زمستان 1390

سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي

فهرست مطالب

عنوان شماره صفحه

مقدمه

بخش اول - آشنايي با برنامه درسي هنردوره ابتدايي

فصل اول – جايگاه و نقش هنر در برنامة درسي دورة ابتدايي

فصل دوم- آشنايي با برنامة درسي هنر دوره ابتدايي

بخش دوم - محتواي برنامه

فصل اول - ارتباط با طبيعت

فصل دوم- نقاشي

فصل سوم- كاردستي

فصل چهارم- تربيت شنوايي

فصل پنجم - قصه گويي

فصل ششم- نمايش

فصل هفتم- آشنايي با ميراث فرهنگي وهنري ايران

بخش سوم- اجراي برنامه

فصل اول - طراحي آموزشي و اجراي آن

فصل دوم- ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزان

پيوست ها

4

باسمه تعالي

مقدمه:

خداي بزرگ را سپاسگزاريم كه در آستانه تغييرات بنيادين در نظام آموزش و پرورش كشور عزيزمان ايران، پس از يك وقفه چند ساله، كتاب "راهنماي درس هنر" براي معلمان پايه هاي چهارم، پنجم و ششم، در يك مجلد و در ادامه پايه هاي قبل، آماده استفاده شما معلمان عزيز شد. اين مجلد همچون كتاب "راهنماي درس هنر براي معلمان پايه هاي اول، دوم و سوم" بر اساس رويكرد تربيت هنري نگاشته شده است و باتاكيد بر ايجاد محيطي آزاد و پر بار، در جهت شكوفايي فطرت الهي دانش آموزان و نيل آن ها به مقام خليفه الهي

گام بر مي دارد. رسيدن به اين مهم از طريق پنج هدف:

توانايي ارتباط با خلقت؛. 1

پرورش روحيه زيبايي شناختي؛. 2

توانايي توليد آثار هنري. 3

آشنايي با ميراث فرهنگي – هنري ايران و باالخره. 4

نقد هنري . 5

تحقق خواهد يافت.

در مجلد اول بيشتر فعاليت ها به صورت مجزا مطرح شده است اگرچه كه در پايان هر گروه از فعاليت هاي هنري كه به رشته هاي مختلف اختصاص دارد، پيشنهادهايي براي تلفيق رشته هاي هنري داده شده است تا شما معلمان عزيز بتوانيد بر اساس مقتضيات فضاي آموزشي و نياز هاي دانش آموزان، به آن ها كمك كنيد

به خلق ايده و محصول هنري خود بپردازند.

در اين مجلد بيشتر بر روي انجام فعاليت هاي هنري به صورت تلفيقي تاكيد شده است. كتاب راهنماي درس هنر براي معلمان پايه هاي چهارم، پنجم و ششم ابتدايي شامل سه بخش است :آشنايي با برنامة درسي

هنر دورة ابتدايي، محتواي برنامه و اجراي برنامه.

5

بخش اول، آشنايي با برنامة درسي هنر دوره ابتدايي، به تبيين جايگاه و نقش هنر در دورة ابتدايي، عناصر اساسي برنامة درسي هنر شامل رويكرد برنامه) تربيت هنري( ، اصول،اهداف و نماي كلي محتوا؛ و توصيه هايي به

معلمان براي اجراي بهتر برنامه مي پردازد.

بخش دوم، محتواي برنامه، در سه حوزه هنرهاي تجسمي، هنرهاي شنيداري و هنرهاي نمايشي؛ مباحث نقاشي، كاردستي، تربيت شنوايي، قصه گويي، نمايش و آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري ايران مطرح مي شوند.

در ابتداي هر فصل ابتدا دانستني هاي معلم، شامل معرفي رشتة هنري، مباني نظري و ابزار و مواد مورد نيازآن رشتة هنري ارائه خواهد شد. جدول فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان، اين بخش را به فعاليت هاي يادگيري پيوند مي دهد. اين جدول نمايه اي از فعاليت هاي آن رشته است كه در طول دورة ابتدايي اجرا مي شود. هم چنين فرايند

توليد محصول هنري در قالب مراحل اجراي هر يك از فعاليت ها توضيح داده شده است.

بخش سوم، اجراي برنامه شامل توضيحات الزم در زمينه چگونگي طراحي آموزشي ، اجراي آن و ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزان است.

در پايان ذكر اين نكته ضروري است كه براي اجراي هر چه بهتر برنامه مطالعه دقيق همه مباحث مطرح شده در بخش ها و فصول مختلف الزم و ضروريست. لذا به معلمان عزيز توصيه مي شود مطالعه فصول را بر اساس همان نظم منطقي نگارش آن، شروع و ادامه دهند. هر چند ممكن است بنا بر ضرورت در موارد بعدي استفاده تقدم و تاخر

مطالعه كتاب تغيير كند.

مطالعه بخش اول " آشنايي با برنامة درسي هنر دورة ابتدايي" بسيار ضروري است. در اين بخش همانطور كه قبال مطرح گرديد عناصر برنامه درسي به تفصيل در درس هنر توضيح داده شده است. چنانچه شما معلم عزيزدرك درستي از مفاهيمي مانند رويكرد، اهداف و ..... در معناي كلي آن و در درس هنر به طور اخص نداشته باشد از اجراي درست برنامه ناتوان خواهيد بود. بنا براين آشنايي شما با برنامه درسي هنر دردوره ابتدايي به اندازه دانش و توان شما

در اجراي فعاليت هاي هنري و توليد محصول هنري مهم و اساسي است.

بخش اول:كليات برنامه درسي هنر

فصل اول:

جايگاه و نقش هنر در برنامه درسي دوره ابتدايي

8

هنر چيست؟ لفظ هنر با ريشه سانسكريت از دو كلمه سو به معناي نيك و هر چيز خوب و نيك كه فضايل و كماالتي برآن مترتب است و نر يا نره به معناي زن و مرد تشكيل شده است. اين واژه وارد زبان فارسي شده ودر اوستا به شكل هونر آمده كه از صفات اهورامزدا به معناي خوب و نيك است. در فارسي ميانه يا پهلوي و پس از آن در دوره اسالمي، به صورت هنر و به معناي انسان كامل و فرزانه و هم به معناي كمال و فضيلت آمده است. در لغتنامه دهخدا هنر به معناي علم، معرفت، دانش، فضل، فضيلت، كمال، كياست، فراست

و زيركي است. )شريف زاده، 1378(

در دايره المعارف هنر به فعاليت هايي چون نقاشي، طراحي، گرافيك، پيكره سازي، معماري، موسيقي، شعر، تئاتر، سينما و... هنر مي گويند.

بنابر اين هنر دو بعد دارد. يك بعد آن داللت بر فرزانگي، فرهيختگي و كمال دارد و بعد ديگر آن توانايي بيان احساسات، عواطف، تخيالت و تفكرات در قالب يكي از رشته هاي هنري است.آميزه اي از اين دو بعد، هنرمندي است كه زيبايي هاي جهان را شناخته و جهان رادر كمال زيبايي مي بيند. هنرمند پيوسته در كار آفرينش زيبايي ها ونماياندن زيبايي ها به مردم است. او خداوند سبحان را جمال مطلق و خالق همه زيبايي ها مي شناسد

و جهان را جلوه اي از جمال خالق يكتا مي داند.

ابتدايي است هنربه عنوان موضوع درسي: هنر يكي از مواد مورد مطالعه دانش آموزان در دوره كه در جدول درسي هفته اي دو ساعت به آن اختصاص داده شده است. از آن جا كه هدف غايي نظام تعليم توسعه فطرت و تقويت است كه همانا شكوفايي، فلسفه حيات مورد اسالم در از ديدگاه برگرفته تربيت و ايران، اسالمي برنامه درسي ملي جمهوري ( الهي است اللهي و قرب مقام خليفه به يابي الهي جهت دست 1389( درس هنر مي تواند با ايجاد فضايي آزاد، به تقويت حواس، استعدادها، خالقيت و ظرفيت هاي نهفته هوش كودكان كمك كند تا بدين وسيله فطرت پاك كودكان به خوبي نمايان شود و خصلت هاي نيك و فضايل آن ها را پرورش يابد. دانش آموزان باانجام فعاليت هاي هنري،خود،جهان وخالق جهان را بهتر مي شناسند، حس زيباشناسي و فرصت هاي تصميم گيري خودرا توسعه مي دهند، حواس، تخيل، هوش و منش هاي تفكر،

آن ها نيز تقويت و استعدادهاي دروني و خالقيتشان شكوفا مي شود.

در حوزه هنر هر يك از انواع هوش درارتباط با هوش هاي ديگر مي توانند براي توليد و فهم آثار هنري استفاده شود. در فرايند توليد آثار هنري، احساس، عواطف، تخيل و انديشه توأم مي شود و حاصل محصول هنري است كه فرد توليد مي كند. برداشت هاي حسي و زيباشناختي فرد در ارتباط با خلقت و محيط اطراف او شكل مي گيرند. يعني در اين جا فرد از هوش طبيعت گرا بهره مي برد.در نقاشي و كاردستي كه بيشتر با اندازه ها

و تناسبات در فضاهاي دوبعدي و سه بعدي سروكاردارد، بيشتر از هوش فضايي استفاده مي شود.

9

درتربيت شنوايي، بيش تر از هوش موسيقايي و در قصه و نمايش، از هوش هاي زباني-كالمي وحركتي- جسماني بيش تر استفاده مي شود.

براي يافتن قالب بيان هنري، الزم است فرد به سؤال هاي چرا، به چه وسيله اي و چگونه پاسخ گويد. هنگامي كه دانش آموز هنري خود را در معرض ديد و قضاوت ديگران مي گذارد ، هوش هاي دورن فردي وبرون فردي بيش تر مطرح مي شود. به هنگام انديشه در باره چيستي وچرايي هنر، ارتباط آن با زيبايي ها وخلقت ، قادر

و جمال مطلق، هوش وجودگرا فعال تر است.بهتر است درس هنر با ارتباط با خلقت شروع مي شود و سپس به رشته هاي نقاشي، كاردستي،

تربيت شنوايي، قصه و نمايش مي پردازد. دانش آموزان در كنار اين رشته ها با ميراث فرهنگي و رشته هاي هنري نيز آشنا مي شوند.

در ارتباط با خلقت؛ به دانش آموزان كمك خواهد شد تا با مشاهده پديده ها و آثار خلقت كه هنرمندانه دركنار هم قرار گرفته اند وجلوه هاي زيباي اين مجموعه درك و به يگانگي حسن و جمال مطلق رهنمون شود.

زيبايي در هرپديده اي از طبيعت به گونه اي است. انسان چون خليفه خداست وصفات خداوند در وجود او به وديعت نهاده شده، مي تواند در حيطه درك و فهم توانايي هاي خويش، آفريننده و خالق باشد و جمال پاكي، باعث بلكه به خالقيت هنري كمك كند تواند تنها مي نه ها زيبايي انسان بيافريند. گرايش فطري نيز مي شود. عالوه بر اين انگيزه اي براي زيباتر كردن محيط و آراستن آن به انسان آرامش و تلطيف روح

نيكي ها است. بروز بهتر اين صفات را الهي خود نزديك ترند، به فطرت از آن جا كه ابتدايي دانش آموزان دوره مي دهند و آثار زيباتر وجذاب تري مي آفرينند.آن ها با مشاهده محيط اطراف خود، شنيدن قصه ها و ... دنيايي را

درخيال خود مي سازند. فعاليت ها ي هنري براي نشان دادن اين دنياي خيالي فرصت مناسبي است. فعاليت هاي هنري عالوه بر آن كه اساس توسعه فردي و رشد متعادل شخصيت )شناختي، عاطفي، اجتماعي، اخالقي( هستند، دانش آموزان را در برقراري ارتباط و كنترل عواطف خود توانا مي سازند. فعاليت هاي هنري، قلب وذهن را پرورش مي دهند، قدرت يادگيري وحافظه را تقويت مي كنند و دانش آموزان را قادر مي سازند تا در فرصت هاي مختلف يادگيري، شناخت و تجربه هاي مفيد را در كنار هم قرار دهند، سازمان دهي كنند و به فهم و درك كامل تري نائل آيند. فعاليت هاي هنري زمينه مناسبي براي تجربه موفق در فرايند كار هستند. ازاين رو فرد با آگاهي از توانايي هاي خود به اعتماد به نفس بيش تري دست مي يابد و اين نيز مي تواند زمينه تالش بيش تر و موفقيت در امور ديگر را فراهم آورد. اين ها كاركردها و نقش هاي اوليه فعاليت هاي هنري هستند كه در صورت

بهادادن به درس هنر و اجراي برنامه در ساعت مختص به آن اتفاق مي افتند.

10

بنابراين مي توان گفت كه هنر ظرفيت هاي فراواني براي رشد مهارت هاي فرايندي1 دانش آموزان در اختيار معلم قرار مي دهد. معلم با طراحي آموزشي مناسب براي ساعت درس هنر مي تواند از قابليت هاي مختلف اين درس

بهره گيرد.

شايد بتوان گفت كه هنــر به عنوان يك فرابرنامه ي درسي توان آن را دارد كه محور ساماندهي آموزش در دوره ابتدايي باشد؛ زيرا همه معلمان اين دوره براي درس هاي مختلف از هنرهايي مثل نقاشي، كاردستي، شعر و سرود، قصه، نمايش و ... استفاده مي كنند. البته اين ها كاركردها و نقش هاي ثانويه ي هنر است كه در

سايه ي بهادادن به برنامه درسي هنر و فعال كردن اين برنامه در ساعت مربوط به آن، اتفاق خواهد افتاد.

1- كليه مهارت هايي كه دانش آموزان در فرايند يادگيري فعال كسب مي كنند. مانند مهارت هاي تفكر، مشاركت، تخيل، خالقيت و ...

فصل دوم

آشنايي با برنامه درسي هنر

دوره ابتدايي

12

رويكرد: ديدگاه كلي است كه در سراسر برنامه حاكم است و مانند چتري همه عناصر برنامه را پوشش

مي دهد. جهت گيري كلي برنامه درسي ملي شكوفايي، تقويت و توسعه فطرت الهي )نظير خداپرستي، زيبايي

دوستي، خالقيت و ...( است )برنامه درسي ملي، ص:31 (. اين رويكرد با نگاهي جامع به انسان زمينه ساز رشد

متعادل انسان در چهار عرضه ارتباط با خدا، خود، خلق و خلقت است.

رويكرد برنامه درسي هنر يا همان تربيت هنري نيز در صدد شكوفايي فطرت دانش آموزان از طريق ايجاد

محيط آزاد براي تقويت حواس، تخيل، خالقيت، ظرفيت هاي نهفته هوش و تفكر و افزايش حساسيت دانش

آموزان نسبت به ويژگي ها و ابعاد زيباشناختي اشيا و پديده هاي مختلف است. درس هنر از طريق تربيت هنري

در صدد ايجاد رشد وشكوفا يي قابليت ها و حساسيت هاي هنرمندانه دانش آموزان است و به آن ها ياد مي دهد كه

چگونه ببينند، بشنوند، ارتباط برقرار سازند و در جهت رشد و كمال حركت كنند. آن چه در مباحث مربوط به

براي رشد خالقيت و تخيل كودكان مطرح مي شود، آشنا كردن ايجاد شرايط الزم بر تربيت هنري عالوه

آن ها با شيوه هاي بيان و ابراز هنرمندانه، طراحي و اجراي هنري، كسب آگاهي از هنر و تاريخ آن، قدرداني

از هنرمندان و آثار هنري و ارزشمند شمردن آن هاست.

تربيت هنري را به پنج موضوع كلي مي توان تفكيك كرد كه عبارتند از: 1- ارتباط با خلقت؛ 2- زيبايي شناختي؛ 3- توليد محصول هنري؛ 4- آشنايي باميراث فرهنگي و تاريخ هنر ايران؛ 5- نقد هنري

مباحث زيبايي شناختي، توليد آثار هنري، آشنايي با تاريخ هنر و نقد هنري از مهم ترين عناصر آموزش هنر از دوره ابتدايي تا دانشگاه هستند و بنابر سطح آموزش اين مباحث متناسب با دانش آموزان دوره ابتدايي خواهد بود. زيبايي شناسي در چهار موضوع ديگر متجلي مي شود و از طريق آن ها كودكان به معيارهاي زيبايي شناسي دست

مي يابند.

ارتباط با خلقت: - 1

خلقت با همه اجزاء و نشانه هايش براي انسان، نهايت كمال و زيبايي ومنبع الهام است. هوايي كه استنشاق

13

مي كنيم، آبي كه مي نوشيم، گلي كه مي بوييم؛ پرنده اي كه در پرواز است، خورشيدي كه هر صبح و شام طلوع وغروب مي كند و ... همه و همه از نظامي تبعيت مي كنند كه ما هم جزئي از آن هستيم. اين نظم و ارتباط موجودات و عناصر موجود در خلقت نشانه ارزشمند بودن طبيعتي است كه هميشه پوياست و نيرويي را در بطن خود دارد. اين نيرو كه بر تمامي پديده ها و روابط انسان با آن ها حكومت دارد، آن نظم عالي است كه انسان به عنوان جزئي از كل نظام هستي، وابسته به آن و متأثر از آن است، بين انسان وخلقت تعاملي دروني، پويا و متوازن

و ارتباطي پيوسته وجود دارد و اين همان نيرويي است كه در فرهنگ و هنر نيز مي توان آن را دريافت.

آميختگي انسان با طبيعت و تأثيرپذيري از آن، در زندگي و آثارش هويداست. ساخته هاي بشري از يافته به نكات و ظرايفي دست پيرامون خود؛ با دقت در محيط انسان الهام گرفته اند. از طبيعت آغاز تاكنون به طبيعت و دقت در مشاهده 2 آن و يابد. پس، توجه تازه اي دست ابداعات اختراعات و به توانسته است و ديدن آن چه كه در اطراف ماست، بر يادگيري و تجربه هاي ما تأثير بسيار مهمي دارد.خداوند در قرآن كريم

مي فرمايد:

»وجعلنا الليل و النهارآيتين فمحونا آيه الليل و جعلنا آيه النهار مبصره«) اسراء/12( و شب و روز را دو نشانه قرار داديم؛ پس آيت شب را محو كرديم و آيت روز را روشني بخش و نوردهنده چشم

گردانيديم.

»وفي االرض آيات للموقنين« )ذاريات/20( و در زمين، نشانه هايي است براي كساني كه يقين آوردند.

»ان في السموات و في االرض آليات للمومنين« )جاثيه/3( به راستي در آسمان ها و زمين براي مومنان نشانه هايي هست.

»وفي خلقكم و ما يبث من دابه آيات لقوم يوقنون« )جاثيه/4( و درآفرينش شما و آن چه از جنبندگان مي پراكند، براي مردمي كه يقين دارند، نشانه هاست.

شناخت پديده هاي طبيعي و پرورش دقت حواس، زمينه مناسبي براي فعاليت هاي هنري ايجاد مي نمايد و ايجاد حساسيت و شناخت در ذهن كودكان، زمينه هاي رشد خالقيت را فراهم مي آورد.

عالوه بر اين طبيعت يكي از مهم ترين منابع الهام براي انسان است و هنرمندان در طول هزاران سال، با الهام گرفتن

2 - مشاهده؛ استفاده از تمام حواس در شناخت يك پديده است. به بيان ديگر هر چيزي را كه با چشم مي بينيم، با ساير حواس نيز مورد شناسايي قرار داده و از تجربه هاي قبلي هم در شناخت آن كمك مي گيريم.

14

از طبيعت، آثار بسيار متنوعي را به وجود آورده اند. آن ها فقط درچند دوره بسياركوتاه به دوباره سازي دقيق طبيعت در آثار هنري خود اقدام كرده اند اما به طورعام، طبيعت را به گونه اي تفسيري مي ديده اند. از اين رو، در

شكل آن تغييراتي به وجود آورده، آن را دگرگون ساخته و به گونه اي ديگر بيان كرده اند.

در ارتباط با طبيعت بايد بتوانيم آن چه را كه مي بينيم درك و خالصه كرده و اجزاي پيچيده آن را حذف كنيم. با تفكر و تعمق در طبيعت مي توانيم ويژگي هاي محيط اطراف خود را بشناسيم و فقط ظاهر آن را مالك قرار ندهيم. واقعيت طبيعت نه در ظاهر آن، بلكه در باطنش نهفته است. براي آن كه بتوانيم به باطن طبيعت پي ببريم

بايد با طبيعت آشنا شويم، و با آن ارتباطي حسي برقرار كنيم و عواملي را كه در زيبايي آن مؤثرند بشناسيم.

يكي از اين عوامل: ارتباط منظم بين اجزاء است كه وحدت كل را به وجود مي آورد. چنانچه حكيم ابوعلي سينا در بيان نظم هستي مي گويد:»جنبه كميت عناصر ايجاد كثرت مي كند و جنبه كيفيت آن ها همين كثرت را به وحدت باز مي گرداند.« ذهن ما قادر نيست مجموعه اي فاقد نظم را درك كند؛ پس يكي از اهداف،

يافتن نظم است؛ زيرا از اين طريق به درك بهتر پديده ها نائل مي شويم.

