشین سازمان جهاد اسالمی فلسطین، در خصوص تأثیر انقالب اسالمی بر مبارزات مردم شهید

انقالب به ما فهماند که پیروزي مادر گرو پیروي از راه امام خمینی (ره) است؛ از همین رو، ناگهان در و این«گوید: فلسطین میهاي اشغالی به ویژه مسجداالقصی با تصاویر حضرت امام تزیین شد. امروز نیز شاهد آن هستیم که آیت دیوار مساجد سرزمین

1 »اند. و مسأله فلسطین را در شمار مسائل اصلی مسلمانان قرار داده دهند مه میاي همان مشی امام(ره) را ادا اهللا خامنه انتفاضه«گوید: داند و می در جاي دیگري انتفاضه، قیام سراسري مردم فلسطین را از برکات مهم انقالب اسالمی ایران می ایشان

ژه در فلسطین به وجود آورد. بنابراین انتفاضه یکی از ثمرات بیداري اسالمی است که امام خمینی (ره) در منطقه و به ویرود، پس بر ماست که در مبارزه براي رهایی از اسالمی، در سطوح مردمی به سوي افق اسالمی و شعارهاي اسالمی پیش می

رائیل ارائه هاي دیگر پرهیز کرده و با توجه به اصولی که امام در مبارزه با اس حل تمام راه زها ا تسلط و اشغالگري صهیونیست 2 »اند با دشمنان اسالم و مسلمانان مبارزه کنیم. کرده

اسالمی ایران این حقیقت را براي امت اسالمی به طور خاص و براي جهان بشریت به طور عام روشن و ثابت نمود که انقالبگران براي مبارزه با ابرقدرتها و سلطهدیدگان جهان را تواند مسلمانان و ستم این تنها اسالم و ایدئولوژي اسالم ناب است که می

دیده فلسطین پس از سالها مبارزه، مهاجرت و آوارگی با الهام آنان را بازگرداند. مردم ستم تهمجهز نماید و حقوق از دست رف اند. از انقالب اسالمی، امروز راه مبارزه با اشغالگران صهیونیست را یافته

.31ص 1378خمینی در حدیث دیگران، نشر مرکز بازشناسی اسالم و ایران، سال اکبر، امام مرتضایی، علی 1 1942اي، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسالمی، سند شماره رسانی و خدمات رایانه مرکز اطالع 2

١٢٣

هاي امام تنها راه رهایی و نجات خویش را تبعیت از تعالیم قرآن و ایمان به خداوند گیري به پیروزي از راه و موضع آنانکنند ها و تظاهرات و مبارزات خود همان شعارهاي ملت بزرگ ایران را علیه اسرائیل غاصب فریاد می پیمایی دانند و در راه می

هان را در کنار خود دارند.حمایت جهان اسالم و مردم آزاده ج ،و امروز به برکت انقالب اسالمیاي که انقالب العاده دبیرکل جبهه دموکراتیک براي آزادي فلسطین، در مورد تأثیر فوق» Nayef Hawatemeh«حواتمه نایف

گیري انقالب اسالمی ایران به و اصالت موضع عمق« گوید: اسالمی در پیشبرد مبارزات مردم فلسطین داشته است، چنین میهاي رویارویی با تجاوزات ینی درباره قضیه فلسطین و مبارزه با دولت صهیونیستی، باعث تحکیم و گسترش پایهرهبري امام خم

و اسرائیل به باي که آن را از قالب مبارزه اعرا اسرائیل گردید و موجبات گسترش و تعمیق مبارزه را فراهم آورد، به گونهکردند، مبدل ساخت. هر چند برخی مبارزات فلسطینی و عربی همدردي میمبارزه کشورهاي اسالمی غیرعربی که مردم آن با

1 »دست با اسرائیل بودند. پیمان با امپریالیسم آمریکا و هم هاي این کشورها، هم از رژیم ـ ایجاد وحدت و همبستگی اسالمی4

توحید بود. همان گونه که ملت دیگر از آثار مثبت فرهنگی انقالب، ایجاد الفت و اخوت اسالمی میان پیروان مکتب یکیریزي کرد، مسلمان ایران با وحدت کلمه و در سایه برادري اسالمی به رهبري امام امت، نظام مقدس جمهوري اسالمی را پایه

اش را نیز بر اساس وحدت امت اسالمی تنظیم نمود و همه مسلمانان جهان را از آسیا تا آفریقا و خاورمیانه سیاست خارجیا اروپا و آمریکا که به مبانی توحید، نبوت، معاد، قرآن، حج و نماز معتقد بودند و تعلق خاطر به اسالم داشتند براي حفظ عربی ت

وحدت اسالمی در راه دفاع از کیان اسالمی فرا خواند.صورت ظاهري و ها در دنیاي اسالم مندي از پیروزي انقالب اسالمی، رهبري وحدت با وجود آن همه پتانسیل و توان قبل

برد و چندان به محتواي وحدت و اقدامات عملی که مورد نظر اصلی منادیان وحدت شکلی داشت و در عزلت و انزوا به سر میافکنی دشمنان در اندازي و نفاق هاي متعالی اسالمی و تفرقه شد و از طرفی جهل و ناآگاهی جوامع از ارزش بود، توجهی نمی

ترین اثر انقالب اسالمی در چنان شرایطی این دیگر، ابتکار عمل را از دست مسلمانان گرفته بود. مهم بین امت اسالمی از سوییهمه را به اهمیت وحدت معطوف جهبود که جایگاه رهبري وحدت اسالمی را در سطح جهان اسالم مستحکم ساخت و تو

کرد.اي که داشتند براي مبارزه با رغم اختالفات جزیی فرقه یاسالمی توانست امت اسالمی را در اقصی نقاط جهان را عل انقالب

هاي تفرقه آمدها و آسیب ها در زیر پرچم (الاله اال اهللا) به وحدت دعوت نماید و پی عوامل تفرقه، استعمارگران و صهیونیست دهد. اردر بین مسلمانان را به آنان هشد

.33ص 1378اکبر، امام خمینی در حدیث دیگران، نشر مرکز بازشناسی اسالم و ایران سال مرتضایی، علی 1

١٢٤

به فرمان مقام معظم رهبري بود که » مجمع جهانی تقریب مذاهب اسالمی«تأسیس ،کننده هاي دلگرم از اقدام یکیدر این راستا که در گذشته » رسالۀ التقریب«اندازي نشریه در جهت تقریب مذاهب اسالمی و حفظ وحدت جهانی اسالم صورت گرفت. راه

ها و وه برگزاري کنفرانسقاهره چاپ و منتشر شده بود، به عال در» المذاهب االسالمیه دارالتقریب بین«چندین شماره توسط میزگردهاي وحدت در تهران و مکه مکرمه در ایام حج تمتع و صدها جلسه بحث و گفتگو بین اندیشمندان و علماي اسالمی و

اي است که شایسته و ارزنده اتهاي گوناگون از جمله اقدام هاي دانشگاهی به زبان نامه چاپ هزاران مقاله، کتاب، مجله و پایانزدایی از جامعه هاي وحدت جهان اسالم صورت پذیرفته است. حرکت دیگري که براي تفرقه در جهت تحقق آرمانتاکنون

اسالمی پس از وقوع انقالب اسالمی انجام گرفت برگزاري هفته وحدت اسالمی همزمان با والدت باسعادت پیامبر گرامی هفته وحدت مسلمانان اعم از شیعه و سنی در کشورهاي مختلف، باشد. به برکت االول می ربیع 17تا 12اسالم(ص) هر سال از

خوانند، این حرکت سرود وحدت می» اهللا جمیعا واعتصموا بحبل«بخش خداوند متعال در کنار یکدیگر با الهام از فرمان وحدتبر فقید جنبش توحید دهد. شیخ سعید شعبان، ره روز گسترش یافته و همچنان سیر صعودي خویش را ادامه می سازنده روزبه

دولت اسالمی را در پایگاهی به وسعت امام،« گوید: اسالمی لبنان در خصوص این اثر جاویدان و ماندگار انقالب اسالمی مییک میلیارد مسلمان بنا نهاد و نداي وحدت شیعه و سنی را تحقق بخشید و اکنون بر همه علماء و پیروان اسالم است تا این

حفظ نموده و سنی و شیعه در کنار هم امتی را تشکیل دهند که استکبار جرأت نفوذ در میان آنان را نداشته گنجینه بزرگ را 1 »الدین اسدآبادي، محمد عبده، نواب صفوي و... را برآورده کرد. باشد. امام آرزوي بزرگوارانی چون جمال

وار به برخی از آنها اشاره بوده است که به طور فهرست المللی وحدت امت اسالمی، داراي تأثیر فراوانی در سطح بین تراژدي شود: می

ـ ایجاد وحدت بین مذاهب اسالمی و نزدیک ساختن پیروان مذاهب به یکدیگر.1هاي کالمی، ـ ایجاد ارتباط و همکاري میان علماء و اندیشمندان جهان اسالم از طریق برگزاري مجالس بحث و مشورت2

فقهی، و مباحث تطبیقی.هاي وحدت و آفرین و پرشکوه جمعه در داخل و خارج از کشور به عنوان یکی از بارزترین جلوه ـ اهتمام به نماز وحدت3

همبستگی ملل مسلمان.هاي فرهنگی و علمی در ایام حج با حضور عالمان فرق مختلف اسالمی توسط ـ تشکیل جلسات بحث و برگزاري همایش4

بعثه مقام معظم رهبري. المللی وحدت اسالمی. ویت و ارتقاء مبانی حج به عنوان کنگره بینـ تق 5 ـ تأسیس دانشگاه مذاهب اسالمی در تهران و پذیرش دانشجویان از اقصی نقاط جهان.6

.1369غروب، سپهري، محمد، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسالمی، تهران، سال شید بیخور 1

١٢٥

ه و شرکت اندیشمندان جهان اسالم از جمله جمهوري اسالمی ایران در این 7 ـ برگزاري اجالس مجمع فقه اسالمی در جد اجالس.

باط با قاریان و خادمان قرآن کشورهاي مختلف و ترویج فرهنگ قرآنی.ـ ارت 8 هاي علمی و فرهنگی از فرق و مذاهب اسالمی براي تحقق عملی وحدت مسلمین. ـ گسترش تبادل هیئت9

ام معظم هاي عالمان و متفکران شیعه و سنی و پیشتازان وحدت اسالمی نظیر: امام خمینی(ره)، مق ـ انتشار افکار و اندیشه10الدین اسدآبادي، حسن البناء، سیدقطب مصري، شیخ محمود شلتوت، شیخ محمد عبده، عالمه امینی، شهید رهبري، سیدجمال

، ابواالعلی مودودي پاکستانی، ابوالحسن علی ندوي از هندوستان، آی ا..، محمدحسین کاشف ت مدرس، آی ا.. العظمی ت الغطاءشهید مرتضی مطهري، دکتر علی شریعتی، عالمه محمدتقی قمی، شهید سید محمدباقر صدر، بروجردي، عالمه اقبال الهوري،

عالمه سید محمدحسین طباطبایی، سیدمحسن امین جبل عاملی، سیدعبدالرحمن کواکبی و... به زبانهاي زنده دنیا. ـ نقش مؤثر طرح گفتمان در سطح جهانی 5

هاي اسالم است که از آغاز رسالت پیامبر گرامی اسالم(ص) معمول بوده و وگو و مناظره یکی از ویژگی بحث و گفت آزاديوگوي امام شده است. گفتگوي پیامبر اکرم(ص) با بزرگان قریش، گفت در دوران پس از آن حضرت نیز انجام می

) با دانشمندان میسحی وگوي امام رضا(ع العابدین(ع) با حسن بصري، مناظره امام صادق(ع) با علماء و پیروان ادیان، گفت زینو... گواه روشنی بر این مطلب است. از آغاز پیروزي انقالب اسالمی ایران نیز تاکنون جلسات بحث و گفتمان با اندیشمندان

آمیز، شناخت وگوها که با هدف همزیستی مسالمت ادیان بزرگ بخصوص متفکران مسیحی تشکیل شده است. اینگونه گفتهاي ها، احترام متقابل صاحبان ادیان، استقرار عدالت و صلح جهانی، گسترش معنویت و ارزش و تمدنها واقعی ادیان، فرهنگ

گیرد، نقش مثبت و تأثیر فراوانی برجاي نهاده است. دینی و اخالقی در سراسر دنیا صورت میبیند مگر آن روي صلح نمی انجه« گوید: درباره اهمیت گفتمان می» کنت ول اسمیت«شناسان مشهور غرب به نام از دین یکی

وگو شود جز آن که ادیان با یکدیگر به گفت ها ممکن نمی وگوي فرهنگ وگو کنند و گفت ها با یکدیگر گفت که فرهنگ 1».شود تا هنگامی که پیروان ادیان یکدیگر را بهتر بشناسند وگو میسر نمی بنشینند، و این گفت

در پنجاه و سومین مجمع عمومی سازمان ملل متحد از سوي جناب آقاي » ها تمدنوگوي گفت«اولین بار پیشنهاد طرح براي 4مورخ 22/53المللی پیشنهاد شد و بر اساس قطعنامه شماره جمهوري اسالمی ایران در سطح بین سیدمحمد خاتمی رئیس

گردید. طرح مزبور مورد استقبال تعیین » ها وگوي تمدن ملل براي گفت مانسال ساز«به عنوان 2001میالدي سال 1998فوریه گرم جهانیان بویژه پیروان ادیان و متفکران و روشنفکران برجسته دنیا قرار گرفت و این ابتکار جالب و شایسته دولت جمهوري

اسالمی ایران را تحسین کردند.

.1381وگو، سال اول، شماره اول، شهریور ماهنامه فرهنگی، علمی گزارش گفت 1

١٢٦

در دنیا داشته است که به طور علمی و برقراري ارتباطات فرهنگی با پیروان سایر ادیان، تاکنون تأثیر زیادي وگوهاي گفت شود: مختصر به برخی از آنها اشاره می

وگوي دینی با کلیساي ارتدکس روسیه در تهران و مسکو. ـ دو دوره گفت1 وگوي دینی با کلیساي ارتدکس یونان. ـ چهار دوره گفت2 وگو با کلیساي کاتولیک واتیکان. ـ یک دوره گفت3 راي جهانی کلیساها در تهران و ژنو.وگوي دینی با شو ـ دو دوره گفت4 در ایتالیا و تهران.» دین، جامعه و دولت«لی در کشور ایتالیا تحت عنوان وگو با بنیاد آنیه ـ یک دوره گفت 5 در تهران و انگلیس.» تفسیر کالم خدا«اوك، با عنوان وگو با کالج مطالعات اسالمی ـ مسیحی سلی ـ دو دوره گفت6 نجمن دولتی اسالم و مسیحیت فرانسه.وگو با ا ـ گفت7 ».بررسی کلیات کالم اسالم و زرتشت«وگو با جامعه جهانی زرتشتیان با عنوان ـ گفت 8 1 »وگوي دینی با کلیساي کاتولیک قدیس گابریل در تهران و اتریش. ـ دو دوره گفت9

در » ها وگوي تمدن مداراي دین و گفت«و »اسالم و صلح جهانی«هاي مختلفی همچون: ها و همایش بر این، نشست افزونها در مقدونیه و کشورهاي دیگر وگوي تمدن اي گفت تهران و کنگره بزرگ ادیان در بانکوك تایلند و گردهمایی منطقه

جهان برگزار شده و همچنان ادامه دارد.اثرگذاري گفتمان و برقراري یکی از رهبران مسیحی لبنان در خصوص Osyhof Khalil Abinaderخلیل ابی نادر اسقف

[امام] خمینی در من تأثیر بسیاري بر جاي نهاده است. اگر چه من به عنوان یک روحانی « گوید: ارتباط با جامعه مسیحی میا با این حال اندیشه و افکار من از رسالت دینی وي بسیار تأثیر گرفته است. مسیحی نمی توانم دینم را ترك کنم، ام

باشد: گر می صورت زیر جلوه تأثیر به اینماندگی مسلمانان در عصر انحطاط خصوصا در ایران اصوال از دوري آنها از درك ـ او به این حقیقت دست یافت که عقب1

اش را به مردم رساند و آنها را از خواب بیدار نمود، خصوصا که اعمال شود. این بود که او صدا و موعظه صحیح قرآن ناشی می گرفت. ه از قرآن سرچشمه میاو هموار

ـ او خواهان وحدت مسلمانان بود و مسلمانان ایران را با اراده و اهداف و آرمانهایشان وحدت داد. مردم مستضعف سالح او 2 گشت. در مبارزات بودند و پیروزي نیز همیشه نصیب او می

دادند. ند و او را شفیع خویش قرار میدانست بود، مردم مؤمن وي را قدیس بزرگی می وي از کلیساي مسیحی می اگر

مان فرهنگ و ارتباطات وگو: مسایل اساسی نظام همزیستی عادالنه از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و مسیحی، مرکز گفتگوي ادیان، ساز گفت 1

.1380، چاپ اول، سال 31ـ30اسالمی، ص

١٢٧

شد. من به عنوان یک روحانی مسیحی، دهنده همزیستی میان مسیحیان و مسلمانان می [امام] خمینی در خارج از ایران پیامکنم. اگر شانس آن را داشتم که با [امام] خمینی بزرگ گفتگویی داشته باشم با روح جمهوري اسالمی ایران را درك می

1».گرفتیم می شع) و محمد(ص) همان خط و راه را در پیمسیح(

141ـ140اکبر، امام خمینی در حدیث دیگران، نشر مرکز بازشناسی اسالم و ایران ص مرتضایی، علی 1

١٢٨

گیري نتیجه توان در دو بخش خالصه کرد: المللی برجاي نهاده که به طور کلی می اي در سطح بین العاده اسالمی ایران تأثیر فوق انقالب

دیدگان و سراسر جهان به طور خاص و آزاداندیشان و ستمهاي اسالمی در هاي مسلمان و اقلیت ـ تأثیر و نفوذ مثبت: ملت1 مستضعفان جهان به طور عام.

المللی و عوامل سرسپرده آنان در ها، منافقان، غارتگران بین هاي اسکتباري، صهیونیست هاي حاکمه، دولت ـ تأثیر منفی: هیئت2 کشورهاي مختلف.

گون اقتصادي، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به ارمغان آورده که اثرگذاري انقالب دستآوردهاي گرانبهایی را در ابعاد گونا اینالمللی به طور خالصه از تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی در عرصه بین بخشی فرهنگی آن از اهمیت خاصی برخوردار است.

عبارتند از: ـ احیاي هویت دینی و خارج شدن دین از گوشه غربت و حضور در صحنه اجتماع.1 هاي علمی، فرهنگی و مذهبی در جهان. گیري نهضت شکل ـ2 هاي مسلمانان و احیاي خیزش اسالمی. ـ رشد آگاهی3 ـ الگوپذیري در مبارزه با طاغوت و استکبارستیزي.4 ـ طرح اندیشه حکومت اسالمی و عمل بر اساس تجربه نظام جمهوري اسالمی ایران. 5 ماد به نفس در بین امت مسلمان.ـ رشد مبارزات ضداستعماري و افزایش اعت6ـ طرح مباحث جدید در مجامع علمی، فکري و فرهنگی چون: نظریه والیت فقیه، آزادي و دموکراسی، عدالت اجتماعی، 7

الملل اسالمی، اندیشه سیاسی اسالمی، مبانی فقهی مشارکت سیاسی و... حقوق بین ي از انتفاضه ملت مظلوم فلسطین.بخش اسالمی و جانبدار هاي آزادي ـ همبستگی با نهضت 8 ـ ایجاد انسجام و وحدت علمی جهان اسالم.9

ـ استقبال سایر ادیان در جهت شناخت بیشتر مبانی اسالم و معارف اهل بیت(ع).10 ها و ادیان. وگوي تمدنها، فرهنگ ـ استقبال از طرح گفت11هاي مختلف در بران دینی و فکري انقالب اسالمی به زبانـ ترجمه و نشر آثار امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبري و ره12

جهان.

١٢٩

1تأثیرات فرهنگی انقالب اسالمی بر روابط بین الملل. 7

٢دهشیري امحمد رض دکتر

دهیچکوجه پردازد. با ت یم يو کارکرد يالملل از دو جنبه ساختار نیبر روابط ب یانقالب اسالم یفرهنگ راتیتأث یمقاله به بررس نیا

نیو ب يمنطقه ا گرانیباز یاسیو ساختار س يبر قواعد رفتار يرگذاریو تأث يو هنجارساز يفرهنگ ساز يتالش برا نکهیبه ا یانقالب اسالم یاثربخش يمقاله تالش شده است ابعاد و جنبه ها نی. در ادیآ یبشمار م یمدر زمره اهداف انقالب اسال یالملل

،يزیو استکبار ست یفرهنگ استقالل خواه ،ینید يفرهنگ مردم ساالر جیترو يها نهیزمالملل در نیبر فرهنگ روابط بتعامل و شیافزا ،يا شهیو اند یهنگفر ،يفکر يگر تیفعال ،یاجتماع دیجد يدر جنبش ها یفرهنگ اصالح طلب تیتقو

نقش يایجهان اسالم، اح یمدندرباره وحدت ت يفرهنگ ساز ،یاجتماع اتیح ياسالم در عرصه ها يزیبازخ ،یتبادل فرهنگو قدرت يورز شهیاند يمحتوا یگردد تا به بازشناس لیو تحل هیتجز یفرهنگ یاسیس يو گفتمان ساز بخشیآزاد يجنبش ها الملل پرداخته شود. نیب استیدر عرصه س یاسالم قالبان ينرم افزار

8و 7مجله اندیشه انقالب اسالمی، شماره منبع : 1

استاد علوم سیاسی دانشکده روابط بین الملل 2

١٣٠

قدرت نرم تیتوانست اهم ،يبر مدار فطرت پاك بشر یو مبتن ریراگف ،یاله یبه عنوان نهضت رانیا یاسالم انقالب : مقدمه نیو ب يمنطقه ا ،یدر عرصه داخل يدر ارزش ها و هنجارها به فرهنگ ساز یرا به منصه ظهور رساند و به عنوان انقالب يافزارها را در درون خود باشد که خرده گفتمان یگفتمان يفضا کیموجد تتوانس ینهضت فرهنگ نی. ادیمبادرت نما یالملل

الملل رقم زند که بر مردم نیرا در روابط ب ینیفرهنگ نو ،يا شهیو اند يفکر يو باز ساز يسازد و ضمن مفهوم ساز لیمستح دیجد يها جنبش تیتقو ،یفرهنگ تیفعال تیمحور ،یتمدن اسالم ییجهان گرا ،یتفکر اسالم يایاح ،ینید يساالر

در داخل و یبر توسعه فرهنگ هیتوانست با تک یاستوار بود. انقالب اسالم یو استقالل خواه يزیو فرهنگ استکبارست یاجتماع نیدر ساختار و کارکرد نظام ب یرا براساس اصالح طلب رامونیگفتگو با جهان پ يبا خارج فضا یو تمدن یتبادل و تعامل فرهنگ

یاسیو ساختار س يدر قواعد رفتار يو هنجارساز يرهنگ سازرهگذر به ف نیتا از ا دینما جادیا يمنطقه ا ستمیس ریالملل و ز يقدرت، گشتار در قواعد باز تیالملل حاکم گرداند که بر تحول ماه نیرا بر روابط ب يدیجد کردیرو بیترت نیبپردازد و بد

الملل متمرکز است نیبط بدر روا یانقالب اسالم یبر بازتاب فرهنگ دیآ یم یاستوار باشد. آنچه در پ گرانیدر نوع باز رییو تغ مزبور را بازشناسد. یفرهنگ راتیتأث يدارد ابعاد و جنبه ها یکه سع

: ینید يفرهنگ مردم ساالر جی) تروالفرا آشکار سازد و استیو س نیدو حوزه د انیکنش متقابل م ،یاسالم و دمکراس يسازگار نییتوانست ضمن تب یاسالم انقالب

حکومت دیچگونه با« یعنی یاولیو ماک» حکومت کند؟ دیبا یچه کس« یعنی یدو پرسش افالطونهمزمان به ییبا پاسخگو ایبا ساختار یاسالم يارزش ها وندیحاکم و هم بر پ یاسیو س يمعنو يهایژگیرا رقم زند که هم بر و یاسینظام س ینوع» کرد؟

اسالم اتینظر يایبا اح ینید ییزمان و نوزا اتیبا مقتض که بر تطابق اسالم یسازه حکومت نیروش مردم ساالر استوار باشد. چن دیتأک یحکومت يهایریگ میو نقش مردم در تصم تیجمهور یحکومت وهیاستوار بود هم بر ش يدرباره حکومت و دولت مدار

اساس را ییگرا تیو معنو يخدامحور ،ییعدالت گرا یعنی یاسالم داریپا يو ارزش ها ییاسالمگرا يکرد و هم الگو یمآن بود که انگریساختار و کارکرد و نما قیتلف است،یو س نید وندیپ انگریب یاسالم يدانست. نظام جمهور یم یاسینظام س

ینف زیگرا و ن ياسالم متحجر و قشر یهمزمان به نف یاسینظام س نیهمگام با مدرن شدن وجود دارد. چن ينداریامکان د يارزشها تیخدا و حقان تیحاکم هیآن بر پا تیرا به ارمغان آورد که مشروع ینظام پرداخت و توانست تهیسیو الئ سمیسکوالر

به ینید يمردم ساالر نیملت ها استوار است. عرضه دکتر وشتسرن نییو حق تع یآن براساس اراده مردم تیو مقبول ینید يمردم مسلمان برا يلتها به خواستهابر اهتمام دو یموجب توسعه فرهنگ تعامل مدار مبتن یانقالب اسالم ياز سو انیجهان

مردم و انیم قیوث تباطو ار وندینقش ملتها بر ضرورت پ يایو توانست با اح دیگرد یمتناسب با فطرت انسان يجامعه بشر جادیا ییتهاحکوم يادگذاریکند و بن تیملتها تقو انیرا در م یحکومت مردم يبه اسالم به مثابه مبنا شیو گرا دینما دیدولت ها تأک

توانست ضمن به چالش ینظام نی. چندندیورز یم دیتأک یو تحقق عدالت اجتماع عتیاصول شر يکه براجرا دینما قیرا تشو

١٣١

وابسته به شرق و غرب را به چالش کشاند و به مبارزه يمهایرژ سم،یاز جمله پان عرب یافراط یستیونالیناس يهایدئولوژیا دنیکش بپردازد. سمیالیامپر لایو سوس سمیالیهمزمان با امپر

يزیو استکبار ست یفرهنگ استقالل خواه جی) تروب ،ياستکبار يالملل فارغ از سلطه قدرتها نینظام ب جادیا يو تالش آن برا یانقالب اسالم یستیالیمستقل و ضد امپر تیماه

. انقالب دیشرق و غرب گرد ياینساخته د یالملل نینظم ب دنیو به چالش کش یقدرت جهان يموجب به هم زدن تعادل بلوکهار نظم توانست »ینه غرب ینه شرق« هینظر انیبا ب یاسالم و یو تحقق حقوق اله تهایدولتها و حاکم يبر برابر یمبتن یجمع یابو انفعال یمتعهد و نف ریغ يها و امکانات فراموش شده ملت ها تیظرف يایالملل را رقم زند و با اح نیملتها در نظام ب یانسان

يبا افشا ی. انقالب اسالمدیالملل برآ نیبزرگ ب يتهاملتها به قدر یوابستگ يها شهیدر برابر استکبار، درصدد قطع ر تیمرعوبآنان بکشد و يریبراسطوره شکست ناپذ یبزرگ توانست خط بطالن يقدرتها انهیگرا کجانبهی ياستهایسلطه گرانه و س تیماه

و نیمستضعف نیمرز ب جادیبا ا یسازد. انقالب اسالم داریو مستضعفان جهان پد خواهانیزادرا در دل تمام آ دیام يبارقه هابخش براساس يمستقل و آزاد يحرکت ها يمناسب را برا يمستضعف توانست بستر يبه ملتها یبخش یو آگاه نیمستکبر

يزیو استعمار ست يزیدو جبهه استبداد ستهمزمان به مبارزه در یمحرومان و مستضعفان فراهم سازد. انقالب اسالم یخودآگاهدر سطوح مختلف مردم، دولت ها یخواهیو آزاد یموجب شد که فرهنگ استقالل خواه رام نیپرداخت و هم یوابستگ یو نف

و یستیبرالیل جیرا يبا دو الگو یاسالم يجمهور یاسینظام س يچرا که الگو ابدیبخش رسوخ يآزاد يو جنبش هاامر موجب شد که از نیو هم دیکش یرا به چالش م یستیالیو ماتر یستیاومان ،یستیسکوالر یکرد و مبان یله ممقاب یستیالیسوسانقالب نرو،یکاسته شود. از ا خواهیآزاد يملتها یمبارزات يدئولوژیبه عنوان ا یستیونالیو ناس یستیمارکس يهایدئولوژیا تیجذاب

انهیگرا يالملل ماد نیتوانست با نظم ب خواهیسوم در جهان آزاد یراه حل ایالملل نیثالث در نظام ب يبا گشودن جبهه ا یاسالم .دیجهان سوم مبادرت نما يملتها انیدر م يزیو استعمار ست یاستقالل طلب يها نهیدر زم يو به فرهنگ ساز زدیبه مقابله برخ

یاجتماع دیجد يدر جنبش ها یفرهنگ اصالح طلب تی) تقوج ،ییعالمه طباطبا ،ینیامام خم يها شهیاند يکه درصدد بازساز یاجتماع دیطبقات متوسط جد يایوانست با احت یاسالم انقالب

گذارد. با ریجهان سوم تأث يکشورها یو فرهنگ یاجتماع يها و ساختارها هیبرآمده بودند بر ال يمطهر دیو شه یعتیدکتر شربود و با دهیرس يروزیمسلحانه به پ ریو غ زیمسالمت آم یبا تظاهراتکه یاسالم قالبصلح طلبانه و آرام ان تیتوجه به ماه

شکل ینید يروشنفکر ینوع انه،یاسالمگرا يها دهیافکار و ا رشیپذ يجهان اسالم برا ينخبگان فکر یبه آمادگ تیعنامهم موجب ورود نیجست. ا یم وسلت یکیمبارزات مسلحانه و چر يبه جا يفکر يو روشنگر یغیتبل يها وهیگرفت که به ش

اصالح طلبانه براساس يآوردن نخبگان مسلمان به راهها و حرکت ها يو رو یمردم زیبه عصر مبارزات مستمر و مسالمت آم تیفعال قیاز طر یاسالم ياگریدرصدد اح یعتیبا الهام از افکار شر ینی. روشنفکران ددیگرد ینیتفکر د يو بازساز ينوساز

١٣٢

يبرا یفرهنگ تیبه فعال ،ینید یشیمنسجم از نواند یو ارائه گفتمان يساز نیدکتر يد و در راستابرآمدن یفرهنگ و يفکر يهامانند پاکستان، ییدر کشورها ینیاصالح طلب د يجنبش ها نی. چندندیمبادرت ورز ینینظام مردم ساالر د يتحقق الگو

برضرورت دیمسلمان ضمن تأک يدر کشورها یماسال یمدن جامعه ي. نهادهاافتی یو مراکش تجل ریالجزا ن،یبحر ه،یترککردند که بر يگذار هیپا تیو اسالم تیجمهور قیو تأمل را براساس تلف یشگیاز اند يدیمداوم، روش جد یشیبازاند

يروهاینو قرار گرفتن یجیتدر یآگاه شیمهم موجب افزا نیبود. ا یجوامع آنان مبتن یاجتماع يو هنجارها یبوم يالگوهاطبقه یاسالم يمسلمان در کشورها دی. ظهور متفکران و روشنفکران جددیگرد یاسالم یتجددطلب ریزنده و فعال در مسپنهان،

در جوامع مسلمان یاسالم يداریدرصدد ب یو بوم یمستقل اسالم تیرا به ارمغان آورد که با افتخار به هو يدیمتوسط جدنقش خود در يبه بازساز ینید يارهایبراساس مع یاسالم تیحاکم تحقق يبرا زیمسالمت آم یبر مش دیبرآمد و ضمن تأک

در 2001سپتامبر 11عربستان پس از ینیروشنفکران د ینیتوان به نقش آفر یپرداخت که به عنوان نمونه م یاسیس يها تیفعال زیکردند و ن یم زیل تجوالمل نیب استیرا در س دیکاخ سف یکه جنگ طلب ییآمریکاآنان به نامه هفتاد روشنفکر ییپاسخگو

اشاره نمود. يعربستان در سال جار ینظام آموزش رییتغ هیآنان عل زینامه مخالفت آم

يا شهیو اند یفرهنگ ،يفکر يگر تیفعال تی) تقود يگر تیفعال ینوع ،يبر ابزار انگار يورز شهیتفوق اند زیفرهنگ و تفکر و ن يبر قدرت نرم افزار دیبا تأک یاسالم انقالب

و ییکه خودکفا یانقالب نیمسلمان استوار بود. چن يملتها یو فرهنگ يرا رقم زد که بر استقالل فکر یو فرهنگ يفکرعلم در جهان دیو تول يجنبش نرم افزار یکرد موجد نوع یم جیرا ترو یارجخ يبه قدرتها یبدون وابستگ یعلم ییخوداتکا

یم دیروز تأک یارتباط يهایفناور ژهیبو يتکنولوژ ياز دستاوردها يریگبهره نیدر ع یاسالم شد که بر حفظ فرهنگ بوم یمورد توجه محافل علم یاسالم استیو س یاقتصاد اسالم ،یبورس اسالم ،یاسالم مهیمانند ب یبود که علوم نروی. از ادیورز

شیهمزمان با افزا نسان،یاشت. بدواد گریکدیبا يحوزه و دانشگاه را به تعامل و همفکر یقرار گرفت و همزمان دو مرکز علم یتیجهان اسالم اهم يدر تحوالت فکر هیعلم يحوزه ها ،یانقالب اسالم تیو ماه تیبه درك و فهم واقع شمندانیاند شیگرا

لیگس رانیبه ا هیعلم يدر حوزه ها لیتحص يبرا ییقایافر ياز کشورها ژهیبو ینیعلوم د يریمشتاقان فراگ لیو خ افتندیمجدد که دندیگرد یاسالم يگروهها یاسیس يو حرکت ها یعلم يها تیفعال يبرا یمهم دانیدانشگاهها م نی. همچنافتی

. دندیورز یم دیو انطباق با تحوالت جهان تأک ییایپو رتقد ياز عنصر زمان و سرعت عمل و ارتقا يریبرضرورت بهره گو ینخبگان علم انیدر م ینیو احساس د یاسالم تیهو تیتقومسلمان و يملتها يا شهیو اند يبه منظور استقالل فکر نیهمچنکه دانشگاه ها يا نهبه گو افتی شیشدن مدارس و دانشگاه ها افزا یغرب، اهتمام به اسالم یو مقابله با تهاجم فرهنگ یفرهنگ

زنان مسلمان يراب یحت یعلم يریو فراگ لیحق تحص تیبراهم یاسیو س يفکر یبر آگاه دیضمن تأک ینیو د یو مراکز علمدر مورد يدانش و هنجارساز یکیزیمتاف یمسلمان عالوه بر توجه به مبان يکشورها یو فرهنگ ینمودند. مراکز علم یاهتمام م

١٣٣

یو تمدن يجهان اسالم به قطب فکر لیتبد يبرا یومنطق یعلم يدگاههاید تیدرصدد تقو ،یزندگنوع نگرش به انسان و ارتباط د،یموجب گرد یبوم يها افتهیو ینید ياهتمام به ارزشها نیغرب در ع يهایفاده از فناوررهگذر، است نیبرآمدند. در ا

هیعلم يبر دانشگاهها و حوزه ها يریغرب پذ ای يزیستغرب افتیره يبه جا یغرب پژوه کردیرو يبر مبنا نیعلم و د قیوثبا تهیسنت و مدرن قیبراساس تلف) reconcepthalization ( يفکر يبازساز بیترت نیحاکم شود و بد یاسالم يکشورها

یمدر جوامع مسلمان و مراکز عل نینو يهایو اقتباس آگاهانه از فناور یتمدن یفرهنگ تیهو تیو تقو ییگرا یبر بوم دیتأک آنان رقم خورد.

یتعامل و تبادل فرهنگ شی) افزاه ،یاسیس ،ینید يدر عرصه ها يجامع و چند بعد یعنوان تمدنبه یتمدن اسالم تیتوانست با نشان دادن ظرف یاسالم انقالب یتعامل دیدار گفتمان جد هیطال ییگرا یو بوم یبراساس غرب پژوه یتمدن يو بازساز یو علم یو فرهنگ یاجتماع ،ياقتصاد تیظرف يارتقا و یدرون يبازساز يرهگذر، تالش برا نیباشد. در ا شهیو اند يعلم، دانش، تکنولوژ يدر عرصه ها یو تبادل

يگریتوان باز يایبراساس اح یو فرهنگ یعلم يهایبه منظور گسترش تعامالت، تبادالت و همکار ینید شهیتحول در اند يها یتعامل و تبادل فرهنگ شیا. توجه به افزافتی شیو قدرت ارتباطات و تبادل اطالعات افزا یو آموزش یمؤسسات فرهنگ

بر دیتأک نیدر ع یدگاهیموجب تعامل د یسنت یارتباط يها وهیآن با ش ییو همگرا یرتباطا نینو يهایفناور يبراساس ارتقادر عصر انقالب ارتباطات و همزمان با رشد ی. در واقع، وقوع انقالب اسالمدیجهان اسالم با جهان غرب گرد یتیهو زیتما

و یتیچند مرکز ،یرندگیفراگ لیاز قب ییها یژگیکه بر و دیگرد یتمدن اسالم يفکر يموجب بازساز یملفرا يشبکه هاملتها موجب انیتعامل م زیو نقش مردم و ن تیاهم شیبرافزا یانقالب اسالم دیتأک نیاستوار بود. همچن ییایمداومت و پو

يها و نهادها دهینقد ا هیبا توجه به رواج روح ییاسخگوو پ يفرهنگ گفتگو و پرسشگر شیملتها و افزا یخودآگاه يارتقاتعامل شیالملل موجب افزا نیدر روابط ب نید یاسیس تیاهم شیهمزمان با افزا شهیفکر و اند ي. احترام به آزاددیود گردموج

. بعالوه، دیگر گردید ياز سو گریکدیبا ونیاستادان و روحان انیم زیو ن کسویاز هیعلم يحوزه ها انیم یو مراودات علم ییدانشجو يو کانون ها انیو نقش دانشجو تیاهم يو ارتقا یاسالم يکشورها يادر دانشگاه ه يگر یانقالب هیروح شیافزا

و یمذهب يگسترده نوارها عیدانش پژوهان مسلمان را فراهم آورد. پخش و توز یو فرهنگ يتعامالت فکر شیموجبات افزاروز افزون تعداد و نقش شیافزا زیمسلمان و ن يکشورها يدر دانشگاه ها یمشهور اسالم يو خطبا ینیرهبران د یسخنران

به گونه دیو روشنفکران موجب تعامل مساجد و دانشگاهها گرد انیدانشجو یسنت یارتباط يگاههایمساجد به عنوان پا یغاتیتبل يو خردورز ییبر اسالمگرا یمبتن یمبارزات يدئولوژیو ا يدیتوح ینیجهان ب یاسالم يکشورها یاسالم يکه در جنبش ها يا

غرب يبه منظور مقابله با گفتمان ماد یشیهم اند يبرا يو حوزو یو دانشگاه یو فرهنگ يتالش نخبگان فکرشکل گرفت و ، یاطالع رسان يسرعت واکنش برا زیو ن یاسیس يها شیبا پو ینید شهی) و تطابق دادن اندسمیالیو سوس سمیبرالیو شرق (ل

١٣٤

یو فرهنگ يتعامل و تبادل فکر شیموجب افزا ین اسالمتمد تیهو فیبه منظور باز تعر ریتصو تیریو مد يساز ریتصو یرا در جهان مبتن یفرهنگ سمیکه پلورال يبه گونه ا د،یبا جهان غرب گرد زیو ن گریکدیو نخبگان جهان اسالم با شمندانیاند

بر تنوع و تکثر فرهنگها رقم زد.