عالوه براين در خلقت خداوند قرار گرفتن عوامل بصري در كنار يكديگر زيبايي مي آفريند. وجود وزن يا ريتم )مانند حركت شب و روز، ضربان قلب و...(، تنوع درگونه ها )مانند انواع برگ ها و پرندگان و...(، اندازه ها بزرگي )مانند كوچكي و تناسب و...(، نرمي )مانند زبري و بافت و...(، تاريكي با نور )مانند تضاد و...(، شكل )مانند دايره و...(، تركيب )مانند قرار گرفتن چند جزء در كنار هم و ساختن يك كل و...(، تناسب و هماهنگي)مانند رابطه ي جزء با كل در يك شكل يا نقش(، هم چنين تقارن )مانند تكرار يك نقش و...( از

نشانه هاي زيبايي در طبيعت است.

گرايش به تقارن و پديده هاي هماهنگ و منظم، يكي از باستاني ترين و مداوم ترين جنبه هاي تاريخ تمدن انساني است. اعتقاد انسان به تقارن و هماهنگي بين پديده ها و تالش براي رسيدن به پديده هاي متعادل، متقارن و هماهنگ، در همه شاخه هاي معرفت، هنر و صنعت پديدار است. تركيب قرينه، معرف زمان و محيط ذهني آرام، متعادل و موزون است و به همين سبب، اين نوع تركيب بيش تر در زمان ها و جامعه هايي كه داراي اين ويژگي ها بوده اند، طرح شده است. درطي تاريخ شايد كمتر تمدني را بتوان يافت كه بيش از ايرانيان به تقارن و هماهنگي توجه

و گرايش داشته باشند.

خلقت را نه فقط در جنگل، بيابان، پارك، فضاي سبز و... بلكه درپديده هاي مختلف مي توان ديد وتوجه ديگران را نيزبه آن جلب كرد. با آوردن يك گلدان گياه سبزيا يك حيوان خانگي به كالس درس، يا حتي با اشاره به انسان به عنوان زيباترين آفريده خداوند، مي توان كودكان را به شناخت ابعاد گوناگون طبيعت برانگيخت؛ زيرا تمامي

15

مظاهر زيبايي طبيعت را در وجود انسان مي توان يافت.

فعاليت هاي مناسب هنري در ارتباط با خلقت و با الهام گرفتن از آن، ضمن افزايش حساسيت هنري كودكان شد. خواهد آنان روح بيش تر لطافت باعث آن، ويژگي هاي و زيبايي ها و طبيعت به نسبت آن ها مي توانند از عناصري چون شكل، رنگ، صدا براي ايجاد ريتم، بافت، تناسب، تعادل، تقارن و ديگر ويژگي هاي

طبيعت در آثار هنري خود بهره گيرند.3

زيبايي شناسي: - 2

هنر مبتني بر شناخت و خلق زيبايي است و آفرينش يك اثر زيباي هنري، جز با شناخت مفهوم جمال و زيبايي ميسر نمي شود. با بيان واقعيت هاي زيبا و بيان زيباي واقعيت ها و خلق زيبايي هايي كه وجود خارجي

ندارند، هنر از مرحله تقليد از طبيعت هم فراتر مي رود.

، ها، كوه ها زيبايي گل ها، درخت زيبايي روبرو هستيم؛ نوع با هزاران ما در خلقت و طبيعت محسوس آسماني كه باالي سر ماست، سپيده دم ، طلوع آفتاب شفق و... .

هر يك از حواس، نوعي از زيبايي را درك مي كند. اساسا مصداق خوب در حس، درك زيبايي توسط آن حس است؛ خوب از منظر حس بينايي، يك منظره زيبا است. از منظر حس شنوايي صدايي زيبا، از منظر حس المسه، لمس كردن بافتي زيبا، از منظر حس چشايي، يك مزه مطبوع، و از منظر حس بويايي يك

بوي خوش است.

در بيان اين كه “زيبايي چيست؟” اگر چه تفاوت هاي فرهنگي تاثير به سزايي در پاسخ به اين سئوال دارد امانكته اي را كه نمي توان انكاركرد اين است يك شيء يا پديده تا زماني كه نوعي نظم، انسجام، تقارن، توازن،

هماهنگي و تناسب بين اجزاي آن نباشد به نظر زيبا نمي آيد.

زيباترين صورت ممكن آفريده و در آن در را عالم و خداوند است آفريده خداوند زيباترين انسان خود صورتگري نموده است. » هواهلل الخالق الباري المصور له االسماء الحسني« )حشر/24( او خداي خالق هستي بيان ديگر صورت شما را خلق كرد؛ آن به از ان اوست. و نام ها و صفات بهترين بخش صورتگر است كه هم نه به هر صورتي، بلكه به زيباترين صور ت ها،»خلق السموات و االرض بالحق و صوركم فاحسن صوركم« )تغابن/3( يعني شما را در بهترين و زيباترين صورتي كه برتر از آن ممكن نيست، آفريده است. حال، انسان كه خود برترين و زيباترين آفريده خداوند است، به دنبال زيبايي است و هنرمند نيز معاني را در بهترين صورتي

كه براي او امكان دارد، ايجاد مي كند.

3 - براي آشنايي بيش تر به بخش هاي تربيت شنوايي ، نقاشيء، كاردستي مراجعه شود.

16

استاد مرتضي مطهري در كتاب اهتزاز روح اشاره كرده است، بيشتر مردم، زيبايي محسوس را درك مي كنند اما زيبايي هاي نامحسوس و معنوي بسياري نيز وجود دارد كه به قوه خيال انسان مربوط مي شود.

اين گونه است كه همه هنرها، كمال خود را از يك زيبايي آرماني مي گيرند؛ اين زيبايي از آن چه در طبيعت يافت مي شود، باالتر است.

به تعبيري مفهوم تربيت هنري كه به هنرمتعهد و خالق مربوط مي شود، مي تواند به فرايند رشد تيزبيني سرعت ببخشد و حساسيت فرد را نسبت به زيبايي افزايش دهد.

زيبايي ها، چه آن ها كه در نمايشگاه طبيعت اند و چه آن ها كه محصول فكر و ذوق انساني اند از ديدگاه اسالم محبوب و مطلوب اند و همه مستند به خداوند هستند. آيه هاي متعددي در قرآن مجيد زيبايي ها را به خدا نسبت مي دهند و حتي محروم ساختن مردم از زيبايي ها را نكوهش مي كنند: » قل من حرم زينه اهلل التي

اخرج لعباده... « )اعراف/2 3(

خداوند در قرآن مجيد زيبايي هاي محسوس و معنوي را تذكر مي دهد و آن ها را در برابر ديدگان سر و جان انسان، به تصوير مي كشد. بنا براين آشنا كردن كودكان با زيبايي هاي موجود در خلقت باعث شادي آن ها و آماده شدن آن ها براي شناخت زيبايي هاي معنوي و زيباي مطلق كه همانا ذات حضرت حق است، مي شود. در نتيجه، كودكان مي توانند درآثارخود ، زيبايي ها را بر اساس قوه

درك و شناخت خود، نمود بخشند.

توليد محصول هنري: - 3

انسان به عنوان مظهر خالقيت و ابداع الهي و به واسطه نيروي تفكر، تخيل و قدرت آفرينندگي، ذاتا به نوآوري عالقه مند است. از اين رو، تربيت هنري رويكردي است در جهت بروز و رشد اين وديعه الهي باشد.

به منظور ايجاد فرصت براي بروز خالقيت در كودكان بايد آن ها را در يافتن راه مناسب بيان هنري آزاد گذاشت و از دادن الگوها، نقش ها، رنگ ها و حركت هاي از پيش تعيين شده، اجتناب كرد.

در تربيت هنري، اگر چه كودكان در فرايند انجام فعاليت هاي هنري با ابزار و مواد رشته ها ي گوناگون هنري آشنا مي شوند و شيوه هاي مقدماتي كاربرد آن ها را مي آموزند، اما به كمك تخيل، احساس و تفكر خود، موضوع، ابزار، مواد و شيوه اي را انتخاب و مطابق ذوق و سليقه خود، آثار هنري گوناگوني را توليد مي كنند. نبايد انتظار داشت

كه هميشه اين فرايند به توليد و ارائه يك محصول نهايي از پيش تعيين شده ختم شود.

17

آن ها در فرايند انجام فعاليت هنري، راه هاي مناسب تري را براي بيان احساسات خود كشف مي كنند و در قالب محصولي هنري تازه ارائه مي دهند ، بدين ترتيب در هر خالقيت هنري، دانش آموزان بين ابزار، اشيا، تفكرات، احساسات و تخيالت خود ارتباطي تازه برقرار مي سازند و به پديده ها و اشياي پيرامون خود، نگاهي متفاوت پيدا مي كنند. اين گونه است كه كودكان با انواع صورت هاي ديداري و شنيداري و... خيال پردازي مي كنند و به ابداع

وخلق آثار تازه اي دست مي زنند.

براي خود مي سازند كه را دنيايي عالم خيال در است. آن ها از ويژگي هاي كودكان يكي خيال پردازي هنرمندان بزرگ در آرزوي بازگشت به اين دنياي خيالي اند.

زندگي كودكان بين واقعيت و خيال نوسان دارد. نقش تخيل را در حرف ها، بازي ها، نقاشي ها و حتي كاردستي هاي آن ها به خوبي مي توان ديد. اين تخيالت كه بيانگر نيازها، تمايالت و آرزو ها، مشكالت و ناكامي هاي

كودكان است، در بروز خالقيت هاي آنان و كاهش برخي مشكالتشان نقش مؤثري دارد.

آشنايي با تاريخ هنر ايران:- 4

نيز آداب و تاريخي و ايراني آشنا مي شوند. آن ها آثار هنري و با فرهنگ و هنر در تربيت هنري، كودكان رسوم و سنت هاي پسنديده كشور خود را در قالب آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري ايران مي شناسند. ميراث

فرهنگي متشكل از دو واژه ميراث و فرهنگ است.

واژه فرهنگ در"قابوس نامه" )ازادبيات قرن پنجم( مترادف با هنر و به معناي آموختن و به كار بستن آمده است: »وتن خويش را بعث كن به فرهنگ و هنر آموختن، چيزي كه نداني بياموزي و اين تو را به دو چيز حاصل

شود؛ يا به كار بستن آن چيز كه داني يا به آموختن آن چيز كه نداني...«

فردوسي نيز فرهنگ را به معني دانش وهنر مي داند.

زدانـــــا بپرسيــد پـــــــس دادگـــر كـــه فرهـنـگ بهتــر بود يا گهـــر؟

چنيـــن داد پاســخ بــــدو رهنمـــون كـــه فرهنگ باشد زگوهــر، فـزون

كـه فرهنـــــگ، آرايش جــان بـــود زگـــوهر سخن گفتـن، آسـان بـود

گهـربي هنـر، زار و خواراست وسست به فرهنگ، بـــاشد روان تندرســت

در كتب لغت، معاني متعددي براي فرهنگ ذكر شده است؛ براي مثال در "برهان قاطع" آمده است: »بروزن و معني فرهنج است: علم و دانش و عقل، ادب و بزرگي و سنجيدگي...«

18

با تعابير مختلف آمده است. تايلر فرهنگ را اين گونه بيان كرده تعريف فرهنگ در علوم مختلف است:»فرهنگ مجموعه ا ي پيچيده از معارف، معتقدات، هنرها، صنايع، فنون، اخالق، قوانين، سنن و باالخره تمامي عادات و رفتار و ضوابطي است كه فرد به عنوان عضو از جامعه ي خود فرا مي گيرد و در برابر آن جامعه وظايف و تعهداتي بر عهده دارد.«؛ يعني، مجموعه اي كه نتيجه ي فعاليت ها و ابداعات شخص اونيست بلكه به

عنوان ميراث گذشتگان از راه فراگيري مستقيم و غيرمستقيم به او منتقل مي شود.

ميراث از ريشه ارث، به هر چيزي كه از گذشتگان، نياكان و پدران به ما رسيده باشد، از آب، ملك، خانه و... تا خلق و خوي و مظاهر فيزيكي و كالبدي كه از طريق وراثت از نسلي به نسل ديگر مي رسد، اطالق مي شود. البته آن چه ما از گذشتگان به ارث مي بريم، صبغه فرهنگي ندارد و تنها آن چيزي را كه فرهنگ و عوامل فرهنگي در ساختار آن ها مؤثرند، ميراث فرهنگي مي ناميم. آثار به جاي مانده از گذشتگان، ارزش هاي فرهنگي و هنري بسياري دارند. اين آثار در رشد و تعالي حيات امروز و فرداي انسان مفيد و مؤثرند؛ انسان ساز و عبرت آموزاند و "ميراث فرهنگي" ناميده مي شوند. . آثار به جاي مانده از گذشته،گاه جنبه مادي و ملموس دارد و گاه داراي وجوهي غير

ملموس و معنوي است.

آثار باستاني و اشيايي كه به رغم گذشت ساليان دراز از زمان تولد و شكل گيريشان، به علت وجود مادي، عيني و پايدارشان، هنوز در مقابل ديدگان ما هستند و به جاي مانده اند، ميراث فرهنگي و هنري

مادي مي ناميم. اين گروه از آثار و اشيا خود به دو بخش آثار منقول و آثار غيرمنقول تقسيم مي شوند.

بيشتر ارزش هاي تاريخي و هنري باآثار مكتوب، آثار و اشياي تاريخي و هنري، بناها و محوطه هاي باستاني و تاريخي مرتبط است و آثاري مانند معماري، شهرسازي و ... را شامل مي شود.

اهميت دارد. بسيار ميراث فرهنگي غيرملموس و معنوي هم آثار ملموس و مادي، بر عالوه اين آثار، مجموعه مظاهري هستند كه گرچه وجود خارجي ندارند اما جلوه هاي مادي آن ها درك شدني و در

دسترس است؛ مانند: زبان، باورها، اعتقادات، قصه ها و آداب و رسوم.

بنابراين، هنگامي كه از ميراث فرهنگي صحبت مي شود، تنها، آثار و اشياي قديمي موجود در خانه ها يا موزه ها مد نظر نيست. ميراث فرهنگي شامل تمامي تفكرات، اعتقادات، آداب و رسوم، زبان و هنر در طي زمان است و حتي انسان ها را كه حامل دانش و فرهنگ موروثي نياكان خود هستند

و در طول زمان آن را محفوظ داشته و به كمال رسانده اند، شامل مي شود.

ميراث فرهنگي كه گنجينه اي از دانش ها، مهارت ها، فنون، عواطف، زيبايي ها و هنرهاست، مي تواند ما را

19

آموزش دهد و الهام بخش انديشه و كار هنري ما و آيندگانمان باشد و نيز، به ما در رسيدن به ايده ها و آثار جديد علمي و هنري كمك كند.

براي همه كساني كه به نحوي با ميراث فرهنگي سر وكار دارند، وظيفه مقدري وجود دارد و آن، انديشيدن درباره گذشته است. اسالم، خواندن سه كتاب را براي دستيابي به حقيقت به مسلمانان توصيه مي كند: از مورخان به قول يكي »كتاب وحي، كتاب گذشته)تاريخ( و كتاب طبيعت« )مهدي حجت،1380(. ايراني، در حقيقت هيچ چيز مانند طبيعت كه در همه جا انسان را احاطه كرده است و مانند گذشته، كه هم چون سايه همه جا او را دنبال مي كند، كنجكاوي انسان را برنمي انگيزد. به قول»هوسيون« ما نمي دانيم كجا هستيم، مگر آن كه بدانيم كجا بوده ايم. به عبارت ديگر، ما چيزي جز گذشته نيستيم. اگر كمان حيات ما نيروي پرتاب به سوي آينده را ذخيره دارد و جهتي را براي اين پرتاب در نظر گرفته است، اين توان و جهت، محصول كارهايي است كه تاكنون انجام داده ايم. شايد بهتر باشد بگوييم كه انسان چيزي جزگذشته خود نيست. البته نگاه ما به گذشته، براي آموختن از آن است و مطالعه وقايع گذشته، قدرت رويارويي انسان را با رويدادهاي جاري و

آينده افزايش مي دهد.)مهدي حجت،1380(

ارزش آثار فرهنگي در ارائه اطالعات معتبر تاريخي غيرقابل انكار است. توصيفات تاريخي مكتوب هميشه شفاف نيستند و همه آن چه را وجود داشته است، نشان نمي دهند. هم چون جزئياتي درباره كيفيت زندگي انسان و محيط طبيعي)زيست بوم( نسل هاي گذشته كه در نتيجه پژوهش هاي باستان شناسي به دست آمده اند. ارتباط نياكان خود با مي تواند انسان آن ها به كمك بلكه هستند اطالعات ارائه عامل تنها، نه تاريخي آثار عاطفي برقرار كند؛ نقشي كه شايد هيچ عنصرديگري نتواند بر عهده گيرد. اين نقش، در روان آدمي جايگاهي خاص براي ميراث فرهنگي پديد مي آورد؛ از اين رو توجه به ميراث فرهنگي در همه جوامع اهميت مي يابد. در حقيقت، ميراث فرهنگي، هويت و شناسنامه هر قوم و ملتي است كه نشان مي دهد آن قوم و ملت چگونه زيسته

و در شكل گيري تمدن بشري، چه نقشي داشته است.

5- نقد هنري:

در فرهنگ نامه ادبي فارسي آمده است كه نقد در لغت به معناي جدا كردن سره از ناسره و شناخت خوب از بد است و در اصطالح ادبي، فني است كه به توصيف و تجزيه و تحليل آثار ادبي و هنري و سنجش براي معيارهايي دادن يا داوري كردن نقد، نهايي مي پردازد. هدف ماهوي آن ها و و كيفي جنبه هاي كمي داوري است. منتقد عالوه بر سنجش ارزش ها و عيب هاي اثر، نكته هاي نهفته و ناگفته آن اثر را بيان مي كند و توضيح مي دهد و از اين نظر، در پرورش ذوق و سليقه هنرمند و هنردوست يا خواننده

مؤثر است.

20

در دوره ابتدايي در پايان هر فعاليت هنري، الزم است كودكان را تشويق كنيم تا فعاليت و اثر هنري خود و دانش آموزان ديگر را توصيف كنند و توضيحاتي براي بهتر شدن آن اثر هنري بدهند. به اين ترتيب،

مقدمات آشنايي با نقد و تجزيه و تحليل هنري فراهم مي شود.

بنابر آن چه گفته شد، توصيف و توضيح فعاليت هنري انجام شده يا محصول ارائه شده در اين برنامه بسيار مهم بوده است. دانش آموز فعاليت هنري يا محصول ارائه شده را توضيح مي دهد ومعلم مي تواند در بيان موضوع به او كمك كند. توصيف موضوع كار عملي و نيز شيوه اجراي آن توسط دانش آموز، مهم ترين بخش از وارد شدن به حوزه نقد هنري است. مهم ترين موضوع در اين مرحله از نقد هنري اين است كه بيش از هر چيز، نكته هاي مثبت و پسنديده

فعاليت ها و آثار هنري دانش آموزان مورد تشويق قرار گيرد.

1-اصول حاكم بر سازماندهي محتوا:

اصول در راهنماي برنامه درسي ملي و همچنين ادبيات برنامه ريزي درسي عبارتند از قواعد و معيارها و

مالك هاي اساسي كه مي تواند به عنوان مبنا و پايه اي جهت هدايت فرايند طراحي و توليد برنامه درسي مورد

استفاده قرار مي گيرد. اصول در برنامه درسي ملي در دو بخش اصول حاكم بر برنامه هاي درسي )8 اصل( و

اصول حاكم بر انتخاب و سازماندهي محتوا )13 اصل(مطرح شده است.

هنر درسي برنامه بر حاكم اصول همان رو پيش كتاب سازماندهي و برانتخاب حاكم اصول

)برخورداري هنر از جايگاهي مستقل، جامعيت محتوايي، انعطاف پذيري، كودك محوري،پرورش خالقيت،

تلفيق رشته هاي هنري، يادگيري مشاركتي( است عالوه بر اين، اصول مطرح شده در برنامه درسي ملي نيز مد

نظر قرار گفته است. اين اصول عبارتند از:

دين محوري: مباني و ارزش هاي اسالمي حاكم بر تمامي عناصر برنامه درسي و روح حاكم بر آن - 1

است.

تقويت هويت ملي: برنامه هاي درسي بايد زمينه ارتقاء هويت ملي كه آميخته اي از فرهنگ، ارزش - 2

ها و باورهاي ا يرا ني – اسالمي است را فراهم نمايد.

21

نقش محوري معلم و مربي: معلم در نقش مربي و رهبر فعاليت هاي آموزشي، نقش محوري در غني - 3

سازي محيط هاي يادگيري جهت هدايت و ترغيت متربي در فرايند ياددهي – يادگيري دارد.

نيازهاي كنوني و آينده فرد و جامعه در عرصه هاي مختلف - 4 به بايد برنامه هاي درسي جامعيت:

علمي، فرهنگي، اقتصادي و ...و در سطوح محلي، ملي، و جهاني توجه نمايد.

توجه به تفاوت ها: برنامه هاي درسي بايد به تفاوت هاي فردي و اجتماعي دانش آموزان توجه كند - 5

و از انعطاف الزم برخوردار باشد.

توازن و تعادل: در فرايند طراحي و توليد برنامه هاي درسي بايد به دور از افراط و تفريط از روش ها - 6

و ابزارهاي مختلف استفاده نمود.

خود يادگيري مادام العمر: برنامه هاي درسي بايد به گونهاي طراحي و اجرا شود كه انگيزه وتوان الزم - 7

را جهت يادگيري مادام العمر در دانش آموزان فراهم نمايد.

مشاركت و تعامل: فرايند برنامه ريزي درسي بايد به گونه اي باشد كه زمينه مشاركت همه افراد ذي - 8

نفع در آن را فراهم نمايد.