یاجتماع اتیح ياسالم در عرصه ها يزی) بازخوموجب یاخالق ریغ ياسالم بر نمادها يروزیو مظهر پ یو اخالق يمعنو يبراساس ارزشها ینوان انقالببه ع یاسالم انقالب

یپوشش اسالم يمانند حجاب به عنوان الگو ییکه در عرصه ها دیگرد یدر رفتار اجتماع ینید يو هنجارها اتیاخالق یتجلمراسم يایو اح یو احکام شرع عتیاصول و حدود شر ياجرا ،یغرب مستهجن يها لمیاعتراض مسلمانان به ورود ف ،یو بوم

و یاسیس يبا حضور گسترده و مشارکت فعال مردم در صحنه ها یروح جمع يریو شکل گ افتی یتجل یزن نهیو س يعزادارمراکز قدرت در انمانند مساجد به عنو یاسالم یسنت يگاههایمراکز و پا دیمهم سبب گرد نی. ادیرا موجب گرد یاجتماع

يرسازیچرا که فراگ ند؛ینما فایا ينقش مؤثر یاسیو س یاجتماع راتییبه روند تغ دنیدر سرعت بخش یوامع اسالمج تیشدن جنبش ها با محور یموضوع موجب مردم نی. ادیگرد یقلمداد م یاسیو س ینید يا فهیهمزمان وظ یاسالم يدئولوژیا

انتقال يبرا یسنت يابزارها ای یارتباط يها گاهیه و جماعت به عنوان پاجمع يو نمازها نابررهگذر، مساجد، م نیاسالم شد. در اشدند. مسجد به عنوان مظهر انسجام یقلمداد م یاجتماع يو سنتها ینید يمدرن براساس باورها يدگاههایها و تبادل د امیپ

نی. در ادیگرد عهیش تیوحاننقش ر يارتقا ژهیبوو یقدرت رهبران مذهب يایموجب اح یجمع يحرکتها شیو افزا یاجتماع یو عموم یدو حوزه خصوص انیتعامل م ینوع ،یاجتماع يبه رفتارها یخانواده در شکل ده تیاهم شیبا توجه به افزا ان،یم

براساس شتنیفرهنگ بازگشت به خو تیو تقو یاسالم يکه موجب بازگشت به آموزه ها افتیتحقق یدر جوامع اسالمشدن لی. تبددیگرد يدر کل جهان اسالم از مغرب تا اندونز یاسیو س یو اجتماع یوح خانوادگسط هیت اسالم در کلیحاکم

يخودباور يو ارتقا یجهان دیجد زیاستبداد و استعمار موجب رستاخ هیپرجنب و جوش و منتقد عل ییرویبه ن ییاسالم گراو شیگرا شیافزا ،ییگرا تی. رشد معنودیگرد یشئون اجتماع هیکلدر نید یشده و تحت ستم براساس تجل ریمسلمانان تحق

ییو اسالم گرا یهمزمان با گسترش موج اسالمخواه یاسالم يدر کشورها ینیو توسعه فرهنگ د اتیمردم به معنو یدلبستگ به د،یمسلمان گرد عبه جوام یو معرفت يمعنو ،یاخالق تیهو يموجب اعطا یو اسالم يمعنو يارزشها يساز نهیو نهاد اءیو اح

و اتیبرآمدند و با انتشار نشر ینید يدرصدد انسان ساز »شتنیبازگشت به خو«بر جنبش هیبا تک ینیکه روشنفکران د يگونه ادر عرصه یاسالم يحرکت ها ب،یترت نیمبادرت نمودند. بد یانقالب اسالم امیبه گسترش پ یونیزیتلو ویراد يشبکه ها جادیا

يزیبه بازخ یو حق طلب ییعدالت گرا ،یانسان شناس ،يباور تیمعنو ،ییاخالق گرا ،یکتاپرستی قیتلف ساسبرا یاجتماع يها مجدد پرداختند. ینیو نقش آفر

جهان اسالم یدرباره وحدت تمدن يفرهنگ ساز ي) اعتالز

١٣٥

يدرصدد وحدت ملتها یمذهب ییفرقه گرا یو نف یمذاهب اسالم بیتقر ،یو سن عهیبر وحدت ش دیبا تأک یاسالم انقالب زیو ن یاسالم لیاص يبر باورها هیتک یعنیمثبت يبراساس مبارزه ا کسویمهم از نیبرآمد. ا يمسلمان و تحقق پروژه امت ساز

يرا بر باورها یامت اسالم یو فرهنگ یاجتماع ،ياقتصاد ،یاسیسازمان س شالودهاستوار بود که ینید یها و مراسم سنت نییآ يکرد و از سو یم يگذار هیپا یمیاز جمله حج ابراه یمشترك اسالم يها نییهنگ ها و آفر زیو ن ياسالم ناب محمد لیاصو کوتاه کردن يزیاستکبار ست ساسو برا نیدشمن مشترك از جمله در مراسم برائت از مشرک هیعل یمنف يبر مبارزه ا گرید

مسلمانان نسبت به تحوالت تیحساس رانگیاستوار بود که نما یاسالم يکشورها یمل ياز ثروت ها یجهان يدست قدرتها يزیو افساد ست سمیونیمبارزه با صه گانه،یب يآنان براساس مخالفت با سلطه قدرتها یروح جمع يجهان اسالم و ضرورت ارتقا

ینیبراساس جهان ب ای یو سنت و فرهنگ و کالم اسالم ثیقرآن و حد هیبر پا یامت و تمدن اسالم يایراستا، اح نیبود. در ادولتها و ملتها و وحدت نخبگان وندیبراساس پ زیو ن یجهانشمول اسالم نییبراساس آ یجامعه متحد اسالم لیو تشک یسالما

مبارزه با شهیاند تیدر مقابل اردوگاه شرق و غرب و با تقو یاسالمجبهه متحد لیو تشک کسویاز یاسیو س یفرهنگ ،يفکر يمسلمانان نسبت به تحوالت جهان اسالم از سو ییافزا تیو حساس نیان فلسطآرم يو بازساز یستیونیصه میو رژ سمیونیصه

يگذار ریتأث يبرا یگو فرهن یاسیو س ياقتصاد يمنطقه ا يها هیجهان اسالم براساس اتحاد ییموجب توجه به همگرا گرید یبه عنوان اصل نینقش د شیاجهان اسالم موجب افز کیتیژئوپول يایو عالوه براح دیگرد یالملل نیب يریگ میبرنظام تصم

یدر نظم جهان نینو یگاهیبه جا یابیتمدن اسالم توانست درصد دست بیترت نیشد. بد یتحوالت جهان تیریدر مد یاساس یمیابراه انیاد امیانتشار پ يبرا یفرصت یتمدن گرانیبه باز یدولت گرانیالملل از باز نیب استیس لیسطح تحل يو با ارتقا دیبرآ

دیتوانند با تأک یم نرویو از ا ستندین یمحدود به فضا و زمان خاص يبر فطرت پاك بشر يآورد که با توجه به استوار را فراهماز ینمود عام تیکه بشر نیا يبه معنا ییو با توجه به ذات گرا یدر کره خاک گریکدیبر گره خوردن سرنوشت انسانها به

ورزند. در واقع، دیشدن تأک یو توسعه آدم يبشر يترش ارزشهادر گس مانیبخش است بر نقش عنصر ا یوجود هستکالن به کردیموجب رو ینید ییبا تمدن گرا ییفرهنگ جهان گرا وندیانسانها و پ يجامع برا یبه عنوان نظام نید يریعالمگ

وزش و پرورش صلح، عدالت و توسعه آم ت،یتوان به ضرورت امن یگردد که به عنوان نمونه م یم يبشر یموضوعات جهانو با مطرح کردن يکالن نگر یبا نوع یانقالب اسالم ب،یترت نیاشاره کرد. بد گریکدیمرتبط با یابناء بشر به عنوان موضوعات

و یاسیو س یو عقالن لیاسالم به عنوان گفتمان اص ییو عام گرا ییگرا تیبر کل هیو با تک شربه عنوان تنها راه سعادت ب نیدالملل را نیدر روابط ب نید یاسیس تیتوانست اهم يبشر اتیمختلف ح يعرصه ها نیبر عدم گسست ب دیو با تأک یاله

مجدد در ینیبه منظور نقش آفر یتمدن وحدت يبرا يو خود باور یخودآگاه یبه جهان اسالم نوع بیترت نیو بد اندیبازنما . دیالملل اعطاء نما نیب استیعرصه فرهنگ و س

بخشیآزاد يانقش جنبش ه يای) احح

١٣٦

يداریاعتماد به نفس و ب ،يخودباور يایمستضعفان و محرومان و اح یخودآگاه يتوانست با ارتقا رانیا یاسالم انقالبدر نینو گرانیبه عنوان باز زیاعم از اسالمگرا و استعمار ست بخشیآزاد يجنبش ها تیمسلمان، بر اهم يملتها انیدر م یاسالم يالملل رقم زند که برآرمانها نیثالث در نظام ب يموازنه قدرت را به نفع جبهه ا بیترت نید و بدورز دیالملل تأک نینظام ب دیتأک یاجتماع یاسیو منعطف تحوالت س ایپو تیریو ضرورت مد یخارج يدخالت قدرتها یو نف یعدالت اجتماع ،يآزاد

يداریبا سامان دادن نهضت ب نانچرا که آ افتی يشتریب تیاهم یاسالم بخشیآزاد يدر جنبش ها ژهیمهم بو نیکرد. ا یمرا در هم يو ظاهر يصور يمرزها ،يبراساس مردم محور يریپذ تیبر نقش ملتها و قبول مسئول دیو با تأک نییاز پا یاسالم

یخود با غرب درصدد وارد کردن اسالم به صحنه مبارزات يملتها یروح جمع يریشکستند. آنان ضمن ابراز سازش ناپذدر است،یو س انتیاخالق، د نیب قیتلف زیو ن يو معنو یو اسالم ینید يبرآرمانها خواهانهیآزاد يحرکتها يتوارمدند و با اسبرآ

،يعدالت محور ،یتوان استقالل خواه یآن را م يکردند که مشخصه ها جادیشگرف ا یخود تحول يملتها یاسیفرهنگ س یمزبور در دو عرصه تجل یاسالم يکرد. جنبش ها ذکرو دولت نید و تعامل ییاخالق گرا ،یطلب تیمعنو ،ییحق گرا

رو، مسالمت گرا و فرهنگ محور شهرت انهیم یاسالم يکه به جنبش ها يا شهیو اند يدر عرصه فکر یکی افتندی يشتریب نیطم مسلمان فلستوان انتفاضه مرد یکه نمونه آن را م يجهاد يشهادت طلبانه و حرکتها اتیدر عرصه عمل يگریو د افتندی

گاهیاز مساجد به عنوان پا يریو با بهره گ یخال يآرام با دستها یبه عنوان انقالب یاز انقالب اسالم يریذکر کرد که با الگوپذاز آن کالیرو و راد انهیم یاسالم يوجود، نهضت ها نیرقم زد. با ا یاشغال نیرا در سراسر فلسط ریفراگ یامیق ،یارتباط يها

شهیتفکر و اند يایو آرمانخواهانه جهان اسالم، اح یمکتب تیهو ،یاسالم ییداشتند که بر اصول گرا كاشترا گریکدیلحاظ با اسالم و یاسیس شیپو ،یواردات يهایدئولوژیاز ا يریبدون بهره گ يمحور تیگرا، معنو يماد يها يدئولوژیاز ا ییرها ،ینید

براساس يو ارزش محور ییگرا تیغا سم،یالیماترو سمیسکوالر ینف ،یو حکومت یعموم يدر عرصه ها نیحضور د . دندیورز یم دیتأک ییو خالق گرا يخدامدار

یفرهنگ یاسیس ي) گفتمان سازطبود که مخاطبان و طرفداران شتنیو بازگشت به خو ییگرا تیبر عنصر معنو یمبتن یگفتمان يفضا کیموجد یاسالم انقالب

وحدت در باورها و یعنی» کثرت نیوحدت در ع« هیو براساس نظر دیسامان بخش ریفراگ خود را گرد گفتمان واحد و لیچتر گونه را به ارمغان آورد که قادر به مستح یگفتمان توانست يبشر يو کثرت در روشها و کارکردها یارزش يساختارها

و یو همگون وندیامور بظاهر متناقض پ نیبتوانست یفرهنگ یاسیگفتمان س نیساختن خرده گفتمان ها در درون خود باشد. چن شود: یاشاره م ریاز آنها بشرح ز یبرقرار سازد که به برخ یانسجام درون

معنا که ارزش اسالم محور با نی. بدتیمشروع اریبه عنوان مع ينداریو د تیبه عنوان مالك مقبول يخردورز نیی: تبنخست یم وندیپ تهیمدرن يابزار تیرا به عقالن ییغا ییو خردگرا یاخالق تیعقالنکه دیگرد قیتلف يروش جمهور محور به گونه ا

١٣٧

قرار داد شیخو يآل ها دهیآنرا به عنوان حافظ آرمانها و ا ت،یموسع از عقالن يریبا تفس یبود که انقالب اسالم نرویداد و از ا نانهیواقع ب ییها قرار گرفتند و آرمانگرا تیواقع نظر و عمل برقرار سازد چرا که آرمانها در طول نیتوانست وحدت ب نسانیو بد

ها برقرار سازد. تیآرمان ها و واقع نیب یتوانست پل نیب ای تیو اسالم تیجمهور نیحل تعارض ب ایعامه تیو رضا یعموم يبا آرا یاله تیحق حاکم نی: حل تعارض بدوم

انتصاب و انتخاب.تنگ يو محدود به حصارها یافراط ییگرا یو مل سمیونالیناس ینف یعنی ینیت دبا طرح مفهوم ام تیو مل نی: حل رابطه دسوم . یقوم

محدود، ضابطه مند و مشروط در ییقائل شدن به تکثر گرا يبه معنا ییو تکثر گرا ییاصول گرا نی: حل جمع بچهارمبه ای کیجزم گونه و فنات متحجر و ییادگرایو بن ییگرا يقشر ،ییتعصب گرا ینف نیدر ع ینید ییچارچوب اصول گرا

گشودن باب تکثر نیمهم موجب حفظ باورها در ع نیدر متشابهات که ا ییدر محکمات و تکثر گرا ییاصول گرا یعبارت .دیگرد یگفتمان اسالم لیقرائت ها در ذ

حفظ نیدر ع يکارآمد يحفظ آرمانها به منظور ارتقا نیدر ع تیاهتمام به عقالن يبه معنا یعمل یآرمان ي: ارائه الگوپنجمو انتظار تیاز مظلوم و فلسفه مهدو تیحما ییفرهنگ عاشورا ه،یاجتهاد، تق لیاز قب یمهم مرهون اتکاء به اصول نیارزشها که ا بوده است.

١٣٨

يریگ جهینتبر یفرهنگ یراتیتأث يو کارکرد يساختار يتوانست از جنبه ها یکه انقالب اسالم دیبه آنچه گذشت مشخص گرد تیعنا با

را به منصه ظهور رساند. » کثرت روش نیوحدت ارزش در ع«الملل گذارد و نیروابط ب ،یجهان اسالم، امت اسالم ،یاز جمله تمدن اسالم نینو یگرانیتوان باز يموجب ارتقا یانقالب اسالم ،يجنبه ساختار از

آشکار ساخت. بعالوه یالملل نیب يها شیبر پو رگذاریتأث یقدرترا به عنوان نیو نقش د دیو ملتها گرد بخشیآزاد ينهضتها نیکرد تا از ا دیمستضعفان و مستکبران تأک نیب قیدق يمرز دنیبا کش زین یسومجهان گرانیبر نقش جنبش عدم تعهد و باز

روشنفکران نین. همچدینما یجهان یحیتلو ای یحیمستضعفان به صورت تصر هیکل يرا برا یاسالم يجمهور يرهگذر الگو يندهایاسالم در فرا يزیدر بازخ یاساس یتوانستند نقش یانقالب اسالم شهیوحامالن اند دیبه عنوان طبقه متوسط جد ینیدرهگذر عالوه بر تحول در ساختار نیتا از ا ندیمبادرت نما ینید يفرهنگ مردم ساالر جیکنند و به ترو فایا یاجتماع یاسیس اهتمام ورزند. یالملل نیتحوالت ب تیماه زیو ن يو گشتار در ساختار نظم منطقه ا رییشورها به تغک یداخل یاجتماع یاسیسسؤال بردن ریالملل از رهگذر ز نیدر عرصه روابط ب ینقش انقالب يفایضمن اهتمام به ا یانقالب اسالم ،يجنبه کارکرد از

توسعه محور (نه ییبر برونگرا دیو با تأک دیرا برگز یتعامل يکردیالملل، رو نیهنجارها و قواعد حاکم بر نظام ب تیمشروع نیرا انتخاب کرد. ا یاهتمام به فرهنگ استقالل نیدر ع ندهیگشا یافتیمحض) ره ییو نه عملگرا کیدئولوژیا یانزواطلب

استوار بود یمیو ابراه يدیتوح انیاد ایشدن اسالم یجهان يو تالش برا یتیدر عرصه گ نیشدن د ریکه بر عالمگ کردیرو نیکنند و اگر د یم یشیو هم اند گفتگو گریکدیجنگند بلکه با ینم گریکدیبا انیبود چرا که اد زین یصلح طلب امیحامل پ

يکه در ساختارها يشگرف گذارد نه تنها در قواعد رفتار يریتأث یجهان يریگ میو بر نظام تصم یالملل نیبتواند در عرصه بفرهنگ استقالل جیبراساس ترو یفرهنگ یاسیس يتوانست به گفتمان ساز یانقالب اسالم نیهد بود. همچنمؤثر خوا زین یتعاملو یفرهنگ ،يفکر يگر تیفعال تیتقو ،یاجتماع دیجد يدر جنبش ها یو فرهنگ اصالح طلب يزیو استکبار ست یخواه

يا شهیکه حامالن اند دیهان اسالم مبادرت نماج یفرهنگ وحدت تمدن يو اعتال یتعامل و تبادل فرهنگ شیافزا ،يا شهیاندمختلف يها هیتوانسته است در ال یانقالب اسالم امیکه پ نروستیباشند. از ا یم یو فرهنگ يآن همچنان نخبگان فکر

الملل فراهم نیدر روابط ب ینیشدن فرهنگ د ریعالمگ يبرا يشدن بستر یتا در عصر جهان دیرسوخ نما یملت نیو ب یاجتماع . دیآ

١٣٩

بخش سوم

انقالب اسالمی ایران و

جنبش هاي اسالمی معاصر

١٤٠

1انقالب اسالمی و تجدید حیات جنبش هاي اسالمی معاصر. 8 2 دکتر حمید احمدي

دهیچکروند شبردیدر پ رگذاریاز عوامل مهم و تاث یکی رانیا یاز صاحب نظران و پژوهشگران، معتقدند که انقالب اسالم ياریبس رو، در مقاله حاضر به نیدر جوامع مسلمانان بوده است . از ا یمؤثر اسالم يها تیفعال شیمسلمانان و افزا یو آگاه يداریب

يو جنبش ها یمتقابل انقالب اسالم يرگذاریتاث نهیکه زم یم . در آغاز مقاله به وجوه مشترکیپرداز یآثار م نیاز ا یبرخآنها وجود دارد، نیکه ب زین یاست که وجوه افتراق یدر حال نیآورد، اشاره شده است . ا یصر را فراهم ممعا یاسالم یاسیس

يبر جنبش ها یو فرهنگ یاسیدر بعد س یانقالب اسالم ابدهد . پس از آن، بازت یمتقابل را کاهش م يرگذاریآثار مثبت تاث یعنیباره وجود دارد، نیکه در ا ينمونه، از هزاران نمونه ا کی انی. در پا ردیگ یقرار م یمعاصر مورد بررس یاسالم یاسیس

) 1. ( ردیگ یحزب اهللا لبنان مورد استناد قرار م

.1369سفیر، ؛ انتشاراتتهران ،مقاالت پیرامون جهان سوممجموعه منبع : 1

دانشگاه تهرانعلوم سیاسی گروه هیات علمی عضو 2

١٤١

) 2قرارگاه مسلمانان خواهد شد . ( ندهیکند که تهران در آ یم ینیب شیپ» يفلسفه خود«در کتاب يالهور اقبال : مقدمهمنحصر تیتواند به علت موقع یم رانیا ی) حت3داراالسالم درآمد . ( يبه صورت ام القرا رانی. . . ا زین یپس از انقالب اسالم

؛دیدرآ یاسالم نیتمدن نو ی) به مرکز سامان ده4( رومندین يو اعتقاد یفرهنگ بزارا ،يانرژ انیپا یو ب میبه فرد و منابع عظتواند در ی) و م5انقالب ها جداست . ( ری. . . از سا زهیمبارزه و در انگ تیفیدر ک ش،یدایدر پ« ران،یا یانقالب اسالم رایزبرخاسته از مذهب يو باورها نیدر د شهیها، ر یژگیو نیانقالب ها باشد . ا ریاز سا شروتریو پ زیمتما ز،یو دستاوردها ن امدهایپ

از ابعاد آن، یکیو جهان مدد رساند که رانیا اسالم در اتیح دیو تجد نید يایانقالب برآمده از مذهب، به اح نیدارد . ان باره وجود دارد، از یچند پرسش در ا ل،یدل نیاست . به ا ریمعاصر در دو دهه اخ یاسالم یاسیس يتولد و تداوم جنبش ها

جمله: گذاشت؟ ریمعاصر تاث یاسالم یاسیس يبر جنبش ها رانیا ی. چرا انقالب اسالم 1 معاصر گذاشت؟ یاسالم یاسیس يبر حرکت ها یراتیچه تاث ن،رایا ی. انقالب اسالم 2 چقدر است؟ یاسالم یاسیس يبر نهضت ها یانقالب اسالم يرگذاریتاث زانی. م 3 . دیسؤاالت سه گانه پاسخ گو نیمقاله درصدد است، به ا نیا

رانیا یاز انقالب اسالم یاسالم يجنبش ها يریرپذیتاث يها نهیزمتوان به موارد یگذاشت، م ریمعاصر تاث یاسالم یاسیس يبر جنبش ها رانیا یسؤال که چرا انقالب اسالم نیپاسخ به ا در

ریوجوه مشترك، تاث نیمعاصر اشاره کرد . ا یاسالم یاسیس يو جنبش ها رانیا یانقالب اسالم نیمشترك فراوان موجود ب زین یو همرنگ ییعناصر همسو ای ییکه از آنها به عنوان عامل همگرا ها نهیزم نیمعاصر را فراهم آورد . ا یمتقابل انقالب اسالم

کرد، عبارتند از: ادیتوان یم ،يگرید یهمانند هر مسلمان و هر جنبش اسالم یاست، ول یعیانقالب ش کیگرچه ران،یا یمشترك: انقالب اسالم دهی. عق 1

قرآن را کالم ؛داند یخود م يمعنو يرا قبله آمال و آرزوهاکعبه ؛اکرم (ص) معتقد است امبریخدا و رسالت پ تیبه وحدان مانیا يو برابر يپس از مرگ و قبل از آن، و به صلح و برادر يایو به دن کند، یم یبشر گمراه تلق یخداوند سبحان و منج

که مشترك یح اسالمهمه است، در مصال نیکه مشترك ب دیدر کلمه توح«(ره) فرمود: ینی) همان گونه که امام خم6دارد . ( شتریکه ب يو ي(ره) و مواضع ضداستعمار ینیامام خم ییزمایکار یژگی) البته و7.» ( دیکلمه کن دیهمه است، با هم توح نیب

) 8افزود . ( یاسالم يو جنبش ها یمتقابل انقالب اسالم ریمسلمانان جهان بر آن اتفاق نظر دارند، بر تاث یدشمن مشترك که همان استکبار جهان نیدشمن مشترکند . ا يدارا یاسالم يو جنبش ها ی. دشمن مشترك: انقالب اسالم 2

،یحیمس ونیبیصل ،یمغوالن وحش ش،ی) است، همانند کفار قری(غده سرطان لیبزرگ) و اسرائ طانی(ش آمریکا یبه سرکردگبا طرح شعار یکه انقالب اسالم یدر حال ؛کند یم دیاسالم را تهد انینژادپرست و . . . ک يو صرب ها ییاستعمارگران اروپا

١٤٢

باره نی(ره) در ا ینی) امام خم9دشمن مشترك جهان اسالم رابه دوش گرفته است . ( هیعلم مبارزه عل» یو نه غرب ینه شرق«ا را تحت ببرند، و م نیما را از ب تیثیحخواهند یکه م نهاستیو امثال ا آمریکاو لیدشمن مشترك ما که امروز اسرائ«فرمود:

) 10.» ( دیدشمن مشترك را دفع کن نیستم دوباره قرار بدهند، ااسالم نیقوان يشدن ظلم و فساد و اجرا دهیمعاصر، خواهان برچ یاسالم يو جنبش ها رانیا ی. هدف مشترك: انقالب اسالم 3

قدرت ها و ینف قی در سراسر جهان از طردر جامعه مسلمانان و به اهتزاز درآوردن پرچم الاله اال اهللا یو استقرار حکومت اسالمباشند، با دانیهمه در م: «دیمورد توجه کن نی(ره)، در ا ینیمردم اند . به سخن امام خم يها دهو تو یاله زالیبر قدرت ال هیتک

از فیتکل يریکه با کناره گ دینکن الیشود حفظ کرد، خ ینم يریبا کناره گ م،یاسالم را حفظ کن میخواه یهم باشند، ما مخود و يتنها خواستار عمل به احکام اسالم در کشورها ،یاسالم یاسیس ياز جنبش ها ی) البته برخ11.» (شود یشما سلب م

توان گفت، یرو، م نی) از ا12حکومت هستند . ( یبر شکل اسالم دیحکومت مستقل، بدون تاک کی لیتشک یدر پ زین یبرختازه یاتیبه اسالم و مسلمانان ح یانقالب اسالم رایز ؛اند یانقالب اسالم ونیرا مدخود اتیمعاصر ح یاسالم يجنبش ها

مسلمانان مهر تیدر اداره و هدا سمیونالیو ناس سمیبرالیل سم،یمارکس یبر ناتوان ؛آنان را از عزلت و حقارت نجات داد ؛دیبخشبرجسته یعوده، روحان زیعبدالعز خیمطرح ساخت . ش نیممسل یاسیس یزندگ يزد، و اسالم را به عنوان تنها راه حل برا دییتا

.» مسلمان بود يملت ها یاسالم يدارسازیتالش در ب نیتر يو جد نی(ره)، مهم تر ینیخم انقالب«گفته است: نیفلسط يزم براال يها نهیامر زم نیوابسته است . ا یبه انقالب اسالم یاسالم یاسیس يجنبش ها یاسیس یو هست تیموجود ن،یبنابرا

) 13. ( استرا فراهم آورده یاز انقالب اسالم یاسالم يجنبش ها يریرپذیتاثبه لیدر ن یاسالم يآن بر لزوم وحدت همه قشرها و همه مذهب ها يو رهبر یانقالب اسالم دیو تاک هی: تکی. وحدت طلب 4است . یانقالب اسالم يمعاصر به سو یاسالم یاسیس يجنبش ها شیگرا گرید نهیزم ،یو خارج یدر صحنه داخل يروزیپ

قائل ییراروپایو غ ییاروپا د،یو سف اهیمسلمانان س نیب یتفاوت چی(ص) ه ياز اسالم ناب محمد یبه تاس یچون، انقالب اسالمقدس، روز ییبرپا ،یفرق اسالم بیدارالتقر جادیفشارد، بلکه با ا ینم يپا نیمسلم نیدر ب زیاختالف برانگ يبر جنبه ها ست،ین

اتحاد مسلمانان گام برداشته است . جهتهفته وحدت و . . . در يو برگزار يسلمان رشد هی(ره) عل ینیامام خم يصدور فتوارا رانیا یانقالب اسالم ،یراسالمیبخش غ يآزاد يجنبش ها یو حت یعیرشیغ ياز گروه ها يگسترده ا فیط ل،یدل نیبه هم

) به ه(ر ینیامام خم ادیبه نام و ینیفلسط یکه مسلمانان سن ستین یشگفت يجا ن،ی) بنابرا14(الگو و اسوه خود قرار داده اند . گریبزرگ د ریتاث: «دیگو یباره م نیدر ا یروزنامه نگار پاکستان ،یالرحمان شام بیزنند . مج یشهادت طلبانه دست م اتیعمل

) 15.» (اسالم بود ياو برا ادینبودند، فر ییوجود مبلغ جدا نیبودند . . . با ا عهیرهبر ش کی شانیاست که گرچه ا نیامام امسلمان بوده است . يملت ها يآن از سو رشیدر گسترش انقالب و پذ یعامل ،یانقالب اسالم یی: مردم گرایی. مردم گرا 5

که یو ارزش تیان مثال، حج و اهمبه ملت ها بها داد، نه به دولت ها . به عنو دیباور بودند که با نیآن، بر ا يو رهبر 57انقالب

١٤٣

(ره)، حج ینیامام خم رایز ؛است رانیانقالب ا ییاست که نشان دهنده مردم گرا یاز مقوالت یکیداد، یبه آن م یاسالم رانیا نیاز برائت از مشرک یکه آن نشان نیزنده کردن برائت از مشرک قیصرف خارج کرد، آن هم از طر يمراسم عباد کیرا از

بود، 1366در حج یرانیزائر ا 400حدود تارکردن حج، کش ی(ص) در صدر اسالم است . اگرچه تاوان مردم امبریپتوسط البته در ؛ماند یحجاج همچنان باق نیبرائت از مشرک ادیفر د،یبه مکه باز گرد انیرانیا يپا گر،یسه سال بعد که بار د یول ) 16محدودتر . ( یاسیمق

و جهان اسالم یانقالب رانیایی اه ياختالف ها و دشواردر زین ییها ياختالف ها و دشوار. بلکه ستیو جهان اسالم وجود دارد، وجوه مشترك ن یانقالب رانیا نیآنچه را که ب همه

خورد . ازجمله: یباره به چشم م نیا یاسیحاکم بر قدرت س ه،یو سور رانیبه کل مسلمانان جهان، ده درصد است . آنها به جز ا انیعی: نسبت شعی. مسئله تش الف

نیب یخیمعارضه تار یاست . نوع انیعیبا ش تیو احتماال در لبنان، اکثر نیچون عراق و بحر ییکه در کشورها نیبا ا ستند،ینتسنن یاست، و حت شتریب یبا انقالب اسالم يتسنن سور یکیو نزد یتضاد تسنن وهاب بتهوجود داشته و دارد . ال یو سن عهیش

در عیتش نیبارز مخالف قیدارد . سپاه صحابه در پاکستان، طالبان در افغانستان از مصاد عهیبا ش يتضاد کمتر ز،یمتاثر از تصوف ن نیاز ب یبه کل عه،یتضاد اهل سنت با ش ران،یا نقالبا یو وحدت طلب یرغم وحدت خواه یعل يجهان اسالم اند . به هر رو

) 17نرفته است . (تعارض نیاز ا ينمونه ا ه،یشعوب انیآمد . جر دیپد رانیعرب و عجم، از آغاز ورود اسالم به ا نیجم: تعارض ب. عرب و ع ببه رانیا هیمعارضه را دامن زدند، و جنگ عراق عل نیا گرید یبه نوع ان،یو صفو انیعثمان زیو ن انیو امو انیاست . عباس یقوم

،يشد . به هررو یم هیو عرب ها توج انیرانیا نیو درواقع ب انیمانان و ساسانمسل نیب جنگ نیمهم تر ای هیعنوان جنگ قادس ) 18. ( دندید یرا مخالف با آن م انیرانیاساس، اعراب را برابر با اسالم و ا نیدانستند، و بر ا یرا مجوس م انیرانیآنان ا یم داینهضت ما دارد توسعه پ«سخن امام (ره) نیا مثل ،یانقالب اسالم يها امیاز شعارها و پ ی: برخی. صدور انقالب اسالم ج

ينظام ها يکشورها و برانداز ریمداخله در سا يبرا رانیبه منزله قصد ا یبرخ ي) از سو19.» (ملت ها . . يرود تو یکند و م ی. صدور آن وقت ستیصدور ن زه،یصدور با سرن«سال بعد از سخن فوق، امام فرمود: کیکه، یشد . در حال یآنها تلق یاسیس

يمعنا«فرمود: گرید ي) معظم له در جا20.» (کند دایرشد پ نهایا ،یاخالق انسان ،یاسالم، اخالق اسالم قیاست که اسالم، حقاکه ییها يگرفتار نیبشوند، و خودشان را از ا داریها ب ولتشوند، و همه د داریاست که همه ملت ها ب نیصدور انقالب ما، ا

) 21.» (جات بدهند دارند . . . نمتقابل آن دو وجود يریرپذیو جهان اسالم و تاث یانقالب رانیروابط ا يبرقرار يکه برا ییها يرغم همه دشوار یمجموع عل در

است . شتریب اریوجوه مشترك آن دو بس یدارد، ول

١٤٤

معاصر یاسالم یاسیس يبر جنبش ها رانیا یانقالب اسالم راتیتاثمعاصر گذاشت، به آثار متعدد و یاسالم یاسیس يبر حرکت ها یراتیچه تاث ران،یا یل که انقالب اسالمسؤا نیپاسخ به ا در

بازتاب، نیاز ا یتنها به بخش ن،یمقاله خارج است . بنابرا نیآثار، از حوصله ا نیتوان اشاره کرد . پرداختن به همه ا یمتنوع م : میکن یم ارهاش یو فرهنگ یاسیدر دو سمت س

یاسی. بازتاب س الف یابیدست يتالش برا«، » مبارزه يدئولوژیانتخاب اسالم به عنوان ا«سه مقوله یاسیس ياز بازتاب ها يقسمت به پاره ا نیا در

: میپرداز یم» یاسالم يجنبش ها یاسیس اتیبر ح ینقش انقالب اسالم«و » یبه حکومت اسالمباره نیدر ا ياهللا خامنه ا تیاسالم در جهان است . آ اتیح دیتجد ران،یا یانقالب اسالم يدستاوردها نیاز مهم تر یکی

کی ایاسالم، امروز در سراسر دن هیمدرن و همه جانبه عل يزیسال از برنامه ر کصدوپنجاهیاز شیرغم گذشت ب یعل«فرمود: را يدیجد اتیر قلب اروپا، حد یو حت ایآس قا،یموجب آن اسالم در افر بهبه وجود آمده است که یاسالم میحرکت عظ

انیکه اعتماد به نفس در م يعمر دوره ا گر،ید انی) به ب22.» (برده اند یخود پ یواقع تیو هو تیو مسلمانان به شخص افتهیبازبوده و یجهان تیخواهان هضم شدن در هو ن،از آنا یرفته و شمار فراوان نیکرده آن از ب لیدر قشر تحص ژهیمسلمانان، به و

و انقالب د،یرس انیبود، به پا یکردند از باب تفنن و سرگرم یبه گذشته م یسپرده و اگر توجه یذشته خود را به فراموشگ ) 23و بارور کرد . ( ایبود، اح یپشتوانه تمدن بزرگ اسالم يکه روزگار یآن اعتماد به نفس یاسالم

آثار، انتخاب اسالم به عنوان نیاز ا یکیبه ارمغان آورد . یاسالم يجنبش ها يرا برا یاسالم، آثار مختلف اتیح دیتجد نیاباره گفت: نی(ره) در ا ینیدر مالقات با امام خم نیفلسط یجهاد اسالم يمبارزه است . سخن گو وهیش نیو کامل تر نیبهترتحول را در عصر ما به نیکه بزرگ تر یانقالب ؛بزرگ انقالب شماست يها يروزیاز پ یباز نور و بازتا يانتفاضه بارقه ا«

يکردیرو نی) چن25نداشت . ( ینقش چندان لیاسرائ هیکه قبل از آن، اسالم در صحنه مبارزه عل ی) در حال24.» (وجود آورد بودن يجبر شهیاند ختنیو دور ر سمیو کمون سمیبرالیل سم،یونالیناس ژهیبه و یرمذهبیغ يها شهیکنار گذاشتن اند يبه معنا

عبداهللا خیش دهیناتوان بودند . به عق یو خارج یاز چنگال استبداد داخل یدر نجات ملل اسالم یبود که همگ سرنوشت انسانو تفنگ قرآنبه ،يآزاد يکه برا افتندیدر نیمردم فلسط ران،یا یپس از انقالب اسالم« ینیاز رهبران مبارز فلسط یکی ،یشام

بود . به یستیمارکس يگروه ها اریاغلب در اخت ،یانقالب يه حرکت هاچند ده ياست که برا یدر حال نیا.» دارند ازینشکل یمخف ياز کشورها، سازمان ها یاسالم بود، و از آن پس، در برخ یاسیبر بعد س يدیتاک ،یانقالب اسالم ،يهررو

) 26شد . ( یسامان ده م،اسال هیگرفت و مبارزه مسلحانه بر پا یم یاسالم ییادگرایبن ای ییاصول گرا یاسالم که آن را برخ اتیح دیتجد جهیم، تنها نتآوردن به مبارزه بر اساس اسال يرو

مقاومت ،یستادگیبه ا نیاز اسالم صورت گرفت که در آن مسلم يو تازه ا نیبرداشت نو دیجد شی. بلکه در گرا ستینامند، ن

١٤٥

در جنبش اخوان دقطبیحسن البناء و س يسو کار، از نیا يق شده اند . روزگاریتشو شیبه حقوق خو لین يبرا يپافشار زهیست نیتر درآورد و مطرح ساخت . البته ا يرا به صورت جد یاسالم انقالب ،یانقالب اسالم یشد، ول یانجام م نیالمسلم

سالم مشابه آنچه حزب ا ز،یمسالمت آم يها وهیچون در آن ش ؛آوردن به اسلحه نخواهد بود يرو يتنها به معنا ،یانقالب ییجو ) 27شود . ( یم دهید زین د،یبرگز هیرفاه در ترک يگرا یاسیخواسته س نیالگو و مهم تر نیشکل گرفت، به صورت بهتر رانیدر ا یانقالب اسالم يروزیکه پس از پ یاسالم نظام

م،یگفت یوقع مما در آن م«باره گفت: نیعراق در ا یانقالب اسالم ياز رهبران مجلس اعال یکیمبارزان مسلمان درآمد . و آن میریاز آن درس بگ دیبا ن،یخواهد شد . بنابرا روزیپ زیبه دنبال آن در عراق ن يشده است، و به زود روزیپ رانیاسالم در ا

لیتشک يو آنان را برا ختهیمسلمان را برانگ اردیلیم 5/1حدود ،یانقالب اسالم گر،ید انی) به ب28.» ( میرا سرمشق خود قرار ده یاسالم يجنبش ها یاسینامه، گفتار و عمل س اسدر اس کرد،یرو نی) ا29به حرکت درآورد . ( نیاهللا در کره زمحکومت

است . افتهیبروز و ظهور یمختلف يمعاصر به شکل ها یاسیسدر یاسالم ياز گروه ها یابراز شده است: اول: برخ ریبه سه صورت ز یحکومت اسالم جادیجنبش گران مسلمان به ا عالقه

را یکه اطاعت از حاکم اسالم یثینامشروع ندارند، و به احاد ياز مخالفت با دولت ها یجهان تسنن به صورت آشکار هراس(ص) در ينظام محمد ایو یبلکه خواهان استقرار حکومت اسالم کنند، ینم یالزم دانسته، چندان توجه طیدر هر شرا

خود يها هیدر اعالم ایانقالب عراق) و يدر اساس نامه (مانند مجلس اعال از گروه ها یکشورشان شده اند، و آن را برخبه استقالل یابیو افغانستان) دست ری(مانند کشم یاسالم ياز جنبش ها ی(مانند جزب الدعوه) و . . . مطرح کرده اند . البته برخ

) 30د . (قرار داده ان یحکومت اسالم سیخود، قبل از تاس یاسیهدف س نیرا اول یاسیسبا ایمصر) و یارشاد اسالم تی(مانند نهضت جمع یاسالم عتیشر يبا طرح لزوم اجرا گرید یاسالم ياز گروه ها ی: بعضدوم

به عنوان رانیا یاسالم يبر جمهور دیبا تاک ایمصر) و یاالسالم ساری(ره) (مانند ال ینیامام خم یترجمه کتاب حکومت اسالمابراز یحکومت اسالم کیبرپا کردن يخود را برا ي) و . . . عالقه مند31) (ریالجزا یمنجات اسال تنها راه حل (مانند جبهه

حکومت کیعراق را سرنگون و میدر تالش بود، رژ یلیاهللا محمدباقر صدر هم قبل از شروع جنگ تحم تیکرده اند . آ انیعیم . ش 1991ش . / 1370 امی. در ق وردبه وجود آ هیفق تیوال هیبرپا یاسالم يجمهور یعنی رانیحکومت ا وهیبه ش یاسالم

) 32. ( دیرس یانقالب عراق به گوش م يصدا ویدر راد ،یحکومت اسالم سیبه تاس لیعراق، م ینظام اسالم کی ییخارج کرده و خواهان برپا سمیونالیتنگ ناس رهیرا از دا شیخو ،یاسالم گرید ياز حرکت ها ی: برخسومکه بر نیا ای) و ریدر الجزا هیاطلس شده اند (مانند رابط الدعوه االسالم انوسیفارس تا اق جید مسلمان از خلامت واح هیبر پا

دسته از گروه ها، دو گونه اند: دسته نیکنند . ا یم يرویپ رانیا یانقالب اسالم يو قبول آن، از رهبر هیفق تیاساس اصل وال

١٤٦

يدانند (مانند جنبش امل در لبنان)، و دسته ا یم رانیا یانقالب اسالم يد رهبرخود را مقل یو مذهب یدتیکه از لحاظ عق يا ) 33کنند (مانند جنبش حزب اهللا لبنان) . ( یم تیتبع رانیا یانقالب اسالم ياز رهبر یو هم مذهب یاسیکه هم از لحاظ س

گرفته اند . شیرا در پ یمختلف يو روش ها وهیبر اسالم، ش ینظام مبتن کیبه لین يمذکور، برا یاسالم يها و سازمان ها گروه) درصدد نابود نیبخش بحر يو مسلحانه (مانند حزب اهللا حجاز) و کودتا (مانند جنبش آزاد زیاقدام قهرآم قیتنها از طر یبرخ

مسلحانه دست زدن به اقدامات يرا برا یفعل طیقرار دارند که شرا ییمقابل، گروه ها طهحاکم هستند . در نق میکردن رژنظام موجود هستند رییتغ یدر پ یشرکت در انتخابات پارلمان لیاز قب زیمسالمت آم يها وهیدانند، و با توسل به ش یمساعد نم

يجنبش حزب اهللا نمونه ا ؛بندندیهم وجود دارند که به هردو روش پا يگرید يرفاه) . اما گروه ها ي(مانند حزب اسالم گراو زیبه دو روش متما یلبنان و به منظور استقرار حکومت اسالم یو حکومت مارون لیصاف با اسرائگروه است که در م نیاز ا

) 34آورده است . ( يو شرکت در انتخابات مجلس، رو لیجنگ با اسرائ یعنیحال مکمل هم، نیدر عبا يریتاث نیاشته است . چننقش د زین یاسیس یاسالم ياز جنبش ها ياریبس یاسیدر تولد و تحرك س رانیا یاسالم انقالب

،یاسیس یاسالم ياز گروه ها یبرخشود . یم دهید یبه روشن ریاخ يدهه ها یاسالم يجنبش ها یاسیبر پرونده س يمرور رفعالیغ یجنبش اسالم کیکه از يگروه ها دو دسته اند: دسته ا نیاند . ا یانقالب اسالم ونیخود را مد تیتولد و موجود

که بالفاصله پس از ن،یفلسط نیاز اخوان المسلم یاز جنبش امل و جنبش جهاد اسالم یمانند امل اسالم ؛اند منشعب شده نیشیپو یکه وابسته به جنبش گری) دسته د35در نوار غزه فعال شد . ( نیفلسط یمرکز جهاد اسالم نینخست ،یانقالب اسالم يروزیپ

از دسته شیب ریپاکستان . اگرچه دسته اخ يفقه جعفر يمانند نهضت اجرا ؛دندیجد يا دهینبوده اند، بلکه موجود و پد یگروه زیآن و ن ياز رهبر يرویپ ران،یا یگروه ها در دفاع از انقالب اسالم نیاست، اما همه ا ینخست، مدافع و متاثر از انقالب اسالم الگو قرار دادن آن، اتفاق نظر دارند .

در قرن رانیا یاسالم که از ثمرات انقالب اسالم اتیح دیاز تجد ریبه تاث یاسالم یسایس ياز گروه ها و جنبش ها گرید یبعضخود یاسیو س یبه مبارزه نظام يدیجد یو سازمان ده رویاست، از حالت رکود، رخوت و انفعال خارج شده اند، و با ن ریاخالمقدس و تیغزه، ب ت،یرزیالنجاعع، ب يهادر دانشگاه یحاکم پرداخته اند . مثال حرکت اسالم يحکومت و دولت ها هیعل

محدود يکه حضور نیگروه جامعۀ المسلم تیفعال ای) و 36( افتیگسترش ،یپس از انقالب اسالم يریبه نحو چشمگ ل،یالخلآن، ياعضا هیرامله عل یدادگاه نظام يسو ازبه دنبال احکام صادره زیو ن رانیا یانقالب اسالم یدر نوار غزه داشت، اما در پ

خود اقدام کرده اند و در روند مبارزه به يها تیحجم فعال شیگروه ها، تنها به افزا نیاز ا ی) بخش37کردند . ( دایپ شیافزاروش بر هیخود افزوده اند، و با تک یضددولت يبر شدت و حجم تالش ها گرید یتوجه دارند . بخش زیمسالمت آم يها وهیش یالعرب از گروه نخست و از جبهه اسالم رةیجز یحاکم هستند . سازمان انقالب اسالم يها میرژ يمسلحانه درصدد نابود يها

شوند . یاز گروه دوم محسوب م هیسور

١٤٧

به انقالب يعلقه ا نیکمتر ایگونه و چیکه ه یبه ظاهر اسالم يآن دسته از جنبش ها یاسیدر تحرك س رانیا یاسالم انقالب ایو به منظور مقابله با آن متولد و یگروه ها که با تولد انقالب اسالم نیمؤثر بوده است . ا يرگیندارند، هم به شکل د یاسالم

چون ییدولت ها یمال تیو حما یبانیبا پشت ژهیو به و یها و اشخاص مخالف انقالب اسالم لتاند، با کمک دو افتهیگسترش در یاسالم کاریو سازمان پ یاشغال نیستان، ساف در فلسطدر پاک تیشکل گرفته اند . وهاب يعربستان سعود یدولت پادشاه

صف اسالم سازش کار ،یانقالب اسالم يروزیاز پ دجهت، بع نیروند . به هم یگروه ها به شمار م نیاز ا ییعراق، نمونه ها يبرامسلمان یعرب يرو، کشورها نی(ص) کامال جدا شده است . از ا ي) از صف اسالم ناب محمدییآمریکا(اسالم

و تظاهر به يبه وضع اقتصاد دنیبهبود بخش يرا برا یتالش فراوان ،یمتاثر از انقالب اسالم یمردم امیاز ظهور ق يریجلوگ ) 38آغاز کرده اند . ( سالما

ی. بازتاب فرهنگ بسخن، گریبه د آورند . یرا فراهم م یاسیس يحرکت ها ،یاسیو اساس امور س هیمهم هستند که پا ثیاز آن ح یفرهنگ امور

یستگیشا ،یاسیو در مقوله س رند،یگ یبه خود م یاسیس يرنگ و بو ل،یدل نیاند . به ا یاسیساز امور س نهیزم یامور فرهنگ يرویپ ،یمبارزه اسالم يبازگشت به ارزش ها یبخش، صرفا چند مقوله فرهنگ نیرو، در ا نی. از ا ابندی یمطرح شدن را م یب یامور فرهنگ ریکه سا ستیآن ن يچند مورد، به معنا نیشود . البته ذکر ا یو . . . مطرح م رانیا یانقالب يشعائر و شعارها

اند . تیاهمارزش ها، نیاز ا یکیمطرح کرد . یاسالم يجنبش ها یاسیرا در مبارزه س یینو یفرهنگ يارزش ها رانیا یاسالم انقالب

یجان را به عنوان اصول اساس ثاریجهاد، شهادت و ا ران،یا ینقالب اسالمپس از ا یاسالم يبه جهاد است . جنبش ها شیگراو شعار انقالب انیعیش یانقالب يکه سمبل حرکت ها يشهادت و فداکار هاد،چون ج یاصول گر،ید انیاند . به ب رفتهیپذ

ينگرند . سخنگو یم ینید ضهیرو ف فیتکل دهیشد، و اکنون به آن، به د رفتهیمبارزه پذ یبود، به عنوان اصول اساس یاسالمبا ظهور انقالب شما، ملت مسلمان و بزرگ ما «گفت: شانیبا امام (ره) و در خطاب به ا داریدر د نیفلسط یجنبش جهاد اسالم

تا زمان انقالب «باره گفت: نیدر ا ینیاز رهبران فلسط یکی یمیاسعد تم خیش.» که راهش، راه جهاد و مبارزه است دیفهمشد یچون نضال و کفاح استفاده م یجهاد از کلمات يدر عرصه واژگان، مثال به جا یبود، حت بیاسالم از عرصه نبرد غا ران،یا

شهادت طلبانه (مثل اتیچون عمل یمختلف يکلمات را به شکل ها نیمعاصر، ا یاسالم یاسیس ي) البته جنبش ها39.» ( ) 40ستان) به کار گرفته اند . (مبارزه مسلحانه و جنگ (مانند افغان ای) و نیفلسطاست . به عبارت افتهیراه یاسالم یاسیس ياست، در جنبش ها رانیا یانقالب اسالم يها یژگیاز و یکیبودن که یمردم

ه اساس، آنها از اتکا به قشر روشنفکر ب نیمردم را دارد . بر ا يتوده ها جیبس ییاند که اسالم، توانا افتهیجنبش ها در نیا گر،ید

١٤٨

را نیمبارزه در فلسط یخود را گسترش داده اند . مثال هسته اصل یمردم گاهیپا جهیو در نت اند، افتهی شیاتکا به مردم گرا يسو دهند . یم لیجوانان و نوجوانان تشک ان،یدانشجو ون،یروحان

دکتر حسن دهی. به عق رندیگ یم یپ یجنبش ها مبارزات خود را به صورت مردم ران،یا یپس از انقالب اسالم ،يهررو بهگرانبها يا هیمردم را به عنوان هد يو استفاده از توده ها یکار مردم شهیاند یسودان، انقالب اسالم یرهبر جبهه اسالم یالتراب

وحدت يرا به سو یاسالم يجنبش ها ،یکار مردم شهیبه اند شیعطا کرد . گرا مدر جهان اسال یبه تجارب دعوت اسالمعراق، بر وحدت یانقالب اسالم يمجلس اعال يشش ماده ا هیانیاز مواد ب یکیسوق داد . به عنوان مثال، یو قوم یمذهب یطلب

التیتفرقه دور ساخته، آنها را از تشک ورا از اختالف یاسیس یاسالم يامر، جنبش ها نیدارد . در مجموع، ا هیتک یاسالم ) 41برخوردار ساخت . ( شتریب يداریپاگسترده تر و تیتر، حما عیتر، امکانات وس يقو

ياز سو یانقالب اسالم يشعارها دیمعاصر، به تقل یاسالم یاسیس يبر جنبش ها رانیا یانقالب اسالم راتیتاث گرید شکلو يآن کشور، استقالل، آزاد 1359 يقبل از کودتا ه،یگردد . مثال، شعار مردم مسلمان معترض ترک یجنبش گران مسلمان برم

مسلمانان مصر شعار يدادند، در پالکاردها یاهللا اکبر سرم ادیبام منازل خود فر ازبود . شهروندان کابل بر فر یاسالم يورجمهرا » رهبر ینیخم«و » اهللا اکبر«شعار 1369 يهزار نفر ستیدو ییمایدر راهپ ریشده است . مردم کشم دهید هیو الغرب هیالشرق

آن يمناد یدهند که انقالب اسالم یرا سرم ییاها همان شعاره ینیبر آن است که فلسط نیفلسط یمطرح کردند . جهاد اسالمو ییقوم گرا ياز آن اسالم است . درواقع، آنها شعارها يروزیزنند: الاله اال اهللا، اهللا اکبر، پ یم ادیبلند فر يبود . آنان با صدا

پیک يها ابانیدر خ 1379تا 1369 ي. در سال ها دندیرا برگز یانقالب اسالم يسو انداختند، و شعارها کیرا به يالحاداهللا ادیانقالب است که فر يکالم رهبر نیا دیو مؤ ادآوری نیشد . ا دهیشن اریاهللا اکبر، بس يشعار و ندا یجنوب يقایتاون افر