ارتباط چند وجهي: در سازماندهي محتواي اين كتاب به ارتباطات چهارگانه خود، خدا، خلق و خلقت - 9

در اشكال مختلف تفكر، ايمان، علم، كار و اخالق توجه شده است.

اولويت صالحيت ها و يادگري هاي مشترك: اين صالحيت ها كه در قالب اهداف كلي طبقه بندي - 10

مي شود مبناي سازماندهي محتواي برنامه درسي هنر است.

دروني سازي: در اين كتاب سعي شده است فرصت هاي يادگيري و كسب تجربيات جديدي در - 11

قالب فعاليت هاي هنري به گونه اي فراهم شود تا دانش آموزان اين تجربيات را به صورت يكپارچه

22

و به هم پيوسته كسب نمايد. اين يكپارچگي مي تواند به شكل گيري بهتر, صالحيت مبنايي و دروني

سازي آن توسط متربي كمك بيشتري نمايد.

تنوع و تعدد منابع، روش ها و فرصت هاي يادگيري: ازآن جا كه متربيان داراي ظرفيت ها، استعدادها، - 12

قابليت هاي تفكر و سبك هاي شناختي متفاوتي هستند، در انتخاب و سازماندهي برنامه درسي هنر به

ايجاد تنوع فرصت هاي يادگيري توجه شده است. تا هر يك از متربيان بتوانند با استفاده از روش هاي

ياددهي يادگيري مختلف و منابع و مواد آموزشي متفاوت بر اساس ويژگي هاي فردي و شناختي

خود به يادگيري بپردازند.

اهميت: در انتخاب و سازماندهي محتواي پيش رو به ايده ها، مفاهيم و فرايندهاي مطرح شده در برنامه - 13

درسي ملي و همچنين نتايج حاصل از اجراي سراسري برنامه درسي هنر و نتايج حاصله از ارزشيابي

اين توجه شده است.

عالقه: محتوا به گونه اي طراحي شده است كه منجر به خلق، توسعه وشناخت عاليق جديد در متربي - 14

شود و زمينه تصميم گيري وي براي حال و آينده را فراهم نمايد.

سودمندي: تعيين سودمندي محتوا، با توجه به نيازهاي ضروري حال و آينده متربيان و اولويت هاي - 15

برنامه تهيه شده است.

قابليت يادگيري: انتخاب و سازماندهي محتوا با توجه به توانايي ذهني دانش آموزان و سبك هاي - 16

متفاوت شناختي آن ها صورت گرفته است.

درهم تنيدگي: محتواي برنامه درسي هنر به صورت درهم تنيده به تلفيق مفاهيم، اصالحات، مهارت - 17

ها و فعاليت هاي هنري مختلف پرداخته است تا از طريق ايجاد ارتباط رشته هاي مختلف هنري به

تعميق و يك پارچه سازي يادگيري متربيان كمك نمايد.

23

در طراحي و تدوين برنامه درسي هنر، هشت اصل مورد توجه قرار گرفته است. اين اصول به شرح زير تعريف شده اند.

برخورداري درس هنر از يك جايگاه مستقل و تعريف شده؛ درس هنر، يكي از مواد آموزشي در - 1جدول مواد درسي دوره ابتدايي است و دو ساعت در هفته به آن اختصاص يافته است. معلم به تناسب شرايط

كالس و مدرسه خود، برنامه اين ساعت ها را تنظيم مي كند.

نقاشي، - 2 اين درس رشته هاي از تنوع رشته هاي هنري برخوردار است. در درس هنر جامعيت محتوايي؛ كاردستي، تربيت شنوايي، قصه و نمايش در كنار هم قرار گرفته اند. اين رشته ها در عين اين كه از يك ديگر متمايز و متفاوت هستند، و مباني خاص و كاركردهاي منحصر به فردي دارند ولي همه جلوه هاي هم سنخ و جوشيده از

ژرفاي احساس و انديشه اند و زيبايي ويژگي مشترك همه آن هاست.

انتخاب و سازمان دهي فعاليت هاي هنري به گونه اي است كه زمينه مساعدي براي تجربه هاي مستقيم و دست اول در هر رشته و بهره گيري از مواهب و آثار آن را، با در نظر گرفتن تفاوت هاي فردي و محيطي ميراث با رشته، هر به مربوط فعاليت هاي دادن انجام را ضمن دانش آموزان و مي آورد فراهم دانش آموزان

فرهنگي و هنري خود آشنا مي كنند.

3-انعطاف پذيري: محتواي درس هنر مي تواند با توجه به ويژگي هاي جغرافيايي، تنوع قومي و فرهنگي هر منطقه از ايران و هنرهاي بومي متعدد و متنوعي در مناطق مختلف وجود دارد، متنوع باشد.. از آن جا كه ويژگي هاي مدارس، معلم ها، دانش آموزان وكالس هاي درس و مدارس در همه جا يكسان نيستند در درس هنر، تنظيم شده فعاليت هاي يادگيري هنري در رشته هاي هنري بخش هايي كه تحت عنوان است الزم نيست مو به مو اجرا شود. معلم با توجه به امكانات، وسايل، ابزار و مواد در دسترس، خواسته ها و توانايي هاي دانش آموزان و فضاي كالس و مدرسه و با در نظر داشتن رويكرد، اهداف و حفظ اصول برنامه مي تواند خود طراحي آموزشي4 هر جلسه درس را انجام دهد.

4 - به بخش طراحي آموزشي ص مراجعه شود.

24

بنابراين اگر چه ترتيب دادن برنامه هاي متنوع، ايجاد فرصت هاي متعدد براي فعاليت هاي هنري و تشويق فراهم را آنان يادگيري، زمينه رشد هوش هاي چندگانه فعاليت هاي به مشاركت جدي در همه دانش آموزان مي آورد، اعتماد به نفس را در آنان تقويت مي كند و آن ها را ياري مي دهد تا توانايي هاي خود را بشناسند و رشد دهند و در فرايند توليدآثار هنري موفق شوند اما به اين معنا نيست كه دانش آموز مجبور است كاري را كه دوست ندارد، انجام دهد. او در انتخاب موضوع فعاليت ، وسايل، ابزار و مواد، چگونگي طي فرايند فعاليت هنري، محل نشستن، انتخاب شريك و ... نسبتا آزاد است و در قبال اين آزادي، مسئول انجام دادن به موقع فعاليت ها يش است. الزم است معلم در تصميم گيري و در شناخت مسئوليت ها به او كمك كند و همواره پاسخگوي پرسش هايش باشد. اين آزادي و حق انتخاب دانش آموزان شور و هيجان الزم براي انجام دادن فعاليت و حفظ نظم و انضباط را در آن ها ايجاد مي كند و بچه ها با كسب تجربه هاي آن مي توانند

هنرمندانه زندگي كردن را ياد بگيرند.

دانش آموزان به طور فطري فعال و جست وجوگرند لذا برنامه درسي هنر بر فعاليت 4-كودك محوري؛ دانش آموزان تمركز دارد. معلم بايد شرايطي را فراهم آورد تا دانش آموزان مهارت هاي حسي،حركتي ، بياني و قدرت تخيل و تفكر، خود را طي فرايند انجام فعاليت هنري و توليد آن كشف و بيان كنند. معلم با مشاهده رفتار دانش آموزان در كالس و خارج از آن ، از عاليق، تمايالت و تجربيات دانش آموزان آگاه خواهد شد و در نتيجه، او خواهد توانست براي هر جلسه درس هنر برنامه اي كامل، متناسب با دانش آموزان خود طراحي و اجرا كند؛ به طوري كه دانش آموزان قادر به انجام آن باشند و احساس آزادي و حق انتخاب خود

را در آن تجربه كنند.

5- پرورش خالقيت؛ خالق مطلق خداوند است كه همه چيز را در زيباترين شكل خلق كرده و همه هستي تجلي وجود اوست. خداوند انسان را از همه موجودات زيباتر آفريده است، از روح خود در او دميده، صفات خود را در او به وديعه نهاده، كلمات را به آموخته، امانتي را به داده و او را جانشين خود بر روي زمين قرار داده است. پس هر انساني ظرفيت رسيدن به كمال مطلوب كه همان جانشيني خدا بر زمين است، داراست و به طور نسبي قادر به انجام

دادن كاري خالق مي باشد.

برخي گونه اند؛ دو نيز خالقيت عناصر كرده اند. نوتعريف محصولي يا ايده يك توليد را »خالقيت از متفاوتي انواع اجتماعي اند. كودكان در سنين مختلف و يا محيطي اكتسابي نيز برخي و ژنتيكي از آن ها رفتارهاي خالق را نشان مي دهند اما به طور كلي، مي توان گفت فضايي كه كودكان در آن خالقيت

25

خود را بروز مي دهند و ميزان خالقيتي را كه از خود نشان مي دهند، به آموزش، تجربه و سطح پرورش فكري و جسمي آ ن ها بستگي دارد.

كودكان از انواع هوش برخوردارند لذا هوش همراه با آموزش مناسب و كسب تجربه، مهارت هاي الزم براي خالق بودن را در اختيار آنان قرار مي دهد. “بزرگ ترين كمك معلم در پرورش خالقيت دانش آموزان، كمك به آن ها براي يافتن عوامل موثر بر خالقيت و گسترش آن هاست. اين عوامل عبارتند از »توانايي هاي

فردي، كسب مهارت هاي انجام كار، انگيزه دروني، تفكر خالق و فضاي شاد«)ترزا آمابلي، 1377(.

... و اندازه ها،حركت ها حجم ها، صداها، شكل ها، رنگ ها، ، طبيعت در هنري؛ رشته هاي _تلفيق 6آن چنان با هماهنگي و نظمي زيبا در هم آميخته اند كه آن ها را جدا از هم نمي توان درك كرد. در كالس هنر نيز مجموعه اي از فعاليت هاي رشته هاي مختلف هنري بايد به گونه اي طراحي شود كه يك ديگر را تكميل

كنند و در كنار هم زيباتر، لذت بخش تر، مؤثرتر و با معناتر جلوه كنند.

7- يادگيري مشاركتي؛ دانش آموزان از طريق مشاركت فعال در تجربه هاي هنري، با حوزه هاي مفهومي و مهارتي بسياري مواجه و آشنا مي شوند و آن ها را ياد مي گيرند. براي جلب مشاركت دانش آموزان بايد عالقه، استعداد و نيازهاي آنان را در نظر گرفت و به آن ها مسئوليت داد تا در برنامه ريزي ساعت درس هنر سهيم باشند

و اجراي برنامه ها و حتي طرح مقررات واجراي نظم كالس را بر عهده گيرند.

فعاليت هاي هنري با حواس، تخيل، تفكر وعواطف دانش آموزان ارتباط بسيار نزديكي دارد. بيان هنري، ابراز عواطف دروني است؛ بنابراين، اگر چه بهتر است بعضي از فعاليت هاي هنري به صورت فردي انجام شود تا هر يك از دانش آموزان، فرصت تجربه توانايي ها و مهارت ها، نشان دادن عواطف و هيجانات وبيان احساسات خود را به طور مستقل داشته باشد اما دانش آموزان در جريان همين فعاليت هاي فردي نيز به گونه هاي مختلف فعاليت هاي انتخاب موضوع براي نيز مي تواند آن ها را تشويق كند كه با هم مشاركت كنند. معلم مي توانند با به هم كمك كنند. حتي ايده هاي يك ديگر، توسعه در و بپردازند و مشورت به گفت وگو با هم خود، مشاهده آثار هنري يكديگر، ديدن تصاوير مرتبط با موضوع كار يا مشاهده آثار هنري در نمايشگاه ها و موزه ها با هم استفاده كنند. در اين تعامل، رشد عاطفي و ابزار، وسايل و مواد در دسترس، از آن ها ايده بگيرند، از

اجتماعي دانش آموزان بهترصورت مي گيرد.

26

در مورد فعاليت هاي گروهي الزم است آزادي و حق انتخاب شريك براي دانش آموزان، محترم شمرده شود. تشكيل گروه و تعيين موضوع فعاليت و تقسيم مسئوليت بر عهده اعضاي گروه است و معلم بر مشاركت و ارائه كند را توليد شده اثر باشد كه داشته نماينده است گروه يك نظارت مي كند. الزم فعال همه آن ها چگونگي تهيه آن را گزارش دهد. پس از توليد اثر هنري نيز بچه ها در گروه هاي بزرگ يا كوچك به مشاهده، بررسي و توصيف آثار بپردازند و هر كس، عالوه بر اين كه كار خود را براي ديگران توضيح مي دهد، درباره كاري

كه دوستانش انجام داده اند، اظهار نظر كند

8- پويايي و استمرار؛ اصل انعطاف پذيري به عنوان عامل دروني بر پويايي و استمرار برنامه درسي مؤثر است. تحوالت، نوآوريهاي هنري و فناوري هاي نوين در روش هاي توليد هنري نيز در گذر زمان به عنوان عوامل بيروني بر اين برنامه تأثير مي گذارند. مجموعه اين عوامل، بازنگري در برنامه توسط برنامه ريزان و

روز آمد شدن آن را به ضرورتي اجتناب ناپذير تبديل مي كند.

اهداف:

اهداف كلسي، است: 1-هدف غايي، 2- اهداف در چهار سطح مطرح شده ملي برنامه درسي در 3- اهداف تفضيلي، 4- اهداف جزيي )برنامه درسي ملي، 1389. ص: 36(.

هدف غايي: هدف غايي درس هنر برگرفته از ديدگاه اسالم در مورد فلسفه حيات است و همسو با - 1برنامه درسي ملي همانا دست يابي به مقام خليفه اللهي و قرب الهي است.

اهداف كلي: اهدافي است كه در راستاي هدف كلي خلقت و برگرفته از فلسفه تعليم و تربيت - 2با اسالمي ، اهداف كلي نظام تعليم و تربيت را روشن مي سازد. اين اهداف در چهار عرصه رابطه خود، رابطه با خدا، رابطه با خلقت و رابطه با خلق و شامل پنج عنصر تفكر، ايمان، علم، عمل و اخالق مطرح خواهد شد چنان چه بخواهيم اهداف درس هنر را در قالب جدول زير ارائه دهيم,ماتريسي به

شكل ذيل خواهيم داشت:

27

تفكر و تعقلتخيل، حل مسئله، تفكر انتقادي، ابداع و خلق، تفكر سيستمي،

پرسش گري، كاوش گري، هدايت مشاهدات، تحليل، قضاوت براساس شواهد، تصميم گيري، قضاوت براساس نظام معيار )تعقل(، تأمل در

خود، خود ارزش يابي

ايمان و باورنگرش توحيدي، كرامت و قدرت اراده و انتخاب انسان، ارزشمندي

تفكر و تعقل، ارزشمندي مخلوقات، هدفمندي خلقت، ارزشمندي علم و علم جويي، ارزشمندي نهاد خانواده، وطن دوستي

كشف جهان به عنوان فعل خداوند، خودآگاهي، فرهنگ و هويتعلم

كار و عمل و مجاهدتيادگيري مستمر، خود مديريتي، انجام واجبات و ترك محرمات، مشاركت، همياري، مهارت كار با ديگران، مهارت هاي ارتباطي،

مهارت رهبري، مطالعه و پژوهش، استفاده از فناوري اطالعات وارتباطات، توليد محصول

اخالق و آدابحفظ و پااليش انگيز ه ها)نيت(، خودپايي و خودپااليي، اعتماد به نفس، مسئوليت پذيري، انعطاف، اخالق حرفه اي، پشتكار، نظم و قانون مداري،

صدق، صبر، عدالت خواهي و حق طلبي، حسن خلق، احسان و رأفت،قناعت، استقامت و حيا

اهداف تفصيلي: شامل اهداف دوره هاي مختلف تحصيلي است. اين اهداف در حوزه صالحيت - 3

باور، علم، كار و عمل و ايمان و ها و يادگيري هاي مشترك در هر يك از عناصر تفكر و تعقل،

مجاهدت، و اخالق مطرح خواهد شد. صالحيت هاي مشترك آن دسته از يادگيري هايي است كه

در همه حوزه هاي يادگيري حضور دارد و تمامي دانش آموزان در پايان دوره هاي مختلف آموزشي

به سطوحي از آن دست يافته باشند.

28

اهداف جزيي: اين اهداف در بر گيرنده اهداف حوزه هاي يادگيري و برنامه هاي درسي مختلف - 4

با توجه به نيازها و مقتضيات متفاوت هر يك از موضوعات درسي است.

اهداف برنامه درسي هنر:

به توجه با ابتدايي دوره كلي اهداف با همسو ابتدايي دوره در هنر درسي برنامه تفضيلي اهداف

كاركرد اوليه و ثانويه آن ها تهيه و تدوين گرديد. اهداف كلي دوره ابتدايي )مصوب 02/29 / 1379( در هشت

بخش اعتقادي، اخالقي، علمي و آموزشي، فرهنگي و هنري، اجتماعي، زيستي، سياسي و اقتصادي تنظيم شده

است كه اهداف ساختاري درس هنر مشخصا در ارتباط با بخش فرهنگي و هنري شكل گرفته است و اهداف

ثانويه آن نيز مي تواند در ارتباط با اهداف كلي ديگر بخش ها تدوين شود.

اهداف تفصيلي برنامه درسي هنر دوره ابتدايي همسو با اهداف بخش فرهنگي – هنري عبارتند از:

توانايي ارتباط با خلقت؛- 1

پرورش روحيه زيبايي شناختي؛- 2

توانايي توليد محصول هنري؛- 3

آشنايي با ميراث فرهنگي؛- 4

توانايي نقد هنري.- 5

اهداف جزيي كه در سه حوزه دانش، مهارت و نگرش تدوين شده است عبارتند از:

اهداف حوزه دانشي:

• آشنايي با خلقت به عنوان منبع الهام آفرينش هاي هنري؛

29

• آشنايي با رشته هاي هنري؛

• آشنايي مقدماتي با ابزار و مواد هريك از رشته هاي هنري؛

• آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري ايران.

اهداف حوزه مهارت:

• توسعه مهارت هاي حسي؛

• توسعه مهارت هاي گفتاري؛

• توسعه مهارت هاي حركتي براي كاربرد مواد، ابزار و فنون ساده ي هنري؛

• توسعه قابليت هاي تفكر؛

• توانايي ابراز افكار و احساسات به زبان هنري؛

• توسعه مهارت هاي اجتماعي.

اهداف حوزه نگرش:

• توجه به زيبايي ها و پرورش حس زيباشناسي وخالق زيبايي ها؛

• تمايل به ابراز افكار و احساسات با بيان هنري؛

• توجه به توانايي هاي خود و كسب اعتماد به نفس؛

• عالقه به كاوشگري و كسب تجربه در رشته هاي مختلف هنري؛

• توجه به حفظ آثار هنري و ميراث فرهنگي؛

30

• تمايل به برقراري ارتباط و مشاركت در فعاليت هاي گروهي.

با نگاهي هر چند سطحي و اجمالي به اهداف برنامه درسي هنر و مقايسه آن با اهداف كلي، تفصيلي و

صالحيت هاي مشترك يادگري مي توان دريافت كه اهداف هنر به نحو بارزي اهداف برنامه درسي

ملي راپوشش داده است. لذا در راستاي همسو سازي با برنامه درسي ملي در پايه هاي جهارم و پنجم

يادگيري هاي مشترك و تعميق و گسترش تاكيد يرصالحيت ها و پايه هاي اول و دوم همچون

اهداف در ارتباط با پنج عنصر آن خواهد بود.اهداف پايه ششم: طبق مصوبه شوراي عالي انقالب فرهنگي اهداف كلي دوره ابتدايي در پايه

ششم عبارتند از:تربيت عقالني و تقويت تفكر:- 1تعميق باور به ارزشمندي نهاد خانواده، وطن، فرهنگ و هويت اسالمي – ايراني و ارج نهادن به - 2

ميراث فرهنگي، قانون، صداقت و پاكيتقويت باور به هدفمندي خلقت، ايه بودن آن و ارزشمندي مخلوقات و درك قوانين و زيبايي- 3آشنايي با آداب و مهارت هاي زندگي و به كارگيري آن ها- 4آشنايي با تاثير كار و تالش در پيشرفت كشور، مشاغل و فرايند هاي اقتصادي در محيط كار- 5توانايي به كارگيري مهارت هاي اصلي زبان و خواندن متون زبان فارسي- 6توانيي به كارگيري مفاهيم و مهارت هاي پايه رياضي در حل مسائل روزمره زندگي- 7نگرش ها و مهارت هاي پايه در خلق آثار فرهنگي – هنري با رويكرد تربيت هنري- 8شناخت و كاربرد روش ها، مواد و ابزارهاي علمي و فن آورانه در يادگيري و زنگي روزمره - 9

از آن جا كه هنر داراي كاركرد اوليه و ثاويه مي باشد، اهداف برنامه درسي هنر در دوره ابتدايي همسو با اهداف كلي دوره ابتدايي و با توجه به كاركرد اوليه و ثانويه آن ها تهيه و تدوين گرديد.

كاركرد اوليه درس هنر در ذيل اهداف كلي پايه ششم تحقق خواهد يافت: تربيت عقالني و تقويت تفكر:. 1تعميق باور به ارزشمندي نهاد خانواده، وطن، فرهنگ و هويت اسالمي – ايراني و ارج نهادن به ميراث . 2

فرهنگي، قانون، صداقت و پاكيتقويت باور به هدفمندي خلقت، ايه بودن آن و ارزشمندي مخلوقات و درك قوانين و زيبايي. 3نگرش ها و مهارت هاي پايه در خلق آثار فرهنگي – هنري با رويكرد تربيت هنري. 4

31

و كاركرد ثاويه آن با عنايت به اهداف ذيل تحقق خواهد يافت:آشنايي با آداب و مهارت هاي زندگي و به كارگيري آن ها. 1آشنايي با تاثير كار و تالش در پيشرفت كشور، مشاغل و فرايند هاي اقتصادي در محيط كار. 2توانايي به كارگيري مهارت هاي اصلي زبان و خواندن متون زبان فارسي. 3توانيي به كارگيري مفاهيم و مهارت هاي پايه رياضي در حل مسائل روزمره زندگي. 4شناخت و كاربرد روش ها، مواد و ابزارهاي علمي و فن آورانه در يادگيري و زنگي روزمره . 5

بنا براين اهداف ويژه برنامه درسي هنر در پايه ششم با توجه به هر دو نوع كاركرد عبارتند از:1- تربيت عقالني و تقويت تفكر:

- از آثار موجود در خلقت براي توليد آثار هنري الهام مي گيرد.

-توانايي مشاهده را دارد.

- از قوه تخيل خود استفاده مي كند.

- انسان را به عنوان زيبا ترين و كامل ترين مخلوق خداوند و اشرف مخلوقات مي شناسد.

- آثار هنري را نقد مي كند.

- براي بيان افكار و احساست خود در قالب فعاليت ها و محصوالت هنري از خالقيت استفاده مي كند.

- استعدادهاي هنري خود را مي شناسد.

- به اهميت تفكر پي برده است.

تعميق باور به ارزشمندي نهاد خانواده، وطن، فرهنگ و هويت اسالمي – ايراني و ارج نهادن به ميراث - 2فرهنگي، قانون، صداقت و پاكي

- با فرهنگ، آداب و رسوم جامعه آشناست.

- با برخي از هنرهاي ايراني- اسالمي آشناست

- به تجارب و دستاوردهاي فرهنگي و هنري ديگران احترام مي گذارد

-به ميراث فرهنگي كشور و حفظ آن عالقه مند است.

32

- ارزشمندي رشته هاي مختلف هنري را باور دارد.

- از مشاهده آثار هنري ديگران لذت مي برد

تقويت باور به هدفمندي خلقت، ايه بودن آن و ارزشمندي مخلوقات و درك قوانين و زيبايي- 3

- طبيعت و موجودات رابه عنوان آثار خلقت الهي مي شناسد.

- زيبايي ها را در خلقت و مخلوقات الهي درك مي كند.

- در حفظ و نگهداري طبيعت و محيط زيست مي كوشد..

-خلقت و جلوه هاي زيبايي آن را دوست دارد

- به انسان به عنوان اشرف مخلوقات خداوند احترام مي گذارد.

آشنايي با آداب و مهارت هاي زندگي و به كارگيري آن ها- 4

- توانايي كار با گروه و تعامل با ديگران را دارد.

- توانايي تصميم گيري براي رسيدن به نتايج مورد نظر را دارد.

- همنوعان خود را دوست دارد .

آشنايي با تاثير كار و تالش در پيشرفت كشور، مشاغل و فرايند هاي اقتصادي در محيط كار- 5مشاغل و رشته هاي مختلف هنري را مي شناسد-

توانايي به كارگيري مهارت هاي اصلي زبان و خواندن متون زبان فارسي- 6توانايي بيان افكار و احساسات خود را در قالب قصه و نمايش )مكتوب و شفاهي( دارد.- توانايي استفاده از مهارت هاي گفتاري را دارد.-

توانايي به كارگيري مفاهيم و مهارت هاي پايه رياضي در حل مسائل روزمره زندگي- 7تناسب و تقارن را در ساخت محصوالت هنري رعايت مي كند.-

نگرش ها و مهارت هاي پايه در خلق آثار فرهنگي – هنري با رويكرد تربيت هنري- 8- از مهارت هاي حسي خود درست استفاده مي كند.

- توانايي بيان افكار و احساسات خود را در قالب توليدات هنري دارد.

33

- عناصر زيبايي شناختي را در محيط پيرامون خود به كار مي گيرد.

- در توليد آثار هنري به توانايي هاي خود توجه دارد..

- به توليد آثار هنري عالقه دارد.

شناخت و كاربرد روش ها، مواد و ابزارهاي علمي و فن آورانه در يادگيري و زنگي روزمره - 9- توانايي كاربرد و نگهداري از ابزار و مواد مناسب در هر يك از رشته هاي هنري را دارد.

- از فن آوري هاي نوين اطالعات و ارتباطات استفاده مي كند.

2- محتواي برنامه درسي هنر

محتواي برنامه درسي هنر بر مبناي رويكرد، اصول و اهداف برنامه، انتخاب و سازماندهي شده است؛ به طوري كه دانش آموزان با انجام فعاليت ها، ضمن آشنايي با رشته هاي مختلف هنري به اهداف برنامه دست يابند.

افراد دسترسي امكان يعني آموزشي- عدالت ديگر، سوي از و شده انجام مطالعات نتايج سو، يك از واجب التعليم به آن چه براي رشد همه جانبه آن ها الزم است- بر اين نكته داللت دارد كه كودكي كه به هنر دسترسي نداشته باشد، از اغلب راه هايي كه مي تواند به كمك آن ها دنيا را تجربه كند، محروم مي شود؛ از اين رو در برنامه درسي هنر دوره ابتدايي رشته هاي گوناگون هنري گنجانده شده است تا دانش آموزان با توجه به زمينه هاي وجودي و شرايط محيطي خود، بتوانند در عرصه هاي مختلف هنري فعاليت هنري داشته باشند، محصول توليد كنند و از مواهب قرار گرفتن در فرايند فعاليت هاي هنري متنوع بهره مند شوند. در بخش دوم،

محتواي اين برنامه به تفصيل آمده است.

3- توصيه هايي به معلمان براي اجراي هر چه بهتر برنامه هنر در كالس

1- بايد هميشه آماده باشيدكه در كالس هنر با هر كار جديد، عجيب و غير قابل تصوري روبه رو شويد؛ خالقيت كودكان محدوده اي ندارد. ابتكار عمل، ايجاد تغييرات دل خواه در برنامه و فرار رفتن از برنامه كالس، طبيعي است و از به وجود آمدن فضاي مناسب براي بروز خالقيت، حكايت دارد. موضوع كار يا فعاليت ارائه شده نيز، بهانه اي براي بروز فعاليت است. اجازه فعاليت آزاد هنري را به دانش آموزان بدهيد و در عين حال، به رويكرد، اصول و اهداف

برنامه توجه داشته باشيد.

2- درك هنري، از تجربه هاي هنري ناشي مي شود. بررسي آثار كودكان، گفت وگو درباره آن ها، نمايش دادن آثار هنري مختلف در كالس و اجراي فعاليت هاي هنري با هدايت و رهبري شما به عنوان معلمي هوشيار، به شكل

34

گيري دانش و نگرش الزم براي درك آثار هنري در كودكان كمك مي كند. در تربيت هنري، معلم به دانش آموزان كمك مي كند تا شيوه هاي حل مسئله را بيابند اما هرگز جواب را ارائه نمي دهد.هم چنين مشاهده آثار هنري در موزه ها واماكن هنري و محوطه هاي تاريخي، ديدار و گفت و گو با هنرمندان فرصت هاي مناسبي براي كسب تجارب هنري

است.

3- اگر بعضي از دانش آموزان به برنامه خاصي عالقه نشان نمي دهند، نبايد ا صرار داشته باشيد كه حتما آن فعاليت را انجام دهند بلكه زمينه انجام دادن فعاليت هاي ديگر را فراهم آوريد تا دانش آموز احساس موفقيت كند و شاد با نشاط

باشد و اشتياق به انجام دادن فعاليت هاي بعدي، در او ايجاد شود.

4- تنظيم وقت براي اجراي فعاليت هاي هنري مسئله مهمي است. هيچ گاه دانش آموزان نبايد احساس كنند كه به شتاب واداشته شده اند. براي صرفه جويي در وقت، توزيع، جمع آوري و نگه داري وسائل، جمع آوري و نمايش كارها، نظم و نظافت كالس را بر عهده دانش آموزان بگذاريد تا بتوانيد زمان مورد نياز براي كارها را تنظيم كنيد و بدانيد كه در هر حال، مديريت كالس و كنترل فضاي كالس برعهده معلم است. براي اجراي بعضي از فعاليت ها كه طوالني است، دو ساعت هنر را پشت سر هم در يك روز قرار دهيد. براي اجراي فعاليت هاي تلفيقي نيز چند

هفته متوالي را اختصاص دهيد.

5- در شروع كالس، موضوع فعاليت هنري آن جلسه را طرح كنيد و فضاي مناسبي را براي گفت وگو ايجاد كنيد تا دانش آموزان ايده هاي خود را مطرح كنند و درباره آن چه از موضوع برنامه فهميده اند، به گفت وگو بپردازند. اگر همه مباحث را شرح دهيد و مثال يا پيشنهاد را جايگزين توصيف مسئله كنيد، خالقيت دانش آموزان را از بين مي بريد.

6- با استفاده از منابع مختلف، مانند گردش در طبيعت، مشاهده نمونه هاي طبيعي در كالس، بازديد از موزه ها و نمايشگاه ها و كارگاه هاي هنري، نمايش عكس و اساليد و فيلم، شناخت دانش آموزان را از هر موضوع كامل كنيد و ديد آن ها را نسبت به برنامه وسعت دهيد. در هر فرصت، ارزش فعاليت هاي منحصر به فرد هنري را به دانش آموزان گوشزد كنيد تا آن ها با استفاده از تخيل و ذهن خود، از وابستگي به طرح هاي كليشه اي، قراردادي و تكراري و

يكنواخت رها شوند و با تكيه بر استعداد و خالقيت خود، اعتماد به نفس پيدا كنند.

7- دركار گروهي دو نفري يا چند نفري، ايجاد ارتباط دوستانه در دست يابي به نتيجه بهتر، تاثير چشم گيري دارد. بچه ها كار گروهي را در سال هاي قبل تجربه كرده اند، طي آن به نقش ديگران پي برده و همكاري و هماهنگي و مشورت را ياد گرفته اند و اهميت آن را در يافته اند. گروه بندي دانش آموزان را با نظر خودشان انجام دهيد و به آن ها

فرصت تجربه هاي عميق تر از تالش و مشاركت براي رسيدن به يك هدف را بدهيد.

35

8- در پايان هر جلسه، چند دقيقه را به ارزش يابي فعاليت ها اختصاص دهيد؛ به اين ترتيب، هر دانش آموز پس از انجام دادن فعاليت، كار خويش را به نمايش مي گذارد. دانش آموزان همه نمونه ها را مي بينند و در مورد آن ها گفت وگو مي كنند. آن ها ياد مي گيرند كه درباره كار خود و هم كالسي هايشان اظهار نظركنند تا نكته هاي مثبت كارها بارز شود، اطراف خود راخوب مشاهده كنند و اشيا و پديده هاي تازه اي راكشف كنند، روش هاي تازه اي براي اجرا بيابند و به تدريج، هر چه را درذهن تجسم مي كنند، به راحتي اجرا كنند و به اين ترتيب فرايند و محصول هنري خود

را بهبود بخشند.

9- از والدين بخواهيد ضمن ايجاد فضايي محبت آميز و گرم درخانه، تجربه هاي مفيد خود را در قالب خاطرات يا قصه هايي، در اختيار فرزندان خويش قرار دهند تا زمينه اي براي شكوفايي خالقيت آن ها باشد. آن ها را توجيه كنيد تا كارهاي هنري فرزندان خود را با همان ديد كودكانه و متناسب با توانايي ها و ذوق كودكانه بنگرند و درهيچ موردي، آن ها را سرزنش و توبيخ يا حتي تشويق بي مورد نكنند؛ والدين بايد بدانند كه كودكان باتخيالت و ايد ه آل هايشان

زندگي مي كنند.

10- از والدين بخواهيد كه به فرزندانشان در تهيه مواد و ابزار و وسايل الزم براي انجام دادن فعاليت هاي هنري كمك كنند. اين وسايل، بسيار ساده اند و الزم است مطابق دستور كار هر جلسه، تهيه شوند؛ انواع مواد رنگين و كاغذ و مقوا، قوطي مقوايي خالي، چسب، كاغذهاي باطله، نوارها و نخ هاي رنگين و ديگر مواد تزييني از جمله اين وسايل اند. هم چنين،الزم است لباس مناسبي در اختيار كودكان قرار دهند تا در ساعت درس هنر براي محافظت از لباس مدرسه،

آن رابپوشند. در ضمن، والدين بايد فرزندان خود را به رعايت بهداشت، ايمني ونظافت تشويق كنند.

36

6- مـنابـع براي مطالـعـه

انتشارات هوش هاي چند گانه در كالس هاي درس، ترجمه مهشيد صفري، 1- آرمسترانگ، توماس؛ مدرسه، تهران 1383.

2- آمابلي، ترزا؛ شكوفايي خالقيت كودكان، ترجمه حسن قاسم زاده و پروين عظيمي، نشر دنياي نو، چاپ دوم، تهران 77.

3- اميني، محمد؛ تربيت هنري در قلمرو آموزش و پرورش، انتشارات آييژ، چاپ اول، تهران 1386.

4- انوشه، حسن؛ فرهنگنامه ادبي فارسي، تهران 1373، ص 1375 تا 1377.

5- تاج الديني، علي؛ اهتزاز روح، حوزه ي هنري، تهران 1369، ص 67.

ميراث سازمان ميراث فرهنگي در ايران، سياست ها براي يك كشور اسالمي، مهدي؛ 6- حجت، فرهنگي كشور، تهران 1380، ص 15و19و63.

7- دهخدا ،علي اكبر؛ لغت نامه، ج 14، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، زمستان 1373، ص .20841

8- شريف زاده،سيد عبدالمجيد؛ مباني هنر هاي سنتي، كتاب ماه هنر، ارديبهشت 1378 .

9- مهر محمدي، محمود؛ چيستي، چرايي و چگونگي آموزش عمومي هنر، انتشارات مدرسه، چاپ اول، 1383.

10- اهداف دوره ابتدايي، راي صادره در ششصدوچهل و هفتمين جلسه ي شوراي عالي آموزش وپرورش، مورخ29 /79/2.

11- دايره المعارف هنر ،ص651.

بخش دوم:محتواي برنامه درسي

هنر

فصل اول :ارتباط با خلقت

39

الف- دانستني هاي معلم

طبيعت جزئي از خلقت است.دانش آموزان دوره ابتدايي براي شناخت جهان، نياز به مشاهده پديده ها دارند. از اين رو در برنامه هنر دوره ابتدايي ارتباط با طبيعت، زيربناي فعاليت هاي هنري دانش آموزان است. شناخت كودكان از طبيعت و حساسيت آن ها نسبت به پديده هاي مختلف به آموزش مفاهيم هنري كمك مي كند. معلم به دانش آموزان مي آموزد تا به جستجو و كشف ويژگي هاي طبيعت بپردازند. تاكيد برنامه از پايه ي اول تا سوم ابتدايي بر شناخت الفباي5 طبيعت است و در پايه هاي چهارم و پنجم و ششم ابتدايي قواعد تركيب6 الفبا را ياد مي گيرند. راهنمايي و هدايت كودكان براي جست و جو در طبيعت و مشاهده دقيق تر، شناخت پديده ها و استفاده از آن ها در فعاليت هاي

هنري به عهده معلم است.

هنرها به سه گروه بزرگ تقسيم مي شوند: هنرهاي تجسمي)مانند نقاشي، مجسمه سازي، معماري و ...(، هنرهاي نمايشي)مانند تئاتر، سينما و...( و هنرهاي صوتي يا آوايي)مانند موسيقي، سرود و ...(. طبيعت بهترين مكان براي

آموزش الفبا يا مباني و قواعد اين هنرهاست.

عناصر طبيعت: در برنامه ارتباط با طبيعت از كودكان بخواهيد تا فضاي باز طبيعت را با فضاي بسته )مانند فضاي كالس درس( مقايسه كنند. آن ها را به مشاهده دقيق و توجه به نور، صدا، حركت، شكل، رنگ و بافت پديده ها تشويق كنيد و از كودكان بخواهيد تنوع پديده هاي طبيعت را بررسي و در مورد آن ها گفت و گو كنند. سپس بحث را به بررسي يك نمونه طبيعي و ويژگي هاي آن هدايت كنيد. براي مثال مشاهده يك درخت از كل به جزء؛ به نحوي كه ابتدا به شكل كلي درخت، سپس به تنه و بخش شاخ و برگ آن توجه كنند. در مرحله بعد جزئياتي مانند شاخه ها، برگ ها، پوست تنه درخت و رنگ و اندازه آن ها را بررسي كنند. صدايي كه در اثر وزش باد ميان برگ ها ايجاد مي شود، حركت شاخه ها و برگ هاي درختان، نقطه هاي نوراني كه البه الي برگ ها ديده مي شود، سايه هايي كه روي زمين ايجاد مي شود و ... نكاتي هستند كه مي توان توجه كودكان را به آن ها جلب كرد.

با توجه به موقعيت منطقه و نمونه هاي طبيعي موجود، اين مراحل را بر روي يك نمونه طبيعي اجرا كنيد.

تمرين شماره 1- از دانش آموزان بخواهيد در گروه هاي كاري با توجه به موقعيت منطقه و نمونه هاي طبيعي موجود، مراحل مطرح شده در باال را بر روي يك نمونه طبيعي اجرا كنند. سپس نتايج مشاهدات خود را پس از

بحث در گروه به صورت خاطره در كاربرگ بنويسند.)برگه توزيعي شماره 1: خاطره(

5 - الفباي طبيعت شامل نقطه ، خط ، شكل)سطح و حجم(، رنگ ، بافت و ... مي باشد.6 - قواعد تركيب الفبا مانند تناسب ، تعادل، تقارن، ... روش هاي ايجاد هماهنگي ميان اشكال، رنگ ها و بافت ها هستند.

40

الفباي طبيعت )الفباي هنرها(:با انجام فعاليت مقدماتي باال دانش آموزان براي شناخت الفباي هنرها آماده مي شوند. توجه داشته باشيد كه الفباي تصوير شامل هفت عنصر7 است كه در دوره ابتدايي و متناسب با ويژگي هاي يادگيري كودكان به صورت الفباي پنج گانه شامل نقطه، خط، شكل )سطح و حجم(، رنگ و بافت خالصه شده اند8. الفباي هنرهاي نمايشي شامل حركت، صدا و حس و الفباي هنرهاي صوتي يا آوايي شامل صدا و

سكوت مي باشد. تمرين هاي خود را تربيت شنوايي شروع مي كنيم:

تمرين شماره 2- دانش آموزان براي مدتي كوتاه)مثال دو دقيقه(چشم هاي خود را ببندند، به صداهاي طبيعت گوش كنند. سپس در مورد صداهايي كه شنيده اند)نوع صدا، منبع توليد صدا، ترتيب اصواتي كه شنيده اند(، باهم گفت وگو كنند. سيس هر دانش آموز در برگه خود شباهت ها و تفاوت هاي صداها را بر اساس معيارهاي

باال در برگه توزيعي بنويسد.)برگه شماره 2: صداهايي كه ما مي شنويم(

نقطه:

براي آموزش اين الفبا، از نمونه هاي طبيعي استفاده كنيد. براي مثال دانش آموزان مي توانند يك برگ را جلوي نور بگيرند و كوچكترين چيزي را كه مي بينند، نام ببرند. نقطه هاي نوراني روي برگ ها، آن ها را با مفهوم نقطه كه اولين عنصر بصري است، آشنا مي كند.كودكان انواع نقطه ها را در طبيعت مي شناسند. مانند دانه هاي شن، سنگ ريزه ها، قطره هاي باران، خال هاي بال پروانه، ستاره هاي آسمان،... .آن ها را تشويق كنيد در مورد تنوع نقطه ها،

نقطه هايي كه مي شناسند يا آنچه در طبيعت مي بينند، گفت و گو كنند.

از دانش آموزان بخواهيد ويژگي هاي مختلف نقطه ها را بررسي كنند و ببينند كه شكل دانه هاي شن با قطره هاي باران، حبه هاي انگور يا ستاره هاي آسمان متفاوت است. بسياري از نقطه هاي طبيعت در حقيقت حجم هاي بزرگي هستند كه از فاصله دور، نقطه به نظر مي رسند. مانند ستارگان يا ماه شب چهارده. هم چنين يك دشت پر از گل به صورت مجموعه اي از نقاط رنگين ديده مي شود. گاه نقطه هايي كه كنار يكديگر قرار مي گيرند شكل هاي تازه اي را مي سازند، مانند دانه هاي انگوركه خوشه انگور را تشكيل مي دهند يا مجموعه برگ هايي كه حجم سبز درخت

را تشكيل مي دهند. 7- نقطه ، خط ، سطح ، حجم ، رنگ ، بافت ، سايه – روشن .

8- آموزش اين الفبا در دوره ي ابتدايي محدود به مباحث مطروحه در بخش ارتباط با طبيعت مي باشد. و ارائه اطالعات بيشتر د ر اين دوره ضرورت ندارد. ادامه ي اين مباحث به صورت تكميلي در دوره ي راهنمايي ارائه خواهد شد و بحث هاي تخصصي هنر در كتاب هاي دوره ي هنرستان ارائه

مي شود.