) 42است . ( رانیا یبر شت بام ها درس گرفته از ملت انقالب ریاکبر مردم الجزا یو به مسجد و اماکن مقدسه ختم م ردیگ یاز مسجد سرچشمه م رانیا یاز انقالب اسالم ریمعاصر به تاث یاسالم یاسیس جنبش

سان مساجد رونق نیدهند . بد یخود را در مسجد دانشگاه ها سامان م یضددولت يحرکت ها ،یانقالب انیدانشجو یشود . حت یط ن،یگردد . به عنوان مثال، تعداد مساجد ساخته شده در فلسط یزوده متازه اف داند، و مرتب بر ساخت مساج افتهی يتازه ا

در یاسیس يگفت وگوها ؛افتهی شیافزا زیمساجد ن يقبل از آن بود . برنامه ها يسه برابر سال ها 1379و 1378 يسال ها يشته به مرکز مخالفت هااز گذ شیبگرفته و مساجد یجمعه و جماعت فزون يبه مسجد و نمازها شیگرا ؛شده ادیمساجد زو ابدی یشروع و گسترش م یاسالم شهیمبارزه از درون مساجد و با فکر و اند یاصل ياست . هسته ها دهیگرد لیتبد یضددولت

شکل 1379 یانیپا يمرحله انتفاضه که در ماه ها نیدوم ل،یدل نیو همه جانبه درآمده است . به هم یمردم یمبارزات به شکلعلت، امام جماعت نیبه ا دیگفتند . شا یبه انتفاضه، انقالب مساجد م ز،یمعروف است . قبل از آن ن یفاضۀ االقصبه انت ت،گرف

) 43اشغال گران درآمده است . ( هیعل ینیمبارزان فلسط یوستگی: مسجد به صورت منبع الهام، ثبات و پدیگو یم یمسجداالقص

١٤٩

يروزیشود، حجاب است . با پ یم دهیمعاصر د یاسالم یاسیس يجنبش ها روانیکه در پ رانیا یمظاهر انقالب اسالم گرید از یاسالم ياز کشورها یدر برخ یگرفت . حت ینقاط جهان اسالم، فزون یدر اقص یبه حجاب اسالم شیگرا ،یانقالب اسالم

،یدولت يرغم مخالفت ها یعل ه،یاست، مورد استفاده قرار گرفت . در ترک یرانیچادر که سمبل حجاب ا ر،یچون لبنان و الجزا شتریبه نماز ب شیکرده اند . در کنار آن، گرا دایبه حجاب پ يشتریب شیگرا ینیحجاب رو به گسترش است . زنان فلسط تیعا

یفحشا فراوان مورد حمله قرار م وها و مراکز فساد یو مشروب فروش افتهی شیافزا یاسالم اتیانتشار مجالت و نشر ؛شدهبه حجاب در مدارس فرانسه و مخالفت شیکه گرا يبه گونه ا ؛تا دل اروپا هم نفوذ کرده است یحت ،یاب اسالم. حج رندیگ

) 44آورده است . ( دیرا پد يبه نام جنگ روسر يا دهیکشور با حجاب، پد نیمکرر دولت ااست که در رانیتظاهرات به سبک امعاصر، یاسیو س یاسالم يبر حرکت ها رانیا یانقالب اسالم یاز آثار فرهنگ گرید یکی

یو به تاس رانیا یانقالب اسالم دییعراق، چون نجف و کربال در تا ياتفاق افتاد . مثال مردم شهرها یاسالم ياز کشورها یبرخ ن،یمکاظ يدر شهرها رانیبه شکل ا یآن، تظاهرات یبرپا نمودند . در پ رانیبه ا هیشب یرات، تظاه1357بهمن 23از آن، در روز

در یعنیمردم عراق، دیدر آغاز انتفاضه جد یصدر برقرار شد . حت دمحمدباقریاهللا س تیآ يبه رهبر الهیالثوره، بغداد و د يشهر نام گذار ینی، شهر حلبچه را خم1357و 1356 يمخالف شاه در سال ها یرانی، آنان همانند تظاهرات کنندگان ا1370

يدر شهرها ران،یا یانقالب اسالم يروزیپس از پ یاندک يعربستان سعود انیعیگرفتند . شکردند، و کنترل شهرها را به دست و وزکاتی ه،یقون يدر شهرها 1357در سال یدست به تظاهرات زدند . تظاهرات مشابه هاتیو ش یخنج ق،یصفرا، اباق ف،یقط

) 45. ( افتیمه ادا زیبعد ن يدر سال ها شیروند، کم و ب نیصورت گرفت . ا هیترک یلیکوجائ میمورد توجه جنبش گران مسلمان است . به عنوان مثال، مردم مصر در مخالفت با رژ رانیا یمبارزان انقالب وهیبه ش یسیشعارنو

یی. در نجف، شعارها سندینو یم لیاتومب شهیش يقرآن را بر رو اتیالاله اال اهللا، محمد رسول اهللا (ص) و آ يمبارك، شعارها» رانیا ای يالنجد«عراق، شعار 1370شعبان 15شد . در انتفاضه ینوشته م وارهاید يبر رو» عفلق بهه به اسالم و نه بل« لیاز قب

ياتفاق افتاد، در کشورها رانیها و پوسترها به شکل مشابه آنچه در ا یها، سخنران هیخورد . عالوه بر آن، اعالم یبه چشم مآن يرهبر ریو تصاو یانقالب اسالم يشعارها ه،یضاح یعنی روتیب نینش عهیوز در منطقه ش. هن ابدی یچاپ و انتشار م یاسالم

) 46وجود دارد . (

نمونه کی یبررس فیو توص یگذاشته است، معرف ریمعاصر تاث یاسالم يبر جنبش ها زانیبه چه م یپرسش که انقالب اسالم نیپاسخ به ا نیبهتر

مورد، لبنان و حزب اهللا نیهستند . در ا يشتریب یبرجستگ ياز آنها دارا یددند، اما برخمتع قیآن است . البته مصاد قیمصاد نمونه است . نیبرجسته تر

١٥٠

يها تیفعال ه،یدوران صفو رانیعلما و مردم جبل عامل با ا یخیتار يوندهایچون پ یفراوان يها، علقه ها یو لبنان انیرانیا نیبمانده از يبرجا التیلبنان، تشک انیعیصدر به عنوان رهبر ش یامام موس ،یرانیلندآوازه اب یروحان يو اقتصاد یفرهنگ ،یاسیس

يبه جنوب لبنان، کمک ها لی)، حمله اسرائلیدر لبنان، وجود دشمن مشترك (اسرائ اریبس انیعیجنبش امل، حضور ش یعنیاو و . . . وجود رانیاز اتباع لبنان در ا ينت دائم تعدادمهاجرت و سکو ،یبه محرومان لبنان رانیا یاسالم يانسان دوستانه جمهور

يمتعدد يها نهیدر زم ریتاث نیاز هرجا در لبنان مؤثر باشد . ا شیب رانیا یباعث شده است که انقالب اسالم وندهایپ نیدارد . ادر نقاط مختلف لبنان يم رهبر(ره) و مقام معظ ینیبزرگ امام خم ریاز تصاو يادیتعداد ز ،یفرهنگ نهیشود . در زم یمشاهده م میو رژ آمریکا هیشود که جان خود را در راه مبارزه عل یم دهید ییآن عکس شهدا يوارهاید يخورد . بر رو یبه چشم م

کنند . زنان ملبس یها رفت وآمد م ابانیدر خ ی) از دست داده اند . مردان با ظواهر اسالمرانیا کی(دشمن شماره یستیونیصهدولت کیبه عنوان رانیزنان از مردان جداست . مردم لبنان از دولت ا گاهیجا ،یاند و در اجتماعات عموم یاسالمبه حجاب

) 47کنند . ( یم تیحما یو اسالم یبانقال يها نهیقرار دارد . عالوه بر زم رانیا یانقالب اسالم ریتحت تاث گر،ید یاسالم یاسیاز هر گروه س شیلبنان، حزب اهللا ب در

توان در یها را م زهیانگ نیشگرف شده است . ا ریتاث نیموجب چن يگرید يها زهیو لبنان، انگ رانیا نیمشترك موجود ببه رانیو . . . ا یمال ،یحاتیتسل يحزب اهللا و کمک ها ياز سو یاسیو س ینید رهبربه عنوان یانقالب اسالم يرهبر رشیپذ

عیبه مستضعفان، توز یلیتحص يکمک ها يبا اعطا یو اجتماع يز لحاظ اقتصادحزب اهللا ا نیحزب اهللا خالصه کرد . همچنبه شدت رانیا تیالبته در پرتو حما رومان،به مح یارائه خدمات درمان ازمندان،ین نیآب ب میتقس ماران،یب نیب گانیرا يدارو

به ییاصل جهاد همواره آماده پاسخگو هی. بلکه بر پا ستیاز اسلحه و جنگ جدا ن یحال از لحاظ نظام نیفعال است . در ع یعنی(ره) ینیامام خم یحزب اهللا لبنان بر اساس شعار اسالم يباره، اعضا نیاست، و در ا یستیونیدشمن صه یحمله احتمال

هللا حزب ا ،یلحظه ادامه دهند . در بعد فرهنگ نیرا تا آخر لیکرده اند که جنگ با اسرائ ادیبرود، قسم نیاز ب دیبا لیاسرائحزب اهللا در يروزیداند . پ یم زیرا نماد خود ن یانقالب اسالم يگرفته و سمبل ها تیبه عار یرا از انقالب اسالم ییشعارها

و جهاد یاسالم ياستفاده از شعارها يساله ساف، نشان از سودمند50و 40 تیبا فعال سهیدر مقا لیسرائا هیعل تشیدو دهه از فعال ) 48دارد . ( یلیدر مبارزه ضداسرائ گرید يو عدم اتکا به کشورهااشغال گران هیمقدس عل

انقالب ياست، و برخالف جنبش امل، رهبر رفتهیپذ ریتاث رانیا یهم به شدت از انقالب اسالم یاسیاهللا لبنان در بعد س حزبو يجهت از مواضع منطقه ا نیاست . به هم رفتهیپذ هیمطلقه فق تیاصل وال هیو بر پا یو مذهب یاسیرا در دو بعد س رانیا

در لبنان است . یاسالم يمشابه جمهور ،یحکومت اسالم سیتاس یکند، و در پ یم تیحما رانیا یاسالم يجمهور یجهانمادر ماست . یاسالم يکه جمهور میکن یما به جهان اعالم م: «دیگو یباره م نیدر ا یرهبر جنبش امل اسالم يموسو نیحس

١٥١

اوال،است: زیحزب اهللا دو چ قیوفتوان گفت که علت ت ی) در مجموع م49.» (ماست اتیح انیون ما و شرما، ملکه ما، خ نید اشغال گران، اعالم جهاد کرد . هیعل د،یبرگز یاسالم يزد، شعارها یبه مبارزه رنگ اسالم

دو علت، برگرفته از نیاز ا کی. هر دیمبارزه خود را اداره کرد و آن را به انجام رسان گر،ید يبدون اتکا به کشورها ا،یثان است . رانیا یانقالب اسالم

سخن فرجامفراتر از همه اختالفات یزندگ يبرا یروش ز،ی) و ن50انسان ( اتیزنده کردن خدا در محور ح يبرا یتالش یاسالم انقالب

که حرکت و آثارش در چهارچوب است ییاز انقالب ها یانقالب اسالم گر،ید انی) به ب51بود . ( یو مذهب یقوم ،یمل ریبه فراگ لیملت ها حساس است و تما يرو، بر رو نیدارد . از ا یملفرا دگاهیشود، بلکه د یکشور خالصه نم کی يمرزها

گذاشته، و به آنان جرات و جسارت مبارزه داده است، و به ریمعاصر تاث یاسیس یاسالم يبر جنبش ها ن،یشدن دارد . بنابرا یآن که، انقالب اسالم جهینتخاص تعلق ندارد و هدف آن، نجات محرومان و مستضعفان است . یاسالم به ملت دیوگ یآنان م

چراغ به نیبتوانند از نور ا یاسالم يجنبش ها ژهیکه مسلمانان، به و نیو نجات را برافراشته است، البته ا يچراغ رستگارآن، اراده و تالش آنها در چهارچوب اسالم و با نیدارد که مهم تر یگبست يبه عوامل متعدد ند،یآ لیو سعادت نا تیهدا

است . یانقالب اسالم از يریالگوگ

١٥٢

انوشت ه یپ ي، ترجمه مهد» نیفلسط یو عملکرد جنبش جهاد اسالم شهیدر اند ی(ره) و انقالب اسالم ینیامام خم ریتاث«. انورابوطه، 1

. 80 - 98) ص 1379 زی(پائ 33شماره فصل نامه حضور، ،يسرحد . 8) ص 1375(زمستان 12. فصل نامه راهبرد، شماره 2 . 6)، ص 1369(تهران: ترجمه و نشر کتاب، یمل يدر استراتژ یمقوالت ،یجانی. محمد جواد الر 3 . 10) ص 1375(زمستان 12. فصل نامه راهبرد، شماره 4 . 7) ص 1368 ،ی(تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالم یاله - یاسیس نامه تی(ره)، وص ینی. امام خم 5 . 257 - 260) ص 1371(مشهد: آستان قدس، ریرضا آژ دیاسالم و جهان معاصر، ترجمه حم ،ي. انور جند 6 . 33) ص 1361 ،ی(تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالم 2ج، ج 22نور، فهی(ره)، صح ینی. امام خم 7 . 238) ص 1378 ،ي(قم: الهاد 5ج، ج 7 ،یخیمقاالت تار ان،یل جعفر. رسو 8 همان . ،ي. جند 9

. 289، ص 16نور، ج فهی(ره)، صح ینی. امام خم 10 . 6، ص 20. همان، ج 11 . 99) ص 1372(تهران: اطالعات، آمریکاو یانقالب اسالم ییارویرو ور،یکد لهی. جم 12 . 100و 114. همان، ص 13 . 768، ص 6نور، ج فهی(ره)، صح ینی. امام خم 14 . 14) ص 1379(زمستان 34. فصل نامه حضور، شماره 15 . 241همان، ص ان،ی. جعفر 16 . 243. همان، ص 17 . 245. همان، ص 18 . 45، ص 11نور، ج فهی(ره)، صح ینی. امام خم 19 . 263، ص 13. همان، ج 20 . 123 . همان، ص 21 . 12) ص 1369آذر 22( هانی. ک 22 . 236همان، ص ان،ی. جعفر 23 14سال چهارم، شماره ،یاسی، فصل نامه علوم س» معاصر یاسالم ییمولود اصول گرا نیانتفاضه فلسط« ،يکرهرود نی. حس 24

. 199) ص 1380(تابستان . 108همان، ص ور،ی. کد 25 . 237و 247همان، ص ان،ی. جعفر 26 . همان . 27

١٥٣

و ی، مجموعه مقاالت انقالب اسالم» عراق انیعیو جنبش ش رانیا یارتباط متقابل انقالب اسالم« ،يدیجمش نی. محمد حس 28 . 391 - 394) 1374در دانشگاه ها، يرهبر یندگی(قم: نهاد نما 2ج، ج 2آن، يها شهیر

. 8)، ص 1371بهمن 4( یاسالم ي. جمهور 29تا) یب ،ی(تهران: سازمان ارتباطات فرهنگ 2ج، ج 2در گستره جهان، رانیا یانقالب شکوهمند اسالم میعظ ي. دستاوردها 30

. 3 - 48ص ) 1378در دانشگاه ها، يرهبر یندگیرخداد آن (قم: نهاد نما یو چگونگ ییچرا یانقالب اسالم سندگان،یاز نو ی. جمع 31

. 213ص ن . هما ،يدی. جمش 32جهان سوم رامونی، مجموعه مقاالت پ» یعرب انهیدر خاورم یاسالم يو جنبش ها رانیا یانقالب اسالم« ،ياحمد دی. حم 33

. 117 - 157) ص 1369 ر،ی(تهران: سف در گستره جهان، همان . رانیا یانقالب شکوهمند اسالم میعظ ي. دستاوردها 34 همان . ور،ی. کد 35 . 114. همان، ص 36 . 143) ص 1370 ،ی(تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالم نیدر فلسط یاسالم يحرکت ها ،یخسروشاه ي. هاد 37 . 247همان، ص ان،ی. جعفر 108همان، ص ور،ی. کد 38 همان . ،ي. کرهرود 39 همان . ان،ی. جعفر 40 . 305همان، ص ،ي. کرهرود 41 . 8) ص 13/763( یاسالم ي. جمهور 299 همان، ص ،يهمان . کرهرود ،يدی. جمش 42 . 81) ص 1376سپاه، یاسالم قاتی(قم: مرکز تحق سمیونیو صه نیفلسط ،یحسن يهمان . مهد ،ي. کرهرود 43 در گستره جهان، همان . رانیا یانقالب شکوهمند اسالم میعظ ي. دستاوردها 44 . همان . 45 همان . ان،یجعفر ؛همان ،يدی. جمش 46 در گستره جهان، همان . رانیا یانقالب شکوهمند اسالم میعظ ي. دستاوردها 47 . همان . 48 . 116همان، ص ور،ی. کد 49 . 70) ص 1378(بهار 27. فصل نامه حضور، شماره 50 . 14) ص 1379(زمستان 34. فصل نامه حضور، شماره 51

١٥٤

1مام خمینی(ره) و جنبشهاي اسالمی معاصر. ا 9 ٢ سید عبدالقیوم سجاديدکتر

اگر قبل از پیروزي انقالب اسالمی ایران، اغلب جنبشهاي اسالمی در مواجهه با مظاهر زندگی عصر جدید و تمدن مقدمه :خیره کننده غرب، موضع انفعالی داشته و در مورد کارآمدي تعالیم دینی در مدیریت معقول و شایسته جوامع اسالمی در شک

سر می بردند، تحول همه جانبه انقالب اسالمی به رهبري حضرت امام(ره) این باور وثیق را در اذهان نیروهاي و تردید بهمسلمان جاي داد که اسالم به عنوان یک مکتب آسمانی می تواند مهمترین تحوالت جهانی را رقم زده و براي پرسشهاي عصر

دینی حضرت امام(ره) -. همین یک نکته، مهمترین تاثیر افکار سیاسی جدید و مدیریت جوامع، نسخه شفابخشی را ارایه نمایدبود که از یک سو جنبشهاي موجود را در بعد نظري بر مبناي وثیق دینی استوار می ساخت و از سوي دیگر، باورهاي دینی را

. خامنه اي در این زمینه می ا..ت به عنوان عامل بالنده و تحرك آفرین در سرنوشت جوامع انسانی مطرح می نمود. حضرت آی گویند:

آثار و برکات انقالب اسالمی بر حرکتهاي رهایی بخش و نهضتهاي جهانی اسالم را می توان از موج اسالم خواهی و گسترش مود... مبارزات انقالبی علیه نظام ظالمانه حاکم بر جهان از خاورمیانه تا شمال آفریقا و از آسیاي مرکزي تا قلب اروپا، مشاهده ن

. احیاي هویت اسالمی در میان مسلمانان، بیداري ملتها و ایجاد نشاط و امید در نیروهاي مبارز و انقالبی جهان، از ثمرات مسلم )1و انکارناپذیر انقالب اسالمی ایران است. (

ارزشمند و غنی را فرا روي در حوزه عملی و عینی نیز قیادت پیروزمندانه حضرت امام و استراتژي موفق و بالنده وي، تجربیاتمسیر مبارزاتی جنبشهاي اسالمی قرار داده و بارقه هاي امید و پیروزي را براي آنان به ارمغان گذاشت. تجربیات عینی و استراتژي مبارزاتی حضرت امام، بزرگترین دستاوردهاي عینی و موفق رهبري جنبش دینی را در تاریخ نهضتهاي دینی و

زیرا نهضتهاي تجدید حیات سیاسی که به تازه گی در میان مسلمانان رایج ؛ز خود به یادگار گذاشت جنبشهاي اسالمی اگردیده بود، هیچ کدام نتوانستند به اهداف مطلوب خویش برسند و انقالب اسالمی ایران نخستین تجربه موفق و پیروزمندانه

اي خیزشهاي اسالمی و جنبشهاي دینی را در ایران اسالمی نهضت دینی بود که توانست براي نخستین بار، اهداف و آرمانه) این امر از یک سو مجموعه گرانسنگ تجربیات سیاسی و دینی را فرا روي پیشگامان نهضتهاي اسالمی 2جامه عمل پوشاند. (

دي صرفا به عنوان آرمان و قرار داده و از سوي دیگر، امید به پیروزي و توفیق نیل به آرمان واالي این نهضتها را که سالیان متما اهداف مقدس در مرحله نظر باقی مانده بود، به وجود آورد.

.1378تابستان ، 5شماره ، سال دوم،مجله علوم سیاسینبع : م 1

نماینده پارلمان افغانستان –دکتراي روابط بین الملل از دانشگاه شهید بهشتی 2

١٥٥

در تاریخ معاصر اسالم، این نخستین بار است که جنبش اسالمی قدرت آن را پیدا کرده است که «بنابر این، می توان گفت که می توان گفت که با حرکت اسالمی مردم ایران، انقالبی را شکل دهد و آن را توسط شیوه اي مردمی پیاده کند. در نتیجه،

اسالم توانسته است هم از جنبه نظري و هم از بعد عملی عینیت یابد و مصداق خارجی پیدا کند. ابعاد اجتماعی اسالم، در جهانی که تمامی مراحل انقالب اسالمی ایران جلوه می کند و در همان زمان، ایرانیان به شدت در مقابل متجاوزین و استکبار

محاصره اقتصادي را به عنوان ابزاري در جهت تضعیف انقالب به دست گرفته اند، مقاومت می کنند و رنج کمبودها را به جان اجتماعی ایران، از لحاظ مقاومت در مقابل -می خرند. در نتیجه، می توان گفت در میان جنبشهاي اسالمی، انقالب سیاسی

)3» (چون بعد مذهبی، موقعیت چشمگیر و درخشان دارد. ؛خی از ابعاد اجتماعی تجاوز خارجی و همچنین در بر

جهانی بودن نهضت امام خمینی(ره)اما ؛هر چند انقالب اسالمی ایران به رهبري حضرت امام(ره) یک رخداد سیاسی بود که در درون جامعه ایران صورت گرفت

خصلت دینی آن بود، موجب می شد که این تحول تاریخی در ویژگی عام و جهانی آن که برخاسته از عنصر مذهب ومرزهاي جغرافیایی ایران اسالمی محدود نمانده و تا اقصی نقاط جهان اسالم و بلکه جوامع بشري تاثیرات عمیق و جدي از

این رویدادها به رویدادهاي ایران، مهمترین رویدادهاي جهان اسالم طی تاریخ اخیر است.«خود به جاي گذارد. بدین ترتیب، )4» (هیچ وجه یک سري وقایع مجرد و محدود به شرایط ایران نیست.

بنابراین، انقالب اسالمی ایران که تبلور اندیشه سیاسی رهبري این نهضت دینی است، با توجه به خصلت دینی و مکتبی خود به اجتماعی فرا -ه و اهداف و آرمان سیاسی همان سان که در بعد نظري خود را در محدوده جغرافیایی خاص محصور ننمود

در حوزه عملی نیز استراتژي و سیاستگزاري عملی و عینی خویش را به ؛مرزي و جهان وطنی را طرح و پی ریزي نموده است ب گونه اي سامان داده است که دقیقا اهداف جهانی و انسانی انقالب را که برخاسته از عقاید دینی مسؤولیت مکتبی یک انقال

دینی و اسالمی است، مورد توجه قرار داده است. این نکته در اندیشه سیاسی حضرت امام در تبیین ماهیت انقالب اسالمی از ما که نهضت کردیم براي « اهمیت خاص برخوردار می باشد. در فرازي از سخنان بنیانگذار نهضت اسالمی ایران می خوانیم:

المی است. نهضت براي اسالم نمی تواند محصور باشد در یک کشور و نمی اسالم نهضت کردیم. جمهوري، جمهوري اسحتی در کشورهاي اسالمی. نهضت براي اسالم همان دنباله نهضت انبیاست. نهضت انبیا براي یک محل ؛تواند محصور باشد

به عربستان، دعوتش مال لکن دعوتش مال عربستان نبوده، محصور نبوده ؛نبوده است. پیغمبر اکرم(ص) اهل عربستان است )5» (همه عالم است.

و در همین راستا، تاثیرگذاري انقالب اسالمی و اندیشه هاي دینی و جهانی حضرت امام بر نهضتهاي اسالمی و خیزشهاي نهضت مقدس ایران، نهضت اسالمی است و «رهایی بخش، به دلیل رابطه عمیق ماهوي و ذاتی آن، آشکار و هویدا خواهد شد.

)6» (این جهت، بدیهی است که همه مسلمین جهان تحت تاثیر آن قرار می گیرند. از

١٥٦

مهمترین شاخصهاي جهانی بودن انقالب اسالمیدر یک برآورد کلی، می توان مهمترین شاخصهاي جهانی بودن انقالب اسالمی که به نوبه خود بازتاب اندیشه جهانی رهبر

باشد، در محورهاي زیر طرح و مورد وارسی قرار داد:انقالب اسالمی و بنیانگذار آن نیز می ؛تاکید بر اصول ثابت دعوت، نفی سبیل و حفظ داراالسالم -1 ؛حمایت از مستضعفین و مظلومان عالم -2 ؛استکبار ستیزي و ظلم زدایی -3 ».امت اسالمی «تاکید بر -4 اصل دعوت و صدور انقالب -1

اصول اساسی سیاست خارجی جمهوري اسالمی است که حضرت امام(ره) آن را تا اصل دعوت و صدور انقالب، یکی ازسطح اهداف غیر قابل تسامح نهضت دینی ایران ارتقا داده و به عنوان رسالت و وظیفه کارگزاران نظام اسالمی معرفی نموده

ران نقطه شروع انقالب بزرگ جهان اسالم به مسؤوالن ما باید بدانند که انقالب ما محدود به ایران نیست. انقالب مردم ای« اند:پرچمداري حضرت حجت (ع) است... مسایل اقتصادي و مادي اگر لحظه اي مسؤولین را از وظیفه اي که بر عهده دارند، منصرف کند، خطر بزرگ و خیانت سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوري اسالمی تمامی سعی و توان خود را در

ولی این بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقالب که ایجاد حکومت جهانی اسالم ؛ه بهتر مردم بنماید اداره هرچ )7» (است، منصرف کند.

حضرت امام خمینی(ره) در جاي دیگر، اصل صدور انقالب را از ملزومات و تبعات ماهیت دینی و اسالمی آن عنوان نموده و ما انقالبمان را به تمام جهان صادر می کنیم، چرا که انقالب ما اسالمی است « : د تاکید قرار می دهنداستمرار و دوام آن را مور

و تا بانگ الاله اال اهللا و محمد رسول اهللا (ص) بر تمام جهان طنین نیفکند، مبارزه هست و تا مبارزه در هر کجاي جهان علیه )8» (مستکبرین هست، ما هستیم.

ر منظومه اندیشه سیاسی حضرت امام به عنوان یکی از اصول سیاست خارجی جمهوري اسالمی عنوان می صدور انقالب که دگردد، با آنچه بیگانگان و دشمنان انقالب اسالمی از آن با عنوان کشور گشایی و دخالت در امور و سرنوشت سایر ممالک

صدور انقالب در اندیشه سیاسی حضرت امام نه به مفهوم زیرا ؛اسالمی یاد و تبلیغ نموده اند، تفاوت جدي و آشکاري دارددخالت در امور دیگران، که به معناي ترویج و اشاعه تفکر ظلم ستیزي و استکبار زدایی در میان ملل مستضعف و اسالمی

می شکل است. صدور انقالب به مفهوم انتقال تجربیات ارزشمند یک نهضت دینی است که بر بنیان باورهاي مکتبی امت اسالگرفته و امت در بند و تحت اسارت اسالمی را نوید رهایی و آزادگی می بخشد. دقیقا یک چنین تلقی از صدور انقالب است که جایگاه نهضت دینی ایران و تاثیر عمیق اندیشه هاي مکتبی بنیانگذار این نهضت بر جنبشهاي اسالمی و نهضتهاي دینی را

١٥٧

م باید انقالب ما به همه جا صادر بشود، این معناي غلط را از آن برداشت نکنند که ما می اینکه می گوی« بازگو می نماید.خواهیم کشور گشایی کنیم. ما همه کشورهاي مسلمین را از خودمان می دانیم. همه کشورها باید در محل خودشان باشند. ما

له گرفتند و دست آنها را از مخازن خودشان کوتاه می خواهیم این چیزي که در ایران واقع شد و خودشان از ابرقدرتها فاصکردند، این در همه ملتها و در همه دولتها بشود. آرزوي ما این است. معناي صدور انقالب ما این است که همه ملتها بیدار

و از اینکه همه بشوند و همه دولتها بیدار شوند و خودشان را از این گرفتاري که دارند و از این تحت سلطه بودنی که هستند )9» (مخازن آنها دارد به باد می رود و خودشان به نحو فقر زندگی می کنند، نجات بدهد.

بدین ترتیب، اصل دعوت و صدور انقالب که یکی از مفروضات اساسی اندیشه سیاسی حضرت امام در روابط خارجی با ایران و نهضتهاي اسالمی به وجود می آورد. ارتباطی که دیگر کشورهاي اسالمی است، ارتباط عمیقی را میان انقالب اسالمی

در فرایند آن، بنیانگذار نهضت دینی ایران تالش دارد تا تجربیات عینی و مبارزاتی خویش را همراه با تفکر و باورهاي انقالبی یی آنان را فراهم سازد.و دینی خویش، به پیشگامان جنبشهاي اسالمی و رهایی بخش انتقال داده و زمینه هاي رشد و شکوفا

حمایت از مستضعفین و مظلومان عالم -2حمایت از مستضعفین و ملل تحت ستم، از دیگر پیش فرضهاي سیاست خارجی حکومت اسالمی در اندیشه سیاسی حضرت

فراتر از امام محسوب می گردد. داعیه حمایت از مستضعفین پدیده اي است که انقالب اسالمی و اندیشه هاي رهبري آن را مرزهاي جغرافیایی ایران اسالمی امتداد داده و آن را چونان حلقه اي با تمامی جنبشهاي اسالمی بلکه کلیه خیزش هاي رهایی

هرکسی در هر قطبی که مظلوم باشد، ما طرفدار آنها هستیم. و فلسطینی ها ؛ما طرفدار مظلوم هستیم «بخش مرتبط می سازد. )10» (ها به آنها ظلم کرده اند، از این جهت ما طرفدار آنها هستیم.مظلوم هستند و اسرائیلی

تالش براي تشکیل جبهه واحد مستضعفین یکی از محورهاي اساسی اندیشه سیاسی حضرت امام(ره) بود که اثرات خاصی و چه آنها مریکاآمستضعفین جهان، چه آنها که زیر سلطه «روي ملل محروم و جنبشهاي رهایی بخش از خود به جاي گذاشت.

سلطه هاي شیطانی رفع نخواهد ؛که زیر سلطه سایر قدرتمندان هستند، اگر بیدار نشوند و دستشان را به هم ندهند و قیام نکنندشد. و همه باید کوشش کنیم که وحدت بین مستضعفان در هر مسلک و مذهبی که باشند، تحقق پیدا کند... ما عازم هستیم که

)11» (نابود سازیم و شما هم کوشش کنید که ملتها را با حق همراه کنید...تمام سلطه ها را استراتژي وحدت در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) که به عنوان یک استراتژي کارآمد و ؛بدین ترتیب می توان گفت

ه و به عنوان یک ضرورت، ضروري براي هر گونه مبارزه و رفع ظلم شناخته شده است، مرزهاي وطنی و مذهبی را در نوردیدمیان کلیه جوامع تحت سلطه مطرح می گردد. هر چند اندیشه وحدت اسالمی از دیرباز در راس برنامه هاي اسالمی و آزادي

اما حضرت امام(ره) با اهتمام و تاکید بر این ؛خواهی مصلحان بزرگ اسالمی و پیشگامان نهضتهاي اسالمی قرار داشته است

١٥٨

یعنی ملل مستضعف و تحت ؛تنها استراتژي وحدت را میان ملل اسالمی دنبال نمود که آن را در حوزه وسیعتر عنصر اساسی، نه ستم، مورد تاکید قرار داد.

تاکید بر پدیده وحدت ملل مستضعف در قالب جبهه واحد مستضعفان، از یک سو به لحاظ نظري جبهه مستضعفین را امیدوار ات عینی و دستاوردهاي این پدیده میمون در ایران اسالمی را پیش روي نهضتهاي نوپا و ضد می ساخت واز سوي دیگر، تجربی

استعماري در جاي جاي عالم قرار می داد. استکبار ستیزي و ظلم زدایی -3

ه است. مبارزه با ظلم و نفی استکبار، از اصول اساسی اندیشه مبارزاتی حضرت امام(ره) بوده و همواره مورد تاکید قرار گرفتسیاسی، جدي ترین آثار را در قیام ملل مستضعف علیه نظام -ظلم زدایی و مبارزه با استکبار به عنوان یک مسؤولیت دینی

ظالمانه حاکم بر جهان از خود به جاي گذاشته است.با طرح پدیده ظلم اندیشه ظلم ستیزي حضرت امام(ره) که برخاسته از تفکر دینی و باور ناب مذهبی ایشان بود، از یک سو

ستیزي به عنوان تکلیف دینی، موجب می شد که این تفکر با غیرت دینی امت اسالمی گره خورده و براي همیشه به عنوان یکی از الزامات و تکالیف دینی نقش آفرین گردد و از سوي دیگر، روحیه مبارزه با ظلم و قدرتهاي استکباري را در عمق جان

ه و بدین سان، زمینه خیزش و جنبشهاي رهایی بخش و ضد استعماري را بیش از بیش فراهم می توده هاي تحت ستم کاشت، در ابعاد نظري و آمریکاساخت. مواجهه و رویارویی جدي و همه جانبه حضرت امام در برابر دنیاي استکبار و بویژه ابرقدرت

ز خود به جاي گذاشت. اگر تا قبل از پیروزي انقالب عملی، تاثیرات خاص و عمیقی را در جهان و بویژه جنبشهاي اسالمی ا، تنها یک آرمان و ذهنیت دور از آمریکاشکوهمند اسالمی ایران، رویارویی با دنیاي استکباري و ایستادگی در برابر غرب و

تعماري و با شکل گیري انقالب اسالمی و پیروزي همه جانبه آن، جهان مستضعف به مبارزات ضد اس ؛واقعیت تلقی می شد رهایی بخش شان امیدوار گردیدند و نهضتهاي اسالمی در عرصه جهانی جان تازه اي یافت.

اما این جنبشها به دلیل فشارهاي سیاسی ؛پیش از پیروزي انقالب اسالمی ایران، جنبشهاي اسالمی بسیاري در جهان اسالم بود«س داشتند که حرکت خود را علنی سازند و مسلمانان را بسیج در ترس و هراس و نگرانی بودند و به دلیل وضعیت حاکم، هرا

کنند و به مبارزه بپردازند. انقالب اسالمی این دیوار ترس را فرو ریخت و به حرکتهاي اسالمی این درس را آموخت که می اسالمی در ایران، توده توان با بهره گیري از نیروهاي مسلمان، بزرگترین قدرتها را به زیر کشید. لذا پس از پیروزي انقالب

هاي مسلمان در سودان، الجزایر، تونس، مصر و... به پا خاستند و ملتهاي مسلمان گامهایی به پیش برداشتند و حرکت توده هاي )12» (مسلمان در سراسر جهان اسالم رشد فزاینده اي یافت و خیزش فرهنگی و آگاهی بخش سیاسی، همه منطقه را فراگرفت.

ه ناموفق ضد استعماري و ضد استبدادي در کشورهاي اسالمی، به تدریج جوانه هاي امید را در دل جوانان امت سالها مبارزمسلمان به یاس و ناامیدي مبدل ساخت. تجربیات ناکام نهضتها و جنبشهاي اسالمی در اغلب جوامع اسالمی، آرام آرام میان

١٥٩

القی دین، فاصله ایجاد می کرد. اندیشه جدایی دین و سیاست، که تحمل اندیشه سیاسی و مبارزاتی اسالم و شعایر عبادي و اخو سازش با قدرتهاي استکباري و حکام جایر را توجیه می کرد، به تلقی عام و فراگیري تبدیل گشته بود. در چنین فضا و

در مسیر حرکت تکاملی شرایطی، ظهور حضرت امام و رهبري پیروزمندانه وي در انقالب اسالمی ایران، روند جدیدي را نهضتهاي اسالمی ایجاد نمود و پس از سالها رکود و وقفه بدان تحرك و پویایی بخشید.

شاید نادیده گرفتن نفوذ بین المللی انقالب ایران ممکن نباشد. حتی در مواردي که برخی از مسلمانان نسبت به جنبه سیاسی با احیاي این جنبه، اعتقاد راسخ آنان را به این مطلب اعاده کرد و نشان داد اسالم بی اعتقاد شده بودند، انقالب اسالمی ایران

که مسلمانان بار دیگر قادر خواهند بود استقالل اقتصادي، سیاسی و فرهنگی خود را به دست آورند و یک بار دیگر به )13قدرتمندترین نیروي بین المللی تبدیل شوند. (

-به عنوان تکلیف دینی و الهی، پیوند عمیق و همه جانبه اي را میان اندیشه هاي سیاسی برنامه ظلم ستیزي حضرت امام(ره) دینی آن حضرت و نهضتهاي اسالمی در سراسر جهان برقرار می سازد. همین پیوند ناگسستنی، براساس تکلیف شرعی و دینی،

وفایی هرچه بیشتر این خیزشها را از طریق اتحاد و میان تمامی نهضتها و جنبشهاي دینی برقرار بوده و زمینه هاي باروري و شک ؛براي من، مکان مطرح نیست «همسویی نظري و عملی فراهم می آورد. امام خمینی(ره) این نکته را چنین بازگو می نمایند:

)14» (آنچه مطرح است، مبارزه بر ضد ظلم است. هر جا بهتر این مبارزه صورت بگیرد، آنجا خواهم بود.ین، ظلم ستیزي و مبارزه با استکبار زمانی که صبغه دینی و مکتبی به خود می گیرد، از قوي ترین انگیزه ها نیز برخوردار بنابرا

می گردد. نگرش سیاسی حضرت امام به تکالیف اجتماعی دین، موجب شد، تا دین و تعالیم دینی در عرصه هاي اجتماع تحریص و بسیج توده هاي مردم علیه نظام ظالمانه حاکم بر جوامع مستضعف حضور یافته و نقش چشمگیر خود را در انگیزش،

بیش از پیش ایفا نماید. اگر در اندیشه سیاسی حضرت امام(ره)، مبارزه با ظلم و استکبار به عنوان یک تکلیف دینی مطرح می خداي تبارك و تعالی ما « اهد کرد:گردد، طبیعی است که این امر در تقویت و دلگرمی نهضتهاي اسالمی نقش بارزي ایفا خو

را مکلف کرده که با این طور اشخاص، با این طور ظلم، با اینهایی که اساس اسالم را دارند متزلزل می کنند و همه مصالح فنگ مسلمین را دارند به باد می دهند، ما مکلفیم که با اینها معارضه و مبارزه بکنیم. اگر یک وقتی هم دستمان برسد، دست به ت

)15» (می کنیم و معارضه می کنیم. خودمان تفنگ به دوشمان می کنیم و معارضه می کنیم.فراز فوق، بیانگر موضع همه جانبه حضرت امام(ره) در قبال نارساییها و ناروایی هاي موجود در جوامع بشري است. اگر اغلب

مبارزاتی شان را در ابعاد خاص متمرکز نموده و نهضتهاي اسالمی و اصالحی در کشورهاي اسالمی جهت گیري اصالحی و احیانا به وعظ و ارشاد و جهت دهی افکار و اذهان توده هاي مردم اکتفا نموده اند، حضرت امام با ارایه استراتژي جدید و

نهاد می نمایند. فراگیر، روند مبارزات ضد استعماري و آزادي خواهانه را در کلیه ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی پیششکل گیري خیزشهاي اسالمی در قالب مبارزه همه جانبه علیه استبداد و استعمار در برخی جوامع اسالمی، کامال از این

١٦٠

استراتژي بهره برده و همین نکته، ضرورت انتقال نهضتهاي اسالمی از رویکرد اصالحی به نگرش انقالبی و ضرورت انقالب اسالمی را موجب می گردد.

اکید بر امت اسالمیتاندیشه شکل گیري و تحقق امت واحده اسالمی بر بنیان اعتقادي و ایدئولوژي اسالمی، از دیرباز مورد اهتمام و تاکید مصلحان دینی و پیشگامان نهضت اسالمی قرار داشته است. استراتژي وحدت حول محوریت امت واحده اسالمی، در اندیشه سیاسی،

از جایگاه بلندي برخوردار می باشد. رابطه عمیق و همه جانبه اعتقادي و دینی میان نهضتهاي اسالمی، دینی حضرت امام(ره) موجب شد که حضرت امام(ره) از طریق ترویج و اشاعه تز امت واحده اسالمی، انقالب اسالمی ایران را با نهضتهاي اسالمی

ا کارسازترین استراتژي در مبارزه با جهان خواران و نیل به جهان پیوندي استوار و ناگسستنی بخشیده و تحقق این ایده رما براي دفاع از اسالم و ممالک اسالمی و استقالل ممالک « پیروزي عنوان نمایند. حضرت امام(ره) در این زمینه می گویند:اد ممالک اسالمی است، اتح ؛وحدت کلمه مسلمین است ؛اسالمی، در هر حال مهیا هستیم. برنامه ما که برنامه اسالم است

)16.» (برادري با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم، هم پیمانی با تمام دول اسالمی است در سراسر جهان... دقیقا همین نگرش در نهضت دینی ایران و بنیانگذار آن است که نهضت اسالمی را خصلتی فرا مرزي و فراگیر بخشیده و

ما براي اینکه وحدت امت اسالم «اقصی نقاط جوامع اسالمی و بلکه جوامع بشري هدایت می کند: مبارزات رهایی بخش را درراهی ؛را تامین کنیم، براي اینکه وطن اسالم را از تصرف و نفوذ استعمارگران و دولتهاي دست نشانده آنها خارج و آزاد کنیم

)17.» (نداریم جز اینکه تشکیل حکومت بدهیم... شمند و عمیق این تفکر در ایجاد همسویی میان جبهه نهضت جهانی اسالم است که کارسازترین استراتژي در مبارزه ثمرات ارز

امروز مسلمانان در همه جاي آسیا تا قلب آفریقا، در تمام « ضد استعماري ملل مسلمان و مستضعف محسوب می گردد:یعنی جزو امت اسالمی. این را ؛ء یک جامعه جهانی بزرگ هستند همه احساس می کنند که جز آمریکاخاورمیانه و در اروپا و

» امام(ره) در دنیا به وجود آورد. احساس شعور نسبت به امت اسالمی، بزرگترین حربه در دفاع از اسالم در برابر استکبار است.)18(

می توان رابطه عمیق و همه جانبه با توجه به اصول و مبانی سیاست دینی حضرت امام در قبال امت اسالمی و جوامع بشري،انقالب اسالمی و نهضتهاي دینی در سراسر جهان را به خوبی کشف و مطالعه نمود. در همین راستا، تاثیرات ژرف و گسترده اندیشه هاي سیاسی آن حضرت بر نهضتهاي اسالمی را می توان شناسایی کرد. عمق این تاثیر را زمانی می توان دریافت که در

اضات و گفته هاي بیگانگان و مخالفین انقالب اسالمی را مورد غور و وارسی قرار دهیم. رابین رایت، یکی از متفکرین اعترسیزده سال پس از آنکه اولین حکومت مذهبی مدرن جهان با انقالب ایران پایه گذاري «غربی در این زمینه اظهار می دارد که:

) و بدین سان، می توان گفت نهضتهاي 19» (سیاسی قدرتمند مطرح شده است. شد، اسالم بار دیگر به عنوان یک اسلوب

١٦١

اسالمی پس از سالها تجربه ناکام و ناموفق که با رکود و سکون همراه گشته و نسبت به توانمندي مدیریت معقول جامعه به با ظهور احیاگرایانه پیشگام نهضت دینی ؛وسیله تعالیم دینی نوعی تلقی منفی و ناباورانه را در میان جوامع موجب گردیده بود

ایران، حضرت امام خمینی(ره) از تحرك و پویایی جدیدي برخوردار گردید و یک بار دیگر سیماي موفق و کارامد اسالم و ایدئولوژي دینی در حوزه سیاست و مدیریت زندگی جمعی انسان، در بخشی از قلمرو جهان اسالم به شکل خیره کننده اي

افت. بدین ترتیب، نهضتهاي اسالمی نسبت به مبانی اعتقادي و فکري خود ایمان راسخ یافته و به آینده روشن و موفق تبلور ی مبارزاتی خویش، امیدوار گردیدند.

اگر اثرات ژرف و همه جانبه امام خمینی(ره) بر نهضتهاي اسالمی را در یک نگاه گذرا و کلی بررسی نماییم، خواهیم دید که المی در کلیه جوامع دینی، در دو بعد نظري و عملی تاثیرپذیري جدي از انقالب اسالمی ایران داشته است. هر چند نهضت اس

) اما در پایان این 20( ؛برشمردن و تبیین تمامی دستاوردهاي جهانی انقالب اسالمی ایران، خود بحث جداگانه اي را می طلبدبر نهضتهاي اسالمی در دو بعد نظري و عملی طرح و مورد جمع بندي قرار می نوشتار صرفا مهمترین تاثیر امام خمینی(ره)

گیرد.

تاثیر نظري امام خمینی بر نهضتهاي اسالمیدینی حضرت امام(ره) تاثیرات عمیق و -همان طور که در البالي مطالب قبل اشاره شد، به لحاظ نظري، اندیشه هاي سیاسی

ی از خود به جاي گذاشت. رویکرد مثبت نسبت به مدیریت معقول تعالیم دینی در حوزه همه جانبه اي را بر نهضتهاي اسالمهاي مختلف حیات جمعی انسان، امید به آینده روشن و موفق و مهمتر از همه، اعتماد به هویت دینی و اسالمی جوامع مسلمان،

و همه جانبه اي که امام(ره) بین انقالب از بارزترین تاثیرات حضرت امام در بخش نظري محسوب می گردد. پیوند عمیق اسالمی ایران و نهضتهاي دینی در سراسر عالم برقرار می نمایند، از یک سو نهضت دینی مردم ایران را به عنوان نقطه اتکا و

ز از مبانی منبع حمایتی براي این نهضتها قرار داد و از سوي دیگر، بنیان قدرتمند ایدئولوژي انقالب، نهضتهاي اسالمی را نی فکري و ایدئولوژي پویا و بالنده اي برخوردار نمود.