41

گاهي كنار هم قرار گرفتن نقاط حركت ايجاد مي كند و باعث جلب توجه بيننده مي شود. مانند حركت قطره هاي باران يا دانه هاي برف، زنبورها، پرندگان، قاصدك ها، ... .

تمرين شماره 3- دانش آموزان را تشويق كنيد در هر لحظه و هر جا در اطراف خود به نقطه ها توجه كنند. هنگام گردش در طبيعت از كودكان بخواهيد بدون آسيب رساندن به محيط زيست، نقطه هاي طبيعي در دسترس را مانند دانه ها، برگ هاي كوچك كه از شاخه جدا شده، هسته ها، سنگ هاي ريز يا نمونه هاي مشابه را جمع آوري كنند و با تعدادي از آن ها شكل دل خواه خود را بسازند. اين فعاليت در زماني كوتاه)حدود 10 دقيقه( انجام مي شود. بقيه

نمونه ها را براي اجراي فعاليت هاي ديگرنگهداري كنند. )برگ توزيعي شماره 3 : شكل سازي(

42

خط:

آشنايي با نقطه، زمينه مناسبي براي معرفي خط ايجاد مي كند. خط دومين عنصر است كه از نقطه هاي زيادي تشكيل شده است. خطوط مختلف از پيوستن نقطه ها به هم يا حركت نقطه ها در فضا ايجاد مي شوند. توجه كودكان را به انواع خط در فضاي طبيعت و محيط پيرامون جلب كنيد. آن ها با تنه و شاخه هاي درختان ، رگ برگ ها، رعد و برق، خطوط امواج آب، راه راه هاي بدن گورخر، ... آشنا هستند. كودكان را به جست و جو براي يافتن انواع خط ها در طبيعت تشويق كنيد و از آن ها بخواهيد به ويژگي هاي انواع خطوط توجه و نمونه هاي مختلف را با هم

مقايسه كنند. پس از مشاهده و بررسي نمونه هاي طبيعت )يا نمونه هاي در دسترس( انواع خط را دسته بندي كنند:

خطوط مستقيم، خطوط منحني و خطوط شكسته. )تصويرچند نمونه خط(

43

1- خط مستقيم: در طبيعت مانند ساقه ني، خيار، پاي لك لك، موي دم اسب، بدن مارماهي، ... ديده مي شود.

2- خط منحني: در طبيعت مانند لبه تپه ها يا كوهان شتر، خطوط مواج روي آب، خطوط نوك انگشتان انسان، ... يافت مي شود.

3- خط شكسته: در طبيعت مانند برگ آناناس، لبه صخره ها، رعد و برق، شاخ و برگ درختان سوزني، ... وجود دارند.

تمرين شماره 4- دانش آموزان در فضاهاي مختلف انواع خطوط را بيابند و ويژگي هاي آن ها را بررسي كنند9. سپس نتايج بررسي در هر گروه به صورت بيان ويژگي ها، شباهت ها و تفاوت ها، در كار برگ مربوطه نوشته

شود. ) برگه توزيعي شماره 4: خطوط(.

تمرين شماره 5- دانش آموزان انواع خطوط طبيعي در دسترس )مانند ساقه ها، شاخه ها، برگ هاي سوزني، ... ( را جمع آوري كنند و با آن ها شكل بسازند و نمونه هاي باقي مانده را براي اجراي فعاليت هاي كاردستي نگه

دارند. )برگه توزيعي شماره 5: شكل يابي و شكل سازي(

9 - پس از آشنايي با انواع خطوط در طبيعت، توجه دانش آموزان را به انواع خط در محيط زندگي جلب كنيد. مانند تيرهاي چراغ برق، انواع سيم، نخ و ... .

44

شكل ها )سطح(:

پس از ارائه اطالعات كافي درباره نقطه و خط ، درباره انواع شكل هاي طبيعي با دانش آموزان گفت و گو كنيد. از آن ها بخواهيد يك برگ را در كف دست خود بگذارند و سنگي كوچك را در كف دست ديگر خود

قرار دهند و اين دو را با هم مقايسه و نظر خود را بيان كنند.

به طور كلي شكل ها به دو دسته اصلي تقسيم مي شوند: سطح ها10 و حجم ها11. سطح داراي طول و عرض )دو بعد( و حجم داراي طول و عرض و ارتفاع)سه بعد(است. در نقاشي كودكان سطح ها و حجم ها به شكل هاي مشابه تصوير مي شوند12. فعاليت كاردستي به دانش آموزان كمك مي كند كه درك عميق تري از حجم ها پيدا كنند و تفاوت ميان سطح و حجم را بهتر درك كنند. براي آموزش شكل هاي مختلف به كودكان، ابتدا آن ها را با انواع سطوح طبيعي آشنا كنيد. سطوح طبيعي تنوع زيادي دارند و اغلب به صورت غير هندسي )آلي( يافت مي شوند )مانند انواع برگ ها(. بعضي از پديده هاي طبيعي شكل هندسي دارند؛ مانند ماه كامل و برگ نيلوفر مرداب كه به

شكل دايره اند و پاي اردك و بيني گربه سانان كه به شكل مثلث هستند.

)تصوير چند نمونه سطح و حجم(

10- از حركت خط در فضا سطح ايجاد مي شود؛ با حركت خط مستقيم در فضا و به هم پيوستن چندين خط سطح به وجود مي آيد. 11- از حركت سطح در فضا حجم ايجاد مي شود با حركت مربع در فضا و به هم پيوستن چندين سطح مربع، مكعب به وجود مي آيد. 12- در آموزش نقاشي به بزرگساالن، روش هاي نمايش حجم و عمق به صورت تخصصي تدريس مي شود ، مانند به كارگيري سايه-

روشن براي حجم نمايي و پرسپكتيو براي عمق نمايي. در دوره ابتدايي آموزش اين موارد ضرورت ندارد.

45

تمرين شماره 6- دانش آموزان در گروه هاي كوچك، انواع سطوح طبيعي را جست وجو وفهرستي از آن ها را تهيه كنند. ويژگي هر يك را بررسي و آن ها را با هم مقايسه كنند. سپس در باره تشابه ها و تفاوت هاي آن ها گفت و گو كنند و نتايج اين گفت و گو را در كاربرگ خود بنويسند. )برگه توزيعي شماره 6: سطوح طبيعي: سطوح

هندسي و غير هندسي(

تمرين شماره 7- با آن چه در طبيعت جمع كرده اند ،شكل دل خواه خود را بسازند.)برگه توزيعي شماره 7: شكل يابي، شكل سازي(

سطوح مصنوعي: دانش آموزان را هدايت نماييد تاپس از گفت و گو و تجربه سطوح طبيعي به جست و جوي سطوح مختلف هندسي و غير هندسي در محيط اطراف بپردازند.

براي مثال سطوح بشقاب ها و ساعت ها اغلب به شكل سطوح هندسي هستند و انواع شيشه هاي عينك، جوراب، دستكش، شانه، ... داراي سطوح غير هندسي )آلي( مي باشند. شناخت انواع سطوح به دانش آموزان كمك مي كند

كه بتوانند در فعاليت هاي هنري از آن ها به بهترين نحو استفاده كنند13.

تمرين شماره 8: از شاگردان بخواهيد در محيط اطراف خود به تنوع شكل ها ي ساخته دست بشرتوجه نمايند و چند نمونه از آن ها نام ببرند سپس آن ها را بر اساس سطوح هندسي و غير هندسي طبقه بندي نمايند. )برگه توزيعي

شماره 8: سطوح مصنوعي(

شكل ها )حجم هاي طبيعي(:

پس از آشنايي كودكان با انواع سطوح هندسي و غير هندسي )آلي( در طبيعت و محيط پيرامون، مي توان آن ها را با انواع حجم هاي طبيعي و دست ساخته هاي انسان آشنا كرد. تنوع حجم ها در طبيعت بسيار زياد است. اغلب حجم هاي طبيعي به شكل غير هندسي مانند درخت ها، بدن حيوانات، سبزيجات، سنگ ها، ... يافت مي شوند. بعضي

13- دانش آموزان در فعاليت چاپ دستي) نقاشي( با انواع سطوح آشنا شده اند و در فعاليت كار با شكل هاي هندسي و غير هندسي) كاردستي( انواع سطوح را تجربه كرده اند.

46

از پديده هاي طبيعت حجم هندسي دارند مانند مرواريد، سياره ها، بعضي از ميوه ها مانند پرتقال و هندوانه گرد، برخي از برگ ها مانند نارون، ... .

تمرين شماره9 - دانش آموزان را تشويق كنيد كه انواع حجم هاي طبيعي را جستجو كنند و ويژگي هريك را بررسي و آن ها را با هم مقايسه نمايند. از آن بخواهيد با انواع سنگ ها، صدف ها، ميوه هاي كاج يا ساير مواد كه

در طبيعت جمع آوري كرده اند، شكل دلخواه خود را بسازند.)برگه توزيعي شماره 9: شكل يابي و شكل سازي(

شكل ها )حجم هاي مصنوعي(:

پس از آشنايي دانش آموزان با حجم هاي طبيعت، آن ها را به جستجوي انواع حجم هاي هندسي و غير هندسي دست ساخته بشر تشويق كنيد. مانند انواع ساختمان ها، اتوبوس ها، كمدها، جعبه ها، ... كه به شكل مكعب هستند و انواع صندلي ها، اتومبيل ها، هواپيماها، كشتي ها، ... كه به صورت غيرهندسي ساخته شده اند. شناخت انواع حجم ها

47

به دانش آموزان كمك مي كند كه بتوانند از ويژگي هاي آن ها در فعاليت هاي هنري استفاده كنند14.

پس از ارائه اطالعات كافي در مورد سطوح و حجم ها، از دانش آموزان بخواهيد با استفاده از آن چه در اطراف خود مي بينند، فعاليت هنري انجام دهند. براي مثال گاه بعضي از دانش آموزان چند سنگ كوچك را جمع آوري كرده، به هم مي كوبند وصدا توليد مي كنند.گاه با كنار هم چيدن اين سنگ ها، شكل دلخواه خود را مي سازند، گاه با افزودن چند خط يا تكه اي كاغذ، يك قطعه سنگ را به شكلي آشنا تبديل مي كنند، گاه روي يك قطعه سنگ نقاشي مي كشند و گاه با پرتاب سنگي به درون آب، موج هاي زيبايي پديد مي آورند و حركت امواج را تماشا مي كنند. هريك از اين فعاليت ها جنبه آموزشي دارد. معلم ضمن گفت و گو با دانش آموزان توجه آن ها را به جنبه هاي مختلف پديده هاي طبيعت جلب مي كند تا بيشتر جستجو كنند، دقيق تر مشاهده كنند، بينديشند و موارد جديدي را كشف كنند. براي تقويت مهارت هاي كودكان، توجه آن ها را به شكل هاي آشنا كه به صورت اتفاقي در طبيعت به وجود آمده اند، جلب كنيد. توجه به حجم هاي طبيعي و مصنوعي و يافتن شباهت هايي ميان آن ها و شكل هاي آشنا براي كالس هنر مفيد است. معادل يابي يا مشابه يابي شكل ها در فعاليت هاي نقاشي )تصوير يابي( و كاردستي )شكل يابي( به كار مي رود. از اين طريق كودكان مي آموزند در هر چيز شكل آشنايي بيابند و با تغييرات

الزم آن را به چيز جديدي تبديل كنند و با هر پديده اي برخورد عميق داشته باشند.

)چند تصوير از سنگ و نقاشي روي سنگ و كاردستي با سنگ(

تمرين شماره 10- با توجه به شرايط كالس خود، يكي از فعاليت هايي پيشنهادي باال را انجام دهيد. ) برگه توزيعي شماره 10: كوالز(

14- در فعاليت هاي كاردستي كه از پايه دوم ارائه شده است، كودكان انواع حجم ها را تجربه كرده اند، مانند كار با رشته ها، كاغذهاي مچاله، حجم سازي با گل رس و ...

48

پوشش پديده ها: پس از انواع شكل ها مي توانيد توجه كودكان را به پوشش انواع پديده هاي طبيعت و دست ساخته هاي بشر جلب كنيد. در طبيعت رنگ و بافت پوشش انواع سطح ها و حجم هاست. انسان با توجه به ويژگي رنگ ها و بافت هاي طبيعت انواع دست ساخته هاي خود را زيبا و كارآمد15 ساخته است. )تصوير چند

نمونه بافت(

رنگ:

براي آموزش اين بخش ابتدا كودكان را با رنگ ها آشنا كنيد. رنگ ها تنوع زيادي دارند و بسيار تأثير گذارند. دانش آموزان در طبيعت مجذوب رنگ هاي گل ها، برگ ها، پروانه ها، پرندگان، بدن حيوانات، ميوه ها، ... مي شوند. معلم در مورد تنوع و تغيير رنگ ها در طبيعت با دانش آموزان گفت و گو مي كند و كودكان را براي

توجه بيشتر به رنگ ها تشويق مي كند.

در برنامه گردش در طبيعت از دانش آموزان بخواهيد برگ هايي را كه جمع آوري كرده اند، كنار هم بچينيد و به تنوع انواع سبز توجه كنند. سپس اين مقايسه را در مورد رنگ پوسته تنه درختان، رنگ آسمان در ساعت هاي مختلف شبانه روز ، رنگ پوست انسان ها و ... انجام دهند. آن ها را هدايت كنيد كه در طبيعت و محيط پيرامون خود به تنوع رنگ ها توجه كنند. به خصوص كودكان را تشويق كنيد به تغييرات رنگ ها در پديده هاي مختلف طبيعت كه

15 -گاه رنگ يا بافت جنبه محافظت و نگهداري از اشياء را دارند.

49

به مرور زمان به وجود مي آيند، توجه كنند. مانند تغيير رنگ برگ هاي درختان در فصل هاي مختلف سال. شناخت متنوع رنگ هاي از كاردستي و نقاشي فعاليت هاي در تا مي كند كمك آن ها به رنگ ها انواع از كودكان

استفاده كنند.

به طور كلي همه رنگ ها از تركيب سه رنگ اصلي زرد، قرمز و آبي ساخته مي شوند. اين سه رنگ را با هيچ رنگي نمي توان ساخت و بايد ماده اوليه آن ها موجود باشد. از تركيب اين سه رنگ با سياه يا سفيد، انواع رنگ ها ساخته مي شوند. امروزه از طريق كامپيوتر بيش از 16 ميليون رنگ ساخته شده است. اگر چه تشخيص اين تعداد رنگ براي همه انسان ها مقدور نيست و اغلب انسان هاي معمولي بيش از يك ميليون رنگ را نمي توانند تشخيص دهند16 ، در برنامه هنر، با روش هاي مختلف، حساسيت كودكان را نسبت به انواع رنگ ها افزايش دهيد. بخشي از اين تجربه مربوط به استفاده از مواد رنگي است كه كودكان براي رنگ آميزي نقاشي و كاردستي به كار

مي برند.

16- افرادي كه در كار خود با رنگ ها سر و كار دارند و حساسيت بصري آن ها تربيت مي شود تعداد بيش تري رنگ را از هم تشخيص مي دهند.

50

تمرين شماره 11- ابتدا از دانش آموزان بخواهيد رنگ هاي طبيعت پيرامون خود را بيان نماييند. سپس از آن ها بخواهيد در گروه هاي كاري خود، مناطق مختلف جغرافيايي كه آب و هواي متفاوتي دارند مقايسه كنند )مانند رنگ هاي كوير و تفاوت آن با رنگ مناطق جنگلي يا مناطق قطبي(. نتايج اين فعاليت مي تواند در كاربرگ شماره 10

منعكس شود. )كاربرگ شماره 11: رنگ ها(

رنگ هاي طبيعي و مصنوعي: همه مواد رنگي به دو دسته رنگ هاي طبيعي و رنگ هاي مصنوعي تقسيم مي شوند. رنگ هاي طبيعي از سه منبع گياهي )مانند روناس، پوست پياز، پوست گردو، حنا، پوست انار و بعضي از گلبرگ ها مانند گل تاج خروس، پوست گردو، زردچوبه، كاكائو، ...(، معدني )مانند پودر زغال ،اخرا ، الجورد، شنگرف، ...( و حيواني )مانند قرمز دانه، بعضي از انواع ماهي، ...( تهيه مي شوند. امروزه رنگ هاي مصنوعي به صورت شيميايي تهيه مي شوند )مانند رنگ هاي مخصوص فعاليت هاي هنري مثل نقاشي، رنگ مخصوص پارچه، وسايل

پالستيكي، ماشين آالت، ساختمان، ...(. )تصوير(

51

تمرين شماره 12- از دانش آموزان بخواهيد در ميان مواد طبيعي مختلف جستجو كنند و مواد مناسب براي رنگ آميزي را بيابند.نام و ويژگي هاي آن ها رادر كاربرگ مربوطه بنويسند. )برگه توزيعي شماره 12: رنگ هاي

طبيعي(

تمرين شماره 13 – دانش آموزان با رنگ هاي اصلي)گواش يا آبرنگ( و سياه و سفيد، رنگ هاي جديد بسازند.)برگه توزيعي شماره 13: تنوع رنگ ها(

تمرين شماره 14- دانش آموزان نمونه هاي رنگي را از طبيعت گرد آوري و دسته بندي كنند و در كار گروه هاي خود و كالس به نمايش بگذارند. بعضي از اين نمونه ها را )مثل برگ هاي رنگارنگ، گل هاي رنگارنگ و....

را با توجه به طيف رنگ ها دسته بندي و بر روي كاربرگ خود بچشبانند. )كاربرگ شماره 14: كاردستي(

52

بافت:

در برنامه ارتباط با طبيعت، دانش آموزان عالوه بر انواع رنگ ها با تنوع بافت ها آشنا مي شوند. دانش آموزان بايد هنگام گردش در طبيعت، پوسته تنه درختان، سنگ ها، برگ ها، ... و نمونه هاي متنوع طبيعي را لمس كنند17. تفاوت تجربه هاي المسه اي، آن ها را به درك كامل تر بافت هدايت مي كند. چنان چه گفته شد بافت، پوشش ظاهري اشياست كه گاه فقط ديدني است و ارزش »بصري« دارد )مانند بافت صيقلي پوست سيب يا پوست هندوانه( و گاهي با لمس كردن هم احساس مي شود و ارزش »بصري- المسه اي« دارد )مانند بافت برگ كاهو يا پوست خربزه(. به طور كلي انواع بافت به دو دسته بافت هاي طبيعي و مصنوعي تقسيم مي شوند. بافت هاي طبيعي بسيار متنوع و منبع الهام انسان براي تهيه بافت هاي مصنوعي هستند. مانند پوست انواع ميوه ها، فلس هاي ماهي، پوست مار، ... كه هر يك ويژگي خاصي دارند. انسان انواع بافت هاي مصنوعي مانند سطح انواع كاغذ ديواري، گوني، قالي، آجر، شيشه

مات، ... را با كيفيت هاي مختلف تهيه مي كند.

تمرين شماره 15- دانش آموزان انواع بافت هاي طبيعي و مصنوعي در دسترس را جمع آوري و به صورت مجموعه هايي از بافت هاي نرم ، زبر، خشن، صيقلي، برجسته و ... دسته بندي و بافت هاي بصري را با نمونه هاي بصري- المسه اي مقايسه كنند. سپس نمونه اي از هريك از بافت ها را در كاربرگ مربوطه چسبانده توضيحات

مربوط به آن را به گروه يا كالس ارائه دهند. )كاربرگ شماره 15: طبقه بندي انواع بافت ها(

كودكان را به گفت و گو در باره چگونگي كشف، تجربه و درك بافت هاي متنوع ترغيب كنيد. در صورت امكان، به آن ها اجازه دهيد كه بافت هاي طبيعي را با ذره بين ببينند و ويژگي آن ها را با بافت هاي مصنوعي مقايسه

كنند. بعضي از بافت ها با كنار هم قرار گرفتن نقاط و برخي با چيده شدن خطوط پهلوي يكديگر و ... ايجاد مي شوند. آن ها با ذره بين اين تفاوت ها را بهتر تشخيص مي دهند؛ سپس هنگام انجام فعاليت هاي مختلف از اين

ويژگي ها استفاده مي كنند18.

17- لمس مواد مختلف براي كودكاني كه دچار حساسيت هستند، لزومي ندارد.18- در فعاليت چاپ در نقاشي ، كودكان با انواع بافت هاي طبيعي و مصنوعي آشنا مي شوند. همچنين هنگام كار با گل كودكان با

استفاده از مواد طبيعي و اشياي اثر گذار انواع بافت را به وجود مي آورند.

53

تمرين شماره 16- از دانش آموزان بخواهيد با كنار هم گذاشتن نمونه هاي مواد طبيعي مانند شاخه هاي درخت، ساقه هاي علف، برگ هاي سوزني يا مواد مشابه بافت ايجاد كنند و بافت ايجاد شده را دركاربرگ مربوطه

بچشبانند.) برگه توزيعي شماره 16: كاردستي(

تمرين شماره 17- از دانش آموزان بخواهيد روي گل، شن يا ماسه با فشار دست، چوب يا وسيله مناسب ديگر بافت ايجاد كنند. سپس در گروه هاي كاري خود در مورد تفاوت بافت با يكديگر به بحث و تبادل نظر بپردازند. نتايج اين بررسي در كاربرگ شماره 16 منعكس شود. )برگه توزيعي شماره 17 :شباهت ها و تفاوت هاي

بافت ها(

هماهنگي و نظم: از طريق بررسي ويژگي هاي پديده هاي طبيعت و انجام فعاليت هاي متنوع كه در سه سال اول ابتدايي انجام شد؛ مفهوم هماهنگي و زيبايي در ذهن كودكان در حال شكل گيري است. به عالوه آن ها درمي يابند كه همه پديده هاي طبيعي در اجزا و كل داراي هماهنگي هستند. براي مثال يك درخت تركيب هماهنگي از شكل ها، رنگ ها و بافت ها است ؛ همچنان كه جنگل هم تركيب هماهنگي از درختان است. هماهنگي از طريق

نظم، تناسب، تعادل، ريتم، ... به وجود مي آيد كه قواعد تركيب الفبا هستند.

54

تناسب: از طريق ايجاد نظم)رياضي(ميان شكل ها، رنگ ها ، اندازه ها و ... ايجاد مي شود. در هر پديده طبيعي تناسب خاصي وجود دارد كه باعث هماهنگي اجزاي مختلف آن پديده مي شود؛ مانند تناسب ميان اجزاي بدن انسان كه با تناسب موجود در اجزاي بدن اسب يا زرافه متفاوت است. تناسب ميان رنگ ها، نظم و نسبت ميان دو رنگ مختلف و نحوه كنار هم قرار گرفتن آن ها با درجات تيرگي و روشني خاص است كه باعث هماهنگي و زيبايي يك پديده مي شود. براي مثال در هر گلي، ساقه و برگ ها سبزي خاصي دارند كه با رنگ همان گل هماهنگ است. تناسب در ميان شكل ها، ارتباط هماهنگ ميان سطوح و حجم ها را نشان مي دهد. براي مثال شكل گوش، خرطوم، دست، پا، سر و بدن فيل هماهنگي بسيار زيبايي از شكل هاي گرد و منحني را نشان مي دهد. عالوه بر اين نمونه ها كه در اجزاي طبيعت مشاهده مي شود، در هر منطقه آب و هوايي تناسب خاصي ميان پديده هاي مختلف از نظر نوع، رنگ، بافت و شكل وجود دارد. براي مثال حيوانات، گياهان، سنگ هاي كوهستان با آن چه كنار دريا ديده مي شود، متفاوت است. دانش آموزان با بررسي تناسب و هماهنگي ميان اجزاي طبيعت، در منطقه اي كه زندگي مي كنند، درك عميق تري از تناسب ميان شكل ها ، رنگ ها ، بافت ها و اندازه ها به دست مي آورند و در فعاليت هاي

هنري تناسب بهتري ميان اجزا برقرار مي نمايند. )تصوير(

55

تمرين شماره 18: بر اساس نمونه هاي ارائه شده در باال از هريك از دانش آموزان بخواهيد يك نمونه طبيعي را انتخاب و بر اساس ويژگي هاي شكل، رنگ، بافت، اندازه و .... به بررسي چگونگي و ميزان نظم و تناسب آن نمونه در گروه هاي خود بپردازند. سپس شكل يا نمونه واقعي را در كاربرگ مربوطه چسبانده و ويژگي هاي آن را

به كالس ارائه و يا ذيل آن بنويسند. )برگه توزيعي شماره 18 : زيبايي= تناسب(

تقارن: يكي ديگر از قواعد تركيب در طبيعت است. تشابه دو سويه يك شي يا پديده نسبت به يك محور )عمودي يا افقي(، تقارن نام دارد. بسياري از پديده هاي طبيعت از جمله بدن انسان و اغلب حيوانات ، ميوه ها، گل ها و ... داراي تقارن هستند. توجه كودكان را به تنوع نمونه هاي متقارن در طبيعت جلب و آن ها را به جستجوي انواع مختلف تقارن تشويق كنيد. سپس به بررسي تنوع نمونه هاي نامتقارن و ويژگي هاي آن ها بپردازند و نمونه هاي متقارن و نامتقارن را با هم مقايسه كنيد. به اين ترتيب هنگام تخيل، تجسم و اجراي فعاليت ها اين ويژگي ها را در نظر

مي گيرند. )تصوير(

تمرين شماره 18: با توجه به شرايط و امكانات محيط زندگي و كالس خود و با استفاده از مثال هاي باال، از دانش آموزان بخواهيد نمونه هايي از اشيا رابررسي و اجزا متقارن موجود در آن را تشخيص و نمونه هاي متقارن و نامتقارن را با يكديگر مقايسه نمايند. سپس در برگه توزيعي با توجه به عالقه خود، شكل مورد نظر را نقاشي و يا

كاردستي آن را درست كنند. )برگه توزيعي شماره 19 فعاليت دلخواه: نقاشي يا كاردستي(

56

ريتم: يكي از قواعد مهم طبيعت است. ايجاد ريتم در تركيب هاي هنري نقش مهمي در جذابيت و زيبايي آثار دارد. ريتم از تكرار با قاعده صداها، نقطه ها، خطوط ، شكل ها، رنگ ها و ... به وجود مي آيد.

در هنرهاي صوتي تقسيم زمان به واحدهاي مساوي و متوالي را ريتم يا وزن مي نامند. صداي ريزش قطره هاي باران، صداي سم اسب در حال تاخت، صداي بال زدن پرندگان، صداي ريزش قطرات آب حاصل از آب شدن

قنديل هاي يخ و ... از انواع ريتم هاي طبيعي هستند.

تمرين شماره 20- با ارائه چند مثال و طرح پرسش هاي برانگيزاننده، دانش آموزان را به كشف انواع ريتم هاي طبيعي تشويق كنيد و از آن ها بخواهيد كه فهرستي از آن ها تهيه كنند. درك خود از ريتم را با نمونه هاي صوتي آن)فقط با ايجاد ريتم و نه ملودي( مقايسه نمايند. ريتم هاي موجود در طبيعت را به سليقه خود در قالب صدا يا تصوير به صورت فردي و سپس گروهي بازآفريني كنند. )برگه توزيعي شماره

20: ريتم هاي طبيعي )فعاليت انتخابي(

ريتم هاي منظم و نامنظم: ريتم انواع زيادي دارد ولي به طور كلي به دو دسته ريتم هاي منظم و ريتم هاي نامنظم تقسيم مي شود. ريتم منظم در رديف دانه هاي ذرت، طبقات درخت كاج، فاصله پاهاي هزارپا، فلس هاي بدن مار و بسياري از ماهي ها و ... ديده مي شود. ريتم نامنظم را مي توان در موج هايي كه پي در پي و در فواصل مختلف به ساحل مي رسند، فاصله ستاره هاي آسمان نسبت به هم ، تغيير اندازه كوه ها در يك رشته كوه و ... مشاهده كرد. دانش آموزان با بررسي انواع ريتم ها درنمونه هاي پديده هاي طبيعي،كوهستان، جنگل، دشت و ... به نظم و زيبايي طبيعت دقت و آن را بررسي كنند. به اين ترتيب با انواع ريتم ها آشنا مي شوند و در فعاليت هاي مختلف هنري از

آن ها استفاده مي كنند. )تصوير(

57

تمرين شماره 21- دانش آموزان به نحوه قرارگرفتن الفباي طبيعت در نمونه هاي پديده هاي طبيعي دقت كنند و انواع ريتم ها را در آن ها كشف كنند. آن را در قالب يك نقاشي به تصوير بكشند )برگه توزيعي شماره 21:

ريتم هاي منظم و نامنظم؛ نقاشي( )تصوير(

حركت: يكي ديگر از مباحث قابل توجه در طبيعت است. عالوه بر انسان و حيوان كه مي توانند به صورت ارادي حركت كنند، حركت به صورت هاي مختلف در پديده هاي ديگر مانند سنگ ها )كه با امواج آب جا به جا مي شوند(، گياهان )در اثر وزش باد درگندمزارها، شاليزارها، شاخ و برگ درختان حركت هاي بسيار زيبايي ايجاد مي شود(، ابرها، باران، رگبار، بارش برف، ريزش آبشار، مشاهده مي شود. بسياري از اين حركت ها داراي ريتم و

نظم خاص هستند.

كودكان به حركت و حالت هاي مختلف انواع حيوانات و پرندگان توجه و عالقه خاص دارند و بعضي از آن ها را مورد تقليد قرار مي دهند. نمايش فيلم، عكس، بازديد از باغ وحش يا موزه حيوانات آن ها را با ويژگي هاي حركتي حيوانات آشنا مي كنند. توجه به پديده هاي مختلف طبيعت از اين نظر به دانش آموزان كمك مي كند كه به راحتي ويژگي هاي حركتي آن ها را تجسم كنند و توانايي خود را در هنگام اجراي فعاليت هاي مختلف نقاشي،

كاردستي و نمايش نشان دهند.

تمرين شماره 22 - دانش آموزان انواع حركت ها در طبيعت را بررسي و مقايسه كنند و در قالب يكي از فعاليت هاي پيشنهادي باال آن را ارائه دهند. )برگه توزيعي شماره : فعاليت دلخواه )نقاشي، كاردستي، قصه(

58

قواعد تركيب را در هنگام گردش در طبيعت، ديدن تصاوير يا نمونه هاي پديده هاي طبيعي و بازديد از مكان هاي مختلف آموزش دهيد و دانش آموزان را تشويق كنيد كه به اين ويژگي ها در طبيعت و آثار هنري توجه كنند. تأكيد بيش از حد در اين زمينه به خصوص هنگام انجام فعاليت ها ضرورت ندارد. زيرا كودكان خود به خود آموخته ها و دريافت هاي شخصي را به كار مي گيرند. به عالوه اين مفاهيم به مرور زمان و در حين فعاليت هاي مختلف محل

ظهور مي يابد و وادار كردن كودكان به رعايت قواعد خاص در كالس هنر صحيح نيست.

در پايه هاي چهارم ، پنجم و ششم قبل از شروع كار توجه به ايجاد هماهنگي ميان قسمت هاي مختلف اثر را به آن ها يادآوري كنيد و دانش آموزان خود به خود نظم، تناسب، تقارن، ريتم، ...

را متناسب با فعاليت ها و توان شخصي خود به كار مي گيرند.

مجموعه تجربيات دوره ابتدايي در بخش ارتباط با طبيعت ، باعث پرورش خالقيت و ذوق زيباشناسي كودكان و قدرشناسي آن ها نسبت به طبيعت و آثار هنري و خالق جهان هستي و هنرمندان مي شود. پرورش خالقيت و ذوق زيباشناسي كودكان بر شكل گيري شخصيت، توجه به امور شخصي، محيط زندگي، طبيعت و آثار هنري تأثير چشم

گيري دارد و آن ها را مشتاق و حافظ زيبايي ها مي كند.

59

ب- نمونه فعاليت هاي يادگيري تلفيقي

با توجه به ويژگي هاي هر يك از مناطق آب وهوايي؛ برنامه ارتباط با طبيعت يا گردش در طبيعت را به بهترين شكل اجرا كنيد. از دانش آموزان بخواهيد در محدوده انتخاب شده، گردش كرده و به همه چيز توجه كنند19. پس از بازگشت از گردش، از آن ها سؤال كنيد كه هريك به چه چيزهايي توجه كرده اند و جالب ترين چيزي كه مشاهده كرده اند، چيست. آيا سنگ، چوب يا نمونه ديگري را همراه آورده اند؟ سپس، از

آن ها بخواهيد در مورد تجربيات خويش گفت و گو كنند. )تصوير(

اگر يكي از دانش آموزان، گلي به همراه آورده است، از او بپرسيد كه در آن، چه مي بيند. رنگ، شكل، بو، اندازه، زبري ساقه و نرمي گل برگ ها چگونه اند؟ گل چگونه روي ساقه مي ماند؟ چه ويژگي هاي ظاهري اي دارد؟ در مقابل وزش باد چگونه است؟ چه تفاوتي با درخت هاي بزرگ دارد؟ و ... . سپس، از او بخواهيد كه از اين ويژگي ها در فرايند كار هنري استفاده كند. او مي تواند نقش گل را بازي كند، به وجود آمدن و رشد كردن گل را نشان دهد، تجسم كند كه گرما، باد، باران و طوفان با گل چه رفتاري مي كنند و بر ان چه اثري دارند، گل را جاندار

و مانند انسان تصور كند، صدايي براي گل بيافريند و آن رابه صورت يك نمايش اجرا كند و ... .

19- رعايت نكات ايمني هنگام گردش در طبيعت الزامي است. گردش بايد در محيط امن و فضاي طبيعي، تحت پوشش انجام پذيرد. معلم با زير نظر داشتن دانش آموزان، مراقب است كه به طبيعت صدمه نزنند، زخمي نشوند و به توصيه هاي ايمني متناسب با شرايط موجود

توجه كنند.

60

اگر يكي از دانش آموزان تكه چوب خشكي را به همراه آورد، از او سؤال كنيد كه اين نمونه چيست. »اين چوب خشك قبال گياهي سبز و زنده بوده است«. سپس، بپرسيد: با اين نمونه چه فعاليت هاي هنري مي توان انجام داد؟ ممكن است دانش آموزان بگويند: "مي توان يك كاردستي ساخت، موقع نقاشي به جاي قلم مو استفاده كرد؛ سرگذشت گياه و تبديل شدن آن به چوب خشك را نقاشي كرد، قصه آن را نوشت، نمايش آن را اجرا كرد، به

كمك آن از اشياي مختلف صدا توليد كرد، با حركت دادن و بازي با آن روي زمين نقش ايجاد كرد و ... ".

به اين ترتيب، دانش آموزان از برنامه ارتباط با طبيعت تجربه هاي متنوع و پرباري به دست مي آورند. اين برنامه ها را مي توانيد متناسب با امكانات و شرايط هر منطقه و با مديريت خود، در بهترين فضاي ممكن اجرا و در طول سال تحصيلي چند مرتبه تكرار كنيد. در صورت وجود شرايط خاص و عدم امكان استفاده از فضاي طبيعت، مي توانيد از فضاي حياط مدرسه براي اين برنامه استفاده كنيد. اگر چنين امكاني نيز وجود نداشته باشد، اين برنامه را حتما در كالس اجرا كنيد و از ساده ترين نمونه هاي موجود، براي ايجاد انگيزه در دانش آموزان )براي بررسي پديده هاي مختلف طبيعت( استفاده كنيد تا با آن ها فعاليت هاي خالقه انجام دهند. شكل ابرهاي آسمان، قطره هاي آب كه روي زمين پاشيده شده اند، صداي زنبور، حركت شاخ و برگ درختان يا گياهان روي زمين در اثر وزش باد، كالغي كه

قارقار مي كند و ... . بهانه هايي براي انجام فعاليت خالقه اند.

61

دانش آموزان را به جستجو در پديده هاي ساده طبيعت تشويق كنيد تا انگيزه و اشتياق انجام فعاليت هاي هنري را بيابند. و در هر چيز طرحي نو، كاربردي جديد، تركيبي تازه بيابند. بعضي از ايده ها را مي توان براي فعاليت در همه رشته هاي برنامه هنر به كار برد. شايد كودكي بخواهد نقشي را در كالس اجرا كند، كودكي ابر باشد، ديگري صداي بلبل را تقليد كند، دانش آموزي با برگ ها شكل سازي كند، ديگري سنگ هاي كوچك را رنگ آميزي و تركيبي

نو بسازد، كودكي با همين سنگ ها به توليد نغمه اي زيبا بپردازد و فردي با ساقه گياهي نقاشي كند و ... .

هر يك از دانش آموزان آزاد باشند در مورد ايده هاي خود با ديگران گفت وگو كنند و در اين بحث ها به نتايج جديدي دست يابند. تفكر خالق، حل مسئله، ارائه ايده هاي نو، اجراي آثار جديد، بحث و گفتگو ، تائيد و تشويق ايده ها و آثار كودكان پرورش مي يابد، بلكه شهامت ارائه ايده هاي تازه و انجام فعاليت هاي جديد در آن ها به وجود

مي آيد و مي توانند در آينده افراد بسيار مفيدي در جامعه خود باشند. )تصوير(

مراحل اجراي فعاليت هاي ياددهي يادگيري

1- دانش آموزان را گروه بندي و وظايف فردي و گروهي آنان را تعيين كنيد.

2- آن ها را به طبيعت ببريد.

3- فرصت مشاهده، جست وجو و جمع آوري آن چه دوست دارند، به آن ها بدهيد.

4- در باره آن چه جمع آوري كرده اند، فكر كنند و يك محصول هنري توليد و آن را ارائه دهند.

5- در گروه بزرگ، در باره مشاهدات، محصول هنر

فـصـل دوم: نـقـاشــي

63

الف- دانستني هاي معلم

اجرا به دو روش:- نقاشی باموضوع آزاد- نقاشي با موضوع معين

- نقاشی باموضوع آزاد:

1- نقاشي كودكان

نقاشي كودكان حاصل تصور ذهني از جهان پيرامونشان است و به ما نشان مي دهد كه هر يك از آن ها جهان را به چه شكلي مي بينند. به همين دليل بايد آن ها را آزاد گذاشت تا دنياي ذهني خود را تصوير كنند. كودكان به مرور زمان با جهان پيرامون خود آشنا مي شوند. آن ها بيشتر اطالعات خود را از طريق ديدن دريافت مي كنند، سپس با تخيل خود به هر چيز شكل و رنگي تازه مي بخشند. كودكان تمايالت، آرزوها، آنچه دوست دارند و مايه شادي آن هاست و هر آن چه را كه دوست ندارند و باعث ترس و اضطراب شان مي شود و...، مي كشند؛ و از اين طريق

تجربه هاي خود را مرور مي كنند و بيان مي كنند..

عالقه كودكان به نقاشي يك عالقه غريزي است كه مي توان آن را از نخستين سال هاي زندگي در آن ها مشاهده نمود. كودكان با هرچه در دسترس شان باشد طرح هايي مي كشند كه متناسب با سن، تجربيات و روحيه آن هاست. اين طرح ها به مرور زمان و با رشد كودكان، كامل تر مي شوند. هرچه اطالعات دريافتي آن ها از جهان پيرامون دقيق تر باشد، نقاشي هايي كه مي كشند شامل انعكاس وافعيت هاي بيشتر است. بنابراين نقاشي گاه "آماده سازي است و گاه محصول آمادگي" قبل از اجراي فعاليت، ارائه اطالعات در مورد موضوع نقاشي اهميت زيادي دارد. كشيدن نقاشي از يك سو، بازي و سرگرمي است و به رشد ذهني و پيشرفت توانايي هاي كودكان ياري

مي رساند و از سوي ديگر نشان دهنده ميزان رشد تفكر نمادين در اوست.

اگر شرايط انجام فعاليت هاي هنري براي كودكان فراهم نشود، نيازهاي دروني آن ها بي جواب مي ماند زيرا هنوز توانايي كافي براي بيان عواطف خود از طريق زبان را ندارند و به همين دليل احساسات خود را با دنياي شكل ها و رنگ ها بيان مي كنند. لذت نقاشي و ساختن چيزهاي تازه براي كودكان به معناي سازنده، توانا، مفيد و

مبتكر بودن است و تأثير مهمي بر شخصيت آن ها مي گذارد.

64

از اين رو به هيچ وجه نبايد كودكان را وادار به تقليد از الگو يا مدل خاصي كرد تا بتوانند ايده هاي خود را آزادانه اجرا كنند و از درون ارضاء شوند. در روش هاي آموزش قديم)تقليد از الگو(كودكان هرگز ديد شخصي خود از جهان پيرامون را تجربه نمي كردند. امروزه در سراسر جهان ارائه الگو يا آموزش مستقيم طراحي و نقاشي به كودكان به كلي مردود است. زيرا تحميل تصاوير و معيارهاي هنري بزرگساالن20 به كودكان مانع رشد ذهني، خالقيت فردي و شكل گيري شخصيت آن ها مي شود. در روش آموزش غير مستقيم، معلم پس از طراحي موضوع، ارائه اطالعات21 و ايجاد انگيزه، كودكان را آزاد مي گذارد تا با شكل ها و رنگ هاي دل خواه خود نقاشي بكشند و تصوير متنوع و ابتكاري ارائه دهند. به اين ترتيب آن ها نه تنها مجبور نيستند از مدل هايي تقليد كنند كه توانايي ترسيم شان را ندارند و از نظر ذهني با آن ها ارتباط برقرار نمي كنند، بلكه با انجام فعاليت هاي خود خواسته، تخيل و تجسم موضوع و اجراي آن ها، توانايي هاي خود را كشف مي كنند. در اين روش به تعداد كودكان، نمونه هاي متنوع از يك موضوع تصوير مي شود. با توجه به اين ديدگاه نقاشي كودكان محملي است براي رشد خالقيت و بيان خويشتن. بيشتر جنبه تربيتي دارد نه آموزش مستقيم. فعاليت هاي نقاشي در برنامه هنر دوره ابتدايي به نحوي طراحي شده اند كه ضمن آشنايي با موضوعات مختلف و انجام برنامه هاي خالق، توانايي هاي ذهني كودكان پرورش مي يابد و در زمينه كشيدن شكل هاي مختلف

و كاربرد انواع رنگ ها پيشرفت مي كنند.

2- مباني نقاشي كودكان:

مهم ترين ويژگي نقاشي كودكان غلبه تصاوير ذهني بر تصاوير عيني )واقعي( است. كودكان واقعا چه مي بينند؟ آن ها با راهنمايي معلم به چه چيزهايي توجه مي كنند؟ معلم مي تواند به آن ها كمك كند كه همه چيز را دقيق تر و با حساسيت بيش تري مشاهده22 كنند. مشاهده دقيق به طور مستقيم بر نقاشي هايي كه مي كشند، تأثير مي گذارد. آن ها

به مرور و طي برنامه هاي متنوع مي آموزند كه به ويژگي هاي مختلف پديده ها توجه كنند.