؛پیروزي انقالب اسالمی به رهبري امام خمینی و تفسیري که او از اسالم ارایه کرد، دو انقالب در سطح دنیاي اسالم ایجاد کردعصر مورد تاکید قرار می داد... انقالب در داخل اسالم و گرایشات فقهی اسالم، به طوري که لزوم حرکت و جنبش را در این

و انقالب دوم، آن بود که در سطح دنیاي خارج از دین اسالم، فقهی را به وجود آورد و تاکید بر این موضوع داشت که اسالم بر خالف فکري که از دوره نهضت اروپا علیه ؛می تواند تغییر ایجاد کند و می تواند به حاکمیت برسد و دولت تاسیس کند

م بود، برخالف دوره انتشار افکار مارکسیستی که اعتقاد داشت دین ملتها را ضعیف می کند و افیون ملتها است. به همین اسالدلیل، انقالب امام به مثابه تغییر بزرگی است که در دهه هشتم قرن بیستم در دنیا و در سطح حرکتهاي اسالمی و شخصیتها رفته

)21رفته بوجود آمد. (

١٦٢

امام از نهضتهاي اسالمی موضع حمایتیبنیانگذار جمهوري اسالمی به دور از سازشهاي سیاسی و تعارفات رایج دیپلماسی معاصر، با اعتقاد راسخ به مسؤولیت دینی خویش در قبال امت اسالمی، همواره بر موضع حمایتی خود از نهضتهاي اسالمی پاي فشرده و تا آخرین مرحله، پشتیبانی همه

ما از تمام نهضتهاي آزادي بخش در سراسر جهان که در راه خدا، « ریغ خویش را از این جنبشها اعالم داشته اند.جانبه و بی دحق و حقیقت و آزادي مبارزه می کنند، پشتیبانی می کنیم. ما بار دیگر پشتیبانی بی دریغ خود را از برادران مسلمان و مظلوم

)22» (ن را شدیدا محکوم می نماییم.افغانی اعالم می داریم و اشغال اشغال گرامن بار دیگر پشتیبانی خودم را از تمام نهضتها و جبهه ها و گروههایی که براي رهایی از « امام در جاي دیگر می فرمایند:

چنگال ابرقدرتهاي چپ و راست می جنگند، اعالم می نمایم. من پشتیبانی خود را از فلسطین رشید و لبنان عزیز اعالم می )23» (ارم.د

حمایت و پشتیبانی از جنبشهاي رهایی بخش و اسالمی که بر باورهاي سیاسی، دینی حضرت امام(ره) استوار بوده، موضع حمایتی و ظلم زدایی او را نه تنها در محدوده نهضتهاي اسالمی محدود ننموده که فراتر از آن، تمامی جنبشهاي رهایی بخش و

ما از تمام کشورهاي زیر سلطه براي به دست آوردن آزادي و استقالل، کامال «ار داده است: ضد استعماري را مورد توجه قر )24» (پشتیبانی می نماییم و به آنان صریحا می گوییم که حق گرفتنی است.

در یک بررسی گذرا و اجمالی، می توان گفت که جنبشهاي اسالمی عمدتا با دو معضل اساسی روبرو بوده اند: ؛قص و احیانا متضاد پیشگامان نهضت از تعالیم و آموزشهاي دینیدرك نا -1 واکنش تند و منفی در برابر پدیده هاي فرهنگی و تمدن مغرب زمین. -2

نقیصه نخست، جنبشهاي اسالمی را از داشتن یک بنیان اعتقادي جامع و قدرتمند که پاسخگوي معضالت و نیازمندي هاي خت و مشکل دوم، موجب می شد که از یک سو جنبشهاي مزبور از دستاوردهاي علمی و جوامع معاصر باشد، محروم می سا

فرهنگی جدید محروم شده و از سوي دیگر، این جنبشها در میان جوامع به عنوان بنیادگرایی غیر موجه و خشونت طلب معرفی گردد.

م دینی، تالش نمود تا بنیان فکري و ایدئولوژیکی در مورد نخست، حضرت امام(ره) با ارایه تفسیر جامع و همه جانبه از تعالیجنبشهاي اسالمی را غنا و قدرت بخشد. در این راستا، ایشان میراث گرانقدر و مهم اندیشه تحول در اذهان مسلمین را سامان

یهاي عصر جدید، داده و با نگرش فقاهتی و واقع گرایانه خویش بین میراث اسالمی گذشته و باورهاي دینی با تغییرات و نوآورنوعی پیوند و ارتباط منطقی را برقرار نمود. حضرت امام با تاکید بر اسالم به عنوان دین مترقی، زنده و خردمندانه، هویت دینی

)25مسلمین را احیا و احساس افتخار و اعتقاد به اینکه اسالم می تواند جوابگوي نیازهاي انسان معاصر باشد، به وجود آورد. (

١٦٣

دومین نقطه ضعف جنبشهاي اسالمی، حضرت امام(ره) با یک نگرش دو سویه در برابر غرب و مظاهر جدید تمدن و در موردفرهنگ غربی، تالش نمود تا جمود فکري و فرهنگی را از اندیشه دینی زدوده و نوعی تفکیک میان جنبه هاي مثبت و منفی

داخلی جامعه را با ضرورت پاسخگویی به تهدید فرهنگ غربی و تمدن جدید بوجود آورد. ایشان در این راستا، نگرانیهايملزومات نوگرایی درهم آمیخته و تالش نمود تا بین نوگرایی غیر دینی و سنت گرایی مذهبی، ارتباط و همسازي ایجاد نماید.

) بنابراین، تاثیري 26نوگرایی دینی حضرت امام(ره) یک برخورد دوگانه و جذب و دفع همزمان با غرب را ارایه می دهد. (که حضرت امام(ره) در بعد نظري بر جنبشهاي اسالمی از خود به جا گذاشت، عالوه بر اینکه پاسخ منطقی و مناسبی براي چالش نهضتهاي اسالمی با غرب ارایه نمود، قوي ترین احساس هویت دینی و باور راسخ بر کارامد بودن تعالیم دینی و

تاثیر قابل توجه انقالب اسالمی به رهبري امام خمینی، آن است «از خود به یادگار گذاشت. بنابراین، ایدئولوژي اسالمی را نیزکه اسالم و مسلمانان به عنوان نیروي سیاسی و مذهبی جدي تلقی شدند و در نتیجه، مسلمین و تفکر آنها موضعی بسیار قوي تر

؛دا کرد. براي اثبات این مدعا، می توان به آثاري که تحت عناوین از سابق در محاسبات و ارزیابیهاي سیاسی ابرقدرتها پی )27» (در تجدید حیات اسالم نوشته شده است، استناد کرد.» حضور اسالم در صحنه » «قدرت جهان اسالم «

تاثیر عملی امام خمینی بر نهضتهاي اسالمیهضتهاي اسالمی، تنها در بعد نظري و فکري محصور اثرات عمیق اندیشه هاي واالي رهبر دینی نهضت اسالمی ایران بر ن

بلکه در بعد عملی نیز روند حرکت نهضتهاي اسالمی را تحت تاثیر داشته است. این امر در اندیشه سیاسی حضرت ؛نگردیدهن نموده و امام نیز از جایگاه بلندي برخوردار بوده است. اگر حضرت امام(ره) صدور انقالب را به مثابه یک اصل اساسی عنوا

) این امر به مفهوم تاثیرگذاري عینی و عملی اندیشه 28آن را در قالب انتقال تجربیات انقالب اسالمی ایران تعریف می کنند، (هاي سیاسی و انقالبی ایشان بر نهضتهاي اسالمی است. از سوي دیگر، اغلب جنبشهاي اسالمی و کشورهاي مسلمان، در روند

ن، از تجربیات و دستاوردهاي عینی انقالب اسالمی ایران بهره برده اند که خود، جنبه هایی از مبارزات ضد استعماري شا تاثیرپذیري عملی این جنبشها از امام خمینی را به نمایش می گذارد.

وش امتیازات خاصی که امام راحل(ره) به جاي گذاشت و بر تمام مردم جهان تاثیر نهاد، عالوه بر افکار و سیاستهایش، ر« )29» (حیات و زندگی امام است. روش ساده و خاضعانه با روشی که براي دنیاي معاصر نامانوس است.

دقیقا همین درس زندگی است که روحیه مبارزه و تقابل کوخ نشینان و مستضعفین در بند را در برابر استکبار و زورمندان استقالل جدید نامیبیا و ی از نویسندگان مصري چنین می خوانیم:جوامع بشري، جان دوباره بخشید. در همین زمینه، از زبان یک

موج صلح موجود در جنوب آفریقا به هر صورت، نتیجه اي از این حرکت ایران است. عالوه براین، جمهوري اسالمی ایران با و استانهاي مرزي رهبري امام خمینی، یک حامی سیاسی، دیپلماتیک و مادي براي حرکتهاي آزادي بخش در جنوب آفریقا

١٦٤

تحت حمایت آن به شمار می رفت. انقالب ایران به مستضعفان در حال جنگ جنوب آفریقا نیز کمک دومی در جنگ علیه )30سلطه نژادي داد. (

اتکا و اعتماد جنبشهاي اسالمی بر توده هاي مردم به عنوان مهمترین استراتژي موفق و پیروزمند و تکیه بر نیروي معنوي ایمان ردم به دور از سازشهاي سیاسی، از مهمترین آثار و دستاوردهاي نهضت دینی حضرت امام بود که مسیر مبارزاتی جنبشهاي م

نتیجه گیري دیگري از انقالب اسالمی، این است که یک «اسالمی را روندي جدید بخشیده و به آینده موفق امیدوار ساخت. بلکه چنین نهضتی براي ؛کلیه ابرقدرتها و عمال محلی آنها روبرو می گردد نهضت اسالمی نه تنها به خودي خود با مخالفت

) همچنین سیره عملی و موفق حضرت امام، تامین 31» (اینکه اصیل باشد و شانس موفقیت داشته باشد، باید سازش ناپذیر بماند.یک استراتژي موفق در مسیر مبارزات ضد منافع عموم مردم مسلمان و گره زدن نهضت اسالمی با توده هاي مردم را به عنوان

این انقالب، نتیجه دیگري نیز در بردارد. و آن، این است که نهضت اسالمی چنانچه با منافع و « استعماري بازگو نمود.خواستهاي مردمی به نحو صمیمی تلفیق یابد و یا در سطح ایدئولوژي محض محصور نگردد و چنانچه سازش ناپذیر بوده و هر

)32» (مشارکت در نظام موجود را رد کند، قادر خواهد بود بر کلیه رقباي غیر مذهبی سبقت جوید. گونهو باالخره اینکه، اسالم تولد مجدد خود را از امام خمینی دارد و او بود که با احیاي ارزشهاي فراموش شده میلیونها انسان،

ین راستا است که دشمنان تاریخی انقالب اسالمی، عاجزانه مجبور تعجب رهبران غرب و جهانیان را برانگیخت. و دقیقا در همآیۀ ا... خمینی الهام بخش مبارزات ضد اسرائیلی در لبنان و اراضی اشغالی است و تمامی گروههاي «به اعتراف می شوند که

)33» (د.مبارز اسالمی در مصر، فلسطین اشغالی، لبنان، اردن و سوریه را باید طرفدار امام خمینی نامیپیشگامان جنبشهاي اسالمی در گذشته، عمدتا از رابطه جدي و همه جانبه با توده هاي مردم محروم بوده و همین نکته، یکی از عوامل ناکامی این جنبشها را تشکیل می دهد. تاثیر عملی امام خمینی بر نهضتهاي اسالمی در ارایه یک استراتژي عینی و موفق

ساس آن، علما و روشنفکران به عنوان پیشگامان جنبش اسالمی با توده هاي مردم ترکیب می گردند. این، مبارزاتی بود که بر ادر حالی است که اغلب پیشگامان نهضت اسالمی، توده هاي مردم را به عنوان جاهل و مسلمان ظاهري می خواندند و به همین

ا و توده هاي مردم مسلمان در ایران، قدرت ممتاز و شکست دلیل، از حمایت توده ها نیز محروم می گردیدند. ترکیب علم )34» (ناپذیر اسالم را پدید آورد که رژیم حاکم را سرنگون ساخت.

١٦٥

خالصه و جمع بنديگفته شد اندیشه سیاسی حضرت امام(ره) که تشکیل حکومت اسالمی در ایران متبلور عینی آن است، به دلیل خصلت دینی و

د، از پیوند عمیق و ناگسستنی با نهضت اسالمی در جهان برخوردار بوده است. به طور کلی آثار و ماهیت مکتبی خودستاوردهاي نهضت دینی و پیروزمندانه حضرت امام در ارتباط با جنبشهاي اسالمی و نهضت جهانی اسالم را در دو بخش

صدور ،اسالمی ایران و اصولی چون دعوت نظري و عملی می توان تحلیل و ارزیابی کرد. خصلت جهانی بودن انقالبانقالب، جبهه مستضعفین، ظلم زدایی و استکبار ستیزي و تاکید بر امت اسالمی و وحدت جهانی اسالم، مهمترین محورهایی است که می توان رابطه تاثیر انقالب اسالمی ایران بر نهضت اسالمی و جنبشهاي اسالمی را ذیل آن طرح و وارسی نمود. از

وي دیگر، مجموعه آثار و دستاوردهاي جهانی انقالب اسالمی و نقش امام خمینی(ره) نسبت به نهضتهاي اسالمی را در دو سبعد کمی و کیفی می توان مورد بحث و بررسی قرار داد. از فرداي پیروزي انقالب اسالمی به رهبري امام خمینی(ره) و تحت

جلیات این تحول را باید در تغییر کمی و کیفی جنبشهاي اسالمی و رهایی بخش تاثیر آن، جهان اسالم متحول شد. یکی از تجست و جو کرد. از نظر کمی، شمار جنبشهاي اسالمی افزایش یافت و از خاور دور تا کرانه هاي اقیانوس اطلس و مغرب

الجزایر، آسیاي میانه و اسالمی را در برگرفت که در این خصوص، جنبشهاي رهایی بخش در کشمیر، افغانستان، تونس، حرکتهاي ملی، مارکسیستی و التقاطی رنگ ؛کشورهاي حوزه خلیج فارس را می توان نام برد. تغییرات کیفی محسوس تر بود

باخته و تحرکات اسالمی نضج گرفت. افغانستان، نمونه جایگزینی قیام اسالمی به جاي حرکات مارکسیستی است و لبنان و ) نمونه روشن تغییر کیفی نهضتهاي اسالمی را 35اسالم انقالبی به جاي حرکات قومی و التقاطی است. ( فلسطین نمود جانشینی

در نتیجه تاثیر انقالب اسالمی تحت رهبري امام خمینی، « در اظهار نظر یکی از پیشگامان نهضتهاي اسالمی چنین می خوانیم:راي محاوره دست یافتند. این زبان و افکار سیاسی جدید، به کالبد مسلمانان سراسر جهان به یک زبان و افکار تازه سیاسی ب

) حضرت آیۀ 36فرهنگ سیاسی اسالم جان تازه اي بخشید و مسلمانان را در سراسر جهان وارد معادالت سیاسی کرد. (می معاصر چنین می ا...خامنه اي مقام معظم رهبري در خصوص تاثیر کمی انقالب اسالمی و امام خمینی(ره) بر نهضتهاي اسال

امروز جوانان مسلمان در مصر، الجزایر، سودان و دیگر کشورهاي شمال آفریقا، خاورمیانه و شرق آسیا به نام « گویند:جمهوري اسالمی ایران و امام عظیم الشان شعار می دهند و این، در حالی است که پیوسته صدها کتاب علیه تشیع و نظام

یابد و هدف از آن، خاموش کردن شعله عشق و ایمان جوانان مسلمان در سراسر جهان نسبت به اسالمی، در جهان انتشار میایران اسالمی است... مسلمانان در اقصی نقاط جهان از حاکمیت اسالم در سرزمین ایران امید و نشاط می گیرند و جوانان و

ورانی، در راه احساسات اسالمی خود مبارزه و فداکاري می روشنفکرانی که به اسالم روي آورده اند، با الهام از همین کانون ن )37» (کنند.

١٦٦

آنچه امروز نهضتهاي اسالمی با آن روبرو است، نه ضعف بنیانهاي فکري و ایدئولوژیکی است و نه فقدان تجربیات کاري و جه فقدان یک جهت گیري قاطع بلکه مشکل امروزه جنبشهاي اسالمی، فقدان انسجام و همسویی و در نتی ؛استراتژي مبارزاتی

و جدي در برابر نظام سیاسی حاکم بر جهان است. بدون تردید، اندیشه هاي امام خمینی(ره) و راه و رسم زندگی سیاسی او می تواند جنبشهاي اسالمی را در این زمینه یاري رسانده و کاستیهاي موجود را رفع و یا حداقل تقلیل بخشد.

١٦٧

پی نوشت ها ,19/11/1371. روزنامه جمهوري اسالمی،1 ,108، ص 1375. کلیم صدیقی، مسایل نهضتهاي اسالمی، ترجمه سیدهادي خسروشاهی، انتشارات اطالعات، تهران، 2. راشد الغنوشی، حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسالم، ترجمه سیدهادي خسرو شاهی، موسسه اطالعات، تهران، 3

,97،ص 1372 ,145، ص 1360. حامد الگار، انقالب اسالمی در ایران، ترجمه مرتضی اسعدي و حسن چیذري، انتشارات قلم. تهران، 4 ,115، ص 10. صحیفه نور، ج 5 ,114، ص 4. صحیفه نور، ج 6 ,118، ص 20. صحیفه نور، ج 7 ,266، ص 11. صحیفه نور، ج 8 ,127، ص 13. صحیفه نور، ج 9

,3، ص 4 . صحیفه نور، ج10 ,249،ص 17. صحیفه نور، ج 11 ,8/12/1371. حسن الترابی، گفتگو با روزنامه کیهان، 12، ص 1374، 13. محمد امین امین، نهضتهاي بین المللی اسالمی و تاثیر آن بر نهضت اسالمی اندونزي، مجله حضور، شماره 13

180, ,390. آیین انقالب اسالمی، ص 14 ,184، ص 3. صحیفه نور، ج 15 ,84، ص 1. صحیفه نور، ج 16 ,42. والیت فقیه یا حکومت اسالمی، ص 17 ,1371/ 11/ /19ا... خامنه اي، روزنامه جمهوري اسالمی، ت. حضرت آی18 ,13، ص 1372. مجله سیاست خارجی، سال هفتم، بهار 19ستاوردهاي جهانی انقالب اسالمی ایران برمی . استاد عمید زنجانی بیش از ده مورد را به عنوان نمونه هایی از تاثیر و د20

,351،ص 1376شمارد. ر. ك به: عمید زنجانی، انقالب اسالمی و ریشه هاي آن، نشر طوبی، تهران، ,21، ص 1374، خرداد 11. طالل عتریسی در گفتگو با مجله حضور، شماره 21 ,250-249، صص 15. در جست و جوي راه از کالم امام، دفتر 22 ,251ان، ص . هم23 ,250. همان، ص 24 ,69،ص 1375. مجله سیاست خارجی، سال دهم، بهار 25 ,74. همان، ص 26 ,3/1369/ 10. کلیم صدیقی، روزنامه کیهان، 27

١٦٨

,117، ص 13. صحیفه نور، ج 28 ,23، ص 1374، خرداد 11. طالل عتریسی در گفتگو با مجله حضور، شماره 29 ,281پیشین، ص . فهیمی هویدي، مجله حضور،30 ,148. حامد الگار، پیشین، ص 31 ,149. همان، ص 32 ,297، ص 9. مجله حضور، شماره 33 ,85. کلیم صدیقی، پیشین، ص 34 ,1370/ 3/ 9. جعفر حق پناه، تاثیر تفکر و حرکت امام خمینی در جهان اسالم، کیهان،35 ,1370/ 3/ 9. کلیم صدیقی، روزنامه کیهان ،36 .1374/ 6/ 21اهللا خامنه اي، روزنامه اطالعات، تآی. حضرت 37

١٦٩

١هاي انقالب اسالمی ایران در سایر نقاط جهان اسالم ) ( رویش جوانهدمیدن صبح دولت اسالم . 10

2سید مهدي طاهري

چکیده

، بی گمان رویدادي شگرف و واقعه اي انقالب اسالمی ایران که از آن به عنوان آخرین انقالب قرن بیستم یاد می شود تاریخی در سلسله رخدادها و تحوالت سیاسی و اجتماعی دوران معاصر محسوب می شود . رویدادي که نه تنها به سرنگونی نظام سلطنتی چند هزار ساله در ایران انجامید؛ بلکه به عنوان نقطه آغاز خیزش بیداري اسالمی در دوران معاصر، شروع دوره

دي از ظهور مجدد اسالم را نوید داد . نقطه تمایز این انقالب در قیاس با سایر نهضت هاي بیداري دینی در زمانهاي جدیو تقابل آن با اسالم سیاسیگسترش با گذشته این است که انقالب اسالمی ایران به رهبري امام خمینی (ره)، توانست

سیاري از مسلمانان جهان را در مسیر بازیابی هویت اسالمی خویش قرار ، بایدئولوژي هاي حاکم بر نظام هاي سکوالر جهان دهد . عنصر هویت اسالمی را به عنوان واقعیتی پذیرفته شده در برابر هویت جهان شمول غرب قرار ه و در نتیجه داد

در حاکم نمودن این نوع تفکر در در این راستا نگارنده در این مقاله در صدد است تا ابتدا به سعی و تالش انقالب اسالمی منطقه مهم، بازتاب انقالب اسالمی در جهان اسالم را مورد 5جهان اشاره داشته و در ادامه نیز با تقسیم بندي جوامع اسالمی به

بررسی قرار دهد .

کلید واژگان : انقالب اسالمی ایران، بازیابی هویت اسالمی، بیداري، جهان اسالم .

1387، بهمن و اسفند 77سال هفتم، شماره )پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه – ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر( زمانهمنبع : ماهنامه 1

العالمیه (ص) عضو هیئت علمی جامعه المصطفی 2

١٧٠

هاي امام هاي اسالمی در دوران معاصر، برآیند اندیشه یکی از مهمترین جریانات و جنبشانقالب اسالمی به عنوان قدمه :م ) استوار است : Political Islamفرض اصلی در نگرش اسالم سیاسی ( خمینی بوده و دقیقا بر سه پیش

م دینی است که از اي از آموزه ) اسالم مجموعه 1 طلبی، هایی همچون عدالت ناپذیر است و آموزه ذات اسالم انفکاكهاي مسلهاي اجتماعی و طلبی، جهاد با متجاوزان به حریم مسلمانان، فقرستیزي در اسالم، همگی داراي ابعاد و سویه ستیزي، صلح ظلم

سیاسی می باشند .

ظر از مفاهیمی که بار اجتماعی و سیاسی دارند، ن رو صرف ) اسالم مستقیما بر تأسیس حکومت تأکید کرده است و از این 2زمان هم رهبر و هم فرمانرواي سیاسی خود اسالم دینی سیاسی است و شاهد این مدعی این است که پیامبر اکرم (ص) هم

جامعۀ خویش بوده است.

قوانین الهی، موظف به ) تأسیس حکومت اسالمی فقط منحصر و خاص به پیامبر(ص) نبوده و جامعه اسالمی با اتکاي به 3یابد. تأسیس سیاست اسالمی است . بر اساس این نگرش، سیاست اسالمی تنها با سخنرانی، موعظه و تهییج احساسات تحقق نمی

سازي، استراتژي، شده در گفتمان اسالم سیاسی، از طریق نظام هاي عنوان لذا سیاست اسالمی درصدد است تا براي تحقق آرمان ر وضع کند.قانون و راهکا

مسلمانان ایرانی تحت رهبري امام خمینی (ره) و الگوگیري از ایده موفقیت هاي ایران در عرصه بیداري دینی :الف . هاي فوق توانستند در کشوري همچون ایران که تحت حاکمیت استبداد داخلی و استعمار خارجی بود، به پیروزي رسیده و

احیاي هویت واحد اسالمی، ،اسالمی انقالبیون با توجه به ایدئولوژي جهان شمول نیز رانپس از پیروزي انقالب اسالمی ای . مبارزه با ناسیونالیسم و برقراري اتحاد جهان اسالم در برابر غرب را هدف خود قرار دادند

لذا ه منافع امت اسالم دست یافت . تنها با اتخاذ این سیاست می توان ب بر این باور بودند کهکارگزاران انقالب در این راستا ودیدي براي نظام جهانی و منافع ابرقدرتها تلقی شد تهو گسترش ارزشهاي اسالمی، صدور انقالبطرح مباحثی همچون

) Islamic Fundamentalism ( »بنیادگرایی اسالمی«تحت عنوان تضاد منافع آنها با ایران باعث شد تا دشمنان انقالب

والت جدید موضع گیري کرده و این روند را تهدیدي براي منافع خود دانسته و به این نتیجه رسیدند که باید در مقابل تحطریق تمام از ،را سرکوب کنند . به همین دلیل آمریکا با حمایت از رژیمهاى سکوالر در خاورمیانه گرایان سیاسى اسالمبه راه گرا و ضد غرب هستند، گرایان، خشونت که اسالم ا مبنى بر ایناى ر تبلیغات گسترده ،هایى که در اختیار داشت رسانه

؛ اما در عمل علی رغم همراهی برخی دولت انداخت تا بتواند جلوي گسترش اسالم سیاسی شیعی در منطقه و جهان را بگیرد

١٧١

همراه داشته است که مهم هاي اقتدارگراي اسالمی با قدرتهاي خارجی، این انقالب موفقیت هایی در عرصه بیداري دینی به ترین آنها عبارتند از :

بعد از ظهور و غلبه نهضت رنسانس در اروپا که نقطه از لحاظ تاریخی: احیاي اسالم بعنوان یک مکتب جامع و جهانی. 1 صادي، سیاسی ابعاد مختلف نظامی، اقتدر مهمی در تاریخ تمدن غرب شمرده می شود، غرب حالتی تهاجمی به خود گرفت و

ل را در دنیا جوامع دیگر به ویژه جهان اسالم را که در دوران قبل از رنسانس از در اثر این سلطه، و می زد و فرهنگی حرف او . تمدن عظیم و شکوفاي اسالمی برخوردار بودند، به انفعال و تبعیت از خود وادار کرده و امیدي هم به تغییر شرایط نمی رفت

مارکسیسم در و دو ایدئولوژي لیبرالیسمتا چند دهه قبل نیز ادامه داشته و در نیمه دوم قرن بیستم، با برتري این وضعیت ناگزیر به یکی ، براي تامین منافع خود پذیر نظام دو قطبی، اکثر کشورها خصوصا کشورهاي کوچک و آسیب مستحکم سیستم

در سایه حضور و پشتیبانی یکی از را تنها المللی اي و بین منطقه سطوح ملی،در یتحول و هر تغییرحتی و هاز این دو قطب پیوستو هیچ کشوري خارج از این محدوده وجهه قانونمند به خود گرفته بود این وضعیت و تقریبا می دانستند این دو قطب محقق

هاي غرب و در سیاست بدان خاطر که ؛امکان فعالیت نداشت و ایران نیز در دوران قبل انقالب از این وضعیت مستثنی نبوددر تقابل لیبرالیسم با لتیک این منطقهوژئوپ بدلیل اهمیتمریکا در منطقه خاورمیانه و همچنین خلیج فارس آرأس آنها همسایگی با و داده بود در شرایطی استثنایی قرار ،ایران را به عنوان کشوري با موقعیت استراتژیک منحصر به فرد ،مارکسیسم

هاي ها و گرایش اي و همچنین سیاست قدرت منطقه هاي یک چون اتحاد جماهیر شوروي و برخورداري از پتانسیلهمدرتی ق و بدل کرده بودمقابله با ایدئولوژي مارکسیسم ممریکا در آ هاي مناسب براي اعمال سیاست اي گرایانه، ایران را به گزینه غرب

از منطقه قیمت اهدافی همچون مقابله با نفوذ کمونیسم، تضمین تداوم صدور نفت ارزان مریکا عالوه بر پیگیريدر این راستا آگاه اي به عنوان تکیه هاي منطقه دولت انتخاب برخی ازبا کار و متحدین غرب در منطقه، هاي محافظه همچنین دفاع از رژیم و

در مقابله با شریک استراتژیک ، در پی یافتننافع غـربدر منطقه و تأمین م هاي خود در راستاي ایجاد توازن قوا اصلی سیاستو تا حدود زیادي توانست با همکاري ایران و برخی کشورهاي منطقه از جمله عربستان سعودي به اهداف بودافکار مخالف

خود دست یابد . انقالب با احیاي تفکر اسالمی، که با پیروزي انقالب اسالمی ایران، تمام سیاست هاي آمریکا نقش بر آب شد؛ بدان خاطر

مختلف اجتماعی برجسته ساخته و عنصر هویت اسالمی را به عنوان واقعیتی پذیرفته هاي نقش اسالم و مسلمانان را در عرصهدر از آنجایی که انقالب اسالمی ایران، انقالبی به نام دین می باشد، در اینصورت اگر. هویت غربی قرار داد تقابل با شده در

دوران رنسانس، غرب دین را از صحنه اجتماعی بیرون کرد، در مقابل انقالب اسالمی ایران نیز دین را به صحنه اجتماع باز در تاریخ معاصر را حاصل تالش احیـاگـري و بیـداري جهـان اسالماگر ما شروع و در این راستا باید متذکر شویم که گرداند

١٧٢

بدانیم، باید خاطر نداي بازگشت به اسالم و تقـابـل با فرهنگ غرب با » ال الـدیـن اسـدآباديسیـدجمـ« اندیشمندانی همچـون ، تالشهاي فکري و اصالحی آنها را جامه عمل پوشانید . پیروزي انقالبنشان کرد که

رب کامال غیر منتظره غ هاي سنتی و بومی، براي جهان اهداف ایدئولوژیک انقالب اسالمی بر مبناي فرهنگ دینی، ارزش الملل خو گرفته بودند، به هیچ وجه بین در نظام …هایی نظیر لیبرالیسم، سوسیالیسم و بود و کشورهایی که با ایدئولوژياسالم براي آنها قابل هضم نبود؛ بدان خاطر که در نیمه دوم دنیاي مدرن قرن بیستم، این رویکرد دینی یا احیاي سنت سیاسی

اساسی حاکم بود که تشکیل و تداوم حکومت بر پایه معیارهاي دینی و اسالمی امکان نداشته و لذا کشورهاي اعتقاد و باوراسالمی راهی جز الگو گرفتن از نظامهاي سکوالر غرب ندارند . این باور حتی در ذهن بسیاري از سران سیاسی و رهبران جهان

بوده و نمی تواند نیازمندي هاي جامعۀ مدرن و پیشرفتۀ امروز را پاسخگو اسالم اسالم نیز حاکم شده بود که در دنیاي معاصر لذا امکان برپایی یک نظام سیاسی بر پایه ارزشهاي اسالمی وجود ندارد .

دولت بر پایه اسالم که با تعهد و یک زنده کردن نقش اسالم در دنیا، به ویژه در جهان اسالم و تشکیل انقالب اسالمی با و این گرایان را باطل کرد به طور عملى ادعاهاى غرب و غرب، ى به ارزشهاى اسالمى به نیازهاى عصر کنونى پاسخ دادپایبند

؛ بدان خاطر که آنها معتقد دانستند تالش براى تشکیل حکومت اسالمى در عصر کنونى را بى فایده مىدر حالی بود که غرب اما امروزه توان اداره کردن ،رده قرن پیش فقط روش حکومتى خوبى بوده استیعنى چها ،اسالم در بهترین شرایط خودبودند

( تواند به نیازهاى این عصر و تحوالت اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و نظامى آن پاسخگو باشد. حکومت را ندارد و نمى ) 30/3/87: محمود

که مسئله بازگشت به اسالم تنها به همگان ثابت کرد « ایده، جمهوري اسالمی ایران با تالش نظري و عملی در تقابل با این لذا در این راستا انقالبیون با گسترش ) . 518: 1385 محمدي» ( تواند واقعیت داشته باشد بلکه می ؛یک خیال و نظر نبوده

ون نه تنها به پایان راه خود نرسیده ادیان بویژه دین اسالم، با گذشت زمان و توسعه مدرنیزاسیدند که نشان دا« آرمانهاي اسالمی ) 27 : 1385 محمدي» . (می باشندبعنوان مهم ترین راه نجات بشریت از ظلم و بیدادگري مطرح هنوزاند؛ بلکه

رشد سریع تفکرات الحادي، خدا در دنیایی که با ،گرایی دین و دین ءرویکرد به معنویت، احیاانقالب اسالمی با پیروزي نه تنها توانست گفتمان ،حاکم بود سیاسی سکوالر -هاي جهان به نظام فکري انسان محوري وگرایش برخی کشور ،گریزي

بلکه شرایط جدیدي را به وجود آورد که حاکی از ورود جهان به دوره اي متفاوت از ادوار دینی در ایران را تغییر دهد، ضمن در واقع انقالب اسالمی در دنیاي مملو از مکاتب مادي،. نوي استهاي ممتاز دینی ومع گذشته وعصري با ویژگی

به آغوش اسالم باز مسلمانان را نیز سایر ادیان، اعتقادات دینی و مذهبی به روي مردم ،گشودن دریچه اي از قدرت معنویات را فراهم آورد .که این امر موجبات چالش سایر مکاتب گرداند

١٧٣

عزت و و احساس هدر جهان هویتى تازه یافت ، همۀ مسلماناندر ایران المسمبتنی بر اسیاسی ر نظامبا استقرابدین ترتیب استعمارى و استکبارى براى کوششى که در طول دهها سال از سوى قدرتهاى و در نتیجه شخصیت اسالمى در آنان دمیده شد

و گذاشت گذارده و روبه رشد و گسترشگرایش به اسالم متمام عالو در ه تحقیر مسلمانان به کار رفته بود، نقش بر آب گشت نجا پیش رفتند که در صدد تشکیل حکومت اسالمی در کشورهاي خود برآمدند.بداتا اسالم گرایان در برخی از کشورها حتی

المی ایران به : پیروزي انقالب اس در سطح جهانیاسالم سیاسی طرح گفتمان و رویارویی با ایدئولوژي هاي حاکم. 2 تعبیر می شد، بسان موجی » عصر پایان ایدئولوژي « رهبري امام خمینی (ره) در دهه هاي پایانی قرن بیستم که از آن به

توانست خروشان در برابر اندیشه ها و نظریات مارکسیستی و لیبرالیستی حاکم شرق و غرب، طالیه دار راه جدیدي شده . شکل گیري وضعیت جدید در نظام دو قطبی، موجب شدتا قدرتهاي سازدملل را دگرگون معادالت موجود در نظام بین ال

جهانی که تابه حال در نزاع لیبرالیسم و مارکسیسم در دو جبهه مقابل هم قرار گرفتند، با تهدید جدیدي مواجه شوند . از آن ترس از اسالم و کشورهاي مسلمان، جهان بیشترین دغدغه غرب در قبل از پیروزي انقالب اسالمی ایران،تا جهت که

که غالبا تحت تاثیر ایدئولوژي رقیب قرار می گرفتند، لذا آنها از ی روشنفکري بودیها هاي ناسیونالیستی و جنبش حرکت) و بالطبع در آن دوره زمانی، باور همگان بر آن 89: 1382 جرجیستهدیدي همچون حرکت هاي اسالمی رنج نمی بردند (

دارند؛ اما بر خالف اسلحه انقالبیون نیاز به باشد، یا ایدئولوژي الزمنکه احساسات آبراي سرنگونی یک رژیم بیش از د که بودر مقابل ، تنها با تکیه بر آرمانهاي شیعی بدون توسل به مبارزه مسلحانه تفکر حاکم بر این دوره، اسالم گرایان شیعی در ایران

مورد حمایت همه جانبه قدرتهاي سلطه انقالب اسالمی علیهند و با غلبه ایدئولوژي کرد رژیمی کامال مسلح صف آراییي و مواجهه با معیارها سنجشامکان ، همچنینقدرتهاي ماديعالوه بر غلبه بر شد که مطرح معیارهاي جدیدي بزرگ جهانی،

ا ماهیت دینی، باعث غافل گیري صاحب نظران، انقالب اسالمی ب« مواجه نمود؛ بدان خاطر که مشکل با راحاکم بر جهان دولتها و نخبگان سیاسی که تصور وقوع انقالبی با این ماهیت و ایدئولوژي در دنیایی عادت کرده به انقالبهاي مارکسیستی یا

اي معاصر این در حالی بودکه جهان اسالم، ایدئولوژي ه) 268 : 1382 ملکوتیان » . (لیبرال مسلک را نمی کردند، شد اما این بار انقالب اسالمی ، همچون ملی گرایی، لیبرالیسم غرب و سوسیالیسم نظامی و یا مارکسیسم سنتی را تجربه کرده بود

دهمسلمانان توان می داد تا در پرتو آن،آزادي خویش را به دست آور به را عرضه کرد، یعنی چیزي که » اسالم انقالبی« ایران البته ذکر این نکته ضروري ) 21: 1376حنفی . (صهیونیسم، سرمایه داري و نژاد پرستی ایستادگی کنند و در مقابل استعمار،

گرچه اسالم سیاسی در دهه هاي قبل توسط بسیاري از گروهها از جمله اخوان المسلمین در حال گسترش بود؛ ولی است که هیچ کشوري، اسالم سیاسی قادر نشد تا تغییر عمیق در صحنه سیاسی به عقیده اندیشمندان غربی و اسالمی، به استثناي ایران در

، 1960از اواخر دهه )؛ بدان خاطر که 2 : 1995 روره( بوجود بیاورد و سایرین غیر از ایران از دسترسی به قدرت ناکام ماندندد کرد و فرهنگ چپی در ایندوره در سایر کشورها، در محیط هایی تهی از فرهنگ و سیاست سر برآورده و رشاسالم سیاسی

١٧٤

انقالب در ایران، این در حالی بود که و ) 44 : 1383 السید( به همراه نظام استبدادي رایج در جوامع، باعث ناکامی آنها گشتنظام توده هاي به حاشیه رانده شده و زیان دیده از جریان نوسازي و فساد ،نهاد دینی سنتی در ایرانبا احیاء برخالف آنها

همچنین پتانسیل درونی اسالم ) 82 : 1383 السید( حکومتی را بسیج و رهبري کرده و در نهایت نیز به پیروزي دست یافتند . ،شیعی و وجود عواملی در داخل این مذهب، امکان ارائه تفسیر مکتبی از آن را ممکن ساخته و از طرفی وجود یکسري عناصر

از جمله این موارد می توان به وجود مفاهیمی مانند امامت انسان صالح، تقیه، کها آسان کرد زمینه هاي هژمونیک شدن آن رشهادت، غیبت، انتظار، منجی گرایی و ... در مذهب شیعه، جایگاه واالي علماء در ایران و نقش قابل توجه امام خمینی در مقام

انقالبیون در انتقال آگاهی سیاسی براي صف متذکر شد کهباید ایدئولوگ و معمار انقالب اسالمی اشاره کرد و همچنینزیر سؤال بردن وضع موجود، ارائه مجموعه جدید ارزش ها و طرح کلی جامعه مطلوب، و آرایی، نقد ترتیبات اجتماعی

) 301: بی تا عزتی( .ی داشتندموفقعملکرد موفقیت در توجیه پیروان بر مبناي حقانیت و عقالنیت،

هاي جهان، با اتخاذ برنامه سیاسی خاص جهت تأسیس نظام برخاسته از ترین انقالب الب اسالمی ایران در ردیف بزرگانق الملل، در سازي اصول اسالمی در تشکیل حکومت و همچنین نفی گفتمان هاي غربی حاکم بر ساختار نظام بین اسالم و پیاده

ا از نظر اخالقیات در انحطاط و پرتگاه ر دانست؛ اما آن برتر می ان اسالمعین حال که غرب را به لحاظ فنی و صنعتی بر جهدانسته و نظام سیاسی حاکم بر جهان را که مبتنی بر جدایی دین از سیاست بود، طرد می کرد و با پیروزي انقالب نابودي

در دنیاي الئیسم و سکوالریسم مطرح شد که براي اولین مرتبه در تاریخ مدرن، گفتمان اسالم سیاسی در حالی « اسالمی عمال دین نه تنها از سیاست جدا و به گفته مارکس افیون ملتها تلقی می شد؛ بلکه دوره آن نیز گذشته و آنرا متعلق به تاریخ می

ن این ) حاکم شد 510 – 509 : 1385 محمدي» . ( دانستند و معتقد بودند که دین چیزي براي ارائه به دنیاي مدرن ندارد سیاست بر مبناى اسالم اصیل را گفتمان در کشوري همچون ایران که حوزه نفوذ اندیشه غربی بود، در عمل پیوند دین و

محقق نموده و این موقعیت جدید، چالش دوران سیطره گفتمان غرب محور را به همراه داشت . یچه اي جدید به روي اندیشمندان و صاحب نظران سیاست باز گفتمان اسالم سیاسی، در«بدین ترتیب با پیروزي این انقالب،

محمدي» ( کرد تا بدانند که نه تنها دین اسالم می تواند سیاسی باشد؛ بلکه حرفهاي جدیدي براي ارائه به جهان مدرن داردبا طرح ابعاد واقعی خمینی امام« ، »احمد هوبر « ) . در این راستا به اعتراف برخی از اندیشمندان مسلمان همچون 510 : 1385

و در پناه این داده بسط و ایجاد کرده مسلمانان میان در سیاسی را تفکر و اندیشه و کرده سیاسی را اسالم، مسلمانان اسالم، نیست؛ بلکه شخصی عبادي مناسک و تشریفات سلسله یک تنها اسالم که اند دریافته اکنون مسلمانان تالش ها

اقتصادي و فرهنگی و سیاسی مختلف هاي زمینه در تواند می که است تحرك پر و قوي منبع یک ،پیامبر سنت و قرآن

) از آنجایی که اسالم سیاسی هویت خود را در تعارض با فرهنگ حاکم بر غرب 76: 1370 هوبر». (ایجادکند تحرك

هاي مذهبی آن نبوده؛ بلکه ترس از ریشه هاي تعریف کرده است، در حال حاضر هراس غرب از اسالم تنها ناشی از ریشه

١٧٥

سیاسی اسالم، غرب را به وحشت افکنده است و هراس و نگرانی اصلی ایاالت متحده از اسالم، ناشی از دیدگاه آمیزش دین و ) 28: 1382 جرجیسسیاست در اسالم است . (

اسالمی ایران به عنوان نقطه آغاز خیزش انقالب بررسی تاثیرات انقالب اسالمی ایران بر جوامع اسالمی :ب . بیداري اسالمی در نیمه دوم قرن بیستم، شروع دوره جدیدي از ظهور اسالم با رویکرد سیاسی را براي جهان اسالم نوید داده و

این پیروزي برجسته ترین حرکت اسالمی در این دوره، سایر حرکت هاي اسالمی در جهان اسالم را به تکاپو واداشت . ذکر بلکه با توجه به ه؛نبود انقالب اسالمی بر همه جوامع اسالمی یکسان و یکنواختتاثیرگذاري میزان نکته ضروري است که

هر اندازه که ملت ایران و است درجه تأثیرآن متفاوت بوده ،هاي فکري، فرهنگی و جغرافیایی قرابت اوضاع خاص هر منطقه وگسترده تر بوده از این انقالب لتهاي دیگر وجه اشتراك داشته اند، به همان نسبت استقبالدر نیل به اهداف انقالبی خود با م

. استاي را در وراي مرزهاي گستردهتاثیرات انقالب اسالمی ایران به طور کلی آنچه که بر همگان واضح است این می باشد که

ک نیروي قابل محاسبه توسط دولتهاي خارجی و همچنین به لحاظ هواخواهانی که جلب کرده، به عنوان ی خود داشته وانقالب اسالمی در ایران به دلیل جذابیت شعارها، اهداف، روش ها، محتوا، « دولتهاي منطقه عنوان شده است؛ بدان خاطر که

حشمت ». (سالم بودنتایج و سابقه مشترك دینی و تاریخی و شرایط محیط منطقه و بین المللی، پدیده اي تاثیر گذار در جهان اشیوه ها و لگوبرداري از گرایش و پذیرش ارزشها و آرمانهاي انقالب تا ا تاثیر آن بر سایرین در مجموع) 289 :1385 زاده

در نوسان بوده است که این وضعیت موجبات جمله گسترش تظاهرات عمومی علیه نظامهاي حاکم روشهاي اتخاذ شده ازده بودو در این راستا در ادامه در صددیم تا به بررسی تاثیر گذاري انقالب در میان کشورهاي تهدیدات سایرین را فراهم آور

قسم عمده تقسیم کرده ایم تا در خالل آنها به 5مختلف پرداخته و براي سهولت اشاره به این بحث، مناطق مورد بررسی را به نقش انقالب اسالمی ایران در بیداري جهان اسالم بپردازیم .