با ارائه موضوعات متنوع به كودكان براي نقاشي، به آن ها كمك مي كنيم تا برداشت هاي ذهني خود را از هر موضوع ارائه دهند. موضوعات پيشنهادي بايد براي دانش آموزان جالب و جديد باشد و در انتخاب آن ها مشاركت داشته باشند. معلم با هم فكري دانش آموزان موضوع را انتخاب مي كند، از طريق ارائه اطالعات ذهن آن ها را بر موضوع متمركز و در حين كار آن ها را راهنمايي و تشويق مي كند. تشويق كودكان در هر مرحله از كار به آن ها اطمينان مي دهد كه هرچه بكشند زيبا و جالب است و به خصوصيات فردي هر يك از آن ها احترام گذاشته مي شود. بنابراين آن ها آزادي انتخاب، شهامت ارائه ايده ها، اعتماد به نفس و مهارت تجسم بخشيدن به تصوير ذهني تربيت ذوق زيباشناسي به تقويت قدرت بصري و برنامه هنر است كه الزامات از ارزشمند مختلف با آثار هنري 20 - آشنايي كودكان

كودكان مي انجامد ولي تقليد از نمونه هاي هنري در برنامه به هيچ وجه مجاز نمي باشد.21 - هر نوع نمونه اطالعاتي را هنگام اجراي فعاليت بايد از جلوي چشم دانش آموزان پنهان كرد.

22 - مشاهده شامل ديدن ، شنيدن، بوييدن ، لمس كردن و چشيدن است.

65

خود را مي آموزند.

در جهان امروز كودكان تحت تأثير تصاوير مختلف تلويزيوني، سينما، مجله ها، اعالن ها، پوسترها، جلدهاي كتاب، روزنامه ها، طرح هاي بسته بندي و … قرار مي گيرند كه بر سليقه تصويري آن ها )كه در حال شكل گيري است( تأثير مي گذارد. در برنامه هنر از طريق تجربه هاي متنوع هنري و آشنايي با طبيعت و آثار هنري، تأثير تصاوير

كليشه اي كاهش مي يابد و كودكان به زيبايي هاي اصيل و ارزشمند تمايل پيدا مي كنند.

كودكي كه دقيق مشاهده مي كند و نسبت به پديده هاي مختلف شناخت بيشتري دارد، بهتر درك مي كند و هنگام فعاليت هنري اثر كامل تر و زيباتري ارائه مي دهد. اگر ارتباط او با طبيعت و محيط اطراف سطحي و شناخت و تجربه اش ضعيف باشد، هنگام كار كردن احساس ناتواني مي كند يا به سادگي از كليشه هاي متداول هنري

پيروي مي كند و ابتكار و خالقيتي نشان نمي دهد23.

3- ويژگي هاي نقاشي كودكان:

جهان پيرامون ما شامل اشياء، موجودات و فضاهاي سه بعدي است. چشم و مغز نوزادان توان درك جهان سه بعدي را ندارد. به مرور زمان و با رشد كودكان، ساختمان چشم آن ها كامل مي شود و مي توانند بعد سوم را تجربه كنند. به همين دليل كودكان پيش از دوره ابتدايي و در پايه هاي اول ابتدايي نقاشي هايي مي كشند كه با تصوير واقعي متفاوت است. اين تصاوير دو بعدي24 است و كودكان مي كوشند تا جهان پيرامون خود را از طريق آن ها نمايش

دهند25.

به عالوه در نقاشي كودكان تجسم شكل ها، موقعيت ها و رنگ ها جالب، بديع و گاه عجيب است. عواطف و افكار كودكان از طريق تغيير شكل ها، رنگ ها، جابجايي عناصر با بزرگ و كوچك كشيدن تصاوير نشان داده مي شود. كودكان هرچه را بهتر مي شناسند بزرگتر مي كشند )اغلب خود را از پدر و مادرشان بزرگتر مي كشند(، آن چه مي كشند را به دل خواه رنگ آميزي مي كنند )مانند گربه قرمز يا آسمان صورتي(، فضاها را با هم تلفيق مي كنند )فضاي داخل اتاق و بيرون را با هم تصوير مي كنند(، وقايع پي درپي را به صورت هم زمان نشان مي دهند. )براي مثال در داستان »كدوي قلقله زن« پيرزن را در حال رفتن به خانه دخترش در قسمتي از صفحه و او

23- اين ويژگي در دوران بزرگسالي به پيروي از مدهاي لباس، مبلمان، ... تبديل مي شود و الگوي مصرف و دنباله روي از جريان هاي كاذب هنري را در ذهن تثبيت مي كند، اما كودكاني كه كارهاي ابتكاري و خالق را تجربه كرده اند و مورد تأييد و تشويق قرار گرفته اند،

مبتكر خواهند ماند و نيازي به دنباله روي از مدهاي مختلف ندارند.24- آثار نقاشي انسان از دوران غارها تا امروز در سراسر جهان اغلب به صورت دو بعدي كار شده اند و نقاشان شگردهاي مختلفي براي نمايش بعد سوم در آثارشان به كار گرفته اند. از دوران رنساس تا قرن نوزدهم نقاشان بسياري تالش كردند تا تصاوير عيني را در نقاشي هاي

خود نمايش دهند. اين روش را نقاشي سه بعدي مي نامند و امروزه در سراسر جهان براي نقاشي بزرگساالن متداول است.25- انجام فعاليت هاي نقاشي و كاردستي به موازات هم به كودكان كمك مي كند تا به درك صحيحي از حجم و عمق برسند.

66

را داخل كدو در حال برگشت، در قسمت ديگر صفحه نشان مي دهند.(، آن چه در واقعيت ديده نمي شود را تصوير مي كنند )مانند بچه اي كه در شكم مادر است(، حالت و زاويه ي اشياء و موجودات را تغيير مي دهند )كشيدن درختان اطراف جاده به صورت خوابيده يا نمايش پايه هاي ميز از چهار طرف آن( و بسياري از پديده ها را به صورت جان دار نمايش مي دهند )مانند ماه و خورشيد با چشم و ابرو(، ... نقاشي با اين ويژگي ها كودكان را ارضاء مي كند و از انجام آن لذت مي برند. اگرچه اين ويژگي ها در كودكان مشترك است، هر يك از آن ها در نقاشي روش خاص خود را به كار مي برند. به مرور زمان با رشد جسمي و ذهني، اين ويژگي ها از بين مي رود و به ديد بزرگساالن نزديك مي شوند. به همين دليل در اواخر دوره ابتدايي آن ها كم كم از دنياي تخيلي خود به دنياي واقعي گرايش پيدا مي كنند

و تمايل دارند كه مانند بزرگساالن نقاشي كنند.

كودكان به تدريج بر عضالت دست خود و چگونگي استفاده از ابزارهاي نقاشي مسلط مي شوند، شناخت آن ها از جهان پيرامون و تنوع شكل ها و رنگ ها به مرور بيشتر مي شود و مي توانند در مورد آن چه كشيده اند توضيح دهند و احساسات و افكار خود را بيان كنند. بنابراين تحميل برنامه ها يا ارائه روش هاي نامناسب، تحقير كودكان يا آثارشان باعث مي شود آن ها دلسرد شوند و اشتياق خود را براي كشيدن نقاشي از دست بدهند. در اين صورت نه تنها يكي از لذت هاي بزرگ زندگي خود، بلكه يكي از راه هاي اساسي بيان احساسات و افكار خود را از دست مي دهند و

يك امكان پرورش خالقيت از آن ها سلب مي شود.

بنابراين در هيچ شرايطي براي كودكان شكلي نكشيد، براي آن ها رنگ انتخاب نكنيد، الگو يا مدل نقاشي در اختيارشان قرار ندهيد. فقط به آن ها كمك كنيد تا همه چيز را با دقت ببينند و تصاوير ذهني خود را بكشند. سپس آن ها را تشويق وكارشان را تائيد كنيد. معيار سنجش

موفقيت معلم در كالس، ارائه كارهاي متنوع است.

4- ويژگي هاي نقاشي دانش آموزان در پايه چهارم، پنجم و ششم

كودكان در سنين آغازين نقاشي آنچه را كه از كسي يا چيزي مي داند مي كشد نه آن چيزي را كه مي بيند.

اما تقريبا از اوايل 8 الي 9 سالگي، كودك وارد مرحله واقع بيني بصري مي شود. يعني دانش آموزان اشياء را شبيه خودشان مي كشد و ديگر افكار عاطفي خود را در معرفي اشياء به كار نمي گيرد. بديهي است هر چه دانش آموزان به سال هاي پاياني دوره ابتدايي نزديك تر مي شوند ويژگي هاي ذيل بيشتر در

نقاشي هاي آنان مشاهده مي شود:

مي توانند اجزاي مختلف موضوع نقاشي را در ذهن خود به خوبي مجسم كنند.- 1

67

با تمركز بيش تري و در مدت زمان طوالني تر بر روي نقاشي خود كار مي كنند.- 2در ايجاد هماهنگي بين ذهن، چشم و دست پيشرفت كرده و در استفاده از ابزارهانسبت به دوره قبل، تسلط - 3

بيشتري يافته اند.موضوعات را كامل تر و با جزئيات بيش تر نشان مي دهند؛ گاه مويرگ هاي چشم، بند انگشتان دست، دندانه هاي - 4

زيپ لباس، ... را با دقت نشان مي دهند. در ايجاد ارتباط ميان موضوعات و سوژه هاي نقاشي )شكل ها و نقش ها(، نظم و هماهنگي بيش تري ايجاد - 5

مي كنند. تفاوت انسان ها و موجودات را به خوبي نمايش مي دهند و با عالقه، مراحل زندگي گياهان، حيوانات و بسياري از جنبه هاي گوناگون طبيعت را در كارهاي خود نشان مي دهند.

به تناسبات و جزئيات اشيا و موجودات توجه و دقت بيش تري دارند و تالش مي كنند كه هر چيزي را مانند - 6واقعيت به تصوير بكشند )مانند تناسب ميان انسان و فضا(.

به طور كلي نسبت به محيط اطراف خود عكس العمل بيش تري نشان مي دهند، براي مثال فضاي نقاشي را با - 7اجزاي متنوع مرتبط با موضوع پر مي كنند.

اشيا و موجودات را با تناسب بهتري نشان مي دهند.- 8در نقاشي عمق فضا را نشان مي دهند و احساس دوري و نزديكي ايجاد مي كنند. اشياء و موجودات دورتر را - 9

كوچك تر و در قسمت باالي صفحه ترسيم مي كنند.در رنگ آميزي بيش تر به رنگ هاي واقعي توجه مي كنند.- 10 به موضوعاتي كه حركت را نشان مي دهد، عالقه ي زيادي دارند و براي نشان دادن حركت تالش زيادي - 11

مي كنند اما اغلب از نتيجه كار خود احساس رضايت نمي كنند. به طور كلي در اغلب موارد از كار خود احساس رضايت نمي كنند؛ چون به ديد واقعي )عيني( نزديك تر شده - 12

اند ولي هنوز توانايي كامل براي كشيدن آن را ندارند. به همين دليل از نقاشي خود دلسرد مي شوند و به تشويق و راهنمايي بيش تري نياز دارند. وقتي معلم آن ها را در فعاليت هاي گروهي شركت دهد، قابليت هاي خود را

بيشتر باور مي كنند. براي همكاري ومسئوليت پذيري آمادگي بيشتري دارندوبه كارهاي گروهي وتجربه هاي تازه عالقه زيادي نشان - 13

مي دهند. به تجربه مواد تازه و روش هاي جديد عالقه زيادي پيدا مي كنند.- 14 عالوه بر پيشرفت هاي ذهني و جسمي براي نقاشي، در ارزش يابي كار خود و ديگران هم پيشرفت مي كنند.- 15

5- روش كار با كودكان

68

شما در كالس نقاشي مي توانيد به دو روش به تصاوير ذهني كودكان راه يابيد: تصويرسازي و تصوير يابي.

روش اول تصوير سازي:كودكان بر روي موضوع خاصي و معيني )مثل گل ها، پرندگان و ...( تمركز مي كنند و سپس تصاوير ذهني خود را از موضوع ارائه مي دهند. در برنامه هنر ابتدايي اين روش كه با طرح موضوع مشخص براي نقاشي آغاز مي شود را تصوير سازي26 مي ناميم. براي اجراي برنامه هاي تصويرسازي موضوع مناسب هر گروه سني را با هم فكري دانش آموزان، انتخاب كنيد. در واقع ارائه موضوعات مختلف براي نقاشي، فقط بهانه اي براي دست يابي به گنجينه تصاويري است كه در ذهن كودكان وجود دارد. پس از انتخاب موضوع، دانش آموزان را به گفت و گو درباره ويژگي هاي آن سوژه هدايت كنيد تا اطالعات خود را با هم مبادله كنند. سپس با بيان ويژگي هاي موضوع، نشان دادن نمونه هاي طبيعي27 در دسترس، عكس، فيلم، CD تصاوير و ....متناسب با موضوع، اطالعات را تكميل كنيد.گاه شما ارائه اطالعات را قبال از طريق گردش در طبيعت يا بازديد از فضاي خاصي )كارگاه، موزه، ...( انجام داده ايد و در كالس گفت و گويي براي مرور اطالعات ميان دانش آموزان انجام مي شود. در همه اين موارد مي توانيد كودكان را براي جمع آوري اطالعات تشويق كنيد و روش جمع آوري اطالعات را به آن ها بياموزيد. زماني را قرار دهيد تاآن ها در باره نمونه هايي خاصي كه براي يك موضوع جمع آوري كرده اند،

روش ارائه و نگهداري و استفاده از آن نمونه ها، با هم گفت و گو كنند.

در سال هاي اوليه دوره ابتدايي كودكان به رنگ ها و اندازه ها و حتي شكل هاي ذهني خود بيش از آن چه در واقع مي بينند، گرايش دارند و توجه به واقعيات به مرور زمان در آن ها به وجود مي آيد. به همين دليل شما بايد در هر فرصت مناسب توجه آن ها را به پديده هاي متنوع طبيعت و دست ساخته هاي بشر جلب كنيد و دقيق ديدن و توجه به جزئيات موضوعات مختلف را به آن ها بياموزيد تا برايشان به صورت عادت درآيد. به كودكان بياموزيد كه همه چيز را از زواياي مختلف بررسي كنند، به هيچ چيز سطحي ننگرند؛ اشيا و موجودات مختلف را از نظر اندازه، شكل، رنگ، بافت، ... با هم مقايسه كنند و نقاط مشترك و تفاوت هاي آن ها را به خاطر بسپارند. توجه به اين ويژگي ها به كودكان كمك مي كند تا تصوير دقيقي از هر چيز را به ذهن خود بسپارند و هنگام اجراي فعاليت هاي مختلف از آن ها استفاده كنند. پس از ارائه اطالعات، نمونه ها و عكس ها از آن ها بخواهيد كه موضوع مورد نظر را نقاشي كنند. قبل از شروع كار، نمونه ها وعكس ها را از نظر آن ها پنهان كنيد تا آن ها بر اساس تصاوير ذهني خود نقاشي كنند. درحين كار دانش آموزان را راهنمايي و تشويق كنيد تا كار خود را كامل كنند. در هر كاري بهترين جنبه را مورد توجه و تشويق قرار دهيد. تأكيد بر نكات مثبت و نقاط قوت كار باعث مي شود، آن ها در كار خود و ديگران به اين نكات توجه كنند. پس از اتمام كار زماني را تعيين كنيد تا

26 - اين عنوان با اصطالح تصويرسازي حرفه اي بزرگساالن متفاوت است و قراردادي براي برنامه هنر دوره ي ابتدايي است.27 - براي مثال ديدن يك ذرت در كالس و مشاهده قسمت هاي مختلف و برش عرض و طولي آن و بررسي كيفيت شكل،

رنگ، بافت و حالت هر قسمت آن براي كودكان جالب و تأثير گذار است.

69

كارهاي خود را به نمايش بگذارند ودر مورد فرايند توليد هنري، موضوع و ويژگي هاي كارها با يكديگر گفت و گو كنند. در كالس هنر آثار همه كودكان پذيرفته مي شود و معلم همه دانش آموزان را تشويق مي كند و مي كوشد

تا توانايي كودكان را براي ارائه تصاوير كامل تر و زيباتر به مرور زمان باال ببرد.

با بازي گونه فعاليتي و ندارد وجود نقاشي براي مشخصي موضوع ابتدا از يابي: تصوير دوم روش خطوط، شكل ها يا لكه هاي رنگي انجام مي شود، سپس دانش آموزان شكل هاي آشنايي را از ميان اين نمونه ها مي يابند و با تكميل آن ها تصاوير مورد نظر خود را مي كشند. هر قدر تجربيات كودكان در زمينه برنامه هاي تصويرسازي بيشتر و غني تر باشد، در برنامه هاي تصويريابي، نقاشي هاي بهتر وكامل تري مي كشند.اين برنامه

خالقيت تصويري كودكان را تقويت مي كند.

تشويق و انگيزه ايجاد با معلم بكشد. نقاشي نيست مجبور كودكي هيچ هنر كالس در دانش آموزان شوق نقاشي كشيدن را در آن ها ايجاد مي كند. در صورتي كه كودكي تمايل به نقاشي ندارد، مي تواند هر فعاليت هنري ديگري را كه مورد عالقه اوست و به فضاي كالس لطمه نمي زند )تمركز ديگران را از بين نمي برد(، انجام دهد. تأكيد زياد معلم بر يك فعاليت يا اصرار بر انجام كاري خاص ضرورت ندارد. در بعضي موارد كودكان به انجام بعضي از فعاليت ها تمايل ندارند؛ زيرا با روحيه آن ها سازگاري ندارد. اگر آن ها را مجبور كنيم نقاشي بكشند، ممكن است كاغذ خود را پاره كنند. معلم آگاه سعي مي كند با هدايت كودكان و جلب

توجه آن ها به جذابيت هاي فعاليت، مانع به وجود آمدن چنين شرايطي شود.

6- وسايل و ابزار نقاشي

ابزار و وسايل نقاشي بسيار متنوع اند. با ارائه برنامه هاي مناسب مي توان روش صحيح كار، استفاده، نكات ايمني و بهداشتي و نگهداري از ابزار و مواد مختلف را به كودكان آموزش داد. آن ها آزادند با ابزار و مواد در دسترس نقاشي كنند و براي انتخاب ابزار، ابتكار عمل داشته باشند. شما مي توانيد توجه كودكان را به انواع مواد رنگين طبيعي در دسترس28، جلب كنيد و آن ها را به يافتن نمونه هاي مختلف كه براي سالمتي شان ضرر ندارد، تشويق كنيد. يافتن و جايگزين كردن ابزار و وسايل در دسترس به جاي قلم مو29و كاغذ30 و ... براي نقاشي، به آن ها مي آموزد كه با هر روش ابداعي يا هر وسيله در دسترس، مي توانند به فعاليت هنري بپردازند و نبايد به ابزار و وسايل خاصي وابسته

28- زردجوبه ، پوست گردو ، آب تره ، تفاله ي چاي ، آب آلبالو ، پوست چغندر پخته شده)لبو( و ...29 - مسواك ، چوب بستني ، ني آشاميدني مستعمل ، در خود كار، فرچه ، برس كوچك و ...

30 - پارچه ، چوب ، سفال ، مقواي كارتن ، ...

70

باشند. به طور كلي مجموعه وسايلي كه براي نقاشي به كار مي روند، به سه بخش تقسيم مي شوند: وسايل تأثير گذار )مثل: مداد رنگي و پاستل( ؛ وسايل تأثير پذير )مثل: كاغذ و مقوا( ؛ وسايل كمكي )مثل : چسب ، گيره و

تخته ي زيردستي(.

در اين جا با نمونه هاي متداول اين وسايل بيشتر آشنا مي شويم.

1لف- وسايل تأثير گذار: بيشتر وسايل تأثير گذار، روي سطوح مختلف اثري به جا مي گذارند اما براي اين وسايل، سطوح مناسبي ساخته شده است تا نقوش را به بهترين صورت و به گونه اي ماندگار، ثبت كنند.

به طور كلي، انسان با هر وسيله اي كه تأثيري بر جاي مي گذارد- حتي با يك مداد ساده يا يك تكه زغال- نقاشي مي كشد. اغلب، زيبايي نقاشي ها به تنوع رنگ آن هاست؛ از اين رو، وسايل نقاشي رنگ هاي بسياري دارند. همان طور كه در قسمت قبل گفته شد با تركيب رنگ هاي اصلي و افزودن سفيد يا سياه به آن ها، مي توان رنگ هاي

متنوع تري به دست آورد. تركيب رنگ ها در آب رنگ و گواش، بسيار ساده است.

از رنگ هاي قرمز، زرد و آبي كه رنگ هاي اوليه يا اصلي هستند، تركيبات متنوعي به دست مي آيد.

از تركيب زرد و قرمز، نارنجي به دست مي آيد. )زرد + قرمز ¬ نارنجي(

از تركيب آبي و زرد، سبز به دست مي آيد. )آبي + زرد ¬ سبز( )تصوير(

از تركيب قرمز و آبي، بنفش به دست مي آيد. )قرمز + آبي ¬ بنفش(

هر يك از اين رنگ ها در تركيب با سفيد، روشن و ماليم مي شود. )مانند قرمز + سفيد ¬ صورتي(

هر يك از اين رنگ ها در تركيب با سياه، كدر و تيره مي شود. )مانند آبي + سياه ¬ سرمه اي(.