. جنوب شرق آسیا 1. مالزي و اندونزي : درکشورهاي اندونزي و مالزي بدلیل وجود جامعه کثرت گراي مذهبی، جنبش هاي احیاي اسالم 1. 1

فعال می باشند و همزمان با انقالب اسالمی، جنبش تجدید حیات اسالم در این منطقه در حال شتاب گرفتن بود ( ن اعم از آنکه در کشورشان اقلیت یا اکثریت بوده اند، نسبت به هویت خود آگاه تر شده ) و مسلمانا 244: 1382اسپوزیتو

بودند . به همین دلیل بر اساس نظر شمار بسیاري از ناظران اسالم معاصر در مالزي و اندونزي، اجماع عمومی بر این است که ت. انقالب ایران تاثیر مهمی بر عناصر آشنا به مذهب در این کشورها داش

به مثابه منبعی ،یش از آنکه به عنوان الگویی اجتماعی و قابل تکرار مطرح باشدب آنجا انقالب اسالمی ایران براي مسلمانان

و بازتاب انقالب در این کشورها بخش تلقی گردید و موجب تجدید توان حرکت انقالب اسالمی در این جوامع شد الهام

١٧٦

احساس هویت مذهبی در تقویت موجب ،اي آن پیروزي انقالب اسالمی و انعکاس رسانهکسو داراي دو بعد بوده است : از ی؛ بدان دلیل که تالش جامعه مسلمان ایران در جوامع گردید اسالم در این سیاسی میان مسلمانان و نیز تسریع روند تجدید حیات

با شکل گیري انقالب اسالمی در ایران، برخی از ناظران سرنگونی دولت ضد دینی تاثیر مثبتی بر آنها داشت و از اینروست که » ایرانی دیگر « و مفسران رویدادهاي اسالمی پیش بینی کردند که کشورهایی همانند مالزي و اندونزي می توانند تبدیل به

توجیه نظارت و ) از سوي دیگر انقالب ایران توانایی حکومتهاي مالزي و اندونزي را در 258: 1383گردند . ( امرائیسرکوب جنبشهاي مخالفان اسالم گرا تقویت کرده و آنها نیز براي بی اعتبار ساختن هر گونه مخالفت اسالمی به طرح اتهاماتی چون اسالم رادیکال پرداخته و در صدد افزایش تالشها در نظارت بر نقش سیاسی آن دسته از نیروهاي اسالمی برآمدند که

ولت زیانبار تلقی می کردند. لذا دولتهاي این دو کشور تالش کردند تا آنها را از طریق تلفیق مجموعه آنها را براي سیاست داي از گزینش، تهدیدها، افزایش مراسم و سخنرانیهاي مذهبی، و مراقبت و نظارت بیشتر بر فعالیتهاي مذهبی مهار کنند.

داشته باشند و بنا به مالحظات ردي محتاطانه با انقالب اسالمیاند که برخو سعی کرده) در عین حال 256: 1382(اسپوزیتو تالش ، ولی هموارهاند مشی خود به نفع مسلمانان شده داخلی و خارجی هر چند در مقاطعی نیز ناگزیر از اصالح و تعدیل

الب اسالمی در جامعه انق ، از طرق مختلف مانع گسترش و تعمیق مفاهیمبا ایران اند که ضمن حفظ روابط رسمی سیاسی کردهدر این راستا در کشور اندونزي از آنجایی که مبلغان مسلمان و سازمانهاي سیاسی همواره خواستار ابراز حمایت . خویش شوند

دولتمردان خود نسبت به امام و انقالب بودند، دولتمردان علی رغم سکوت ظاهري خود با نگرانی جدي به انقالب اسالمی به ) بدان خاطر که مسلمانان اندونزیایی میان ایران و کشور خود 471و 469: 1385ینی می نگریستند؛ ( محمدي رهبري امام خم

یکسري شباهتهایی را احساس می کردند که باعث عالقه مندي آنها به انقالب اسالمی می شد . از جمله آنها عبارتند از : تالش ارگیري درآمدهاي نفتی براي توسعه کشور و استفاده از اسالم براي رهایی از ایران براي رهایی از سلطه یک ابرقدرت، به ک

) 72: 1378چنگ کاپیتالیسم و سوسیالیم در سطح ملی و بین المللی .( راهاجو است، اما هیچ گاه قایل اهمیت کشوراین در حیات سیاسی در کنار قومیت، براي اسالم اینکه علی رغم نیز دولت مالزي اشته اسالمی به ایران را زیر نظر دمحلی و و آمد رهبران هاي اسالمی پنهان نکرده و معموال رفت رانی خود را از بروز حرکتنگ

و ضمن کنترل روابط دو جانبه ، مانع تأثیر سیاسی انقالب بر مسلمانان کشورش شد؛ بدان خاطرکه مسلمانان این کشور، با عالقه ) 453 - 452: 1385و مجذوب شخصیت امام خمینی شده بودند. ( محمدي گیري کرده حوادث ایران را پی

آمریکا. فیلیپین : کشور فیلیپین با اکثریت جمعیت مسیحی، پس از رهایی از استعمار اسپانیا به تدریج تحت حاکمیت 2. 1% از جمعیت این 5عروف هستند، تنها م» مورو« ) در کشور فیلیپین مسلمانانی که به 231 – 230: 1380درآمد . ( گلی زواره

کشور را تشکیل می دهند . بسیاري از مسلمانان در این کشور، سرنگونی شاه ایران را نمونه اي از غضب الهی دانسته و آنرا ) 485و 483 : 1385نشانه اي محتمل براي سرنوشت پادشاه خود دانستند.( محمدي

١٧٧

شاهد تاثیر دامنه انقالب در این کشور می باشیم و از جمله اینکه تشکیل حکومت در ایران با پیروزي انقالب اسالمی ایران، باعث بیداري، امید و اعتماد به نفس مسلمانان شد و در واقع این انقالب براي آنها توانایی اسالم را در رهبري مردم سرکوب

. در این راستا ایران نیز با حمایت از مبارزه جبهه شده جهت مقابله با رژیم هاي فاسد و تحت ستم خارجی آشکار نمودآزادیبخش ملی مورو، گرایشهاي سیاسی از پیش موجود را قوت دوباره اي بخشیده و خیزش اسالمی را با ایجاد روحیه و

صدور نفت به حمایت از مبارزات مسلحانه علیه دولت مانیل تشدید کرد و در راستاي حمایت از مسلمانان فیلیپین، به تحریم ، روابط طرفین از حالت 1986در سال » رژیم مارکوس « ) پس از سقوط استبداد 285: 1382آنجا مبادرت ورزید . (اسپوزیتو

) و در حال حاضر 495و 494: 1385تیرگی خارج شده و طرفین داراي روابط مبتنی بر صلح و توسعه پایدار شده ( محمدي ز به طور وسیعی در آنجا فعال هستند . سازمانهاي فرهنگی ایران نی

و افغانستان . شبه قاره هند 2و لذا ما در این منطقه در صددیم تا به بررسی بازتاب انقالب اسالمی در تأثیر نبوده نیز بی این منطقهدر گسترش افکار انقالبی

کشورهاي افغانستان، پاکستان ، هند ، کشمیر و بنگالدش بپردازیم . ، پیش از پیروزي دو کشور فرهنگی و زبانی اتر افغانستان، به دلیل اشتراکبانقالب اسالمی گذاريتأثیر: . افغانستان 1. 2

ماه پس از وقوع کودتاي 9. به فاصله مقاومت مردم در برابر کودتاي کمونیستی طرفدار شوروي نمود یافتقالب انقالب در تأثیراتی در ابعاد مبارزاتی و سیاسی افغانستان بر پیروزي رسید و به سرعت ایران بهمارکسیستی در کابل، انقالب اسالمی در

پس از پیروزي انقالب ایران و اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروي نیز گروههاي شیعه و سنی همچنین . گذارد جايو بدون شک تأکید این گروهها به هگرفت ی الهاماز انقالب اسالم )، مجاهدین افغانی( که اکثرا نام اسالم را حمل می کردند

رتش سرخ به ) همزمانی ورود نیروهاي ا 277 – 276: 1382 . ( ملکوتیان اسالم تحت تأثیر این انقالب صورت گرفته بوددر کنار اثرات افغانستان با اتفاقات داخلی ایران، باعث توجه و عنایت خاص مسئوالن انقالب اسالمی به این سرزمین شد و لذا

مردمی که در جریان مبارزات گسترده مردم مسلمان ایران هاي مبارزاتی مردم افغانستان، تاکتیک عمیق معنوي بر روند جهادهاي مردمی در شهرهاي هرات و قیام گذارده وها نیز تأثیر بسزایی شده بود، بر شیوه مبارزاتی افغان ار گرفتهعلیه رژیم شاه به ک

افغانستان هاي جهادي مردم مسلمان ایران بود که فضاي مبارزه مردم مسلمان اولیه و مهم از شیوه هاي نمونه 1979سال کابل در ) و ایران نیز با استفاده از این موقعیت مردمی، به سازماندهی و انسجام 433: 1385( محمدي را دچار تحولی بنیادین کرد

گروههاي مبارز و جهادي پرداخت . با خروج نیروهاي شوروي از افغانستان، مبارزات مجاهدین افغانی ماهیت دیگري پیدا کرده و از جنبه جهادي و عقیدتی،

گروههاي جهادي به منظور تقسیم و تثبیت قدرت خویش با یکدیگر به نزاع حالتی سیاسی و اقتصادي به خود گرفت وپرداختند که در نهایت این اختالفات منجر به جنگ داخلی در افغانستان شد . با تداوم مناقشه افغانستان و تضعیف گروههاي

١٧٨

و عربستان آمریکاخارجی از جمله جهادي، زمینه براي به صحنه آمدن گروه طالبان فراهم شد و آنها با حمایتهاي قدرتهايبراي مدتی در موازنه قدرت از سایرین پیشی گرفتند . از جنبه سیاسی ایدئولوژیک نیز ضمن ارائه قرائت خاصی از اسالم، مدلی هم براي حکومت اسالمی و مملکت داري مطرح کردند که در تقابل با اسالم ناب بوده و لذا به تدریج با توسعه حوزه

سپتامبر گرچه تداوم این 11نها در افغانستان، تمام سرمایه گذاري ایران در افغانستان با مانع مواجه شد . پس از حادثه نفوذ آدستخوش تغییر و تحول گردید؛ ولی ذکر این نکته ضروري است که ایران همواره آمریکاروند با فروپاشی قدرت آنها توسط

گسترش آرمانهاي اسالمی در این کشور بوده است . با حمایت برخی گروههاي اسالمی، بدنبال: پاکستان به عنوان یکی از همسایگان مهم ایران، از لحاظ سیاسی و اجتماعی در معرض تاثیر گذاري انقالب پاکستان. 2. 2

انقالب در تأسی از در توالی و تقارن انقالب اسالمی، هیجانات مردمی و تخیالت اجتماعی در اسالمی واقع شد . گرچه، وي با »ضیاء الحق « نظامیان به رهبري با کودتاي ،زمان با انقالب اسالمی اما در این کشور تقریبا هم؛ پاکستان چشمگیر بود

ي گرچه امر گشت . در این خصوص باید خاطر نشان کرد که وقوع چنینخود سردمدار احیاي اسالمیت تسلط بر کشورتاکتیکی براي باشد؛ ولی عالوه بر آن می توان ادعا نمود که هاي شخصی تاریخی و انگیزه الزامات ناشی ازاحتمال دارد که

بوده است . گرایی برخاسته از تحوالت ایران انقالب گرایی و کنترل اسالممی ایران هم زمانی کودتاي نظامی مذکور با انقالب اسالمی ایران، نتوانست مانعی براي گسترش افکار آرمانی انقالب اسال

دل مسلمانان بالخصوص شیعیانی که امید را در ایران، بارقه اسالمی در این کشور گردد؛ بدان خاطر که با وقوع انقالب

بودند، زنده کرد . گواه بر این مطلب این است که کشورشان در اسالمی احکام اجراي و اسالمی حکومت تشکیل خواستارها و همچنین عزادراي در عشري اثنی تشیع از آنها فهم شدن خالصه - شیعت مکتب از شیعیان پاکستان آگاهی عدم

مورد هادانشکده و آموزشی مراکز اجتماع، و کار محیط در تا شیعیان بود شده باعث -رواج خرافات در میان آنها

با سو یک قالب اسالمی ازمی کردند . اما پس از ان مخفی را خود بودن گرفته و لذا آنها شیعه قرار خود اطرافیان تمسخرکرده و بدین ترتیب پیدا تريعمیق مذهبی آگاهی نسبی طور علمیه آنها به هايحوزه با پاکستان شیعیان گسترش ارتباط

) 1368 – 1367 : 1369 شهبازي( آمد. آنها پدید در میان الزم نفس به اعتماد و انسجام به انزوا ازحالت خروج ن شیعیان پاکستان، به تدریج آنها بابا ایجاد آگاهی ناشی از انقالب اسالمی ایران در میا

عالمه« رهبري به عظیمی را در پنجاب گردهمایی 1979کرده و در این راستا در آوریل توجه خود نیروهاي سازماندهی

کردند برگزار نفیح فقه تحمیل و کشور اسالمی قوانین در جعفري فقه شدن گرفته نادیده به اعتراضدر » جعفر مفتیبود .آنها با این اقدام نظیربی پاکستان تاریخ در حتی وقت دولت علیه شیعیان اقدام ) که این 214: 1380(گلی زوارهشده و یکی از بزرگ ترین کشور هايسیاستگذاري بر تأثیرگذاري انزوا، خواستار از شیعیان خروج دادن ضمن نشان

١٧٩

قانونی و لحاظ کرده را جعفري فقه کشور قوانین همه در آینده در که کرد اعالم یاءالحقض ثمرات این اقدام آن بود که

) 427 – 426: 1385شد . ( محمدي نخواهد اجرا و تصویب آن مخالف در 1980 جوالي در اجتماع در ادامه فعالیت هاي شیعیان جهت دست یابی به حقوق شیعیان در جامعه پاکستان، دومین

دولت از و شده دولتی مهم هايپست از مخصوص سهمیه تعیین« خواستار شیعیان گردید که در آن تشکیل آباداسالم

». شود داده مذهبشان تبلیغ فرصت مساوي طور به نیز شیعیان به تلویزیون و رادیو مذهبی تبلیغات در که خواستند» الحسینی حسین عارف« با سخنرانی 1987 سال يجوالدر) همچنین تجمع دیگري 1367 / 6/ 26 ، رسالت روزنامه(

ابراز ضیاءالحق رژیم و جهانی، وهابیون استکبار علیه تندي بسیار برگزار شد که وي در دفاع از حقوق شیعیان، مطالب

داشت . ( نصوحیان ) ایران، ترس از الگوبرداري ناشی از گسترش آگاهی متاثر از انقالب اسالمی شیعه اجتماعی قدرت و نفوذ بسطبدنبال

شد . در آمریکااز سوي رژیم پاکستان، وهابیت، عربستان سعودي و هایی العمل ، سبب بروز عکسدر پاکستان انقالب اسالمیپاکستان، با توجه به در داخل کشور انقالب اسالمی ایران براي پیشگیري از تکرار حوادث مشابه نیز دولت پاکستان این زمینه

، سیاست نزدیکی بیشتر به غرب و کشورهاي ثروتمند عربی حاشیه خلیج فارس را در شدن زمینه هاي آن توسط شیعیان فراهم اعمال کشور این در یانشیع علیه اي را گسترده هايخشونت 1983 سال از نیز وهابی هايگروه. همچنین پیش گرفت

شمال در نشینشیعه روستاهاي به هاوهابی حمله به ربوطم، 1980 دهه در هاشونتخ ترینمهمکردند که از جمله

. در این راستا وهابیت با کمک عربستان بودو شهادت عارف الحسینی رهبر شیعیان پاکستان ترور مسئوالن ایرانی ،پاکستان دولتبه عربستان مالی هايکمکاند که داده دیگري انجام اقداماتدر این کشور اسالمی انقالب نفوذ از جلوگیريبراي

و هاکتابخانه ها،دانشگاه علمیه، هايحوزه تأسیس ،امنیتی و نظامی هاهمکاري و بهره بدون هايوام اعطاي ،پاکستان ) 4: 1363 بختیاري.( است آنها جمله از مساجد

ار انقالبی در پاکستان انجام در مقابل اقدامات فوق، جمهوري اسالمی ایران نیز همواره فعالیت هاي زیادي در گسترش افک و شیعیان در جامعه و سیاسی تقویت موقعیت دینیداده که نتایج مطلوبی را به همراه داشته است و مهم ترین آنها عبارتند از :

افزایش اقبال ، هاي شیعی تشکیالتی تر شدن گروه، سطح فکري و بینش سیاسی در نسل جوان شیعه ءارتقادر برابر دولت سنی، هاي داخلی و تقویت روحیه مبارزه و مقاومت اسالمی در برابر حکومت در میان شیعیان، ه سمت روحانیت و تقویت این نهادب

.( نعیمیان )هاي بیگانه دولت. هند : ایران در چشم هندي ها از یک سابقه تاریخی و الهام بخش برخوردار بوده و این امر به طور خاص نزد مسلمانان 3. 2

الخصوص شیعیان این کشور برجسته می باشد . با پیروزي انقالب اسالمی در ایران به عنوان یک پدیده بزرگ و شگرف، هند باز آنجایی که توجه کلیه جهانیان به پتانسیل دینی و سیاسی اسالم جلب شده و اخبار آن در سراسر جهان منتشر شد، لذا

١٨٠

ور هند، در معرض تاثیر پذیري از آن قرار گرفتند. شاهد این مدعی حضور مسلمانان هند نیز بعنوان اقلیت تحت فشار در کشتعداد زیاد طلبه علوم دینی از کشور هند در ایران است که استقبال آنها از انقالب اسالمی می تواند ناشی از اهداف گوناگونی

سوي دیگر نیز مسلمانان محروم و باشد؛ از یکسو عرضه انقالب و تقاضاي تاریخی و معنوي مسلمانان محتمل بوده و ازمستضعف همانند هندي ها که خود را مستحق دریافت حمایت هاي مادي از مسلمانان ثروتمند همانند ایران و سایر کشور هاي

خاورمیانه دانسته، احتمال گرایش و تمایل به ایران را دارد . را به سمت کشمیر معطوف می کند؛ بدان خاطر که از لحاظ : بررسی بازتاب انقالب اسالمی در هند، ذهن کشمیر . 4. 2

تاریخی، ایران خاستگاه و پایگاه صدور و تبلیغ اسالم براي آنان بوده است و همچنین وجود عوامل همگرایی بین ایران و مردم رگذاري انقالب بر ساکنین هاي تأثی اي نافذ و جاذب از زمینه کشمیر از جمله دین، مذهب، فرهنگ، زبان، جغرافیا و... به گونه

خوانده اند، » ایران صغیر «که آن را به دالیل فرهنگی تاریخی این کشوردر ) 259 :1385 حشمت زادهمظلوم کشمیر بوده و ( به شدت طرفدار انقالب اسالمی » کشمیر آزاد« اهالی خورده وبه چشم ي این کشورها شعارهاي انقالب اسالمی در ناآرامی

هاي مبارزه و همچنین ) همچنین تأثیر انقالب اسالمی بر آنها در انتخاب مساجد به عنوان پایگاه 277: 1382 ملکوتیان. ( اندشعارهاي آنها، به وضوح قابل مشاهده بوده و ایران نیز همواره ظلم و تعدي کشور هند را به مسلمانان این کشور محکوم کرده

است .کی از این است که انقالب اسالمی ایران در بین مسلمانان بنگالدش نیز بازتابهایی داشته و زمینه . بنگالدش : شواهد حا 5. 2

هاي مساعد بازتاب انقالب ایران در این کشور ناشی از سابقه تاریخی و سیاسی اسالم در این سرزمین بوده است . اسناد این کشور سبب تشکیالتی شدن اقلیت شیعیان در آنجا شده موجود در این زمینه حاکی از آنست که انقالب اسالمی ایران در

است ( اسناد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسالمی ) و مهم ترین عاملی که منجر به بازتاب انقالب ایران در آنجا شده است، سی از انقالب حضور طالب علوم دینی در مدارس مرکز جهانی علوم اسالمی بوده و در این زمینه تشکیالت دینی که به تا

اسالمی در آنجا ایجاد شده، به تبلیغ انقالب اسالمی پرداخته اند .

. آسیاي مرکزي، قفقاز و ترکیه 3. آسیاي مرکزي و قفقاز : تاریخ منطقه آسیاي مرکزي و قفقاز با فرهنگ اسالمی و سنن ایرانی گره خورده و مناطقی که 1. 3

) 286: 1380ه اند، در قرون متمادي جزئی از قلمرو ایران بوده اند ( گلی زوارهاکنون به صورت جمهوري هاي مستقل درآمدساله حاکمیت 70و ریشه عمیق فرهنگی ایران در منطقه جمهوري هاي آسیاي مرکزي به حدي است که علی رغم تالشهاي

ها نه تنها رهبران جمهوري هاي کمونیسم، هنوز هویت این اقوام بخشی از هویت ایرانی به شمار می رود . عمق این پیوندشوروي سابق را مجبور به اعترافهاي مکرر به قدرت معنوي فرهنگ ایران در این کشورها کرده؛ بلکه همچنین بسیاري از

) 72 : 1371شیخ عطارمسلمانان این منطقه براي کسب وجهه بیشتر، بارها از عالئق شخصی خود به فرهنگ ایرانی دم زده اند (

١٨١

و گسترش افکار انقالبی به سایر کشورها، باعث شد تا ایران » نه شرقی نه غربی« ین تمایل در کنار اتخاذ سیاست و لذا ا تهدیدي براي شوروي به حساب

می آمد . علی رغم مقابله شوروي با نفوذ افکار آرمانی انقالب اسالمی در این منطقه، اشتراکات دینی، نژادي و فرهنگی این ان، عاملی مهم در تاثیرگذاري انقالب اسالمی ایران بر این کشورها، تجدید حیات اسالم و تقید عملی آنها به کشورها با ایر

اسالم بوده است . انقالب اسالمی ایران براي آنها یکسري جذابیتهایی داشت که منافع شوروي را در خطر می انداخت که از ب اسالمی، ماهیت مردمی انقالب ایران با وعده هاي آن مبنی بر کنار نهادن جمله آنها عبارتنداز : وجهه ضد امپریالیستی انقال

) در این راستا 193 : 1370بنیگسن دیوانساالري فاسد کهن و روي کارآوردن نسل جدید از رهبران جوان مردمی و .... (منطقه باعث شده بود تا وجود عواملی همچون حضور مردم در مساجد و تبدیل امام خمینی به سمبل سیاسی در این

پیامد گریز ناپذیر گسترش رابطه این جمهوري ها با -سیاستمداران شوروي همواره نگرانی خود را از رسوخ اسالم سیاسی ابراز کرده و همیشه سعی داشتند که تا حد ممکن مسلمانان مناطق اتحاد شوروي را از ایران دور نگه دارند .( -ایران

) 129 : 1379کدیوربیداري اسالمی در بین مسلمانان شوروي قبل از آنکه به بلوغ برسد و به یک جریان نیرومند و آشکار سیاسی در مقابله با

حزب کمونیست تبدیل شود، با فروپاشی شوروي مواجه شد . فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي و جمهوري هاي جدید مستقل همی به شمار می رفت که می توانست در این موقعیت موجود، اسالم را به عنوان در آسیاي مرکزي و قفقاز، تغییر بسیار م

جایگزین مطلوب براي ایدئولوژي کمونیستی مطرح نماید . ترس از تجدید حیات اسالم و گسترش اسالم انقالبی، چنان غرب کوتاه نگه داشتن دست ایران از منطقه را به تکاپو واداشت که با تالش در زمینه هاي توسعه سیاسی و اقتصادي این منطقه، به

سعی نمودند تا با معرفی ترکیه به عنوان کشوري مدرن با تجارت آزاد و آمریکاپرداخته و دولت هاي غربی بالخصوص جدایی کامل دین از سیاست بعنوان سمبلی براي این جمهوري ها، به طور غیر مستقیم سیاست هاي خود را در این منطقه دنبال

) 357 : 1385( محمدي کنند.ایران نیز بدلیل درگیري با بحرانهاي ناشی از جنگ، هنوز یک الگوي نظري و عملی شفاف در مورد جامعه و دولتهاي

اسالمی منطقه تدوین نکرده بود که این امر از تاثیرپذیري جمهوري هاي مسلمان از ایران می کاست و در عین حال، اثر ، اسرائیل و اروپا آمریکای در این ممالک با چالش و رقابت جدي از سوي کشورهاي اسالمی، روسیه، گذاري انقالب اسالم

) 203 :1385 حشمت زادهروبروبود. ( . ترکیه : ترکیه دروازه اسالم با اروپا و تنها کشور مسلمان همسایه با اروپاست . روابط فرهنگی ایران با این کشور ریشه در 2. 3

ی داشته و خاستگاه اصلی ایندو کشور که در تمام ابعاد اجتماعی طرفین همواره تاثیرگذار بوده است، ناشی ازاعتقاد قرون طوالن) ایندو کشور در قرون گذشته به عنوان 377 – 376 : 1385( محمدي مشترك هر دو ملت به دین اسالم بوده است .

١٨٢

هاي سیاسی و دینی بوده اند؛ بدان خاطر که از یکسو ایران بعد از امپراطوري هاي اسالمی همواره رقیب یکدیگر در عرصهترکیه از حیث جمعیت بیشترین ترك زبان را داشته و از سوي دیگر نیز ترکیه جمعیت زیادي از شیعیان علوي را در خود جاي

ان و عثمانی در عهد صفوي می داد . عوامل فوق در کنار مجاورت سرزمینی باعث می شد تا همواره دو امپراطوري بزرگ ایر و قاجار با یکدیگر در رقابت بودند .

در ترکیه و اهمیت دو کشور در استراتژي هاي دفاعی و امنیتی غرب، زمینه را براي » کمالیسم « تشابهات حکومت پهلوي با ترك عضو بوده و اشتراك منافع همگرایی هر چه بیشتر دو کشور فراهم آورده و بدین ترتیب طرفین در پیمانهاي منطقه اي مش

دو کشور باعث شد تا روابط نزدیک و صمیمانه اي بین آنها ایجاد گردد . پیروزي انقالب اسالمی در کشوري همچون ایران که اشتراکات بسیاري با کشور ترکیه در عرصه هاي سیاسی و دینی

ه یک تهدید براي کشور الئیک ترکیه تبدیل شد؛ بدان خاطر داشت، معادالت را به هم ریخته و بدین ترتیب انقالب اسالمی ب و کشورهاي اروپایی باشد و بالکان ،گرایی به قفقاز اسالم سر پل نفوذ ستتوان می با دارا بودن جمعیت مسلمان ترکیهکه

زایی براي ایران اهمیت بسزبانی و مذهبی ،جغرافیایی و نیز به خاطر اشتراکات قومیي به دلیل همجوار کشور اینهمچنین اظهار می دارد : » جمیله کدیور « داشته است و لذا انقالب اسالمی ایران تاثیر مثبتی بر مردم ترکیه گذارده و در این زمینه

جانی تازه گرفته بود و آنها با آمریکااعتقادات دیرینه و اسالمی مردم ترکیه با پیروزي انقالب اسالمی و مشاهده دفن سلطه « به نفس فزاینده دریافتند که استقالل و عزت اسالمی بازگشتنی است ... در این راستا تجدید حیات اسالم در ترکیه، اعتماد

) بدین ترتیب پیروزي انقالب اسالمی، دولت ترکیه را با 125 : 1379کدیور». (بحرانهاي سیاسی را در این کشور تشدید کرد که از سوي ترکیه نیز براي مقابله با امواج انقالب اقداماتی صورت گیرد . شکل بحران مواجه ساخت و طبعا انتظار می رفت

کند که تواند این فرضیه را تقویت تقارن چنین امري همزمان با انقالب اسالمی می و 1980سپتامبر 12کودتاي نظامی گیري « ژنرال . شاهد این مدعا این است که استروي کار آمدن نظامیان در ترکیه بخشی از استراتژي مهار انقالب اسالمی بوده

اگر این آتش « : خاطر نشان کرد و هگرایی دانست کودتا را متوقف کردن روند رو به گسترش اسالماین هدف از » کنعان اورنه با ) گرچه این کودتا با هدف مقابل 277 : 1382 ( ملکوتیان .»به موقع خاموش نشود، ممکن است سراسر کشور را فرا گیرد

اسالم گرایی و غیر سیاسی کردن جامعه ترکیه بود؛ ولی نتوانست مانع رشد حرکتهاي اسالم گرایی و گرایش به حجاب در ورود و رشد بسزایی داشته و در این راستا 1980میان ترکیه گردد؛ بلکه بالعکس گروههاي اسالم گراي ترکیه بعد از سال

نوعی چالش جدي ر،و نهایتا حزب توسعه و عدالت به صحنه سیاسی آن کشورفاه، حزب فضیلت گراي خروج حزب اسالم می گردد . براي نظام الئیک ترکیه تلقی

. آفریقا 4

١٨٣

با ظهور گشته و در ادامه نیز قه تاریخی ارتباطات سیاسی ایران و مصر از زمان کوروش پادشاه هخامنشی آغاز . مصر : ساب 1. 4یب قرار گرفتن اهل بیت قهاي اموي و عباسی و تحت تع له جدیدي شد. با روي کار آمدن سلسلهوارد مرحطرفین اسالم رابطه بسیاري از بزرگان سادات در جستجوي پناهگاه به مصر و ایران که به دور از دسترسی حاکمیت مرکزي بود سفر ،(ع) و شیعیان

نفوذ و ی همواره با یکدیگر در تعامل بوده اند و بدلیل این دو کشور از لحاظ سیاس ) 346 – 345: 1380(گلی زواره کردند. دوستانه اي با یکدیگر داشتند . روابط ایران و مصردر قرن گذشته بالطبع سلطه انگلیس بر هر دو کشور

الم به ویژه در دنیاي اس» آبادي لدین اسدا سید جمال «هاي اصالحی روابط ایران با مصر با شروع فعالیت نیز فرهنگیاز لحاظ گرایی نوین در اندیشه سیاسی مسلمانان عرب و نیز سردادن با احیاي اندیشه اصالح و سید جمال یافتهدر ایران و مصر نمود

نداي وحدت میان شیعه و اهل سنت موفق به ایجاد نهضتی شد که پس از او شاگردانش از جمله محمد عبده آن را پیگیري و « استا در اواخر نیمه اول قرن بیستم، جهت نهادینه شدن رابطه شیعه با اهل سنت نهضتی در قالب و در همین ر دنبال نمودند

: 1382بین علمایی همچون آیت اهللا بروجردي و شیخ شلتوت شکل گرفت .( اسپوزیتو» دارالتقریب بین المذاهب االسالمیه 154 (

بر آمریکا؛ اما با سلطه هاي زیادي شده است الت و دگرگونیدستخوش تحو پس از جنگ جهانی دوم گرچه روابط طرفین در مصر، در سایر دوران رابطه دوستانه اي بین طرفین برقرار بوده است و » جمال عبدالناصر « هر دو کشور، به غیر از دوران

غالب راتر از دولت مصر، دولت مصر بر مبناي همین روابط صمیمانه به مخالفت با انقالبیون در ایران می پرداخت . اما فهاي رسمی نظام سیاسی حاکم بر ، به صورتی صریح یا ضمنی، سیاستبه بعد 1978هاي اسالمی سیاسی مصر از سال جریان

در ) 373: 1385. ( عبدالناصر نددایران و رهبري امام خمینی را مورد انتقاد قرار دا و مقابله با انقالبیونمصر در تأیید شاه ایران علی باید خاطر نشان کرد که انقالب اسالمی ایران و تحوالت آن،در مورد مختلف اسالمی مصر وص دیدگاه جریاناتخص

ها در حقیقت پیروزي ایدئولوژي سیاسی اسالم و تجسم آن در شکل یک نگاه غالب این جریانآنها، از رغم اختالف نظر میان ) 374: 1385( عبدالناصر .ددولت بو

با محکومیت پیمان و در مصر رخ داد» کمپ دیوید « همزمان با مذاکرات ،1979وزي انقالب اسالمی ایران در سال پیر کمپ دیوید از سوي ایران، گروههاي اسالمی از جمله اخوان المسلمین میانه رو، جماعه االسالمیه و برخی گروههاي دیگر،

عقب نشینی از موضع ایران در به جنگ مقدس با اسرائیل فرا خوانده ودولت مصر را به پیروي از الگوي ایران و مبادرت سعی نمودند تا با پر رنگ جلوه ؛ البته در مقابل برخی گروههاي دیگراسرائیل از تمامی خاك فلسطین اشغالی استقبال کردند

دینی در دنیاي معاصر، از تأثیرات این هاي ایرانیت و شیعی بودن انقالب اسالمی در مقابل جنبه اسالمی و احیاي فکر دادن جنبهه در این مقطع زمانی به دلیل بهبود روابط خود با رژیم صهیونیستی در میان نیزک مصر. همچنین دولت انقالب در مصر بکاهند

با ، ضمن محکومیت ایران به مداخله در امور داخلی مصر، سعی داشت تا کشورهاي اسالمی و عربی در انزوا قرار داشت

١٨٤

ضمن بهبود روابط خود با و هبا این کشورها علیه ایران ائتالف نمود ،رگ جلوه دادن خطر انقالب ایران براي کشور منطقهبز) گرچه بدنبال 273 – 272: 1385( محمدي امواج انقالب اسالمی ایران را هر چه بیشتر مهار نماید. ،کشورهاي اسالمی

نگ تحمیلی رابطه ایران با برخی از گروههاي اسالمی از جمله اخوان المسلمین در ایران و ج آمریکاگروگانگیري سفارت گیري نهضت بازگشت به به طور کلی تأثیر انقالب اسالمی ایران در شکل) ؛ ولی 377: 1385کمی تیره شد (عبدالناصر

د اظهار نمود که الهام پذیري این و در این خصوص بای توان انکار نمود خویشتن اسالمی و احیاي فکر دینی در مصر را نمیرغم وجود علیگروهها از انقالب اسالمی منجر به تقویت مخالفان دولت در مصر و شکل گیري نهضت اسالمی شد و

هاي عظیم در قالب جنبش هنوز گروههاي اسالمی ،حکومت پلیسی در مصر و فشارهاي مختلف از درون و بیرون مصر می دهند . هاي دینی و مذهبی به کار خود ادامه داده ري و تشکلارگکهاي دانشجویی، اتحادیه

به مداخله مستقیم یا تشکیل گروههاي فعال جدیدي با تونس : گرچه انقالب اسالمی ایران نتوانست در کشور تونس. 2. 4. سیاستمداران تونس، قدرت پشتیبانی ایران بیانجامد، بلکه به گرایشهاي مخالفت آمیزي که از پیش در آنجا بود شتاب بخشید

و مشروعیت سیاسی اسالم و سنت هاي اسالمی را تابع نظامهاي سکوالر یا غیر مذهبی دانسته و لذا به ناسیونالیسم و توسعه می ) اما در مقابل گروههاي مخالف دولت، انقالب ایران را به عنوان الگویی ضروري 190و 171: 1382اندیشیدند . ( اسپوزیتو

ر پاسخگویی و مسؤلیت پذیري اسالمی رهبران سیاسی تلقی می کردند . تاثیر پذیري این گروهها از انقالب ایران و تهدید دمنازعه اي بین دولت با 1980تلقی کردن انقالب ایران از سوي حاکمان تونس براي رهبري سیاسی خود، باعث شد تا در دهه

« ) انقالب ایران تا حدي براي آنها خطرناك محسوب می شد که 172 : 1382گروههاي مذهبی شکل گرفت . ( اسپوزیتوبه بهانه صرفه جویی در امور مالی و مخالفت با جنگ تحمیلی، سفارت 1982دولت تونس براي رفع این تهدیدات، در سال

) 294: 1385( محمدي ».خود در ایران را تعطیل کرد باعث شد که آنها با الگو برداري » راشد الغنوشی « نس بر فعاالن مسلمانی همچون نفوذ معنوي انقالب اسالمی در تو

در » حرکه االتجاه االسالمیه « ازتجربه ایران و ایجاد جسارت در بیان خواسته هاي خود، جنبش اسالمی جدیدي را با عنوان ) این جنبش با هدف سرنگونی 365 : 1377دکمجیان. ( تغییر نام داد» جنبش نهضت « بعدا به دادند که تونس تشکیل

سکوالریسم در نظام تونس و روي کار آمدن حکومت به سبک حکومت اسالمی ایران تشکیل شد که در نهایت با عکس هاي طرفدار سیاستهاي غیر مذهبی تونس، رهبران جنبش روانه زندان شدند . العمل دادگاه

جه به زمینه ها و استعدادهایی که در آنجا موجود بوده، انقالب اسالمی نقش مشوق و : در جامعه الجزایر با توالجزایر . 3. 4تجدید حیات را داشته است . یاس ناشی از فقدان نتایج و دستاوردهاي انقالب الجزایر و تبلیغات جهانی در مورد عدم تحقق و

وقوع هر نوع انقالب دینی را غیر ممکن جلوه نماید؛ پیروزي انقالبهاي دینی سبب شده بود تا در تصور مردم الجزایر، احتمال ولی پیروزي انقالب اسالمی این باور را در مردم الجزایر به وجود آورد که اسالم می تواند با ایجاد دگرگونی سیاسی،

١٨٥

بل از انقالب در حالی که جو داخلی ایران ق« حکومتی مبتنی بر ایدئولوژي اسالمی بنا کند و به تعبیر یکی از نویسندگان، با استقبال از پیروزي انقالب اسالمی، 57اسالمی متاثر از پیروزي انقالب الجزایر بود، در مقابل مردم الجزایر هم از سال

) 1360/ 8/ 19 طاووسی» .( تحوالت انقالب ایران را پی گیري می کردنددر جهان اسالم به جاي گذاشت، باعث شد تا حاکمان تاثیرات عمیقی که واژگونی رژیم پهلوي و تاسیس جمهوري اسالمی

الجزایر با توجه به سابقه حرکت اسالمی در این کشور، به ناچار به اتخاذ شیوه هایی جهت توقف یا کند کردن رشد اسالم وگیري از گرایی مبادرت ورزیده و در این راستا با ایجاد فضاي باز سیاسی و اجازه فعالیت به گروههاي مذهبی، درصدد جل

رادیکالیزه شدن جنبش اسالمی برآمدند؛ ولی با این حال وقوع عواملی همچون پیروزي انقالب اسالمی ایران، ورود جوانان کدیور مسلمان به مسجد الحرام و ترور سادات به دست خالد اسالمبولی در مصر، نفوذ مسلمانان را در الجزایر تقویت کرده (

ر نیز همچون دیگر نقاط جهان اسالم، حرکتهاي مردمی گسترده اي بعد از پیروزي انقالب ) و در این کشو 123 : 1379اسالمی به وجود آمدکه در قالب حرکت هاي دانشجویی و گروههاي رادیکال، به تجدید حیات اسالمی پرداختند و در مقابل

اتهام توطئه علیه امنیت کشور بازداشت کردند تا را به» جبهه نجات اسالمی « آنها حکومت نیز با سرکوب اسالم گرایان، سران ) 364 – 363 : 1380از تبدیل شدن الجزایر به یک کشور اسالمی شبیه ایران جلوگیري نمایند.( گلی زواره

م و . نیجریه : این کشور در غرب آفریقا با داشتن میلیونها نفر مسلمان از کشورهایی است که می تواند براي احیاي اسال 4. 4اثر پذیري از انقالب اسالمی ظرفیت داشته باشد . تحوالت و نمودهاي تحکیم اسالم در جامعه دانشگاهی نیجیریه که بعد ها به

1385توده هاي وسیع مردم در روستاها و شهرهاي این کشور سرایت کرد، متاثر از انقالب اسالمی ایران بوده است ( محمدي امام خمینی و فکر انقالب اسالمی در جامعه نیجیریه و به ویژه در میان مسلمانان محروم شمال این ) و در واقع رهبري 327:

کشور، احساسات و واکنش هایی را بر انگیخته و همچنین احیاگري اسالمی در ایران تاثیر مستقیمی بر قیام هاي احیاگري واقع پیروزي انقالب در ایران، بسیاري از رهبران مسلمان ) در 317و 310 : 1382اسالمی در آنجا داشته است. ( اسپوزیتو

نیجریه را در احیاء اسالم و مقابله با غرب ترغیب کرده و آنها با استقبال از بسیاري مضامین انقالب اسالمی ایران همچون تقبیح ز انقالب اسالمی الهام گرفتند . فساد اداري، رد مادي گرایی فزونی خواهانه، انتقاد از غرب زدگی و اجراي قوانین اسالمی، ا

ذکر این نکته ضروري است که پیروزي انقالب ایران به رهبري امام خمینی، گرچه الهام بخش مسلمانان این کشور بوده و با ترغیب و تشویق آنان توانست گرایش احیاگري و اصالح اسالمی را در میان آنها بر انگیزد؛ ولی با این حال فعالیت هاي

، اکثر »ابراهیم گامباري « نه در نیجیریه اساسا درون زا و داخلی تعبیر شده و شاهد این مدعی این است که به قول احیاگرامسلمانان نیجیریه با آنکه به نوعی خواستار معمول شدن قوانین اسالمی هستند، همچنان به جاي ایجاد جمهوري اسالمی به

) 31 : 1382واسپوزیت». ( دولتی کثرت گرا پاي بند هستند

١٨٦

: کشور سودان از مهم ترین کشورهاي اسالمی است که به طور جدي از انقالب اسالمی متاثر شده است و این سودان . 5. 4می آید . گرچه انقالب ایران در دهه گرایى در منطقۀ وسیعى از آفریقا به حساب سرپل بسیار مهمى براى انتشار اسالم کشور

عمر «ایران، با به قدرت رسیدن انقالب اسالمىاز پیروزي دهه سودان نداشته است؛ ولی با گذشت یک دراول، تاثیر به سزایی در الگوگیري » حسن الترابی « و با حمایت اقدامات و گرایشهاى اسالمى مشابه ایران از خود نشان داد، وي در سودان » بشیرال

رفع مشکالت داخلی نظیر مسئله جنوب، فقر وعقب ماندگی و قطع نفوذ و از انقالب اسالمی ایران و بسیج توده اي، در صدد ) در این زمینه 247 : 1383مداخله خارجی برآمده و مواضع استعماري در سطح جهان اسالم اتخاذ کردند . ( امرائی

شم امید نگاه کرده ایم و آنرا انقالب اسالمی واقعه بسیار عظیمی است که ما همواره به آن با چ« عمرالبشیر اظهار داشته است الهام بخش خود می دانیم . پیروزي انقالب اسالمی در ایران به ما اطمینان داد که علی رغم مشکالت تحمیل شده از سوي

) اظهاراتی از 433 : 1380(گلی زواره» . دشمنان، حرکت خود را به سمت اسالم ادامه دهیم و در این راه به خدا توکل کنیم شده و موجب گردید تا آنها بتوانند همچنان از تداوم تهدید آمریکاین دست، دستاویزي براي کشورهایی همچون مصر و ا

صدور انقالب و به خطر افتادن منافع خود سخن گفته و برخی فشارهاي و تبلیغات خود علیه ایران را با این مبنا توجیه نمایند . ) 90 : 1386خرمشاد (و معروف ترین فرد در هدایت در مراکش نیز پس از پیروزي انقالب اسالمی حرکت هاي اسالمی رشد نمود: . مراکش 6. 4

بوده و ستایش وي از انقالب اسالمی، امام خمینی و تالش وي براي » عبدالسالم یاسین« جریانات اسالم گرایی در مراکش، هاي رشد جنبشهاي اسالمی ) و با نشانه 377 : 1377دکمجیانشده ( 1984تشکیل حزب سیاسی منجر به دستگیري وي در سال

هاي افراطی طرفدار ایران را به توطئه چینی متهم کرده و در مراکش، پادشاه این کشور جمهوري اسالمی ایران و دیگر گروهز الگوگیري از انقالب مدعی شد که شورشیان خواستار برپایی یک نظام اسالمی افراطی به شیوه ایران هستند و لذا با ترس ا

هاي اسالمی و رهبران آن در این کشور شدت گرفت . ایران، سرکوب گروه

. خاورمیانه 5براي حضور و صدور انقالب اسالمی در ی عراق به عنوان یک کشور مهم عربی با اکثریت شیعی، کانال مناسب. عراق : 1. 5

در ایران، پیروزي انقالب اسالمی و درگیر بودند بعثرژیم ق با شیعیان عرابه شمار می رفت؛ بدان خاطرکه جهان عربی در این ایجاد سازمانهاي مخالف و انقالبی شیع در این راستا و هتاثیري عمیق و سریع در میان شیعیان عراق بر جاي گذاشت

ي بعد از پیروزي انقالب ) از همان اولین ماهها 68: 1384شیرازي بود . ( تهدیدي جدي براي ثبات رژیم بعثی کشور، آیت « اسالمی که رهبران انقالبی ایران آشکارا از صدور انقالب سخن می گفتند، اعتراضات مردمی در عراق گسترش یافت و

در عراق نقشی را بر عهده گرفت که امام خمینی در ایران عهده دار بود . با فتواي تحریم عضویت در حزب بعث » اهللا صدر

١٨٧

) به نظر می رسید شیعیان عراق 212 : 1383صدر که اینک رهبري شیعیان عراق را برعهده گرفته بود، ( امرائیتوسط آیت اهللا بیش از هر کشور دیگري مشتاق الگوبرداري از انقالب ایران هستند .

د تا امام خمینی در باعث ش 1359شهادت آیت اهللا سید محمد باقر صدر و خواهرش بنت الهدي صدر در اوایل فروردین ماه ) بدین 336 - 335 :1386حسینی زادهپیامی از ارتش و ملت عراق درخواست قیام جهت سرنگونی دولت صدام را نمود . (

با رژیم بعث » حزب الدعوه اسالمی « ترتیب مبارزات علیه رژیم بعث در این کشور شدت گرفت که اوج این فعالیتها در تقابل ) که بدین سان 275: 1382 بود ( ملکوتیان با هدف مبارزه با حکومت» اعالي انقالب اسالمی عراق مجلس «و شکل گیري

را این وضعیت، صدام و سایر رهبران مستبد کشورهاي عربی را آشفته می کرد . با شدت قیام ها علیه صدام، وي انقالب ایران موضوع اگرچه ظاهر. با تمام قوا به ایران حمله کرد انجامو سر هفرصت و تهدید براي نظام خود تلقی نمود ترین بزرگ

نتیجه علیه ایران اما در واقع تجاوز عراق ؛گردد اصلی تجاوز عراق به خاك ایران محسوب می اختالفات مرزي به عنوان دلیلهاي مایت از منافع دولتو ح گسترش آن به منطقهقدرتهاي بین المللی و منطقه اي از انقالب اسالمی و نگرانی از نارضایتی

) 97 : 1379 بخشایشی اردستانی. ( کار عربی بود محافظهاز جمله حرکت هاي مسلمانان منطقه که تحت تاثیر انقالب اسالمی در نخستین سال پس از انقالب صورت . عربستان : 2. 5

دي در اعتراض به پادشاهی سعودي بود که گرچه میال 1979عربستان در نوامبر اخوان المسلمین گرفت، بروز نا آرامی و طغیان ( ارتباط مستقیمی بین این واقعه با ایران وجود نداشته؛ ولی بازتاب روانی انقالب عاملی موثر در این واقعه بوده است

زان سنی به شکل گرفته بود، مسجد الحرام توسط مبار» جهیمان العتیبی« رهبري با ) . در این واقعه که117 : 1382اسپوزیتومدت دو هفته تصرف گردید و در حالیکه حکومت عربستان از واقعه تصرف مسجدالحرام سر در گریبان بود، در همان زمان

اتفاق افتاد و همچنین به دنبال آنها نیز شورش هاي دیگري نیز به » قطیف « و استان » االحساء « واقعه دیگري در استان ثروتمند قیام ها شیعیان عربستان با الهام از انقالب ایران، از تبعیض حکام سنی آزرده خاطر بوده و خواهان وقوع پیوست که در این

توزیع عادالنه در آمد نفت و خدمات عمومی بودند و حکام عربستان نیز جهت مقابله با قیام هاي شیعیان، ضمن اتخاذ سیاست – 107 : 1379کدیورود را با شدت بیشتري سرکوب نمودند (مبتنی بر تحبیب و رفع برخی کاستی ها، نارضایتی هاي موج

) تا از تاثیرات انقالب ایران جلوگیري به عمل آوردند . ذکر این نکته ضروري است که در راستاي جلوگیري از صدور 108تامین امنیت خود، انقالب اسالمی ایران، عربستان از مهم ترین کشورهاي تامین کننده هزینه جنگ عراق بوده و همچنین براي

اقدام نمود .» شوراي همکاري خلیج فارس« و همراهی کشورهاي عربی به تاسیس آمریکابا حمایت مستقیم . بحرین : کشور بحرین در میان ممالک عربی خلیج فارس، به لحاظ جمعیت باالي شیعیان و سابقه بنیادگرایی شیعه در 3. 5

ه و همواره بین آنها با دولت مرکزي خصومت وجود داشته است . بدنبال انقالب اسالمی، این کشور، کانون رستاخیز شیعه بود حمایتهمچنین با تأثیر پذیري از انقالب اسالمی و شیعیان این کشور به عنوان یک جنبش نیرومند در این کشور ظاهر شده و

١٨٨

سال در » مدرسی هادي« سخنرانیه از جمله آنها کحرکات چندي بر علیه حکام خود انجام دادند ،انقالبیون ایرانی از سوي( اعتراض به اوت 19روز ) و روز قدس( به بهانه اوت 17در روزهاي تظاهرات علنی منجر به شکل گیري دو بود که 1979

) 202: 1385به همراه داشت . ( محمدي اوت مدرسی 31بازداشت مدرسی ) شده و در نهایت اخراج وي را در این منازعات در ام بحرین، دوبارهاهللا صدر توسط رژیم عراق از جانب حک تأیید تلویحی اعدام آیت بدنبال 1980ر آوریل د

دند . ( محمدي هرگونه تظاهرات از ناحیه شیعیان بحرین را سرکوب کر دولتی نیز نیروهاي شدت گرفت که در پی آن کشورران و بدنبال آن پیوستن بحرین به پیمان امنیتی با عربستان و در نهایت تشکیل ) همچنین با حمله عراق به ای 192: 1385

شوراي همکاري خلیج فارس، گرچه تا حدود زیادي صدور انقالب در این کشور مهار شد؛ ولی با این حال ریشه ها و زمینه بار نیروهاي دولتی بحرین با خشونت برخوردهاي هاي الزم براي طغیان در کشور بحرین همچنان وجود داشته و در مقابل نیز

بود، با جدیت همراه بود که از جمله محرومیت اکثریت شیعه در برابر اقلیت حاکم سنیکه به نوعی معلول کشورشیعیان این ) علی رغم 275: 1382 بود. ( ملکوتیان 1981در سال » جبهه اسالمی براي آزادي بحرین«آنها سرکوب کودتا توسط

خالفت هاي شیعیان که غالب آنها به ایران نسبت داده می شد، ولی با این حال هنوز این قیامها ادامه داشته و مهم سرکوب مبود که با وجود مهار این جنبش، شیعیان بر استمرار قیام تا موافقت دولت به برگزاري انتخابات 1994ترین آنها سرکوب سال

در چند حرکتهاي اصالح گرایانهبدلیل ترس از بحرین) و در نهایت حاکمان 193: 1385پارلمانی تاکید کرده ( محمدي به این قیامها خاتمه دادند .امکان انتخاب نمایندگان شیعه در مجلس ملی وهاي بیشتر به مردم بحرین آزادي ، با اعطاءسال اخیر

قدرت منطقه اي حافظ وضع موجود و یک . کویت : حکومت کویت که رژیم حاکم بر ایران در قبل انقالب را یک 4. 5متحد تلقی می کرد، هرگز مایل نبود که وضعیت سیاسی امنیتی موجود در منطقه به گونه اي تغییر کند که تاثیري منفی بر حکومت، تمامیت ارضی و امنیت ملی کویت داشته باشد و در همین راستا بود که مسئوالن کویتی از ورود امام خمینی به

مانعت به عمل آوردند . کویت مپس از پیروزي انقالب اسالمی ایران مسئوالن کویتی که به حفظ وضع موجود در منطقه خلیج فارس تمایل داشتند، همانند

سایر کشورهاي منطقه با انقالب اسالمی بسیار احتیاط آمیز برخورد کرده و مجبور به تغییر سیاست ها و برقراري روابط ) اقلیت شیعی کویت و ایرانیان مقیم کویت پس از پیروزي انقالب، از 182 : 1385ران گردیدند. ( محمدي دوجانبه با ای

که از خویشاوندان امام » عباس مهري « تغییرات بوجود آمده در ایران و استفرار نظام مذهبی استقبال کرده و حجت االسالم لی رغم اخراج وي از کویت بدلیل ایراد سخنرانی هاي سیاسی، شیعیان خمینی بود، ابتکار عمل را در کویت بدست گرفت . ع

) و دست به شورش هایی زدند 276: 1382 سازماندهی شده ( ملکوتیان» حزب اهللا کویت « کویتی در قالب نهضت سیاسی و فرانسه بود که البته یکاآمرکه از جمله آنها اقدام به بمب گذاري ها و فعالیت هاي ضد دولتی در نزدیکی سفارت خانه هاي

) مسئوالن کویتی نیز براي حل این جریانات و 224 : 1383ایران هرگونه دخالت در این حمالت را تکذیب کرد . ( امرائی

١٨٩

جلوگیري از تبدیل این مخالفت ها به انقالب، مبادرت به اخراج ایرانیان مقیم کویت نموده و پس از مدتی نیز با افتتاح مجلس ) 189: 1385و استفاده از وزراي شیعی اقدام به کنترل این مخالفت ها نمودند . ( محمدي ملی

تاثیر انقالب اسالمی ایران در سوریه نسبت به تمامی کشورها ویژگی کامال مجزایی داشته و محسوس ترین . سوریه : 5. 5. پدیده صدور انقالب به عنوان اولین پیام انقالب اسالمی، نمود این انقالب، تبدیل دو دولت به متحدان استراتژیک بوده است

به طور متعارف شیوه اي براي اتحاد و جذب امت اسالمی در نفی دولت هاي مستبد و وابسته در جهان اسالم و دنیاي عرب بود سوسیالیستی بعث بود، -الیستی . لذا در این راستا همگرایی انقالب اسالمی ایران با دولتی که رسما پاي بندي ایدئولوژي ناسیون

) این اتحاد استراتژیک بدان خاطر بود که حمایت ایران و سوریه از 126 :1385 حشمت زادهبر خالف عرف می نمود . ( لبنان و فلسطین در برابر اسرائیل، اتخاذ جبهه واحد در مبارزه علیه صهیونیسم و مخالفت هر دو در برابر گسترش فعالیت نظامی

در خلیج فارس و ایجاد پایگاه در این منطقه و همچنین نیازهاي اقتصادي دو کشور باعث تشدید عالقمندي دو کشور یکاآمراخوان «) این همکاري تا حدي بود که حتی برخی گروههاي اسالم گراي سوریه از جمله 79 – 76: 1373 نادمیگردید . (

با گرایش ،، به دلیل گسترش روابط ایران و سوریهه بودندیت خود را گسترش دادتحت تأثیر انقالب اسالمی فعالکه » المسلمین ) 216 – 215: 1385حسین، حمالت تبلیغاتی خود را علیه جمهوري اسالمی ایران آغاز کردند . ( محمدي به رژیم صدام

لومان جهان بود، لذا مسئله فلسطین از حمایت از مظ انقالب اسالمی هاي اصلی از آنجایی که یکی از آرمان . فلسطین : 6. 5همان ابتدا در صدر اهداف نظام قرار گرفت و سیاست خارجی ایران نیز براساس دفاع از فلسطین و تقابل با اسرائیل تا محو

ایران پیش از انقالب اسالمی یکی از کشورهاي حافظ ) و این در حالی بود که 394 : 1385شیرودي، نهایی آن شکل گرفت ( اي که سران کشورهاي عربی با گردید و پرچم مبارزه تبدیلکانون مبارزه ؛ ولی پس از انقالب بهمنافع رژیم صهیونیستی بود

ها را به برخوردارى توانایى فلسطینىتوجه ایران آنرا دوباره بدست گرفته وپیمان کمپ دیوید به زمین گذارده بودند، امضاي) ایران تا به حال براي کمک به مردم فلسطین اقدامات بسیاري 23 : 17سال شقاقید . ( جلب نموگرفتن حق خویش در الزم

پیروزى انقالب اسالمى، تبدیل پذیرش مقامات بلند پایه فلسطینى در روزهاى آغازین عبارتند از : آنهابخشى از انجام داد که هاى به عنوان روز جهانى قدس، ارائه کمک رمضان ركکنسولگرى اسرائیل به سفارت فلسطین، اعالم آخرین جمعه ماه مبا

و صلح، تأسیس صندوق هاى سازش مخالفت با طرح ،هاى دیپلماتیک و سیاسى ها و پشتیبانى حمایت مالى و انسان دوستانه، و ... حمایت از مردم فلسطین

مهم ترین آنها عبارتند از : اعالم موجودیت اقدامات انجام گرفته در خصوص مساله فلسطین، بازتابهایی را به همراه داشته که جهاد اسالمی از ، دفاع آشکار بعد از پیروزي انقالب اسالمی» سازمان مقاومت اسالمی یا حماس «و » جهاد اسالمی«دو گروه

یر مردم حضور گسترده و فراگدر تقابل با اسرائیل، لبنانالگو گرفتن حماس از روش حزب اهللا از آن، الگو گرفتنایران و شیخ ناسیونالیسم ( الگوهاي متکی بر ازدر نجات ملت فلسطین و پرهیز آرمان اسالمی تکیه بر مبارزه علیه اسرائیل،فلسطین در

١٩٠

از سوي گروههاي اسالم اتحاد و ائتالف با قدرتهاي جهانی ، کمرنگ شدنجنگهاي رهایی بخش چپ) و 11 : 1374االسالم صه سیاسی و نظامی .گرا و کسب قدرت آنها در عر

. لبنان : کشورلبنان مناسب ترین محل براي پذیرش اندیشه هاي انقالبی اسالم بوده و این انقالب به رهبري امام خمینی به 7. 5اتفاق همگان تاثیر مستقیمی بر لبنان، بالخصوص شیعیان داشته است . سرنگونی حکومت پهلوي در ایران، تبدیل به الگویی

زه علیه اشغال و بی عدالتی در جامعه لبنان شده و شیعیان در این کشور با کنارگذاردن برخی الگوها همچون براي مبار: 1383( امرائی ناصریسم و اتخاذ الگوي شیعی برگرفته از ایران، به مبارزه براي کسب حقوق خود در جامعه لبنان پرداخته

هاي اسالمی سنی مانند و حتی برخی گروه» امل«و » حزب الله«نند جنبش هاي اسالمی شیعه ما ) و در این راستا گروه 236، تحت تأثیر مستقیم انقالب ایران رشد کرده اند و در نتیجه آن لبنان نه تنها کانال حضور انقالب »توحید اسالمی«جنبش

فلسطین و منازعه اعراب و رژیم گذاري بر مسئله قدس، ترین کانال جهت اثر اسالمی در کل جهان عرب است؛ بلکه به مهمصهیونیستی تبدیل شده است. در این راستا نقش موفق شیعیان در صحنه داخلی لبنان و تقابل با اسرائیل در دههه اي اخیر، به طور قطع انعکاس عملی انقالب اسالمی ایران در لبنان تلقی شده و انقالب ایران زمینه ساز نهضت شیعی و الهام بخش رهایی

از 1701و پذیرش قطعنامه 2000م مناطق جنوب این کشور بود که در این راستا با خروج اسرائیل از جنوب لبنان در سال مردی می شود که 2006سوي اسرائیل در سال به عنوان بازوي انقالب اسالمی، توانست » مقاومت اسالمی«و » حزب اهللا«، چنین تلق

ی و نظریه والیت فقیه، عالوه بر اخراج اسرائیل از جنوب این کشور به یک نیروي نظامی و با الهام از انقالب، ایدئولوژي اسالمسیاسی موثر در این کشور تبدیل شده، به گونه اي که در حال حاضر می توان مدعی شد که بدون در نظر گرفتن نظرات و

نان ممکن نمی باشد . خواسته هاي آنان، دستیابی به هرگونه توافق در جامعه فرقه اي طائفه اي لب

١٩١

نتیجه گیري پاسخ به اوضاع بحرانی مختلف فکري و سیاسی بوده که عمدتا در اتن گذشته شاهد ظهور جریانوجهان اسالم در طی قر

انیک نوع آگاهی در میان مسلمان ،پس از گسترش نفوذ غرب بر جوامع اسالمی؛ بدان خاطر که جهان اسالم شکل گرفتندبازگشت به اسالم براي رهایی اسالمی، در صدد اندیشمندان براي حفظ هویتشکل گرفت که کسب استقالل از غرب براي

برآمدند . از این وضع در تاریخ ینقطه عطفمتمایز در عرصه بیداري اسالمی، به عنوان یکی از رخدادهايانقالب اسالمی ایران در این راستا

انقالب در شرایطی به این . ي معاصر محسوب گشته که تغییرات زیادي را به همراه داشته است دنیاتحوالت سیاسی اجتماعی ي ناشی از وضعیت جهانی در برآوردها ؛ بدان خاطر کهنمود در شرایط انقالبی تصور می آن راوقوع پیوست که کمتر کسی

در نهایت به ثبات نسبی در ایران 1980تحوالت دهه بود کهآن بیانگر حمایت غرب از نظام حاکم بر ایران، دوران دو قطبی و گردد . ختم می

، به تدریج این ایده بدلیل افکار آرمانگرایانه و طرح اسالم سیاسی با تکیه بر بر ایده اسالمی ایران پس از پیروزي انقالب گرفته و منافع غالب کشورها را نیز به خظر انداخت . علی قرار و شرق بغر با قابلتدر ارزشهاي جدید در عرصه بین الملل،

و سایر دولتها در مقابله با این انقالب، اما انقالب اسالمی ایران به رهبري امام خمینی بین المللقدرتهاي فشارهاي شدید رغم ه هاي مختلف برجسته ساخته و عنصر هویت ، نقش اسالم و مسلمانان را در عرصتکیه بر تفکر اسالم سیاسی با(ره)، توانست

دهد .اسالمی را به عنوان واقعیتی پذیرفته شده در برابر هویت جهان شمول غرب قرار بررسی ابعاد تاثیرگذاري این انقالب در سطح جهان اسالم، حاکی از آن است که علی رغم مخالفت بسیاري از دولت هاي

مسلمانان جهان ایران در راستاي تعالی اهداف خود، با سعی و تالش فراوان توانست تا اقتدارگراي اسالمی، جمهوري اسالمیه و بررسی هاي موجود در این زمینه بیانگر آن است که این انقالب بزرگ، را در مسیر بازیابی هویت اسالمی خویش قرار داد

به شتاب بخشیدن و بازتاب ملموس و چشمگیر، تقویت که عبارتند از : داشته است تاثیرات متفاوتی را در سطح جهان اسالم ، برانگیختن ایدئولوژي و تفکر سیاسی اسالمی و فراهم شدن بهانه براي برخی از حکومتها در یجریانهاي سیاسی اسالم

. سرکوب جنبش هاي اسالمی مخالف

١٩٢

منابع :مرکزاسناد انقالب ؛ تهران ،و عراق ر روابط ایراننقش گروههاي معارض د طارمی، کامرانو حبیب اهللا ابولحسن شیرازي .1

1384اسالمی،

اسپوزیتو جان ال ، انقالب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیر شانه چی، تهران؛ مرکز بازشناسی اسالم و .2 1382ایران،

و سند شماره 1371سال 3232، سند شماره1361سال 862اسناد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسالمی شامل سند شماره .31995

1383امرائی حمزه ، انقالب اسالمی ایران و جنبش هاي اسالمی معاصر، تهران؛ مرکز اسناد انقالب اسالمی، .4 1363 اسالمی، تبلیغات سازمان تهران؛ پاکستان، سنت اهل و شیعیان از گزارشی بختیاري علیرضا ، .5 1379آواي نور، ؛ وري اسالمی ایران، تهرانخارجی جمه بخشایشی اردستانی احمد ، اصول سیاست .6

بنیگسن الکساندر و مري براکس آپ، مسلمانان شوروي، گذشته، حال و اینده، ترجمه کاوه بیات، تهران؛ دفتر نشر .7 1370فرهنگ اسالمی،

1382جرجیس فوازي، آمریکا و اسالم سیاسی ، ترجمه محمد کمال سروریان، تهران ،پژوهشکده مطالعات راهبردي ، .8

1386حسینی زاده سید محمد علی ، اسالم سیاسی در ایران، قم؛ دانشگاه مفید، .9حشمت زاده محمد باقر، تاثیر انقالب اسالمی ایران بر کشورهاي اسالمی، تهران؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی، .10

1385

1376شماره اول بهار ,دوم حنفی حسن، اسالم سیاسی، ترجمه محمد حسن معصومی، مجله حکومت اسالمی، سال .11 3شماره پیاپى

، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه انقالب »انقالب اسالمی ایران و بازتاب آن در رویکردي نظري « خرمشاد محمد باقر، .12 1386اسالمی ، سال اول ، شماره اول ، بهار

1377؛ سازمان انتشارات کیهان، دکمجیان هرایر ، جنبش هاي اسالمی در جهان عرب، ترجمه حمید احمدي، تهران .13

1378، تابستان 2، فصلنامه انقالب اسالمی، سال اول، شماره »جنبش هاي اسالمی در مالزي و اندونزي« راهاجو دوام، .14

1995روره الیویه، شکست اسالم سیاسی ، ترجمه عبدالکریم خرم ، پیشاور ؛ نشر مصطفی سحر، .15

کشاکش هویت و تجدد، ترجمه مجید مرادي، تهران ؛ مرکز بازشناسی اسالم و السید رضوان، اسالم سیاسی معاصر در .16 1383ایران،

١٩٣

. 23، شماره 17، هفته نامه بعثت، سال »تاثیر انقالب اسالمی بر روند مبارزات ملت فلسطین « شقاقی فتحی، .17

ایران، سال اسالمی جمهوري فرهنگ نامه پاکستان، شیعیان کنونی موقعیت اجمالی بررسی ، شهبازي محمدباقر .18

1369

، 9، مجله دیدگاهها و تحلیل ها، سال »تاثیر انقالب اسالمی بر روند مبارزات اعراب و اسرائیل« شیخ االسالم حسین، .19 1374، خرداد 91شماره

شیخ عطار علی رضا، ریشه هاي رفتار سیاسی در آسیاي مرکزي و قفقاز، تهران؛ موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور .20 1371رجه، خا

جمعی از نویسندگان، انقالبی متمایز : جستاري در انقالب اسالمی شیرودي مرتضی ، نگرشی بر زایش و پویش انتفاضه، .21 1385ایران، قم؛ بوستان کتاب،

1360/ 8/ 19، روزنامه همشهري، »بازتاب انقالب اسالمی در الجزایر« طاووسی حسن، .22

حوالت فراوطنی آن در مصر، ترجمه مجید مرادي، جمعی از نویسندگان، انقالبی عبدالناصر ولید، انقالب اسالمی و ت .23 1385متمایز: جستارهایی در انقالب اسالمی، قم؛ بوستان کتاب،

عزتی ابوالفضل، اسالم انقالبی و انقالب اسالمی، تهران ؛ انتشارات هدي ، بی تا .24

1379تهران؛ نشر اطالعات، کدیور جمیله، رویارویی انقالب اسالمی ایران و آمریکا، .25

گلی زواره غالمرضا ، شناخت کشورهاي اسالمی و نواحی مسلمان نشین، قم؛ مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی، .261380

1385محمدي منوچهر، بازتاب جهانی انقالب اسالمی ، تهران؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی ، .27

، روزنامه ترجمه رحمت اهللا خالقی)،نه ساز ظهور دولت حضرت مهدي (عجنهضت امام خمینی زمی، محمود عرفان .28 30/3/87جمهوري

، 61، شماره » تاثیرات منطقه اي و جهانی انقالب اسالمی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی« ملکوتیان مصطفی، .29 1382پاییز

1373، تهران؛ دانشکده روابط یبن الملل، »ی تا امروز روابط سیاسی ایران و سوریه از پیروزي انقالب اسالم« نادمی رضا، .30، سایت مرکز اسناد انقالب اسالمی، »شیعیان پاکستان و انقالب اسالمی « نصوحیان مهدي، .31

http://www.irdc.ir/article

آن بر پاکستان، سایت مرکز اسناد انقالب اسالمی، همان . نعیمیان ذبیح اهللا ، انقالب اسالمی و بازتاب .32

1370، خرداد 1، دستاوردهاي انقالب اسالمی در جهان امروز، مجله حضور، شماره هوبر احمد .33

١٩٤

بخش چهارم

هارآسیب ها و راهکا

١٩٥

1مقام معظم رهبري آسیب شناسی انقالب اسالمی از دیدگاه. 11 حیدري کبیر مهدي

آسیب شناسی انقالب اسالمی و بررسی راه هاي نفوذ اجانب و تسلط دشمنان امري است که اگر به درستی تبیین مقدمه : و فهمیده شود می تواند قوام و قدرت و عزت انقالب را بیمه نماید. در نوشتار حاضر، سعی شده است که اهم اموري که می

از دیدگاه رهبر معظم انقالب اسالمی بیان شود. با تأکید بر این نکته که کندد پویایی انقالب اسالمی را با خطر مواجه توانذیل لب امط ،امروز به جهت افزایش کید دشمنان و نیز حمالت آنها به کیان اسالم توجه به این امر ضروري تر به نظر می رسد

را با هم از نظر می گذرانیم:

تحقق عدالت اجتماعی عدم- 1از محوري ترین اصول در حیات بشر عدالت است که سرچشمه نیکی ها و ارزش ها و مایه تحقق اهداف انسانی می گردد یکی

و جامعه به حیات مطلوب خود نمی رسد مگر به اقامه عدالت و از این رو در راستاي تحقق حیات طیبه، خداوند تبارك و تعالی تحقق عدالت اجتماعی برمی شمارد. در اندیشه حضرت آیت اهللا خامنه اي برايرا زمینه سازي ءانبیاازجمله فلسفه بعثت

عدالت اجتماعی از جایگاه واال و ارزشمندي برخوردار است از این رو در طرح رابطه انقالب اسالمی و عدالت اجتماعی می رفاه مادي همراه با عدالت آنختن کشور نمونه که در در این مرحله از انقالب هدف عمده عبارت است از سا«فرمایند:

اجتماعی و توأم با روحیه و آرمان هاي انقالبی با برخورداري از ارزش هاي اخالقی اسالم تأمین شود. هریک از این چهار 1» رکن اصلی تضعیف یا مورد غفلت قرار گیرد بقاي انقالب و عبور آن از مرحله گوناگون ممکن نخواهد بود.

درباره اهمیت اصل عدالت اجتماعی می فرمایند: در محیط سیاست داخلی یکی از چیزهایی که الزم است عدالت اجتماعی واست بدون عدالت اجتماعی جامعه اسالمی نخواهد بود. بنابراین حیات تداوم و پویایی انقالب اسالمی که ثمره خود را در نظام

به اصل عدالت اجتماعی است این اصل را ایشان این چنین تعریف می نماید: جمهوري اسالمی تجلی بخشیده است وابستهعدالت اجتماعی بدین معنی است که فاصله ژرف میان طبقات و برخورداري هاي نابه حق و محرومیت ها از میان برود و «

کنند که به سمت حذف هدهمستضعفان و پابرهنگان که همواره مطمئن ترین و وفادارترین مدافعان انقالبند احساس و مشامحرومیت حرکتی جدي و صادقانه انجام می گیرد با قوانین الزم و تأمین امنیت قضایی در کشور تجاوز و تعدي به حقوق مظلومان و دست اندازي به حیطه مشروع زندگی مردم جمع شود. همه کس احساس کند که در برابر ظلم و تعدي می تواند به

2»و همه بدانند که با کار و تالش خود خواهند توانست زندگی مطلوبی داشته باشند دملجاء مطمئن پناه ببر

23/11/1386 ،کیهان روزنامهنبع : م 1

١٩٦

عدالت اجتماعی به مفهوم آن است که نظر ونگاه دستگاه قدرت و «در تعریفی دیگر از اصل عدالت اجتماعی گفته اند: ویکسان باشد و آحاد مردم از امتیازات و حکومت باید نسبت به آحاد مردم در برابر قانون امتیازات و برخوردها و رفتارها

3»هیچ کس بدون دلیل امتیاز ویژه اي نداشته باشد. وندوخیرات اسالمی به صورت عادالنه بهره مند شاین دیدگاه است که مقام معظم رهبري زنگ خطر را در مقوله سازندگی و رشد اقتصادي در کشور به صدا درمی براساس

نباید عدالت اجتماعی در تمامی ابعاد آن به خصوص در بعد اقتصادي فراموش شود ایشان می آورند و هشدار می دهند کهها باید مبتنی برعدالت باشد زیرا قسط و عدل از همه آرمان ها و فعالیتدرنظام جمهوري اسالمی ایران اساس همه «فرمایند :

وفایی اقتصادي هنگامی خوب و ارزشمند است که جهت اهداف نظام اسالمی واالتر و بارزتر است و براین اساس رونق و شکرشد اقتصادي جزئی از هدف هآن مبتنی بر ادامه قسط و عدل در جامعه باشد رشد اقتصادي در جامعه ما هدف اصلی نیست بلک

وعه برنامه ماست و جزء دیگر عبارت از عدالت است هر برنامه اقتصادي آن وقتی معتبر است که با خودش به تنهایی یا در مجمها ما را به هدف عدالت نزدیک کند واال اگر ما را از عدالت اجتماعی دور کند به فرض براین که رشد اقتصادي منتهی شود

4»تکافی نیساز دیدگاه مقام معظم رهبري از جمله تهدیدات انقالب اسالمی ایران آفتی به نام بی عدالتی است که از این رو باید با بابراینوان در تمام ابعاد فرهنگی اقتصادي امنیتی و قضایی و درساختار جامعه روح عدالت دمیده شود وگرنه فلسفه انقالب تمام ت

مسئوالن اجرایی، قضایی، قانون گذاري، «به همه سفارش و هشدار دادند که : اساساسالمی زیرسؤال میرود بر همین ید بدانند که اگر جهت گیري عدالت اجتماعی در کشور ضعیف شود روحانیون، گویندگان، روزنامه نگاران و روشنفکران با

هر کاري در کشور انجام بگیرد به زیان طبقات ضعیف و به سود عده اي معدود زرنگ ها و قانوندانهاي قانون شکن تمام 5».خواهد شد و عامه مردم بی نصیب خواهند شد

برادران و خواهران عزیز «عدالت است ایشان در این زمینه گفته اند: نظر مقام معظم رهبري عمده ترین نیاز امروز کشور به ازنیاز عمده امروز کشور ما عدالت است مردم از تبعیض رنج می برند مسئوالن کشور که بحمداهللا مسئوالن ارشد کشور مؤمن و

فکر و اندیشه عدالت در دلها زنده مردم است می خواهند باید به عدالت بیندیشند اگر حقیقیپاکیزه اند اگر آنچه را که نیاز باشد آنگاه فرصت کار و توفیق براي بازکردن گره ها یکی یکی بوجود خواهد آمد بیکاري و تنبلی اقتصادي و مشکالت مردم

خواهد شد ملت عزیز ایران باایمان ناب و ممکنکه در زمینه هاي فرهنگی وجود دارد حل شود و رشد علم در دستگاه ها دارد و با اعتمادي که به نظام اسالمی در سراسر وجود او بحمداهللا وجود دارد خواهد توانست در مقابل تهدیدهاي پاکی که

نزدیک زجهانی همچنان با استقامت و سرافرازي و با قدرت و شهامت بایستد و متجاوزان سلطه طلب و سیطره طلب جهانی را ا ».شدن به مرزها و حریم این ملت برحذر دارد

١٩٧

اسالم نمی خواهند استقرار عدالت که بزرگترین هدف جمهوري اسالمی است تحقق یابد پرچم عدالت به وسیله شمناند«اسالم برافراشته شده است اما دشمنان نمی خواهند بگذارند که واقعیت عدالت در جامعه مستقل و نظام جمهوري اسالمی پدید

کشور بتواند از ثروتهاي طبیعی و استعدادهاي انسانی خود استفاده کند و کهبیاید ایجاد عدالت اجتماعی به معناي آن است بهره هاي این پیشرفت و ترقی را میان همه مردم تقسیم و توزیع کند ایجاد عدالت اجتماعی بدون تالش براي پیشرفت کشور

ثروت براي کشور و آنگاه بهره ددر این منطقه و مناطق دیگر براي این مقصود صورت گرفته که راهکارهایی در جهت ایجا 6» مندي عموم از آن به وجود آید

البته عالج «اهللا خامنه اي استقرار عدالت اجتماعی راه اصولی عالج فقر است ایشان در این زمینه اظهار داشته اند: تنظر آی ازعه است تا کسانی که اهل دست اندازي فقر به شکل اصولی در هر جامعه اي از راه استقرار عدالت و نظام عادالنه در محیط جام

این یک وظیفه دولتی و حکومتی است، . را که حق همگان است به سود خود مصادره کنند ثروتیبه حقوق دیگرانند نتوانند اجراي عدالت اجتماعی در برنامه هاي بلندمدت و میان مدت و بتدریج . اما مردم هم به نوبه خود وظیفه سنگین بردوش دارند

برسد و شاهد محرومیت محرومان و فقر گرسنگان در رکان پذیر است اما نمی شود منتظر ماند تا برنامه هاي اجتماعی به ثمام 7» جامعه بود این وظیفه خود مردم و همه کسانی که می توانند در این راه تالش کنند است.

عدم حفظ وحدت و هماهنگی در میان مسئولین - 2اما وحدت در میان مسئولین ضرورت دوچندان دارد که بارها مقام ،اقشار جامعه الزم و ضروري استوحدت در میان همه اگر

مسئوالن کشور در قواي «به عنوان نمونه به چند مورد از کالم ایشان اشاره می کنیم: . معظم رهبري بر این امر تأکید داشته اند منافع ملی در وحدت و پرهیز از تفرقه و اختالف است سلیقه ها و بدانند که حفظ نگیسه گانه و همه فعاالن سیاسی و فره

گرایشهاي متفاوت نباید در صحنه افکار عمومی به نزاع و مجادله و کشمکش تبدیل شود و دشمن کمین گرفته را امیدوار ن آن دست به دست و براي تامی یندیشدکنند همه با هم به نیازها و خواسته هاي بحق مردم در امور اقتصادي و فرهنگی ب

8»یکدیگر بدهند.چیزي که الزم می دانم در مورد مسئوالن کشور تاکید کنم در درجه اول انسجام «در جاي دیگر در این زمینه گفته اند: ایشان

یکی دیگر از عیوب و آفتها عدم اتحاد کلمه است « 9»و اتحاد کلمه است مسئوالن کشور باید متحد باشند و حرفشان یکی باشدبخصوص در مسائل جهانی و مسائل عمده کشور وقتی که اندك اختالف در مسئوالن نندمسئوالن باید مواضع واحدي اتخاذ ک

پیدا می شود شما می بینید رادیوهاي بیگانه چگونه اینها را بزرگ و چند برابر می کنند حتی آن جایی که اختالف نیست از جمع منسجمی که با هم کار کنند و هاد بین مسئوالن اتحاد کلمه نیست آناختالف را جعل می کنند براي این که نشان دهن

همدل باشند خیلی می ترسند خوشبختانه ترکیب قانون اساسی ما راه حل مشکالت را معین کرده است رهبري را به عنوان

١٩٨

والن بتوانند با وحدت کلمه محور در نقطه مرکزي همه مسئوالن قرار داده است این امکان و فرصت خیلی بزرگ است تا مسئ 10»کار کنند. یگربا همد

اینجانب نمایندگان محترم مجلس و نیز مسئوالن قوه قضاییه را به پیمودن راههاي قانونی و تمکین «جاي دیگر می فرمایند: درمی دارم اختالف در برابر قانون دعوت می کنم و از مجادله هاي بیهوده در امري که مجراي قانونی آن مشخص است بر حذر

که براي رفع مشکالت خود چشم به شماها و دیگر مسئوالن سه گانه دوخته است یزو جنجال در محضر افکار عمومی ملت عز 11»کاري برخالف مصالح ملی و در نزد خدا و مردم ناپسندیده است

ه مواردي است که مورد تاکید مقام از طرح اختالف نظر مسئولین در انظار عمومی و حل آن از طریق قانونی از جمل پرهیزآن جایی که مسئوالن در غیر مسائل اصلی در مسائل کاري و اداري فهم یک قانون با هم اختالف «معظم رهبري بوده است.

و به کوي و بازار کشیده نشود اختالف نظر نباید نشان دهنده اختالف رددارند این اختالفات جلوي چشم مردم قرار نگی 12»شد چرا؟ چون مردم را مأیوس و نگران و دشمن را خوشحال می کند.مسئوالن با

نظر مقام معظم رهبري هوشیاري و حفظ وحدت موجب مصونیت ملت در برابر تهدیدهاي دشمن است ایشان در این زمینه ازي از آسیبها محفوظ نفس آمادگی و هوشیاري و حساس بودن یک ملت در قبال شرایط می تواند او را از بسیار«می فرمایند:

که چوب اختالفهاي خود را می خورند امروز امت اسالم اگر در چناننگهدارد ملتها چوب غفلتهاي خود را می خورند هممقابل تهدیدات قرار می گیرد و اگر به جنگ صلیبی تهدید می شوند این ناشی از غفلتی است که متأسفانه در بسیاري از

است ما به بزرگمی خورد همچنین ناشی از یکپارچه نبودن این حجم عظیم و این پیکر بخشهاي این امت بزرگ به چشمسهم خود به عنوان ملت ایران به عنوان پرچمداران اسالم به عنوان منادیان استقالل و عزت و شرف یک ملت باید این آسیبها را

13»به درون خود راه ندهیم.به تالش هماهنگ و متحد مسئوالن نظام است بنابراین ایشان در این زمینه اظهار نظر مقام معظم رهبري نیاز اساسی کشور از

مسئله اساسی که امروز کشور و ملت ما به آن احتیاج دارد این است که مسئوالن کشور در یک جبهه واحد تالش «داشته اند: . از طرفی مقام معظم رهبري 14.»اقتصادي و معیشتی مردم شروع کنند مشکالتمتحد و هماهنگی را براي برطرف کردن

توصیه مؤکد من به مسئوالن این است که در «مسئوالن نظام را از اختالف و دشمنی با یکدیگر بر حذر می دارند و می فرمایند: این را می خواهد و اصرار دارد که ناین سطوح مدیریتی نظام دشمنان با ایادي خود می خواهند اختالف ایجاد کنند دشم

ان کشور را در جبهه هاي متفاوتی نشان دهد آرزوي دشمنان است که قواي سه گانه به جان هم بیفتند مجلس به جان قوه مدیرقضاییه به جان دولت و دولت به جان قوه قضاییه مسئوالن باید هشیار باشند و نگذارند بدانند امروز کشور به چه چیزي نیاز

15»دارد.

کاضعف و تسلیم در مقابل آمری - 3

١٩٩

شرایطی که برخورد رژیم آمریکا با همه دنیا برخوردي طلبکارانه و فزون خواهانه می باشد هرگونه ضعف و تسلیم شدن در«نظام اسالمی در برابر اردوگاه «. حضرت آیت اهللا خامنه اي در جاي دیگر می فرمایند: 16»بزرگترین خطاي استراتژیک است.

نظریه این بود که ما به نحوي با استکبار کنار بیاییم کسانی که این نظریه را بیان کا یشرق و غرب ایستاده اما در همان روزهمی کردند آدمهاي بدي نبودند بلکه ساده اندیش بودند و می گفتند کنار بیاییم تا ضرر آنها را دفع کنیم اما پاسخ این سوال را

نگر به سنگر تا کجا باید از ارزشهاي خود صرف نظر نماییم تا نمی دانند که این کنار آمدن کوتاه آمدن و عقب نشینی کردن سامریکا بگوید دیگر با شما کاري نداریم؟ شاید بعضی از آنها حتی فکر نمی کردند که استکبار به این حد هم قانع نیست در

باید پروتکل الحاقی رانای جنجال اخیر فعالیت هاي هسته اي ایران دیدید که قدم به قدم شروع کردند به جلو آمدن اول گفتندرا قبول کند بعد گفتند باید فالن اطالعات را بدهد بعد پا را فراتر گذاشتند و گفتند اصال ایران نباید فناوري هسته اي داشته

17». باشدختی است هزینه استقامت و عزتمندي کمتر از تسلیم و زبونی است دشمنان فشار می آورند س«در جاي دیگر می فرمایند: ایشان

براي استقالل و حفظ هویت یک ملت و شرمنده نشدن در مقابل تاریخ و تحمل این سختیها الزم است شاید تصور کنید که تسلیم شدن با ما چه می کند مهاجمان نمی گویند که تسلیم شدید پاداش ازاگر تسلیم و سازش با دشمن صورت بگیرد بعدا

ن زندگی کنید امروز عراق نمونه بارز آن است کوتاه آمدن در برابر استکبار چیزي جز تان این است که همه تان در امن و امادر باطن از روي رعب و ضعف پایه شانهتسلیم و زبونی به همراه ندارد شما امروز می بینید که عده اي در ظاهر مصلحت اندی

هم همین حرفها بود بعضیها می گفتند بیایید به هاي باور یقین می گویند بیاییم کالمی بگوییم و قدمی برداریم در آن روز رجناح شوروي و مارکسیستها مقداري نزدیک بشویم تا بتوانیم در مقابل این جناح دیگر مقابله نماییم و مقاومت کنیم یا ب

روانش عکس اینها توجه نمی کردند که نیرو و اقتدار یک نهضت به این است که از درون خود بجوشد و صدق خود را به پینشان دهد راه حلها را از فکر خود جستجو کند و بیابد شیوه هاي کار با انطباق با همان فکر و راه خود را پیدا کند نهضت

و با صالبت خود در برابر این افکار محکم ایستاد که شما خیال نکنید این هیاهو و هاسالمی امام خمینی با آن رهبري مدبرانذشته نبود از اول انقالب این هیاهوها وجود داشته است بارها و بارها در همین دوران گذشته در جنجالی که امروز هست در گ

و آرام به شکلی که داریم یک راز را به شما تزمان امام و بعد از رحلت ایشان بخصوص افرادي از کشورهاي به عنوان دوسو اسرائیلی هدفهاي داخل ایران را نشانه گرفته اند بدانید که منتقل می کنیم به ما اطالع می دادند که االن موشکهاي آمریکایی

به وجود خواستندیک اشاره کافی است تا ایران را منهدم کنند هدفشان این بود که در مقابل این تهدیدها و ارعابی که می تا مواضع خودشان را حفظ بیاورند مسئوالن بترسند و تسلیم شوند این ارعابها براي عقب نشاندن مسئوالن ملت ایران بود

18» نکنند.

٢٠٠

معظم انقالب اسالمی ایستادگی تمسک به آرمانها و حضور در صحنه و تالش عالمانه و دلسوزانه مسئوالن را راه مقابله با رهبربه راه عالج چیست؟ ملت ایران یک راه عالج دارد و همان راه عالجی است که تا«دشمن می داند در این زمینه می فرمایند:

امروز دنبال کرده و آن ایستادگی و تمسک به آرمانها و اصول خود و حضور در صحنه است من آن روز به ملت عزیزمان عرض کردم االن هم عرض می کنم ملت بزرگ ایران بدانید اگر ایستادگی و حضور شما در صحنه نبود نظام جمهوري

و حضور خود را حفظ هداریدد مقاومت کنند اراده تان را محکم نگاسالمی و هیچکدام از مسئوالن یک سال هم نمی توانستن 19». کنید می بینیم و می دانیم که ملت ایران تا امروز همین طور عمل کرده است بعد از این هم همین طور خواهد بود

البته آنها «ینه می فرمایند: نظر مقام معظم رهبري ملت و مسئولین ایران مرعوب تهدیدات آمریکا نمی شوند ایشان در این زم ازمی دانند که جنگ با ایران بسیار بهاء سنگین دارد و می دانند که جنگ با ایران جنگ با یک رژیم نیست جنگ با یک دولت

جنگ با یک ملت است لذا خود آنها هم از جنگ استقبال نمی کنند اما می ستکودتایی نیست جنگ با یک حکومت نینام جنگ و تهدید به جنگ ملت و در درجه اول مسئوالن را مرعوب کنند و وادار کنند که در مقابل خواهند با مطرح کردن

آنها تسلیم شوند منافع آنها را تأمین کنند و به ملت خود خیانت نمایند این را بدانند که در میان مسئوالن کشور و قواي سه گانه این که ملت و مصالح او را تسلیم دشمن بیگانه کند و اگر کسی در هیچ کس نمی تواند اندك انگیزه اي داشته باشد براي

جهت تسلیم منافع ملی و ملت و مصالح ایران به دشمن حرکت کند ملت او را با نهایت بی رحمی کنار خواهد زد خدمت به ل این کشور ایران یک افتخار است مسئوالن کشور روي دفاع از حقوق و حفظ حیثیت و آبروي این ملت از استقال تمل

20»همداستان و همسخن اند این را همه بدانند که البته می دانند.

ناکارآمدي نظام - 4آنجا که پایداري نظام جمهوري اسالمی و تأثیرگذاري انقالب در سطح بین المللی بسته به موفقیت و کارآمدي و توان از

ب اسالمی براي شکست انقالب درصدد القاي ناکارآمدي مدیریتی قوي در سطح داخلی و جهانی می باشد لذا دشمنان انقال(دشمنان انقالب) می توانند دو کار انجام دهند آنها«: فته اندزمینه گ ایننظام برآمده اند. حضرت آیت اهللا خامنه اي در

یران و نظام خواهش می کنم مسئولین کشور مدیران گوناگون بخش ها و آحاد مردم به این نکته توجه کنند دشمنان ملت اجمهوري اسالمی فقط به این دو موضوع می توانند امید داشته باشند یکی ناکارآمدي نظام را به مردم القا کنند یعنی بگویند این نظام نمی تواند خواسته هاي مردم را برآورده کند و با القاي آن به مردم ارتباط مستحکم با نظام اسالمی را از بین ببرند دوم

بندي و اختالف ایجاد کنند. این دو نقطه امید براي صهیونیست ها و آمریکایی ها، استکبار و دشمنان نظام اسالمی اینکه دسته 21»همه متوجه این دو نقطه باشند. ردوجود دا

ایند: نظر مقام معظم رهبري دشمن در تالش براي القاي یاس و ناامیدي به ملت و مسئولین است . ایشان در این زمینه می فرم ازبعضی ها خودشان را کوچک می شمارند بعضی نیروي خودشان را ندیده می گیرند بعضی آن استعداد و حرکت و انرژي «

٢٠١

این کشور از مجموعه قوا وجود دارد دست کم می گیرند این هم جزیی از ریتعظیمی را که در درون این ملت و دستگاه مدیبدبخت شدید بیچاره شدید از بین رفتید تمام این تبلیغات مربوط به امروز تبلیغات دشمن است همه تبلیغات دشمن این است

در ذهن دارم که یادم هست اما دينیست سال ها دارند همین مطالب را تکرار و ترویج می کنند و من حاال نمونه هاي متعدر کنند تا از موضع خود عقب نشینی نمی خواهم وقت را به این مسائل بگذرانم و هدف هم چیزي جز این نیست که شما را وادا

22»کنید.اعتماد مردم از کارایی نظام از جمله مواردي است که می تواند آسیب جدي به انقالب بزند حضرت آیت اهللا خامنه اي سلب

رایی نظام از مسائلی که آنها به شدت دنبالش هستند سلب اعتماد مردم از کا یکی«: در جاي دیگر در این باره اظهار داشته انداست بعضی از حرف هایی که می شنوید تصادفی نیست که بعضی کسانی بیایند درباره نظام اسالمی بحث کنند و بحران مشروعیت نظام را مطرح سازند مشروعیت نظامی که با آراي مردم سر کار و با مجاهدت مردم و با این همه احساسات و

کالت دست و پنجه نرم کرده است از این همه دشمنی ها و مقابله ها سرافراز عواطف مردم سر کار آمده است با این همه مشبیرون آمده و همه مردم هم به کمک هم بوده است آن وقت بیایند این نظام را زیرسؤال بگذارند بحران مشروعیت اینها

هت همین تصویرسازي منفی حرف هایی که می بینید در بعضی از تریبون ها پخش می شود همه در ج ازتصادفی نیست بعضی سازي نظام اسالمی در ذهن مردم و براي سلب اعتماد مردم است که آن مقصود حاصل شود یعنی گسستگی پیوند میان مردم و

23»نظام تا خیال دشمن آسوده شود.

نزاع و جناح بندیهاي سیاسی - 5یاسی که نتایج تلخ و ناگوار براي جامعه دارد لذا آیت اهللا خامنه اي در لزوم پرهیز از اختالف به خصوص اختالفات س حضرت

اگر بخواهید در کارتان موفق باشید باید بعد از توکل به خداي متعال و مستقیم تر کردن و «ایشان در این زمینه گفته اند: ه عده اي می به طور دائم با ذات مقدس ربوبی از ورود در مناقشات جناحی و حزبی ک نمستحکم تر کردن رابطه قلبی خودتا

خواهند در کشور ما اینها را روز به روز بیشتر کنند پرهیز کنید و راز موفقیت شما این است دستهایی در کار است تا سر مسائل حزبی و جناحی و گروهی و گاهی گروهکی افراد ونهیچ و پوچ عده اي را به جان هم بیاندازند و سر موضع گیریهاي گوناگ

قرآن می فرماید که مؤمنین » انما المؤمنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم«له دار کنند درست نقطه مقابل را نسبت به همدیگر مساما چیست؟ فاصلحوا فبه خدا مومنین به دین مومنین به راه انبیاء با هم برادرند دو برادر ممکن است با هم دعوا کنند اما تکلی

نقطه مقابل این عده می خواهند با جناح بندي و اظهارات حزبی و ایجاد بین اخویکم بین دو برادر را باید اصالح کرد درست )24والیت حزبی به تنور اختالف افکنی و آتش افروزي بدمند.(

آنچه که به نظرم می رسد الزم است که براي حفظ «آیت اهللا خامنه اي در جاي دیگر در این زمینه می فرمایند: حضرتهیم یکی اش از بین بردن مسئله تشنج هاي سیاسی است باید هرچه ممکن است نگذاریم همگرایی مردم با حکومت انجام بد

٢٠٢

فضاي سیاسی کشور متشنج شود البته ممکن است یک طرف قضیه شما باشید من نمی خواهم همه خطاب را به شما بکنم یم می بینیم که مجادالت بی مخاطب من همه دستگاه هاي کشورند اما در مجموع وقتی که به صحنه سیاسی کشور نگاه می کن

و بیمار هموردي وجود دارد این مجادالت فضاي سیاسی کشور را زهرآگین می کند و تنفس در آن را از لحاظ روحی افسردمی کند و طبیعی است که در عالقه شان به نظام و کشور و مسئوالن اثر می گذارد البته ممکن است در ماجراي یک نفر

برود و بخش دیگري پائین بیاید اما در قضیه دیگر عکس این خواهد شد و البته نتیجه یکسان است مقداري محبوبیتش باالمهم ما و شما دوستانی که در دولت حضور دارند که از جمله شرکاي این مسئله افنتیجه به زیان کشور است لکن از اهد

)25کشمکش هاي سیاسی قرار دهیم.( هستند باید این باشد که سعی کنیم فضاي کشور را دور از مجادالت و

٢٠٣

:ها نوشت یپ 178ص 6راهبرهاي والیت جلد -1 182و 181-179همان ص - 4و 3، 2 81,6,4بیانات در دیدار اعضاي هیئت دولت 178ص 6راهبردهاي والیت جلد -5 81,5,17همان بیانات در دیدار دانشجویان طرح والیت -6 81,9,15در خطبه نماز عید فطر همان بیانات -7 80,11,23پیام به مناسبت بیست و چهارمین سالگرد پیروزي انقالب 125ص 5راهبردهاي والیت جلد -8 80,11,23همان بیانات در جمع مردم اصفهان -9

80,8,12همان بیانات در جمع جوانان اصفهان -10 80,10,8همان پاسخ به نامه نایب رئیس مجلس -11 80,8,8بیانات در اجتماع مردم اصفهان همان-12 80,11,19همان بیانات در دیدار با نیروي ارتش -13 77ص 7راهبردهاي والیت جلد -14 82,7,21همان بیانات در اجتماع مردم استان زنجان -15 82,2,22بیانات در پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهیدبهشتی 128همان ص -16 82,7,22بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه هاي زنجان 7لد راهبردهاي والیت ج-17 82,3,18بیانات در دیدار دانشجویان بسیجی 222ص 7راهبردهاي والیت جلد -18 82,11,24خطبه هاي نمازجمعه تهران 430ص 7راهبردهاي والیت جلد -19 82,4,14امام بیانات در صحن مطهر حضرت 437ص 7راهبردهاي والیت جلد -20 82,1,1بیانات در اجتماع مردم مشهد 390راهبردهاي والیت ص -21 82,3,7بیانات در دیدار با نمایندگان مجلس 390راهبردهاي والیت ص -22 82,2,22بیانات در دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه شهید بهشتی 392ص 7راهبردهاي والیت جلد -23 82,2,22بیانات در دیدار با دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی 7 راهبردهاي والیت جلد-24 80,2,15بیانات در دیدار مدیران اجرایی و مسئوالن استان گیالن 232ص 5راهبردهاي والیت جلد -25

٢٠٤

1 شناسی انقالب اسالمی در عرصه سیاسی وآسیب ها، دستاوردها آرمان. 12 ) هاي شیراز در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاهبا نگاهی به بیانات مقام معظم رهبري (

2علی اختر شهر

چکیدهد به انقالب اسالم تیاهم يکه همواره دارا یموضوعات از يبرا یمعنا که انقالب اسالم نیاست؛ بد یفراوان بوده، نگاه مجد

مطلوب، به دست آمد يها دهیمورد نظر و اهمه اهداف ،یانقالب اسالم يروزیپس از پ ایشد و آ جادیا یبه چه اهداف دنیرسکه بحث از موانع و مشکالت انقالب نجاستیجست و جو کرد؟ ا ییزهایدر چه چ دیبا ار لیاست، دل یاگر پاسخ منف ر؟یخ ای

یگفتن دارد؟ یباز م اش ییبه اهداف نها دنیرا از رس یانقالب اسالم ییها بیچه آس گر،ید انیخواهد آمد. به ب انیبه م یاسالم ینگاه مین زینظام ن ییبه کارآ کند، یو بهتر م شتریب یالمو اساس انقالب اس انیشناخت ما را به بن نکهیبحث، افزون بر ا نیاست ا

رانیمردم ا يروشن فرارو يا ندهیدهد و آ حیرا توض یکنون تیها (موانع و خطرات) وضع بیبا طرح آس کوشد یداشته و م . دینما میترس

56، شماره 1387خرداد ( نهاد نمایندگی مقام معظم رهبري در دانشگاهها )، ماهنامه آموزشی، اطالع رسانی معارف، منبع : 1

جانعضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد الهی 2

٢٠٥

. میکوتاه داشته باش يها اشاره ا و واژه میاز وارد شدن به اصل بحث، الزم است به مفاه شیپ: مقدمه ها: ـ آرمان1

س و متعال يآرمان، آرزوها یاست؛ ول ییاست. هدف، آن مقصد نها ییها اهداف و آرمان يدارا یانقالب هر ندیرا گو یمقد .ا آرمان یینها ایو ياهداف ممکن است مرحله ا ب،یترت نیبد نمونه، ي. برااند ییبلکه نها ستند،ین يها مرحله ا باشد، ام

به آنها، بر ضد یابیدست ياست که مردم به همراه رهبران خود برا یجابیو ا یسلب اهدافهمان رانیا یانقالب اسالم يها آرمان ننشستند. ياز پا میکامل آن رژ دست به اعتراض گسترده و همه جانبه زده و تا سقوط يپهلو ینظام سلطنت

ـ دستاوردها:2خود موفق يبه اهداف و آرمان ها دنیانقالب تا چه حد در رس نیکه ا میابی یبانگاه به عملکرد آن در م ،یاز هر انقالب پس

و مشکالت که با همه موانع افتیتوان در یم رانیا یانقالب اسالم يبه عملکرد و دستاوردها یبوده است. اکنون با نگاه. گرچه ابدیخود دست يها توانسته به اهداف و آرمان يادیرو بوده، تا حد ز روبه نبا آ یکه انقالب اسالم یو خارج یداخل

ت کوتاه ینم یانقالب چیاست که ه نیا تیالزم است که واقع زینکته ن نیا يادآوری يها به همه اهداف و آرمان یتواند در مد يروزیپس از پ ژهیبه امکانات موجود در کشور به و جهبا تو یانتظار داشت که انقالب اسالم دیرو، نبا نی. از اابدیخود دست

خود برسد. يبتواند به همه خواسته ها ،یانقالب اسالم :ها بیآس ـ 3 بیآس شود یم جادیا یاسیدر حوزه س یدر روند رو به گسترش انقالب اسالم يکه به عنوان سد یمجموعه آفات و موانع به

توجه نمود: دیبا ریز يها به نکته زین یدر باب انقالب اسالم یطرف از .شود یگفته م یبه س کیو نزد می: چون ما در آستانۀ ورود به دهۀ چهارمیو قضاوت در مورد کارکرد انقالب اسالم ي) ضرورت داورالف

ينگاه همراه با قضاوت و داور کی ـ انقالب میحادثۀ عظمثل ـ حادثه کینگاه به یدوران نیچن کیسال گذشته، معموال در انقالب يروین ـ ستیشک ن نیاست؛ در ا یهنوز در عنفوان جوان ،یسالگ یدر مورد کارکردهاست. اگرچه انقالب در س

ه خ يا يداور کی کند،یانسان نگاه م یوقت ساله یحال در دورة س نیدر ع کنیل ـ انقالب نیاست، مخصوصا ا ادیز یلیبحمداللنگاه کالن کیجز با نیو ا م؛یاشتباه کن دینبا يداور نی. ما در ادیآ یم شیانسان پ يبرا يو کارآمد قینسبت به عملکرد و توف

]1.[ستین ریامکان پذها ينگر یجزئ م،یبکن یاسالم يآمدن جمهور دی: اگر ما نگاه کالن به انقالب و حادثۀ پدی) نگاه کالن به انقالب اسالم ب یحت کند؛ یمستمر از ابتداء تا انتهاء، انسان را گمراه م ریو نگاه نکردن به مس ينگر یجزئ یما را گمراه کند. گاه تواند ینم

همان یعنی ات،یچرا، نگرش به جزئ م؛ینگر نباش یجزئ میبگوئ میخواه ی. نمکند یهدف را گم م کند، یآدم راه را گم م یگاه میخواه ی. مينگر یجزئ یعنیمختلف، ينگاه به فصول مختلف و بخشها ،يزی. برنامه رمیستیا ما منکر نر نیا ؛يزیبرنامه ر

٢٠٦

ما درس آموز ياز نگاه به کل. چون نگاه به کل برا مینگاه به بخشها و اجزاء و ابعاد موجب نشود که ما غافل بشو نیا میبگوئ است.

: یاسیس يآرمان ها ـ 1 اشاره کرد. لیبه موارد ذ توان یم یانقالب اسالم یاسیس يها آرمان نیتر مهم ازبراساس قانون ؛یاسالم يارهایکشور بر اساس مع یخارج استیس میاز نفوذ اجانب و تنظ يری) طرد کامل استعمار و جلوگالف چیارد و نه سلطه هملتها را د ریبر مقدرات سا الیاست که کشور نه قصد است نیا یانقالب اسالم يها از آرمان یکی یاساس ياصل را که طبق آن جمهور نیاز ا يا جلوه ،یو نه غرب یبا شعار نه شرق یاسالم ب. لذا انقالکند یرا برخود تحمل م یقدرت

متعهد ریاصل خود را غ نیجهان قائل شد و در چارچوپ ا يمستقل از نفوذ قدرتها و ابرقدرتها یتیخود هو يبرا رانیا یاسالمنه تنها در یقانون چیه ،ی. لذا طبق قانون اساسادبنا نه یاسالم يارهایخود را براساس مع یخارج استیس قیطر نیدانست. و از ا

و تضاد داشته باشد. رتیاسالم مغا نیبا قوان یستیو... نبا ياقتصاد ،یفرهنگ ،یداخل يها ياستگذاریبلکه در س ،یخارج استیسو یاسیس يهایآزاد نیو تأم یو انحصارطلب یمحو هرگونه استبداد و خودکامگ یانقالب اسالم يها از آرمان گرید یکی) ب

قانون خدا بر مردم عمال واژه استبداد تیتوانست با مبنا قراردادن حاکم یانقالب اسالم نیدرحدود قانون بود؛ بنابرا یاجتماعسرنوشت مردم را موکول به خود مردم خودکامه شاهان بر تیببرد و حاکم نیقدمت داشت را از ب رانیسال درا 2500که که ستین ياستبداد ،یحکومت اسالم«) صورت گرفت. یاسالم ي(جمهور ینهادن حکومت اسالم انیبن قیاز طر نی. و ادینما

دخل و تصرف کند. هرکس را خواهو در آن، به دل ردیبگ يباشد و مال و جان مردم را به باز يدولت، مستبد و خودرأ سییرو نیبدهد و امالك و اموال ملت را به ا ولیعلق گرفت، بکشد و هرکس را خواست انعام کند و هر که را خواست، تاش ت اراده

و مردم شود یمردم فراهم م یو توجه به رشد و بالندگ يو معنو يسعادت ماد نهیرفتن استبداد زم نی] با از ب2»[آن ببخشد!...و اقامه حق و دفع باطل ایاح قیطر نی. و از اندیآ لینا یبه رشد اجتماع یو جسم یروح ،يو معنو يماد يها توانند در جنبه یم یکه در زمان شاه به تمام معن ي. آزادگردد یم یو اجتماع یاسیس يها يآزاد نیباعث بوجود آمدن و تأم نی. و اگردد یم

به میبدان لیرا موارد ذ يم آزاداگر شاخصه عد رایوجود نداشته است؛ ز یهنگو فر یو اجتماع یاسیس يها درهمۀ عرصه مسدود شده بود. يموارد در زمان پهلو نیگفت که همه ا توان یجرأت م

عبارتنداز: يعدم آزاد يها شاخصه نیتر مهم گران؛یبه مال و جان وناموس و عرض د يتعد ـ گران؛یبه حقوق د يتعد ـ گران؛ید يمزاحمت برا جادیا ـ تظاهر به منکرات؛ ـ

٢٠٧

مصالح نظام؛ تیو عدم رعا یتخلف ازمقررات حکومت ـ اهانت به مقدسات و ... ـ

به یتحول انقالب قیاز طر یاسالم رانیا فیگذشته وجود نداشته و مردم شر میدر زمان رژ يآزاد قتیسخن آنکه، حق کوتاه . افتندیعنصر مهم دست نیا

الگو کیبه عنوان رانیمسئله الگو بودن است. ا یاهداف انقالب اسالم از گرید یکی ،یجامعه اسالم يبرا رانیالگو بودن ا ـ 3چشم يجلو میدر درجۀ بعد، مورد نظر بوده و آن [الگو بودن] را بگذار يدر درجۀ اول و همۀ جوامع بشر یجوامع اسالم يبرا

]3روزگار. [ نیمردم ا سوریاست که هم مطلوب اسالم است، و هم م نیا ندیگو یم ؛یآحاد بشر و امت اسالمو اخالق، تیو بهره مند از معنو نیمتد ت،یعبارتنداز: مستقل، آزاد برخوردار از ثروت و امن ،یاهداف انقالب اسالم گریاز د ـ 4در علم و ،يبشر يمسابقه است در دستاوردها کیآحاد بشر نیدر علم، که از اول و ازل ب يبشر میدر مسابقۀ جامعۀ عظ شرویپ

اگرچه ـ ستین یاجتماع يفقط آزاد ي. آزاديآزاد یبا همۀ معان يبرخوردار از آزاد ،يبشر يردهااسته ها و دستاوخو ۀیدر بقرها بودن و يبه معنا يمورد نظر است، هم آزاد یاجتماع يهم آزاد ـ است يمهم آزاد قیاز مصاد یکی ،یاجتماع يآزاد

ریکشور بظاهر مستقل هم هست، اما ز یکه گاه ـ آنها يالیو است انگانگیب يآسوده بودن و آزاد بودن کشور از دست انداز، یانسان است، که هدف اعل يانسان و عروج معنو یاخالق یانسان و تعال يکه آن رستگار ،يمعنو يو هم آزاد ـ نفوذ است

]4بدهد. [ نخود را نشا یالمدر جامعۀ اس دیبا نیتکامل انسان و عروج انسان است. ا ياست. همۀ کارها مقدمه برا نیا. اسالم اصال یگفت: از کلمۀ اسالم دی. درجواب بادیرا از کجا اخذ نمود یاهداف انقالب اسالم نیبپرسند که ا يا عده دیشااسالم فقط به کند یکه تصور م یاسالم را نشناخته. آن کس کند، یدر مورد اسالم تصور م نیاز ا ریکه غ یهاست. آن کس نیهم

پردازد، یم ـ نهایعبادت و روزه و زهد و ذکر و امثال ا ـ يمعنو يخاص از جنبه ها یآن هم با برداشت و تلق ،يمعنو يها جنبه. همۀ ستین ينجوریاو اسالم را درست نشناخته؛ اسالم ا پردازد، یمردم نم يبشر يمردم، به لذات مردم، به خواسته ها يایبه دن

يمثل رفاه، برخوردار ت،یمثل عدالت، مثل امن ـ جامعه است ییایکه مربوط به مسائل دن يزین چهم آ م،یکه گفت ییزهایچ نیا ،يزگاریتقوا، پره ،ياست؛ مثل رستگار يهم آنچه که مربوط به مسائل اخرو ـ و استقالل ياز آزاد ياز ثروت، برخوردار

]5مندرج است. [ یانسان، در کلمۀ اسالم يتکامل معنو ،یرشد اخالقا عل«که: دیفرما یقرآن به ما م ۀیآ حن ت وا لف وا واتق رى آمن هل الق ن أ و أ میول ض؛[ ه األرو اء من الس م رکاتو تقوا که مانی] ا6ب

ان تقرب است، هم یاست، همان رحمت اله يخواهد شد. برکات آسمان، همان فتوح معنو يجار نیباشد، برکات آسمان و زملۀ عرش برا یال همۀ آنچه یعنیاست. برکات ارض، نیزم يبندگان خدا در رو يالله است، همان استغفار مالئکۀ آسمان و حم

سعۀ رزق، سالمت یعنی ت،یامن یعنیاستقالل، یعنیرفاه، یعنی ،يآزاد یعنی کند؛ یم دایانسان ارتباط پ ینیزم یکه به زندگ

٢٠٨

که یاسالم است. پس وقت ن،یبشر وجود دارد. ا يبرکات برا نیمان و تقوا باشد، هم آن برکات و هم ایا. اگر لیقب نیبدن و از ا ]7است که عرض شد. [ نیا شیمعنا ،یانقالب اسالم میگفت

یاسیس يـ دستاوردها2 موفق به کسب آن شد عبارتنداز: یکه انقالب اسالم ییدستاوردها نیتر مهم از ) یاستعماروعوامل خارج یمستقل (نف یاسینظام س جادیو ا یاسی) کسب استقالل سالف

وجود یکنون يایاستقالل مطلق در دن رایز ست؛یمطلق آن ن یاست و مراد از استقالل، به معن یگسترده و نسب يا واژه استقاللمراد آن میکن یاز استقالل م بحث یوقت نیاند و محتاج هم هستند. بنابرا وابسته گریکدیجهان به يندارد و همه ملتها و دولتها

بردن نظام نیبا از ب یاسالم يمختار باشد و جمهور اش یمل ماتیتصم يو اجرا يریگ میدر تصم ياست که هر کشورو یعیبر منابع طب گانهیکه موجب سلطه ب ییمانهایو اجتناب از پ یاز نفوذ اجانب، نف يریطرد کامل استعمار، جلوگ ،ياستبداد . ابدیدست همم نیگر توانست به ا سلطه يو عدم تعهد در برابر قدرتها یگو فرهن ياقتصاد

یاسالم يوابسته) و استقرار نظام جمهور یداخل گری(طرد استبداد و عوامل د یحکومت شاهنشاه ي) براندازبدر سرنوشت میوابسته به رژ عوامل ندهیو خودکامه شاه و نفوذ روزافزون و فزا کتاتورید میدادن به رژ انیدستاوردها پا گرید از

و مهم انقالب بود. مردم، یمرهون حضور همزمان و هماهنگ و کامال مطلوب سه رکن اصل يبرانداز نیبود. ا یرانیجامعه ا . ابندیهدف مهم دست نیبه ا» وحدت کلمه«حرکت بودند که توانستند با نیا یاز ارکان اصل يدئولوژیو ا يرهبر یاسیمختلف س يها مردم و حضور در صحنه یاسیس نشیب تیو تقو یاسیس يها یآگاه ي) ارتقاج نیکرده بود و ا دایعمال حضور مردم و جوانان در عرصه جامعه به شدت کاهش پ يموجود زمان پهلو يفشار استبداد لیدل به

. اما با وقوع انقالب دیبگو استیدر منزل و خانه خود از جامعه و س یحت کرد؛ یجرأت نم یبه خاطر بسته بودن نظام بود که کسحضور نیدر ا فهیو عمل به وظ فیشد و مردم از باب احساس تکل شتریاجتماع ب درمردم جهت حضور یاسیس نشیب یاسالم

کیاست، بلکه یو مل یاجتماع فهیوظ کینه فقط يجمهور استیشرکت نمودند امروز شرکت در انتخابات ر کپارچهی ]8است. [ یاسالم ياست که شکست در آن، شکست جمهور یو اله یاسالم یشرع فهیوظ

)ینید يو حکومت (نظام مردم ساالر نید رامونیپ دیجد ییالگو نی) تدودمکرر خود واژه راتیدر تعب ياست. مقام معظم رهبر »یاسالم يجمهور« رانیحکومت ا ران،یا یاصل اول قانون اساس براساس

:یعنی ینید يساالر مردم مییگو یم یوقت نیاست. بنابرا دانسته »یاسالم يجمهور«را معادل »ینید يمردم ساالر« آن ينظام و کارآمد تیـ نقش مردم در مقبول کمی

٢٠٩

دینظام مورد تأک تیمتعال است، اما نقش مردم در مقبول يخدا يحکومت از سو تیهرچند مشروع ،یاسالم ينظام جمهور درو دیقدرت و بسط ،یحکومت، به حکم اله رشینظام دارد. مردم با پذ يآمددرکار یمینقش عظ ،یمردم رشیاست. پذ يجد

کند. ادهیرا در جامعه پ ینیبگذارد و اهداف و مقاصد د اجرارا به یو احکام اله نیتا قوان دهند ینفوذ کلمه م حاکمان و کارگزاران نظام؛ نییـ نقش مردم در تع دوم

هر چند در رایاست؛ ز یاسالم يبودن نظام جمهور» مردم ساالر«از وجوه مهم گرید یکیحاکمان نظام، نییمردم در تع نقش صیاست که تشخ یعیخود را ازجانب خدا دارد، اما طب تیامر، مشروع یو ول یهمانند عصر حضور، حاکم اسالم بت،یعصر غ

خود مردم است. هدهبه ع ،یدر هر عصر و زمان یحاکم اسالم نییو تع ظارت برحاکمانـ نقش مردم درن سوم

نیرا دارند، بلکه ا یحاکمان اسالم ياست که مردم نه تنها حق نظارت بر تمام کارها نیا »يمردم ساالر«از وجوه گرید یکیباشند و هرکس تفاوت یب دیمردم در امر نظارت بر کار حاکمان جامعه، نبا گرید ریآنان است. به تعب یو اله یشرع فهیوظ کی ش،یمردم را از نظارت بر کار خو ستندیحاکمان، حق ندارند و مجاز ن ن،یکند. بنابرا حساسا بر دوش خود ار تیمسئول نیا دیبا

ممنوع و محروم سازند. ـ نقش مردم در انتخاب کارشناسان و متخصصان چهارم

بر عهده زیست و احکام نا یها و مقررات، احکام و مقررات اسالم محور همه برنامه ،یکه هر چند در حکومت اسالم انیب نیا بامختلف يها کارشناسان و متخصصان در رشته یاز کارشناس يازین یب يبه معنا نهایامر) است، اما همه ا ی(ول طیجامع شرا هیفقبر همۀ یمعصوم، احاطه علم ریحاکم غ نکهیبه ا تی. با عناستین ها يزیر و برنامه ها ياستگذاریموضوعات و س صیتشخ يبرا

با صاحب نظران و دیندارد و از مصالح و مفاسد همۀ امور اطالع همه جانبه ندارد، به ناچار با ها ياستگذاریسموضوعات و داشته باشد. یزنیکارشناسان علوم و فنون مختلف، مشاوره و را

یاسالم يخدمت به مردم در نظام جمهور تیـ محور پنجمحاکمان، چنان که امکانات يمردمند نه مردم برا يحاکمان برا ،یم اسالمنظام همۀ مسئوالن خدمتگذار مردمند. در نظا نیا در

مصالح و نیتأم ها، ياستگذاریو س ها يحاکمان. همانگونه که محور قانونگذار يمردم است نه برا يکشور برا يها هیو سرما ،ینید يست. در نظام مردم ساالرنظام اسالم، کشور متعلق به مردم و اصل، مردم ا در«منافع مردم است نه منافع حاکمان.

]9»[اصل مهم است. کیو حل مشکالت آنان... شیرفاه و آسا نیبه امور مردم، تام یدگیرس یاسالم ينظام جمهور یدغدغه اصل ن،یبه محروم یدگیـ رس ششم

به یدگیرس هایزیر است که مسئوالن نظام شرعا موظفند در برنامه نیا یاسالم يبودن نظام جمهور یمردم گریوجه د کیگروه نیا تیخود را با وضع یزندگ دیگذشته با نیخود قرار دهند. از ا یرا دغدغه اصل نیو مستضعف چارگانیو ب نیمحروم

٢١٠

شرکت کنند، یدر محافل و مجالس اشراف ایو رندیگ شیرا در پ یاشراف یزندگحق ندارند یکنند. مسئوالن نظام اسالم میتنظ از طبقه محروم و متوسط جامعه باشند. دیم خود بانظا یبلکه مسئوالن اصل

یاسیدر عرصه س یاحتمال يها بیـ آس3 کند عبارتند از: دیرا تهد یانقالب اسالم تواند یکه م ییها بیآس نیتر مهم از استیخدمت به اسالم درعرصه س يبرا یقدرت طلب ینیگزیوجا استیدرمواجهه با س یغرب نشی) نفوذ بالف

يتنها راه الزم کارآمد نی. بنابراردیانجام گ یستیبرالیو اسالم ل یاسالم التقاط ،یاسیرسیاشاعه اسالم غ قیازطر تواند ینفوذ م نیابتوان نسبت به قیطر نیقد علم کند. تا از ا یغرب يها نشیو ب شهیاز آن در مقابل هجوم اند تواند ینظام است که م ییایو پو

و یاسیس يبرطرف نمودن نزاع جناح ها ییایپو نیمعاصر پاسخگو بود و شرط داشتن ا يایدندر دیجد يها دهیمسائل روز و پدا اگر به دهیپسند يبه اهداف انقالب امر یدسترس يها برا گروه انیدر م ها قهیاست و اگرچه اختالف سل یاسیرسیغ است؛ ام

. ستجامعه ا يبرا یشود، آفت یمنته يریو نزاع و درگ يگریحذف د عوام یتفاوت یراف خواص و ب) انحب

خود فیوظا يفایا ياست که در ساختار و بدنه نظام دارا یو مذهب یاسیازدولتمردان و رجال س يا از خواص مجموعه مرادمردم و مجموعه نظام، خواهد انیحال رابطه و اعتماد م نیو عمکرد نظام و در ع ییبر کارا یمیمستق ریگروه تأث نیهستند. ا

گسترش و تورم ساختار ،يخود و خانواده، فساد ادار يبرا ژهیو ازاتیجامعه، اخذ امت رانیمد ییگرا نه تجملداشت. هرگورفتار از دولتمردان نیا یاگر زمان یباشد. از طرف یاحتمال يها بیاز آس تواند ینفوذ عوامل فرصت طلب و... م تایو نها يادار

يها مردم در صحنه کپارچهیعدم حضور ردم،م یتفاوت یب يها و از شاخصه شدن مردم است. تفاوت یاثرآن ب نیرخ دهد اولو ارهایخواص ما در مقابل تحقق مع یاگر هر زمان گری. به عبارت دباشد ینماز جمعه و... م يها در صف الخصوص یانقالب عل

حضور ابدینمود یاپرستیو دن ها یطلب نفس گرفته و جاه يبشوند و رهبران و دولتمردان ما را هوا تفاوت یب یاسالم يها سمبل مردم در صحنه جلوتر خواهد شد.

م انقالب در ا رهبر بیدر ترک شهیبروزکرد، ر یدردآور و غمبار اسالم خیکه درطول تار ی: تمام مشکالتدیفرما یباره م نیمعظ دنیشن ،يخور ي. توسردیفرما یم نشایا یاز عوام دارد. ازطرف ياریبس ياز خواص و دنباله رو یبرخ انتیخ یعنیدو عامل

اگر یعنیدارد، عادت شده بود. یدامن زهیتوقع عدالت و انصاف و طهارت و پاک جامعهکه از آنها یفسق در کسان دنیزور، د ایوزرا ای حاال شخص اول که خود شاه بود ـ کشور یفالن مسئول عال گفتند یآمدند به مردم م یاز انقالب م شیدر دوران پ

کردند؛ یناهنجار را انجام دادند، مردم تعجب نم ورا کردند، فالن فسق را کردند، فالن عمل زشت یاشیـ فالن ع نیمسئولپاك باشند و پاکدامن باشند، دیرا که با یمسئوالن نکهیعادت کرده بودند به ا یعنیمعلوم است! گر؛یخوب، هست د گفتند یم

]10. [نندیآلوده دامن و ناپاك بب

٢١١

گانهیبه ب یاسیو س ینظام یآشکار و نهان و وابستگ يها وهی) بازگشت استعمار به شجدست نیاست. و ا رانیا نیبه سرزم افتنیبزرگ در دست يها فراموش کرد حضور قدرت دیکه هرگز نبا ییها بیاز آس یکیاز گریزمان د کیشغال خاك کشور، در و ا یبا حضور نظام یزمان کی. ردیپذ یانجام م یبه اقسام و اشکال مختلف دنیازی

بود اریدر همه زمانها هش دیبا نی. بنابراشود یانجام م ياقتصاد یوابستگ جادیا قیاز طر گریو در زمان د یتهاجم فرهنگ قیطرو ياستحاله معنو قیدشمنان از طر رایدفاع به عمل آورد؛ ز یاسالم نیسرزم انیوگوش به زنگ خطر بست. تا بتوان ازک

بود رخواهدیذامکان پ لیذ قیاز طر نیجوانان ما را از راه بدر کنند و ا توانند یدر جامعه م یهنگفرمنحرف، سندگانینو يریها، به کارگ دانشگاه یاسالم يها ها، انحراف در برنامه از نقاط ضعف اشخاص و گروه يبردار بهره

قیاز طر یانحراف افکار عموم ،یداخل یاسیس يها ه از رقابتسوء استفاد ،یاختالفات داخل جادیمناسب در ا يها مهره افتنیدرجوانان و... ادیفساد و اعت جیترو ؛ینفوذ عوامل نظام برانداز در جبهه داخل يبرا يزیبرنامه ر ؛یتوجه دادن به آفات داخل

اریهش دیبا نی. بنابرااوردیب جامعه ما به ارمغان يالخصوص به غرب را برا یبه جهان امروز عل یوابستگ نهیزم تواند یم یهمگانقالب یاجتماع ینمود. و سرلوحه زندگ جی(ص) ترويفرهنگ ناب محمد کیبود و وحدت کلمه را در جامعه به عنوان

خود قرار داد. یاسالم : یاله زالیعدم توجه به قدرت ال )د

ياست. جوانها نیگذاشت، مسئلۀ تد انیدر م دیکه باز با جوانها با يگریعنصر د کیباره فرمود: نیدرا يمعظم رهبر مقاماست؛ شرفتیپ ۀیاست؛ ما یانسان قاتیتوف ۀیاست؛ ما یتوجهات اله ۀیما نیدر حد وسع و امکان، ا ن،ید تیرعا ن،ی! تدزیعز

به وجود فالن اختراع را ای ،ییایمیفالن عنصر ش ای ،یاضیشما اگر فالن فرمول ر میبگو خواهم ی. من مدیریرا دست کم نگ نیادر همان حال توجه تان خدا، به شما کمک خواهد کرد. اوال د،یکن یو حل م دیکن یم دایو پ دیکن یکشف م ای دیآور یم

]11شما را؛ کارها دست خداست. [ کند یمتعال مدد م يخدا

٢١٢

ها نوشت یپ .14/2/1387 راز؛یاههاى شدانشگ انیو دانشجو دیاسات داریرهبر معظم انقالب اسالمى در د اناتی]. ب1[ اصل ششم. ران،یا یاسالم يجمهور ی] . قانون اساس2[ . 1387/02/14 رازیدانشگاههاى ش انیو دانشجو دیاسات داریرهبر معظم انقالب اسالمى در د اناتی] . ب3[ ] . همان.4[ ] . همان.5[ .96] ـ اعراف/ 6[ . 1387/02/14رازیدانشگاههاى ش انیو دانشجو دیاسات داریرهبر معظم انقالب اسالمى در د اناتی. ب8-] 7[ .1/9/1379. یاسالم ي] . روزنامه جمهور9[ . 1387/02/14رازیدانشگاههاى ش انیو دانشجو دیاسات داریرهبر معظم انقالب اسالمى در د اناتی] . ب10[ ] . همان.11[

٢١٣

1 ان از نگاه امام خمینیراههاي تداوم ارزشهاي نسل انقالب اسالمی ایر. 13

2رضا عیسی نیا چکیده

تداوم نسل انقالب يکه راهها میمقاله بر آن هست نیشناخت. در ا توان ینم ینیرا بدون شناختن امام خم یاسالم انقالب تداوم آن يهاراه نیو همچن یو مقومات نسل انقالب اسالم هایژگیو رایز ،میینما یبررس ینیرا از نگاه امام خم رانیا یاسالم

يهایژگیـ و1خواهد داشت: یرا در پ رینوشتار پاسخ سه سؤال ز نیا ن،ی. بنابراافتیتوان یم یبخوب شانیرا، در گفتار و آثار اچه ینسل انقالب اسالم يهایژگیـ موانع تداوم و2) يو رفتار یمعرفت يهایژگی(اعم از و باشد؟ یچه م رانیا ینسل انقالب اسالم

باشد؟ یچه م یتداوم نسل انقالب اسالم يراهها ـ3 باشد؟ یم

54، شماره 1384پاییز ، حضورمنبع : مجله 1

دفتر تبلیغات اسالمی قم سالمیافرهنگ م و علوه هشگاوپژعضو هیئت علمی 2

٢١٤

فاصله گرفتن از امام قیگفت که فاصله گرفتن از نسل انقالب از طر توان یم رانیدر مورد ا یباب گسست نسل در مقدمه : يها قالب قبول داشت نسلرا همانگونه که نسل ان ینیمقبول امام خم يکه آرمانها و ارزشها یتا زمان یعنی دهد یرخ م ینیخماگر نسل فردا از عوامل و علل نیو نسل بعد از آن نخواهد افتاد. بنابرا ینسل انقالب اسالم نیب يا قبول داشته باشند فاصله یآت

ماند یو زنده م ایها پو همواره در دل نسل شیهایژگیبا تمام و یو مبارزات امام آگاه شوند انقالب اسالم تیانقالب و شخص يوجود داشت. فلذا برا ینیاست که در منطق امام خم ییبر ارزشها و آرمانها یستادگیا ،ینسل انقالب اسالم يا که رمز بقاچر

و علل و عوامل باشد یچه م رانیا یو مقومات نسل انقالب اسالم هایژگیو میالزم است که بدان یاز گسست نسل يریجلوگ نسلو علل و عوامل گسست از باشد یچه م رانیا یتداوم نسل انقالب اسالم يهاراه تایو نها یگسست از نسل انقالب اسالم

است. دهیگرد حیچگونه تشر رانیجامعه ا يبرا ینیاز نگاه امام خم یتداوم نسل انقالب اسالم يراهها تایو نها یانقالب اسالماز نسل اول يمسأله جدا شدن نسل بعد خ،یدر طول تار یمردم يبزرگ تمام انقالبات و حرکتها يها از آفت یکیچرا که

انقالب است. یو فرهنگ ياز لحاظ فکر يادیبن يها شکاف يریگ همان شکل م،یکن ینوشتار اراده م نیدر ا یآنچه ما از گسست نسل البته

ق چه به عدم وفا نی. حال ایاجتماع يها و هنجارها عدم وفاق در ارزش ای یو اجتماع یعدم وفاق در نظام معرفت یعنیاست بر اثر ای یو مباحث معرفت کیتئور یدر فقدان ارائه مبان ایباشد نیمسئول يدر حوزه عملکرد ریو سوء تدب يکار خاطر کم

.تینابرابر ثروت و موقع عیدر توز يو اقتصاد یاجتماع ينابرابرتام و تمام قابل قبول یختگیگس يانقطاع به معنا رایز ؛ستیساله ن ستیب ایده یدوره زمان یاز گسست نسل سندهینو مراد

م افراخت اسپ دو .باشد ینم را سیآدم دگــر ابل یکـیآن اهیو س دیعل(صاحبان یطانیبد و ش یتینور) و اقل یخوب و سالم (صاحبان معرفت تیاقل ایبودند تیجامعه در اقل فیدو سر ط خ،یتار شۀیهم

شد توانسته روزیاگر نور پ نی. بنابراينار تیبه اقل لیمتما ایشدند ينور یمعرفت تیبه اقل لیمتما ایجامعه تیار) و اکثرن یمعرفت نیسؤال ببرد. اما بحث ا ریآنها را ز يکند و ارزشها جادیبه نار بودند ا لیکه قبال متما یتیاکثر انیدر م یاست گسست و انقطاع

لم اسپ یشود و گاه جادیگسست ا نیکه ا شود یباعث م یو علل یاست که چه عوامل یشوند و گاه روزیپ دیو نسل اسپ دیع لم ابل اهینسل س و چه دهیشیچه اند ینیامام خم ست؟یچ ینیدو از نگاه امام خم نیا یرونیو ب یعلل و عوامل درون س،یو ع

ما نهاده است؟ يرو شیرا پ يا چاره

رانیا یب اسالمو مقومات نسل انقال هایژگیـ و1 نکهیا ایرفتن آن مقومات، آن نسل دچار گسست شده است و نیکه با از ب ستیاست که مقومات نسل چ نیسؤال ا نجایا در

است که نی. بحث بر سر اشود یمختلف م یمذهب يها مردم و گروه انیدر م یو استمرار همبستگ شیدایباعث پ یچه عوامل

٢١٥

را تداوم بخشد، علل و عوامل نبود هایژگیآن و دیداشته است و چگونه با ار یصیو خصا هایژگیقبال چه و ینسل انقالب اسالم باشد. تواند یآن چه م

انیاگر مغز اعتقادات محفوظ بماند هرگز م رایاست ز انیآدم وندیعامل پ يو خدامحور يمدار باورند که حق نیبر ا یبرخ نیچن نیگفتار خود ا ي(ع) برایحضرت عل يها البالغه از نامه نهج 23ته از نامه دس نینخواهد افتاد. ا ییها غرابت و جدا انسانو سنت محمد(ص) را دیبه خدا شرك نورز د،یرا حفظ کن نیو د دیکند که عمود توح یم هیکه حضرتش توص آورند یم دیمؤ

يصورت جا نیکه در ا دیراغ را فروزان داردو چ نیدو ستون را برپا و ا نی. ادینکن عیـ که درود خدا بر او و خاندانش باد ـ ضا .کنند یخالصه م يمدار و حق یکتاپرستیو دیوحت ل،یاص دیرا در عقا یدسته، مقومات نسل نیا 1سرزنشتان نخواهد بود چیه

ز نظر ا هایژگیو نیا ینف ای جادیدر ا ییزهایو چه چ باشد یچه م یدر باب مقومات نسل ینیامام خم دگاهیکه د دیپرس دیبا حال مؤثرند؟ شانیا

یو تأثر فرد و جامعه و عوامل ریدر باب تأث شانیا يفکر يها انیاست به بن ستهیشا ،یامام در باب مقومات نسل دگاهید انیاز ب قبلگفتار امام در باب قیتا بر آن اساس به دقا میداشته باش يا اشاره شوند یو تحول در فرد و اجتماع م يریرپذیتأث نیکه باعث ا

است: یشمردن ریامام مربوط به بحث ما به صورت ز يفکر يها انی. بنمییآ لیشتر نایب یتداوم نسل يراهها ياجتماع بشر کیدر ياست که رشد و کمال او در گرو تعامل و یاجتماع يمعتقد است که انسان موجود ینیـ امام خم1

2است. 3.داند یاز جامعه هم م ریپذریبلکه تأث یموجود اجتماع کیانسان را نه فقط شانیـ ا2و راتیتأث یول داند یکننده نم قاهر و منکوب یالبته جامعه را روح داند، یاش م از افراد متشکله زیمتما یتیجامعه را کل شانیـ ا3

4آن قائل است. يانسان برا يمستقل از حوزه ارادة فرد يعملکرد تا. از نسل انقالب است يمسئلۀ جدا شدن نسل بعد خ،یدر طول تار یمردم يبزرگ تمام انقالبها و حرکتها يها از آفت یکی

قبول داشته باشند، گسست يبعد يها گونه که نسل انقالب قبول داشت نسل را همان ینیامام خم يکه آرمانها و ارزشها یزمان . بوجود نخواهد آمد رانیدر ا ینسل

5ـ فرد فرد جامعه در قبال اجتماع خود مسئول هستند.4 6کشور هستند. کیدار است که سر رشته يـ سقوط و صعود جامعه بسته به افراد 5به یو اجتماع یتیپرورش، ترب طیدر اثر شرا کتاتورید يعالم و انسانها يانسانها نیاست، بنابرا یاکتساب یـ صفات انسان6

7.شوند یم لیتبد کتاتورید ایمتعبد و دانشمند و ییانسانها 8.دهد یرا در اجتماع به خود اختصاص م يرگذاریتأث نیشتریـ خانواده ب7 9خانواده منوط به سالمت جامعه است. يرگذاریـ تأث 8

٢١٦

خواهند نمود. امام دایپ یخود را به خوب گاهیمقومات و راهکارها؛ جا حیالذکر، در هنگام تشر فوق يفکر يها انیاز بن کی هر .اند کرده انیرا در دو سطح ب یمقومات نسل ینیخم .)باشد ینسل انقالب چه م شهیاند ياست که مواد و محتوا نیبحث ا نجای(در ا یمقومات نسل ی) سطح معرفتالف

خواهد بود، چون از کوزه برون همان تراود ینشأت گرفته از سطح معرفت ،ي(البته سطح رفتار یمقومات نسل ي) سطح رفتاربدو نیخود به ا یـ اله یاسیس نامه تیوص انیدر پا ینیامام خم نکهیره کرد ابه آن اشا توان یکه م یفیکه در اوست) اما نکته ظر

اگر سئوال شود که چگونه؟ امام روم یشما م انیاز م يآرامش و شاد نان،یمن با سه صفت؛ اطم ندیفرما یسطح اشاره کرده و مو یاتیمهم و ح اریبس شانیسطح اول در نگاه ا نیبنابرا ریکه با چنگ زدن به دو ثقل اکبر و کب رساند یجواب م نیخود ما را به ا

مطلب داشتند. نیهم به ا یبوده و توجه خاص تیحائز اهم یمبحث خودشناس یکی پردازد یامام به دو مطلب کالن و مهم م یو مقومات معرفت هایژگیو ای ینظام معرفت یعنیسطح اول در

و یخودشناس يمتعال به سو يخدا ادیهمه آن است که با من به تیوص«:ندیگو یم باره نیـ در ا يخودباور يگریو دو یترق يو برا دیدست خدا با شما است، اگر شما در خدمت او باش دیترد یو ب ش،یو استقالل، با همه ابعادش به پ ییخودکفا

10.» دیبه روح تعاون ادامه ده یکشور اسالم یتعالجهان سوم خواب باشند، غافل يآخر کوشش شده است که ملتها يها سده نیدر ا خ،یطول تار در«:ندیگو یم گرید يجا در

11» بدانند. ریخودشان را اصال وابسته به غ تیخودشان نباشد. و شخص تیباشند و توجهشان به شخصرآن . چرا که قدهند یقرآن و سنت توجه م یعنیامام ما را به دو منبع ارزشمند و جاودانه يو خودباور یخودشناس لیتحص يبرا یکه قرآن کتاب زندگان میو باور داشته باش میکه ما افتخار کن یو تا زمان باشد یها م نسل یوستگیجمع مسلمانان و پ لهیوس

باور نیبر ا شانینسل قبل و بعد نخواهد بود. ا نیب يا در آن صورت فاصله باشد یم اغالل عیدهنده بشر از جم ماست و نجاتخود نیب یو گسست يا نسل حاضر، فاصله ای دیبه حساب آ روزیملت نسل د نیر باشد چه اکه به قرآن مفتخ یاست که ملت

زیو ملت عز میمفتخر ما« :کنند یم انیب نگونهیرا ا ینسل انقالب اسالم یمعرفت يهایژگیاز و یکی نیاحساس نخواهد کرد بنابرا نیکه سراسر آن از وحدت ب ،یقرآن قیحقا خواهد یاست که م یمذهب رویسر تا پا متعهد به اسالم و قرآن مفتخر است که پ

عیدهندة بشر از جم نسخۀ نجات نیها و گورستانها نجات داده و به عنوان بزرگتر از مقبره زند، یدم م تیبلکه بشر نیمسلم کشاند یم انیطاغوت یو بندگ یو بردگ یستیفنا و ن ياست و او را به سو دهیچیو دست و قلب و عقل او پ يکه بر پا يودیق

12.» دهد ینجات م نیعبارت از چنگ زدن و باور داشتن به سنت معصوم ینسل انقالب اسالم یژگیاز مقومات و و یمنبع معرفت نینظر امام دوم ازکه کتاب میمفتخر ما« :ابدی یو ظهور م یعبارت تجل نیقسمت با ا نینسل انقالب در ا یژگیمطلب و نی. با عنابت به اباشد یم يبشر است و دستورات معنو بخش ییکتاب رها نیو باالتر يو معنو يماد یدستور زندگ نیبالغه که بعد از قرآن بزرگترال نهج

٢١٧

گرفته تا طالبیاب بن یاز عل نیکه ائمه معصوم میراه نجات است، از امام معصوم ما است. ما مفتخر نیآن باالتر یو حکومتاز خواند یم» قرآن صاعد«که او را اتبخشیح هیکه ادع میما مفتخر«و» هستند. زمان... ائمه ما صاحب يمهدبشر حضرت یمنج

13» است از ما است. هیمرض يبه زهرا یکه کتاب الهام شده از جانب خداوند تعال هیفاطم فهیما است و... صح نیائمه معصومو هیسجاد فهیو صح یعل بن نیعرفات حس يدعا ه،یچون مناجات شعبان یبخش اتیح هیافتخار کرد به ادع ینسل یوقت نیبنابراخود افتخار کرد و تیبه مذهب و هو ینسل یاز آنهاست، وقت خیتار تیشخص نیباالتر نکهیو افتخار کرد به ا هیفاطم فهیصح

مذهبش نکهیشده باشد از ا لیتشک یو نسل یملت یتیها و عناصر هو مؤلفه یوقت رد،ک یمعرف نگونهیخود را ا صیو خصا هایژگیوحبس و میکردن قرآن کر ادهیشد که در راه پ نیافتخارش ا ینسل یو... وقت هیالبالغه و ادع است و کتابش قرآن و نهج يجعفر

نینموده است الکن مسئله، انتقال ا انینما وجه نیخود را به بهتر ینسل يهایژگی. آن نسل مقومات و وستین يزیچ شیبرا دیتبعگردد یکوتاه نهیزم نینسل انقالب است که اگر در ا یاساس فیاز وظا یکیاست که يبعد يبه نسلها یو فرهنگ ينظام فکر

نجانبیا« :ندیگو یمطلب توجه داشت و م نیبه ا ینیشد، همانگونه که امام خم میخواه ریناپذ جبران یو خسارت يا دچار صدمهآن دارم که دیو ام نمیب یومت و صالبت در راه حق مو روح مقا يو تعهد و فداکار ياریو هوش يداریاز ب زیبا آنچه در ملت عز

یآرام و قلب یبه اعقاب ملت انتقال شود و نسال بعد نسل بر آن افزوده گردد با دل یانسان یمعان نیبه فضل خداوند متعال ا 14» مطمئن و...

ینه فقط در حوزه خصوص اش یزندگ يبرا دیشکل گرفته است که اسالم با گونه نیا اش ينظام فکر ،یانقالب اسالم نسلباره نیکنند. در ا يو سار يارائه دهند و جار یرهبران اسالم دیبرنامه را با نیبرنامه داشته باشد و ا یبلکه در تمام ابعاد زندگ

ر رهب کیکه هم دینگاه کن السالم هیعل یامام عل یزندگ زیبزرگ اسالم(ص) و ن امبریپ یبه زندگ شما«:ندیگو یم ینیامام خم کی فهیوظ یعیروشن است و هر مسلمان ش اریبس لیاز مسا عهیمسأله در فرهنگ ش نیو ا یاسیرهبر س کیهستند و هم یمذهب

خود کننده نییو نقش تع تیدخالت کنند و هدا مایمستق معهجا یو اجتماع یاسیکه در سرنوشت س داند یم ینیو د یرهبر مذهب 15» را انجام دهد.

خود کرد و معتقد است که اسالم (کتاب و یـ اجتماع یاسیس یاست که قرآن و سنت را وارد زندگ ینسل یانقالب اسالم نسلکردند به یدر آن هست لکن بد معرف زیچ است، همه یکتاب و سنتمان غن ما« :دیگو یدارد همانگونه که امام م زیسنت) همه چ

16» ما.که يطور است، همان يساز کتاب آدم کی یعنیاست، زیبر همه چ ...قرآن مشتمل« :ندیگو یم يگرید يامام در جا حضرتانسان را بسازد همه نیهم که آمده است ا میدارد، ظاهر دارد، باطن دارد، قرآن کر تیدارد، ماد تیاست؛ معنو زیچ آدم همه

که مربوط به شخص ییزهایشخص دارد و چ هک یاجاتیکه انسان دارد، چه احت یاجاتیاحت هیکل یعنی سازد؛ یابعاد انسان را م 17» و... یاسی... [و چه] مسائل سدیو مسائل توح یشخص و خالق تبارك تعال نیاست، روابط ب

٢١٨

که در قشر جوان جامعه بوجود يریشده بود، تحول چشمگ یمیعظ يتحول فکر کیدچار یگفت نسل انقالب اسالم توان یم نانیجستجو کردند. ا اهللا یو سلوك ال هیت، راه سعادت خود را در تزکپس ياز ارزشها دهیره انیاز خداجو یمیعظ لیآمد و خ

که امام نسل انقالب ـ آن عارف باهللا ـ خود ییتا جا خوردند یحال آنان غبطه م هاز مردان عارف ب ياریکه بس دندیتا بدانجا رسدر عنفوان زیجوانان عز نیکه ا یهنگام جانبنیا« :دیگو یو م ندیب یمانده از غافله شهدا و شرمنده از جوانان خواجو م را عقب

و از آنان شرمنده وسیاز خود مأ کنم، یمشاهده م کنند، یشهادت م يدعا برا ياز من عقب مانده، تقاضا هیشباب را که با گر 18.» شوم یم

میبشناس یهنگ قرآنتفکر و فر یژگیرا با و یاست که اگر نسل انقالب اسالم نیگرفت ا یپ توان یکه در ادامه م یمهم بحثگسست کیتفاوت و فرق ما را به نیا ایو آ کند یاز اسالم فرق م نیشیبا فهم نسل پ یفهم ما از اسالم و منابع اسالم ایآها ها منجر به تفاوت نسل تفاوت فهم نی. انیشینه انقطاع از نسل پ کند یکمک م لتفاوت به تحول و تکام نیا ای رساند یم

آمده است. شیها پ تفاوت در نسل کی میینخواهد شد تا بگو: است ياجتماع بشر کیدر ياست که رشد و کمال او در گرو تعامل و یاجتماع يمعتقد است که انسان موجود ینیخم امام آن دیام نم،یب یو روح مقاومت و صالبت در راه حق م يو تعهد و فداکار ياریو هوش يداریاز ب زیبا آنچه در ملت عز نجانبیا«

»به اعقاب ملت انتقال شود و نسال بعد نسل بر آن افزوده گردد یانسان یمعان نیدارم که به فضل خداوند متعال ا نیبلکه د شود یحالل خدا حرام و حرام خدا حالل نم وقت چیاما ه کند یم شتریرا ب یدامنه نوسانات شرع گر،ید يسواز

ها و نسل انیم یوستگیقرآن ابزار پ نی. بنابراکند یزمان و مکان را لحاظ م اتیرا دارد و مقتض يخود شارژ تیاستعداد و قابلفلذا باشد، یمختلف را دارا م يها هیفهم در ال تیاست و قابل یبطون يچون دارا وچون قرآن دارنده حق است باشد یعصرها م

خواهد بود. کتریو نزد شتریهرکس مطهرتر، فهمش از قرآن بمأثور (قرآن صاعد) چنگ زدند و هی(قرآن نازل) و ادع دیبه قرآن مج ،ینسل انقالب اسالم ،یعرفتشد که در حوزه م گفته

که بدون توجه خداوند سبحان دندیرا به انجام رسان یبزرگ يکارها ،یتعال يبود که با توکل بر بار يا آنان در مرتبه یخداشناسکه خداوند را منشأ همه برکات یآنها داشت به صورت يجوددر اعماق و شهیر آنها هیبود. ادع یتحقق آنها تصورناشدن

به مقامات باال. همانگونه که دنیروح و موجب رس تیتقو هیو دعا را ما دانستند ی. آنها خود را در محضر خداوند مدانستند یم 19».هست هیدر ادع دیمسائل بخواه هرچه«رهبر و امامشان معتقد بود:

اتیکه دعوت به معنو یحال نیدر ع هیادع نیواقع شده است تمام ا نیاسالم] و ائمه مسلم امبریو [پکه در لسان ا يا هیادع تمام« 20.»شود یاصالح م نیتمام مسائل مسلم ات،یاست از راه دعوت معنو

:میشمار یبرم ریرا به صورت ز ینسل انقالب اسالم يرفتار يهایژگیومجموع در

٢١٩

و جوانش، ریاست که پ یشده او نسل جادیا یکه در نسل انقالب اسالم یاس آن تحول) بر اسيـ انقالب بودن (انقالب معنو1اسالم و مقاصد قرآن یحضور داشته و در راه تعال یو نظام يو اقتصاد یفرهنگ يها زن و مردش و خرد و کالنش در صحنه

دارند و خواهند داشت. تیفعال میکر يفکر یـ گسستن از وابستگ2 شتنو تعهد دا بیـ تهذ3 يـ اعتقاد و اعتماد به فرهنگ خود4 تیـ مدافع اسالم و روحان5 یاسیو س یاجتماع يها در عرصه یـ تعاون و همدل6 از دشمن دنیـ نترس7 يـ خودباور8 يزیست ـ ظلم9

یاله يها سنت اءیـ اح10 و...) ادیادت ائمه و اعمراسم شه ينماز جماعت، جمعه و مراسم دعا و برگزار اءی(اح یـ برپا داشتن شعائر اسالم11 ایبه دن یـ عدم وابستگ12 ـ عشق به شهادت13 تیـ عشق به اهل ب14 ـ اجتناب از گناهان (دروغ، تهمت، اختالس...)15 يساالر ستهیـ شا16 ـ دفاع از کشور17 يـ اقتصاد یاجتماع يـ خواستار برابر18 ـ عمران شهرها و کشور19 یبه نظام ارزش يبندیـ پا20 يزیست انهگیـ ب21 یو بردگ نیننگ یشرافتمندانه بر زندگ یزندگ حیـ ترج22 یـ هدفمند بودن در زندگ23 ابعاد عیاسالم در جم ياجرا و تحقق محتوا يـ کوشش برا24

٢٢٠

در امور یاله زهیـ داشتن انگ25 یـ برقرار کردن حکومت اسالم26 نیمسلم يـ حفظ مرزها27 ـ وحدت کلمه داشتن و عدم اختالف28 دیفهم یرا نم یلباس یو ب یکه گرسنگ ینسل ـ29 مانده بود یشده و در مقصد باق یکه از خود فان یـ نسل30 ـ صفا و خلوص در گفتار و رفتار31 و شهادت ثاریـ ا32 یـ خواستار اقامه حدود اله33 ـ و...34

ینسل انقالب اسالم صیو خصا هایژگیـ موانع تداوم و2شد، نظام يگذار هینسل انقالب پا يبرا یبر اساس معرفت اسالم يدیجد ینظام ارزش ،یاسالمانقالب انیشد که در جر گفتهاست که نسل انقالب با چه نیسؤال ا نیبنابرا کرد؛ یم یو نف دیغرب و شرق را به چالش کش یکه نظام ارزش يدیجد یارزش در سر راه خود مواجه خواهد شد. یموانع

يها شکاف يریگ آنچه باعث شکل یعنی( يو رفتار یمعرفت يها بیموانع و آس نیتر مدهگفت که ع توان یطور اجمال م به) عبارتند از: کنار شود یم یاجتماع يها و هنجارها عدم وفاق در فکر و عدم وفاق در ارزش ،یو فرهنگ ياز لحاظ فکر يادیبن

یاز خودباختگ یناش یشکست روح ،يرجمود فک ،يالتقاط فکر ،یراسالمیغ يها شهینفوذ اند ،ینهادن قرآن از زندگ یو سرگردان رتیدچار ح ان،یجو در صف حق گانگانیطمع ب ،یو فقر فرهنگ يکردن جوانان به فرهنگ خود نیبدب ،یفرهنگ

و... يشدن، تسلط ستمگران بر جوامع بشر از دو ثقل تیمهجور ایـ ترك قرآن 1 تیدچار بحران هو انیرانیشده است و ا یرانینسل ا انیب شکاف مموج رانیبه ا یورود اسالم و فرهنگ اسالم ینظر برخ به

مسأله را نیحل ا دسته راه نی. ادینخواهند رس انیو ساسان انیبه اسالم، هرگز به دوران پرافتخار هخامنش يبندیو با پا دهیگرد. ندینما یم زیتجو یرشد و ترق قبل از اسالم جهت یرانیو ا یفرهنگ غرب گرفتن یو پ یعاجتما یکنار نهادن اسالم از زندگ

اگر نی. بنابراباشد یاند استفاده در مجالس مردگان و... م که به آن داده یحداقل نقش ایقرآن را از صحنه خارج نموده و نانیا نینسل انقالب است ا یدر مقابل تفکر و نظام معرفت مالکه کا يکند، تفکر دایدو ثقل رواج پ تیدر نسل حاضر، تفکر مهجور

گر و به دست دشمنان توطئه االسف مع« :ندیفرما یم ینیخواهد بود همانگونه که امام خم یبزرگ جهت تداوم نسل یخود مانع

٢٢١

لۀیوس دیجز در گورستانها و مجالس مردگان نداشت و ندارد و آنکه با یساز، نقش کتاب سرنوشت نیدوستان جاهل، قرآن ا 21» از صحنه خارج شد. یبکل ایو دیتفرقه و اختالف گرد لهین باشد، وسآنا یو کتاب زندگ تیجمع مسلمانان و بشر

دور استیاست و از س استیاسالم س ست،ین يو تعلم عباد میفقط تعل ست،یکه باور داشت اسالم فقط عبادت ن ینسل نیبنابرانور يزیست معرفت ظلم نیجانش یطلب حتتفکر و معرفت را ایبکند دایپ رییباور تغ نیاگر ا ست،یغافل ن زیچ چیاسالم از ه ست،ین

تفکر و معرفت نیدر مقابل ا ینیامام خم لیدل نیخواهد بود. به هم یاسالم انقالبجهت تداوم نسل یموانع نهایشود ا انسان« :کنند یفکر م ها یباور پرداخته و معتقدند که بعض نیو طرد ا یو رفتار خود به نف اناتیموضع گرفته و با ب یطلب راحت

بزرگ... تمام عمرشان را صرف يایاند و اول بوده ایهم انب گرید کدستهی... قرار بدهد ...يخطر کیخودش را در معرض دینبازمان خودش بود... نیمقدس یـ مثل بعض هیاهللا عل ـ سالم دالشهدایبا ظلمها [مبارزه کنند]... اگر وضع تفکر س نکهیدر ا کردند یم

ـ سازش السالم همیاز جامعه و دعا و ذکر بود... اگر ائمه ما ـ عل يریگ بود و کناره یطلب راحت کی آمد؛ ینم شیپ ییکربالبکنند که آنها خواهند یبود. خلفا حاضر بودند که آنها را هر جور احترام م ادیز اریبا اهل ظلم و ستم، احترامشان بس کردند یم

22» دست از دعوتشان بردارند. یفرهنگ یخودباختگ از یناش یـ شکست روح2

به نسل ینی. امام خمباشد یم یفرهنگ یاز خودباختگ یناش یشکست روح ،یاز موانع تداوم نسل یکیکه گفته شد همانگونهقائل یتیو هو یتیخود شخص يبرا يا است که مردم جامعه نیا شود یکه آنچه باعث شده و م دهند یتوجه م ندهیو آ دیجد

برداشته یمانع در نسل انقالب اسالم نی. البته اابندیب گرانیو د هایرا در غرب دخو يآمال و آرزوها نباشند و افراد جامعه کعبه نیکشور ما معروف شده بود ا نیکه در ب یباور غلط نیکه ا دی...شما جوانان... موفق شد« :ندیگو یشده بود. همانطور که امام م

23.» دیباور غلط را بشکن .یخواهد بود جهت تداوم نسل انقالب اسالم یر رشد کند مانعتفک نیاگر دوباره ا اما یاداره کشور توسط احکام اسالم ییکردن) ملت از توانا وسیشدن (مأ وسیـ مأ3اداره کشور توسط یینسل حاضر از توانا ایکردن ملت وسیمأ ایشدن وسیمأ یاز موانع تداوم نسل انقالب اسالم گرید یکی

نکهیو با صراحت به ا انهیناش یگاه« . چون:باشد یدشمنان و چه توسط مقدس مآبان) م غاتیه تبل(چه بواسط یاحکام اسالم نید کیآنکه اسالم ایدر عصر حاضر کشورها را اداره کند تواند یسال قبل وضع شده است نم 1400احکام اسالم که

و مظاهر آن یکشورها از تمدن جهان شود یو مظاهر تمدن مخالف است و در عصر حاضر نم ياست و با هر نوآور یارتجاع 24.» رندیگ کناره

مهربانتر از هیکه انگار دا شوند یوارد م یهم از راه یو گاه شوند یها م نسل وندیبردن انسجام و وحدت و پ نیاز ب درصدد نیا جیو آن ترو سازد یر مو نسل حاضر را از اسالم دو زنند یاسالم را م شهیکه با آن ر کنند یم جیرا ترو يمادرند و تفکر

٢٢٢

ذهن مردم نانیکه ا ندیگو یها م دسته از توطئه نیمردم انجام نداد. امام درباره ا يبرا يرهم کا یاسالم يتفکر است که جمهورمردم با آن شوق و شعف چارهیب« مردم انجام نداد. يبرا يهم کار یاسالم يکه جمهور کنند یمخدوش م نگونهیرا از ابدتر شدند! مستکبران مستکبرتر و مستضعفان میرژ کیگرفتار ابند،ی ییظالمانه طاغوت رها میند که از رژکرد يفداکار

25» تر شدند! مستضعف يکردن جوانان و نسل حاضر به فرهنگ خود نیـ بدب4

متعدد و ياز مجار تواند یم دیآ یبه حساب م یدر جهت تداوم نسل یکه مانع يکردن نسل حاضر به فرهنگ خود نیبدب و ... . مطبوعات ون،یزیتلو و،یهمانند، راد ییاز مجار رد،یشکل بگ يمتکثر

تیدر نسل حاضر، تفکر مهجور اگر. است یفرهنگ یاز خودباختگ یناش یشکست روح ،یاز موانع تداوم نسل گرید یکی ـ 5 يابزارها نهایو... ا ها وتریتئاتر کامپ نما،یس. خواهد بود یبزرگ جهت تداوم نسل یکند مانع دایدو ثقل (قرآن و عترت) رواج پ

.دیبه حساب آ تواند یملتها مخصوصا نسل جوان م یمؤثر در تباههم گریراه د کی و« که: دارند یم انیب ،یانقالب اسالم يروزیدر دوران قبل از پ یغرب یغیتبل يها درباره نقشه ینیخم امامکه یاتکال به خودشان نداشته باشند، هر صحبت گرید نهایدر غرب هست، که ا که یاتیترق يبرا يدار دامنه غاتیتبل هیقض

ملت را که خودش را نیکنند ا تیترب يکنند ... جور يگذار را به اسم آنها اسم ها ابانیخ د،یایب شیصحبت از غرب پ شود یمداشته باشند مفتخر، و اگر یاگر نام غرب کودکان ما« ای 26. ندیبنش یآدم غرب کیآن يببازد و خودش را از دست بدهد؛ به جا

پرارزش و رفتن به حج و يو مسکو افتخار آمریکااند... و رفتن به انگلستان و فرانسه و افتاده و عقب ریدارند سر به ز ينام خود 27محسوب شود. یماندگ و عقب یپرست اماکن متبرکه کهنه ریسا

و تمدن و در مقابل يروشنفکر يها است از نشانه اتینچه مربوط به مذهب و معنوبه آ ییاعتنا یکه ب دیرس جا نیبه ا یاگر نسل دیو ملت با نیشده و مسئول جادیا یصورت گسست نسل نیاست در ا یپرست و کهنه یماندگ امور نشانۀ عقب نیتعهد به ا

به آن داشت، يادیانجام داد و توجه ز دیاکه ب ییکرد، از جمله کارها دیاز وقوع با قبلکنند. البته عالج واقعه را یشیاند چارهساز، و اسالم آدم زینجات خود و کشور عز يبرا« که: کنند یم هیها توص توجه به دانشگاههاست همانگونه که امام به همه نسل

28. »دیکن يحفظ و پاسدار یزدگ دانشگاهها را از انحراف و غرب و شرق

یتداوم نسل انقالب اسالم يـ راهکارها3شد، یاله يا زهیانگ ،ینسل انقالب اسالم زهیکه اگر انگ میاصل را بنا نهاد نینوشتار ا نیا در: یاله زهی. حفظ انگ1/3

نسل يها یژگیو و یانقالب اسالم ياست که رمز بقا نیحرف ما ا نیخواهد بود بنابرا یاله يرفتار او هم رفتار واسطه نیبدانقالب يرمز بقا دیترد یب« :ندیگو یباره م نیدر ا نقالبت همانگونه که امام اآنها اس يروزیهمان رمز پ یانقالب اسالم

یخواهند خواند که دو رکن اصل خیدر تار ندهیآ يها و نسل داند یرا ملت م يروزیاست و رمز پ يروزیهمان رمز پ یاسالم

٢٢٣

» و مقصد. زهیهمان انگ يدت کلمه براو اجتماع ملت در سراسر کشور با وح ؛یحکومت اسالم یو مقصد عال یاله زهیآن: انگ29

و جوانش، زن و مردش و خرد و کالنش) در ریاست که (پ ینسل انقالب، نسل اگر: دهیا نی. افتخار به اسالم و استمرار ا2/3 تیفعال نیدارند و به ا تیفعال میاسالم و مقاصد قرآن کر یو در راه تعال باشند یحاضر م ینظام ،يو اقتصاد یفرهنگ يها صحنه

در معرفت و رفتار آن يا یکردند پس نگران ارافتخ ییزهایچ نینسل حاضر هم اگر به چن کنند یخود افتخار م دهیو اعتقاد و ابه بلوك شرق و غرب به اسالم هیتک يدارد که به جا هیامام به جوانان و نسل حاضر توص لیدل نیداشت به هم مینسل نخواه

کنند، تیجد شتریاسالم ب ییخود قرار دهند و در شناسا نیالع را نصب میقرآن کر بخش ییو رها ینوران میکنند و تعال هیتکاسالم بکوشند. فلذا جوانان را از یو معرف غیو به کار بندند و با کمال اخالص در نشر و تبل اموزند،یمقدسه قرآن را ب میتعال

بخش اسالم را با نجات نیقرآن مقدس و آئ مبادا« :ندیگو یو م هندد یهشدار م یاسالم نیراندن اسالم و آئ هیالتقاط و به حاش 30.» دییکه از فکر بشر تراوش کرده است خلط نما يا کننده غلط و منحرف يها مکتب

منحرف نشده، راه و مقصد نسل یاله میاز راه مستق ندهیکه نسل حاضر و آ یزمان تا: میبودن به صراط مستق بندیو پا داری. پا3/3که نه به یاله میراه مستق نیکه از ا کنم یم هیتوص رانیا زی...به ملت عز«:ندیگو یم باره نیا تداوم دارد. امام در یقالب اسالمان

فرموده است محکم و استوار و بیکه خداوند به آنها نص یشرق ملحد و نه به غرب ستمگر کافر وابسته است، بلکه صراط 31» بوده... بندیو پا داریمتعهد و پا

یتداوم نسل انقالب اسالم يها از راه گرید یکی: ائمه اطهار یو نظام ياقتصاد ،یاجتماع ،یاسیاز فرهنگ س يروی. پ4/3که به فرهنگ ائمه کند یم هیها توص به نسل ینیائمه اطهار است. امام خم یو نظام ياقتصاد ،یاجتماع ،یاسیاز فرهنگ س يرویپ

که از ائمه اطهار و خواهم یمسلمان م يها کمال جد و عجز از ملت با« :دیگو ی. او مدیشوتا رستگار دیاطهار(ع) چنگ زنو یو به جان و دل و با جانفشان ستهیبه طور شا تیعالم بشر انیبزرگ راهنما نیا ینظام ،ياقتصاد ،یاجتماع ،یاسیفرهنگ س

32».کنند يرویپ زانینثار عزنسل انقالب زنده نگاه داشتن حماسه يها یژگیتداوم و ياز راهها گرید یکی: رائمه اطها یخی. بزرگداشت حماست تار5/3

مظلومان و سرور دیس ژهیائمه اطهار و بو ي...و از آن جمله مراسم عزادار«:ندیگو یامام م باره نیائمه اطهار است. در ا یخیتار گاه چیاو باد ـ ه یاهللا و صلحا بر روح بزرگ حماس و مالئکۀ ایو انب یـ صلوات وافر اله نیالحس عبداهللا یحضرت اب دانیشه

بر نیاسالم است و آنچه لعن و نفر یخیتار سهحما نیبزرگداشت ا يـ برا السالم همیغفلت نکنند و بدانند آنچه دستور ائمه ـ عل 33.» بداال یال خیدر طول تار شهیپ ها است بر سردمداران ستم قهرمانانۀ ملت ادیاست، تمام فر تیستمگران آل ب

نسل انقالب را هم به صیو خصا ینداشته باشد راه و مش ياعتقاد یکه به انقالب اسالم ینسل: ی. اعتقاد به انقالب اسالم6/3خواران و دست جهان یانقالب اسالم نکهیاعتقاد به ا یعنی یقبول نخواهد داشت چرا که اعتقاد به انقالب اسالم یاول قیطر

٢٢٤

و مراکز یو ضد روحان یضداسالم غاتیدر مقابل تبل یسالمانقالب ا نکهیرگ کوتاه کرده و اعتقاد به ابز رانیستمگران را از ااهللا اکبر و ادیواحد و فر دهیو با ا یبا دست خال یانقالب اسالم نکهیو فحشا و قمار و مسکرات بوده و اعتقاد به ا یاشیع

و ردیبه دست بگ رارا کنار زد تا خود مقدرات کشور یو خارج یداخل يها آسا تمام قدرت و معجزه آور رتیح يها يفداکارو آخرت ایاست که مردم با به کار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دن یاله دهیپد یاسالم و حکومت اسالم نکهیاعتقاد به ا

دیاست. با یاعتقاد به انقالب اسالم ،یتداوم نسل انقالب اسالم ياز راهکارها یکی نیبنابرا 34.کنند یم نیوجه تأم نیبه باالترچه بود. اگر نسل امروز و فردا از عوامل و حوادث یانقالب روشن شود که انقالب اسالم ندهیآ يها حاضر و نسل سلن يبرا

نیب يا و فاصله ماند یآگاه شوند، انقالب همواره در دلها زنده م یانقالب اسالم ییو مبارزات امام و چرا تیانقالب و شخص .افتد ینم يبعد ينسل انقالب و نسلها

ارتباط داشت یبود که با روحان نینسل انقالب ا صیو خصا ها یژگیاز و یکی: و برعکس ی. جدا نشدن جوانان از روحان7/3 نی، اقرآن و سنت و اسالم انیو مرب نیو مبلغ انیمناد خیچرا که در طول تار دید یاو نم تیو هدا ییاز راهنما ازین یو خود را ب

یکه بزرگ معمار انقالب اسالم ییتا جا تندها داش به جوان يادیتوجه ز ونیروحان نیبودند و همچن یقشر از اقشار اجتماع 35تا حاال نبوده است. خیزمان از اول تار نیا يها جوان ریکه نظ گفتند یو م ترند کیمعتقد بود که جوانان به ملکوت نزد

دو قطع نشود چرا که دچار خسارت و نیو جوانان دارد که تالش کنند که رابطه ا تیه روحانب هیو سفارش دو سو هیتوص اماماستفاده تیاز وجود روحان اتیها و معنو ارزش ریکه در مس کند یم شد و به جوانان سفارش میخواه يریناپذ جبران يها انیز

که کند یم هیهم توص ونیبه روحان گرید ي. و از سودیدانآنها ن تیو هدا ییاز راهنما ازین یخود را ب یطیشرا چیو تحت ه دیکناز انتقادها و یو بعض دیکن فتارآنها ر اتیو با جوانها موافق با خصوص دیجوانها را بشناس د،یبه جوانان توجه داشته باش

رده بودند که نسبت به شما ما را همچو منقلب ک يها جوانان« :ندیفرما یامام م باره نیا . دردیجوانان را تحمل کن يها یتاب کج یواردات يو هر دو فکرها، فکرها دیکرد یفکر م گریطور د کیچنانچه شما هم نسبت به آنها کردند، یفکر م گرینحو د کی

که شما يطور آن ها و هم حرف نیمشت آخوند که هم کی. کرد یکه دانشگاه درباره شماها فکر م يبود. هم آنطور یغاتیتبلکل کی«ه که همچو به طور مطلق نسبت به دانشگا بود که جدا کنند. طبقه غاتیآن تبل يهر دو نیکذا. ا دانم ینم یدسته ف

است که شما را از طبقه فعال نیاز شما جدا کنند. اصال برنامه ا رد،یمملکت را در دست بگ کیمقدرات دیکه بعدها با یجوان يا جع امور خواهند شد و شما را هم از آنها و آنها را هم از شما و دو قوهکه روشن هستند و مر يا طبقه یعنیجوان جدا بکنند

36» ملت هست. کیکه قوه مفکره هست یاست) هست و باق یکه در نسل انقالب اسالم یانقالب ،يتحول (انقالب معنو نیا یزمان تا: ي. استمرار انقالب معنو8/3رانده هیرنگ شد و به حاش کم ایرفتن نیتحول از ب نینخواهد شد. اگر ا جادیا اه نسل نیب يا فاصله چیو ه دیترس يزیاز چ دینبا

٢٢٥

تحول نی... خدا به ما تفضل کرد، ترحم کرد و ا«:دیفرما یم باره نیو ظاهر خواهد گشت امام درا انیشد آنوقت گسست نما 37. »دینترس زیچ چیهست شما از ه یتحول هست و باق نیمطلب هست، ا نیحاصل شد و تا ا

داشت امام در مینخواه یبماند مشکل یتحول باق نیحق بود فلذا اگر ا يشد همان هجرت بسو جادیکه در جوانان ا یتحولخود تیپشت به انان یعنیکرد هجرت از خود به خدا بود روزیشما را پ آنچه«که: دهند یمطلب توجه م نیکالمشان ما را به ا

38» آوردن. یکردن و رو به رحمت اله نیبود، ا ییو خوداتکا يشد خودباور جادیا یکه در نسل انقالب اسالم یاز تحوالت یکی: يفکر یآمدن از وابستگ رونی. ب9/3

نخواهد بود یتحول هست گسست نیکه ا یو تا زمان میو مشکالت خودمان را خودمان حل کن لیمسا میتوان یفکر بود که ما مو رهایپ یها و حت جوان نیاست که ما ذهن ا نی...عمده ا«که فرمود: میآور یا شاهد معبارت و کالم امام ر نیرابطه ا نیدر ا

و میدراز کن گرانید شیدستمان را پ زیکه در همه چ ستین نطوریو ا میکه ما خودمان آدم هست میروشنفکرنماها را آماده کن 39.»میریبگ ادیاز آنها زیاخالق و زبانمان را ن یحت یمؤسسه خاص کینهاد و کیکه بعهده ستین يو تعهد امر بیتهذ امر: و تعهد در جوانان و نسل حاضر بیـ لزوم تهذ10/3

و نیتر نیاست که شکوفا شدن آن وابسته به عمل همه است، از خانواده و کودکستان که پائ يواگذار شود بلکه امرباشند که داریب دی. همه باباشد ینهاد در جامعه م نیتریگرفته تا دانشگاه و حوزه و دولت که عال باشد ینهاد م نیکوچکتر

انحراف تا آخر خواهد رفت و اگر نوباوگان ما نیا اورند،یمنحرف بار ب ،ی. اگر کودکان ما را از نورسردیصورت نگ یانحرافبه انحراف بکشند، ما را يما را و دانشگاهها يرستانهایخواهد شد و اگر دب دهیکشور به انحراف کش نیرا به انحراف بکشند، ا

ما، کودکان ما درست چشم و يها جوان دیبا شود یو اگر اصالح شود، کشور اصالح م د،یخواهد کش انحراف کشور به نیاو همراه تعهد و بیهمراه تهذ لیداشته باشند که تحص نیتوجه به ا دیاغوا نکنند... با نیاطیگوش خودشان را باز کنند که ش

نجات بدهد... ها یکشور ما را از وابستگ تواند یبرساند و م یانسان اتیما را به ح تواند یاست که م یانهمراه اخالق فاضلۀ انس نیبنابرا 40. ستین بیو تعلمشان، مراکز تهذ میاست که مراکز تعل نیا يبرا دیآ یم شیکشور پ کی يکه برا ییهایهمه گرفتار

یسنگر اسالم کی هیضیو ف شگاهاست. اگر دان یاسالم بیو تهذ یمکشور ما الزم است تعهد اسال يکه برا يزیچ نیمهمترو راه استقالل و تیو راه اسالم تیراه انسان میو با صراط مستق دییآن طرف نخواهند گرا ایطرف نیملت به ا ریسا گریباشد، د 41. کند یم یرا ط يراه آزاد

توجه و حفظ ،یتداوم نسل انقالب اسالم ياز راهکارها گرید یکی: یانسان يو ارزشها يـ توجه و حفظ استقالل و آزاد11/3جوانان، دختران و پسران، از«:ندیگو یم دهد یاست که امام ما را به آن توجه م یانسان يو ارزشها يکردن استقالل و آزاد

و هایو بار بند یها و بتجمالت و عشرت يرا، ولو با تحمل زحمت و رنج، فدا یانسان يو ارزشها يکه استقالل و آزاد خواهم یم 42»نکنند. شود یبه شما عرضه م وطن یحضور در مراکز فحشا که از طرف غرب و عمال ب

٢٢٦

یگزاره فوق فرهنگ شود و ملت زندگ یملت يبرا اگر: اجانب یو بردگ نیننگ یشرافتمندانه بر زندگ یزندگ حیـ ترج12/3اساس امام نینخواهد شد. بر ا جادینسلها ا نیب يا صورت فاصله نیدر ادهند حیترج نیننگ یشرافتمندانه و هدفمند را بر زندگ

ولو با رفاه انباج یبردگ نیننگ یشرافتمندانه را ولو با مشکالت بر زندگان یانسان یکه زندگ کند یبه نسل حاضر سفارش م 43.دیده حیترج یوانیح

هیتوص ندهیآ خیکشور در طول تار يوزرا به«:ندیگو یم امام: متعهد و سازگار با مردم ن،یمتد ق،یال نیـ انتخاب مسئول13/3تا آرامش در ندیمتعهد، عاقل و سازگار با مردم انتخاب نما ن،یمتد ق،یکه در انتخاب استاندارها دقت کنند، اشخاص ال کنم یم

44»حکمفرما باشد. شتریکشور هر چه بکه کند یگوشزد م نیرا به همه مسئول یو مهم قیاما مطالب دق کند یم ییها هیبخش امام اگرچه به وزارت کشور توص نیا در

همچو توجه به یخواهند کرد. مطالب يدیشد تیبه آن توجه نداشته باشند جامعه را دچار بحران هو یمملکت نیاگر مسئول کند یامر م نیا را متوجه ام نجایامام در ا نیآرامش کشور. بنابرا جادیبودن جهت ا متعهد، سازگار با مرد ن،یتد ،يساالر ستهیشا

و متعهد اجرا هم نیو متد قیال انیتوسط مجر یاسالم نیآن قوان دیبلکه با کند ینم تیباشد کفا یاسالم نیکه اگر فقط قوان 45بشود.

ه محقق شد یاسالم يکه در عصر خودمان جمهور میبکن نیقناعت به ا دینبا ما«: ندهیآ يـ لزوم انقالب بار آوردن نسلها14/3نهضت نیآن مقاصد ا يو رو میدار يکه خودمان مقاصد يما همانطور یعنی م،یحاال فکر بکن دیبعد با يعصرها ياست، ما برا

داشته باشند که نشیداشته باشند، ب ماعاجت نکهیدارند به ا اجیاعقاب ما هم همان مقاصد را دارند، و آنها هم احت م،یرا کرد دیبا میو تعل تیاست که ترب میو تعل تیترب هیکنند و آن قض يآنها نگهدار دیه دست آوردرا که شماها ب يزیچ نیبتوانند ا

46»باشد. دیکه درست کرد یمسائل نینهضت باشد و دنبالۀ هم نیهم ریمس رشیباشد که مس يطوربدانند هینسل آت که میزحمت بکش ي) طوریاسالم يراه (جمهور نیدر ا دیبا ما: یاسالم يدر جمهور يـ حفظ امانتدار15/3

دیکه خدمتگزار باش دهد یو دولتمردان انقالب جهت تداوم نسل انقالب هشدار م نیبه مسئول باره نیامام در ا ست،یراهشان چملت نیاز دست ا یاالن امانت بزرگ شماامانت را به شما سپرد؛ نیرا قطع کرد و ا انتکاریخ يها که آن دست یملت نیبه ا

يها و دولت ندهیبه نسل آ ستهیو به طور شا دیحفظ کن ستهیاست که آن را به طور شا نیا يامانتدار يتضاو مق دیگرفت لیتحوبه شما یبیآس چیکه ملت همراه شما باشد ه یملت پشت شماست و مادام دیباش نطوریکه ا یو مادام دیبده لیتحو ندهیآ 47رسد. ینم

که در دهند یطبقات و نهادها هشدار م یامام به تمام ،وم داشته باشدنسل انقالب آرمانها و مقاصدش تدا نکهیبه خاطر اآن حکومت و نظام باشند. فلذا رییدرصدد تغ نکهیکنند نه ا تشانیرفتار کنند که مردم حما يو عملکردشان طور شانیکارها

بدهند... رشییتغ يزود نیبه انتوانند ه،یمنتقل شد به آت یباشد که وقت يجور رانیاست که حکومت در ا نیا مهم«:دیگو یم

٢٢٧

طور نیشد نتواند که خالف بکند، و هم جمهورشان سیرئ گریکس د کی یرفتار کند که وقت يجور جمهور سیرئ 48.»نیریسا .میینما یفهرست م ریرا، مجددا به صورت ز یتداوم نسل انقالب اسالم يراهها ان،یپا در ییو برپا یفرهنگ ی. زدودن وابستگ4نیداشتن ثقل . زنده نگه3دن اسالم و شناسان یی. شناسا2 يو خودباور ی. خودشناس1

. آشنا ساختن نسل حاضر از اهداف 6خود يو ارزش وجود دیشناخت توح يدادن به نسل حاضر برا ی. آگاه5استقالل يها مکان جادی. ا8تند هس یزندگ نیو آئ یعمل یاسالم و شعائر اسالم نکهی. آشنا ساختن نسل حاضر به ا7استکبار و استعمار

یمداوم از رفتار و زندگ یشناس بی. آس9خود يها برنامه يو اجرا میدخالت و حضور نسل حاضر در تنظ يبرا اعدمناسب و مس تی. رعا12اسالم فیتحر انی. برخورد با بان11 یاجتناب از معاص هیروح جادی. ا10خود و اهداف خود یاسیو س یاجتماع

یستیحقوق افراد ـ ساده ز تیدر قانون ـ الفت با مردم ـ رعا ي(علم و عدالت ـ برابر ینظام اسالم نیئولتوسط مس ریز لیمسا با جوان و برعکس. ی. حفظ و تداوم رابطه روحان15 نیتوسط مسئول ي. حفظ امانتدار14در ملت یانقالب هی. حفظ روح13و...)

٢٢٨

نوشتها یپ نیهذ موایسنتم اق عوایو محمد(ص) فال تض ئایلکم ان التشرکوا باهللا ش یتی. وص337، ص 23الغه، نامه الب . رجوع شود به نهج1

و فداکم ذم. نیالمصباح نیو واوقدوا هذ نیالعمودراحت یزندگان یبا بعض یبا معاونت و معاضدت بعض ای: نوع انسان در دنندیگو یم ینیبودن انسان، امام خم ی. درباره اجتماع2ملحق یوحش واناتیخارج شده به ح تی. مگر آنکه از جامعه بشرستین سوریم کس چیه يبرا يانفراد یبکند زندگان تواند یم

االنسان ینخواسته اعتماد از بن ياگر خدا چرخد، یم گریکدیاعمال مردم به برچرخ بزرگش یاجتماع یگردد. و زندگاناز یجمع تیمقاله هو 19شماره ن،یکنند. رجوع شود به پژوهشنامه مت ینزندگا یبتوانند با راحت ستیبرداشته شود ممکن ن

,86، ص 1382سال پنجم، ،يفوز ییحیاثر ،ینیامام خم دگاهیداست یموجود اجتماع کیانسان فقط نکهیکه نه ا باورند نیانسان از جامعه و اجتماعات بر ا يریرپذیدرباره تأث ینی. امام خم3

جامعه اثر دارد جامعه کیدر یشخص کیهم دارد (اعم از عمل صالح و عمل ناصالح باشد) عمل يریذرپیبلکه از جامعه تأث د،یکرد یعمل زشت کیشما یدارد وقت ریاز شما تأث کیعمل هر ست،ین يگرید زیچ کیاند اشخاص نیعبارت است از ا

در آنها نندیب یکه م یهم وقت گرانید دینجام دادا یعمل صالح کیشما یوقت کند یم ریدر آنها تأث نندیب یهم که م گرانید ,402و 401، ص 13امام، ج فهی. ر.ك: صحکند یم ریتأث ها،ییمایراهپ ری: انسان در اجتماعات بزرگ، نظندیگو یانسان م يو عملکرد مستقل جامعه از حوزه فرد راتی. امام درباره تأث4

فهیکند. رجوع شود به صح تیتبع توجه یب ادیشعار و فر کیشود و از ودخ یو چه بسا که از خود ب شود یواقع م ریتحت تأث ,86ص ن،یشیمنبع پ ،يفوز ییحیبه دیرجوع کن نیهمچن 29، ص 19امام، ج

که در يدیو همه اسات نیشما معلم: «ندیگو یم دیو اسات نیتمام افراد در جامعۀ امام خطاب به مسلم تی. درباره مسئول5شما هست و شیکه شما ده نفر، پنجاه نفر، پ دیکه به شما سپرده شده، گمان نکن یامانت نیمسئولند نسبت به ا دانشگاهها هستند،

کارها را گرانید ستند،ین يزیعده چ نیکه ا دیکن الیو ممکن است که خ دیده یم مینفر را تعل اهپنج ایده نفر ایشما آن پنج نفر مقام کیبشود که بعدها دایشخص پ کی دیده یم میپنجاه نفر که شما تعل نینفر همده نیهم نیانجام بدهند، ممکن است در ب

کی نی... چنانچه همدیایکشور دست او ب هیمراتب عال ،بشود ریوز مملکت بشود، نخست کی جمهور سیداشته باشد. رئ یعال کی نیبشود... ممکن است هم يفاسد تیترب کیبه آن آخر دهیتا رس گریکسان د شیشما بود، بعد هم رفته پ شیکه پ ينفر

,33، ص 14امام، ج فهیکشور را به باد فنا بدهد. ر.ك به صح کیواقع شده یانحراف تیتحت ترب 8نفر که... و اگر رود یآن کشور رو به انحطاط م رند،یسرنوشت آن کشور را به دست بگ يکشور کیدر نیو معوج نی. اگر منحرف6

يبرا شود یم ادیدر آن کشور ز لتیکشور بشوند، فض کیدار سررشته نهایهستند ا یانسان لتیفضکه با یافاضل و دانشمندانمردم کارگر است و یعموم يآنها در ذهنها يتوجه به آنها دارند و حرفها عادتکه هستند، مردم به حسب یدر آن مقام نکهیا

طور از آن نیجامعه را رو به فساد ببرد و هم کیاست که در جامعه مورد توجه ینفر آدم کیو چه بسا حرف کند یم ریتأث، ص 14امام، ج فهیشود به صح عجامعه را رو به صالح ببرد رجو کیکه در جامعه توجه به او دارند یحرف آدم کیطرف

39, امر چون يتدامتولد شده است نبوده است. نفس کودك در اب یدر انسان از آن وقت یصفت چی: هندیگو یامام م باره نی. در ا7

ثی. رجوع شود به کتاب شرح حدکند یقبول م یرا به سهولت و آسان یاست که هر نقش ينقش و نگار یب يصفحۀ کاغذ

٢٢٩

منبع ،يفوز ییحیبه دیرجوع کن نیو همچن 154، ص 1377 ،ینیو نشر آثار امام خم میجنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظ ,92ص ن،یشیپ

... شما د،یاوالد هست تیشما مسئول ترب د،ی: بانوان محترم، مسئولندیفرما یبخصوص مادران، امام م. درباره نقش خانواده 8 ,504، ص 7امام، ج فهیبکنند. ر.ك به صح ایکه حفاظت از آمال انب دیکن تیرا ترب ییها بچه دیتوان یمخواهد ماند ثمر یالش و کوشش خانواده بخانواده منوط به سالمت جامعه است وگرنه تمام ت يرگذاریتأث نکهی. درباره ا9شان که همه يا خانواده کی. ندیآ یسالمت حکمفرما باشد (افراد خود به خود سالم بار م يا جامعه کیدر یوقت: «ندیفرما یم

وع جامعه فاسد که آنها فاسدشان بکنند. رج کیمگر باز وارد بشوند در ند،یآ یهاشان سالم بار م اشخاص خوب هستند. بچه ,500، ص 12امام، ج فهیبه صح دیکن ,450، ص 21امام، ج فهی. صح10 ,531، ص 13امام، ج فهی. صح11 ,396، ص 21امام، ج فهی. صح12 همان. ن،یشی. پ13 ,450ص ن،یشی. پ14 ,389، ص 15. همان، ج 15 ,43، ص 6. ج 16 ,448، ص 4ج ن،یشی. پ17امام، ج فهی، به نقل از صح79ص ،ینیامام خم یو عمل ينظر رهیس یبررس ناریسم نی. حداد، عادل، مجموعه مقاالت چهارم18 ,305، ص 17 ,355، ص 19امام، ج فهیاهللا، صح روح ،ینی. امام خم19 ,422، ص 18ج ن،یشی. پ20 ,395، ص 21ج ن،یشی. پ21 ,40، ص 1374چاپ دوم، ،ینیار امام خمو نشر آث میدفتر پنجم، مؤسسه تنظ ان،یامام، تب امی. اسالم ناب در کالم و پ22 ,83، ص 16امام، ج فهی. صح23 ,405، ص 21امام، ج فهی. صح24 ,407، ص 21امام، ج فهی. صح25 ,80، ص 9امام، ج فهیصح ن،یشی. پ26 ,416، ص 21امام، ج فهیاهللا، صح روح ،ینی. امام خم27 ,419ص ن،یشی. پ28 ,404ص ن،یشی. پ29 ,438، ص 2م، ج اما فهی. صح30 ,399، ص 21امام، ج فهی. صح31

٢٣٠

,399ص ن،یشی. پ32 ,400ص ن،یشی. پ33 ,402ص ن،یشی. پ34 ,6ص ن،یشیپ ،ینیامام خم دگاهی. جوان از د35 ,511، ص 9امام، ج فهیصح ن،یشی. پ36 ,150، ص 17همان، ج ن،یشی. پ37 ,369، ص 11همان، ج ن،یشی. پ38 ,216، ص 18م، ج اما فهیصح ن،یشی. پ39 ,356ـ 355صص ن،یشی. پ40 ,299ص ن،یشی. پ41 ,417، ص 21امام، ج فهیاهللا، صح روح ،ینی. امام خم42 ,433ص ن،یشی. پ43 ,427ص ن،یشی. پ44 . همان.45 ,362، ص 8امام، ج فهیاهللا، صح روح ،ینی. امام خم46 ,78ـ 79صص ن،یشی. پ47 .298ص ن،یشی. پ48