در پايه ي اول دانش آموزان سه رنگ اوليه و تركيب آن ها را شناخته اند و در كارهاي خود شش رنگ قرمز، زرد، آبي، نارنجي، سبز و بنفش را استفاده كرده اند.

ابتدايي ، مداد رنگي ، پاستل روغني يا مداد شمعي ، آب رنگ و گواش است. مواد رنگي مناسب دوره استفاده از انواع ماژيك و رنگ روغن براي اين دوره پيشنهاد نمي شود.

• مداد رنگي متداول ترين و در دسترس ترين وسيله رنگي براي بچه هاست. مداد رنگي هاي مختلف با رنگ هاي

71

متنوع در بازار موجود است. روش هاي كار با مداد رنگي نيز متنوع است. هنگام نقاشي، از نوك، پهنا و تراشه مداد رنگي استفاده مي شود. نوك مداد رنگي براي كشيدن خطوط گوناگون و كشيدن طرح بسيار مناسب است. سطوح را اغلب با پهناي نوك مداد رنگ مي زنند. گاهي هم نقاشي را با پاشيدن تراشه هاي مداد رنگي بر سطح كاغذ و مالش دادن آن با دستمال كاغذي يا پنبه، رنگ آميزي مي كنند؛ اين روش براي رنگ آميزي سطوح بزرگ- مثل آسمان يا دريا- مناسب است. ميزان فشار دست و نوع كشيدن مداد روي كاغذ، باعث پر

رنگ يا كم رنگ شدن سطح مي شود.• به مي توانند دانش آموزان بنابراين، است؛ مختلف سنين در كودكان براي مناسبي وسيله رنگي مداد

دل خواه، از اين وسيله براي نقاشي استفاده كنند. بچه ها اغلب، سطوح را با هيجان و به طور نامنظم رنگ آميزي مي كنند. مي توان طي پايه هاي تحصيلي مختلف به آن ها آموخت كه به نحوي رنگ آميزي كنند كه اين بدون و آموزان دانش از يك هر خصوصيات به توجه با شود. نمايان بهتر رنگ كيفيت كه ويژگي هاي فردي كارشان را از بين ببريد، آن ها را براي رنگ آميزي بهتر تشويق كنيد. )تصوير

از كار بامداد، نوك و پهنا(مدادهاي رنگي خيس، پر رنگ ترند. براي رنگ آميزي با مدادرنگي، روش هاي مختلفي وجود دارد. اغلب بچه ها تمايل دارند كه هر چيزي را هم زمان با كشيدن، رنگ آميزي كنند. در پايه اول، آن ها را آزاد بوده اند ولي در پايه هاي باالتر و هنگام كشيدن موضوعات كامل تر و پيچيده تر)كه به تمركز بيشتري نياز دارند(مي توانند ابتدا طرح خود را كامل كرده و سپس، آن را رنگ آميزي كنند. براي كشيدن طرح اوليه هم بهتر است از مداد سياه معمولي استفاده نكنند؛ زيرا گرافيت آن با رنگ هاي ديگر مخلوط مي شود و شفافيت رنگ ها را از بين مي برد. اگر براي كشيدن همه طرح خود از يك مداد رنگي )به رنگ دل خواه( استفاده كنند، اين مشكل به وجود نمي آيد. بعضي از بچه ها، هر چيز را با رنگ خاص آن طراحي مي كنند؛ براي مثال، بدنه درخت را با رنگ قهوه اي و برگ آن را با رنگ سبز طراحي مي كنند. بايد آن ها را در به كارگيري روش هاي شخصي آزاد گذاشت. بهتر است كه پس از تكميل طرح، آن را از باال به پايين رنگ آميزي كنند؛ يعني، اول عناصر باالي صفحه را رنگ كنند و سپس به بخش هاي پايين بپردازند؛ زيرا كشيده شدن دست يا آستين لباس بر سطح رنگ آميزي شده، باعث از بين رفتن شفافيت رنگ ها و تداخل آن ها مي شود. بعضي از كودكان نيزصفحه كاغذ را در جهات مختلف مي چرخانند

و با اين روش، همه قسمت ها را رنگ مي كنند.

تعداد انگشت شماري از بچه ها تمايلي به استفاده از رنگ در نقاشي خود ندارند و اغلب به صورت تك رنگ كار مي كنند. در اين موارد بايد ضمن محترم شمردن آزادي فردي كودك، با جلب توجه او به اهميت رنگ ها در طبيعت و آن چه در اطراف ما وجود دارد)مانند وسايل شخصي(، عالقه و اشتياق الزم را در به كار گيري رنگ، در آن ها ايجاد كرد. بايد بدانيم كه با صبر و حوصله و راهنمايي مؤثر، به مرور زمان، تغييراتي در روش كار اين

72

كودكان حاصل خواهد شد.

• مداد شمعي و پاستل روغني نيز براي نقاشي كودكان، ابزارهاي بسيار مناسبي هستند. اين وسايل، به راحتي در دست بچه ها جا مي گيرند و چون چرب اند، به آساني و با سرعت سطوح را رنگ مي كنند و قدرت رنگ دهي خوبي هم دارند. مداد شمعي و پاستل روغني براي كارهاي ظريف و موضوعاتي با ريزه كاري زياد، مناسب نيستند )تنها نوع خاصي از پاستل روغني با نوك ظريف وجود دارد كه براي اين گونه كارها مناسب است اما به دليل شكنندگي زياد، كار كردن با آن براي كودكان دشوار است و پيشنهاد نمي شود(. اگر هنگام كار، مداد شمعي يا پاستل روغني تكه تكه شد يا شكست، مي توان از تمام قطعات آن براي كشيدن نقاشي هاي

بعدي استفاده كرد.)تصويرازكار با پاستل روغني(• آب رنگ يكي ديگر از مواد متداول براي نقاشي كودكان است. پس از افزودن آب به رنگ، مي توان با

قلم مو از آن استفاده كرد. براي كار با آب رنگ و گواش قلم موهايي با موي نرم مناسب است. قلم مو با ضخامت هاي مختلف، خطوط پهن و نازك ايجاد مي كند اما كنترل آن به سادگي مداد نيست. در نقاشي با آب رنگ، مي توان )بدون استفاده از مداد رنگي( طراحي و رنگ آميزي را به طور هم زمان انجام داد. عالوه بر اين، با كم و زياد كردن ميزان آب، رنگ ها به راحتي كم رنگ و پررنگ مي شوند. كودكان با آب رنگ، بسيار آزاد و با روش هاي شخصي كار مي كنند. براي كار با آب رنگ، ظرف آب مورد استفاده بايد بزرگ و سنگين باشد تا با حركت هاي كوچك بچه ها و تكان هاي ميز، واژگون نشود. پس از هر بار استفاده از قلم مو، بايد آن را در آب شست و سپس از رنگ ديگري استفاده كرد. پس از پايان كار نيز بايد قلم مو را كامال شسته؛ موهاي آن را به صورت اوليه جمع و آن را به حالت سرباال در ليوان گذاشت تا خشك شود. )تصوير

از كار با آبرنگ(• بهتر است نقاشي با آب رنگ روي كاغذ ضخيم يا مقوايي كه آب را به خوبي جذب مي كند، انجام شود.

استفاده از كاغذ براق براي آب رنگ و گواش مناسب نيست.اگر كودكي نقاشي خود را كند و با اشكال رنگ مي كند، كار با آب رنگ را به او پيشنهاد كنيد تا با سرعت و سهولت بتواند سطوح بزرگ را به كمك قلم مو رنگ آميزي كند. آب رنگ نامرغوب، ميزان رنگ دهي كم و قدرت رنگي ضعيفي دارد و كاركردن با آن مشكل است. براي استفاده از اين گونه آب رنگ ها بايد قلم موي پر آب را چندين بار در رنگ چرخاند تا رنگ بيشتري به خود بگيرد. هنگام كار با آب رنگ، بايد كاغذ را تا خشك

شدن كامل رنگ ها در حالت افقي نگه داشت تا رنگ شره نكند.

• يك از روش هاي مناسب كار با كودكان، تركيب پاستل روغني يا مداد شمعي با آبرنگ است. اگر اجزاي اصلي نقاشي با پاستل روغني كار شود، مي توان زمينه هايي مثل آسمان، دريا، دشت، كوه و ... ، و

73

سطوح بزرگ را به سرعت و با خيال راحت با قلم مو و آب رنگ، رنگ آميزي كرد؛ پاستل روغني به علت چرب بودن، مانع نفوذ آب مي شود و نقوش رنگ شده با آن، از زير آب رنگ بيرون مي زنند. اين روش براي دانش آموزاني كه محدوده هاي اشيا را به سادگي نمي توانند رنگ كنند، بسيار مناسب است. با استفاده از اين روش، كودكان بدون ترس و ناراحتي، نقاشي مي كنند و لذت مي برند؛ زيرا رنگ ها با هم تداخل پيدا نمي كنند و كار خراب نمي شود. با تمرين بيشتر ، در پايه هاي باالتر رنگ آميزي دقيق و روش رعايت كردن

محدوده هاي رنگي را مي آموزند. )تصوير از كار تركيب پاستل با آبرنگ (گواش وسيله مناسب ديگري براي نقاشي است كه قدرت رنگي زيادي دارد و به صورت غليظ استفاده مي شود. براي رنگ آميزي با گواش- مانند آب رنگ - به آن آب اضافه مي كنند. ولي ميزان آب تركيبي كمتر از آب رنگ است. براي رنگ آميزي كافي است قلم مو را تا نيمه قسمت موها رنگي كرد. يكي از ويژگي هاي مهم گواش اين است كه مي توان روي رنگ تيره، پس از خشك شدن، دوباره رنگ روشن اجرا كرد. گواش روي كاغذ يا مقوا يا هر زمينه ديگر، اليه ي رنگي ضخيمي ايجاد مي كند؛ از اين رو، براي نقاشي روي سفال، سنگ، چوب و ... مناسب است. هم چنين، وسيله مناسبي براي نقاشي با مهر و چاپ رنگي است. براي استفاده از گواش بايد پس از مصرف يك رنگ، قلم مو را كامال شست و سپس از رنگ ديگري استفاده كرد تا رنگ ها شفافيت خود را از دست ندهند و با هم مخلوط نشوند. رنگ گواش غليظ است؛ از اين رو بايد پس از پايان كار قلم را به خوبي شست.

براي چاپ، بهتر است مقداري گواش را روي قسمتي از يك بشقاب يا سيني پالستيكي )يا سطح مشابه( بگذاريد و كمي آب به آن اضافه كنيد. آن گاه، سطح مهر را به رنگ آغشته كنيد. )تصوير از روش استفاده

از گواش درچاپ(

• در صورت دسترسي نداشتن به گواش، رنگ پالستيك نقاشي ساختمان هم قابل استفاده است. از سه رنگ قرمز، زرد، آبي و سفيد براي ساختن رنگ هاي متنوع استفاده مي شود. قبل از شروع به كار، گواش يا رنگ

پالستيك را كامال به هم بزنيد تا رنگ، يك دست و براي كار، آماده شود.• همچنين از تركيب پودرهاي معدني مانند الجورد، شنگرف، سفيدآب، ... با چسب چوب يا روغن هاي گياهي

)مانند روغن بزرك( رنگ تهيه مي شود. اين رنگ هاي تركيبي، فقط براي يك روز قابل استفاده هستند، زيرا ماده ثابت كننده ندارند و خشك و فاسد مي شوند.

ب- وسايل تأثير پذير: وسايل تأثير پذير زيادي براي نقاشي مناسب اند ولي راحت ترين، در دسترس ترين و متداول ترين زمينه هاي كار در نقاشي كودكان، كاغذ و مقوا است. كاغذ مناسب نقاشي كودكان- از قطع كوچك يا بزرگ- بايد به اندازه كافي ضخيم باشد تا به سادگي و با حركت دست بچه ها، تا نخورد و پاره و مچاله نشود. انواع كاغذهاي سفيد و رنگي، مقواهاي گوناگون با بافت ريز و درشت )مقواي كارتن بسته بندي(، پارچه چلوار،

74

كتان، متقال، گوني كنفي، تخته سه اليي، سنگ، سفال و ... براي نقاشي كودكان مناسب اند. بهتر است اين وسايل با صالح ديد معلم، در حد امكانات مدرسه، يك جا تهيه و به مرور استفاده شوند. براي ايجاد شرايط يكسان در كالس، بهتر است با توجه به امكانات موجود، وسيله و كاغذ را مشخص كنيد تا همه بچه ها وسايل يكساني داشته باشند و به علت كيفيت متفاوت ابزارها، بعضي نقاشي ها كم رنگ و نازيبا نشود؛ چون كودكان متوجه اين تفاوت ها نيستند و ممكن است چنين تصور كنند كه خود، توانايي الزم براي كشيدن يك نقاشي زيبا را ندارند؛ اگر چه اين مشكل به كيفيت پايين وسايل آن ها مربوط باشد. به والدين توصيه كنيد ابزار لوكس و گران قيمت براي

كار در كالس تهيه نكنند.

براي نقاشي كودكان استفاده از پوستر باطله به جاي كاغذ و مقوا به دليل اندازه بزرگ آن مناسب است. اگر روزنامه باطله با اليه اي از رنگ پالستيك سفيد پوشانده شود، پس از خشك شدن سفت و ضخيم مي شود و زمينه مناسبي براي كار با آب رنگ، گواش و پاستل خواهد بود. اين ورقه هاي بزرگ را مي توان كف كالس پهن كرد تا بچه ها با آزادي بيشتر روي آن نقاشي كنند. با چسباندن چند متر پارچه، چند مقوا يا چند ورقه پوستر به ديوار زمينه

بزرگي فراهم مي شود كه همه بچه ها مي توانند روي آن ها به صورت گروهي كار كنند.

بعضي از كاغذهاي باطله مانند كاغذهاي بسته بندي، مقواي ضخيم كارتن، ته قوطي كفش يا جعبه شيريني به صورت مستقيم و بدون آماده سازي براي نقاشي مورد استفاده قرار مي گيرند.

روي پاكت و كاغذ باطله، مقواي ضخيم، فيبر، تخته سه اليي، گوني كنفي و سفال نيز مي توان با گواش نقاشي كرد. گواش اليه ضخيمي روي اين زمينه ها ايجاد مي كند و نوشته ها و تصويرهاي پوستر را مي پوشاند؛ به

اين ترتيب، به اليه رنگ پالستيك سفيد نيازي نيست.

ج- وسايل كمكي: وسايل كمكي براي نقاشي شامل پاك كن، مدادتراش، چسب )نواري يا كاغذي(، تخته شاسي يا تخته طراحي، گيره كاغذ ، ظرف آب، … است.

هنگام استفاده از آب رنگ و گواش، بهتر است بچه ها روپوش، پيش بند نايلوني يا لباس مستعمل31 بپوشند تا لباس آن ها رنگي يا كثيف نشود. ظرف آب را بزرگ و سنگين انتخاب كنيد تا به

سادگي واژگون نشود ولي آن را پر نكنيد.

براي نقاشي با آب رنگ و گواش، بهتر است اطراف مقوا يا كاغذ را با چسب نواري يا كاغذي به ميز، تخته طراحي يا تخته شاسي چسباند. زيرا كاغذ يا مقواي معمولي، در اثر تماس با رنگ خيس مي شود و باد مي كند

31- يقه ي پيراهن مردانه ي مستعمل مردانه را جدا كنيد، آستين ها را به اندازه ي طول دست كودك كوتاه كنيد و آن را به نحوي بپوشانيد كه دكمه ها در قسمت پشت قرار بگيرند.

75

و حالت صاف اوليه را از دست مي دهد. اگر كاغذ يا مقوا با چسب روي سطح صاف ثابت شده باشد، پس از خشك شدن به حالت اوليه برمي گردد. پس از خشك شدن كار مي توانيد به آرامي چسب را از كاغذ جدا

كنيد. مقواي كارتن يا هر نوع مقواي ضخيم ديگر نيازي به چسباندن ندارد.

دانش آموزان بايد نام و مشخصات كار را پشت نقاشي بنويسند و به ترتيب شماره، داخل پوشه كارخود نگهداري كنند. پوشه بايد از جنس مقواي ضخيم باشد تا مانع پاره شدن و تا خوردن لبه هاي نقاشي شود. به آن ها بياموزيد پوشه كار خود را در جاي مرطوب يا خيس قرار ندهند، زيرا نم و رطوبت باعث از بين رفتن كاغذ

و نقاشي ها مي شود.

براي ثابت كردن رنگ هاي گواش و آبرنگ كه روي سفال، سنگ يا چوب كار شده، از اسپري بي رنگ يا روغن جال به صورت يك اليه محافظ استفاده مي كنند تا نقاشي در اثر تماس دست يا رطوبت، كيفيت خود را از دست ندهد. اين كار بايد زير نظر معلم يا افراد بزرگسال انجام شود. روغن جال را با قلم مو يا يك تكه ابر به آرامي بر روي سطح مورد نظر بماليد. در صورت غليظ بودن روغن جال ابتدا كمي تينر روغني را با آن مخلوط كنيد و سپس يك اليه از روغن را روي سطح مورد نظر بماليد. هنگام استفاده از ابر حتما دستكش پالستيكي بپوشيد كه روغن با پوست دست تماس پيدا نكند. شيء مورد نظر را پس از اضافه كردن اليه روغن 24 ساعت در جايي كه

گرد و غبار وجود ندارد، بگذاريد تا خشك شود.

براي به نمايش گذاشتن نقاشي هاي كاغذي در پايان هر جلسه، از طناب و گيره كاغذ يا لباس استفاده كنيد، يا نقاشي ها را با چسب كاغذي روي ديواري كه با رنگ و روغن رنگ آميزي شده بچسبانيد. قوطي هاي بسته بندي يخچال يا كولر هم به صورت ديوار متحرك )پاراوان( براي نمايش كارها قابل استفاده هستند. براي اين كار سر و ته قوطي را جدا كنيد و يكي از جداره ها را ببريد. سطح چهار لته مقواي كارتن را براي نمايش نقاشي ها استفاده كنيد و پس از اتمام كالس دوباره مقوا را تا كرده در گوشه كالس نگهداري نماييد. )2 تصوير – گيره طناب و

پاراوان(

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

مهم ترين عامل در اجراي برنامه، وجود معلم هوشيار و خالق است كه حساسيت دانش آموزان رابه هنگام مشاهده و خالقيت آن ها را درجريان انجام فعاليت ها تقويت و تشويق. هيچ گاه كودكان را به انجام كاري وادار نكنيد، بلكه با آگاهي از روحيات آن ها، سعي كنيد بهترين فرصت ها را براي رشد ذهني و پيشرفت توانايي هاي

مختلف شان فراهم سازيد.

76

آن چه دانش آموزان در ساعت هنر انجام مي دهند تا به اهداف كلي برنامه دست يابند، با عنوان فعاليت هاي يادگيري آمده است. مديريت زمان در انجام فعاليت ها اهميت زيادي دارد. شما حدود 50 دقيقه براي هر فعاليت فرصت داريد. بنابراين الزم است در برنامه هاي طوالني تر، دوجلسه را در يك روز اجرا كنيد و در برنامه هاي تلفيقي يك برنامه را تا چند هفته ادامه دهيد. اجراي همه فعاليت ها با ارائه اطالعات و گفت وگو در مورد موضوع انتخابي آغاز مي شود. شما مي توانيد با نشان دادن تصوير، طرح سؤال، بيان ويژگي هاي موضوع، ارائه اطالعات الزم، ذهن دانش آموزان را روي موضوع متمركز كنيد. در همه پايه ها پس از ارائه اطالعات، تصاوير يا نمونه هايي كه به دانش آموزان نشان داده شده، بايستي پنهان شوند تا آن ها تصاوير ذهني خود از موضوع را ترسيم كنند و به جاي تقليد از نمونه هاي ارائه شده ، خود اثر هنريشان را خلق

كنند.

پس از انتخاب موضوع )موضوعات از ساده به پيچيده و متناسب با پايه هاي تحصيلي انتخاب مي شوند(، ايجاد انگيزه )موضوعات و روش هايي كه براي ارائه اطالعات استفاده مي شود بايد متنوع و جالب باشد تا كودكان را به شوق

بياورد( باعث تمركز دانش آموزان روي موضوع مي شود.

به دانش آموزان ياد دهيدكه قبل از شروع نقاشي در مورد موضوع فكركنند، با ديگران مشورت كنند، از منابع در دسترس)كتاب، مجله، تلويزيون و . . .( اطالعاتي پيرامون موضوع گردآوري كنند)به ويژه اطالعات بصري(،آن را در ذهن خود مجسم كنند )يا در خيال خود بسازند(، در مورد ابزار و روش كار خود،انتخاب شكل، اندازه، رنگ، محل قرارگيري جزئيات در صفحه فكر كنند و تصميم بگيرند.)آن ها آزادند كه با هر ابزار و موادي كه در اختيار دارند، نقاشي كنند.32( و بعد نقاشي دل خواه خود را بكشند تا به تدريج اين روش براي آن ها به صورت عادت درآيد33.به اين ترتيب

موضوع در ذهن دانش آموزان تجسم مي يابد و قدرت تخيل آن ها بارور مي شود.

شما پس از ديدن شكل هاي ساده، عجيب يا غير كاملي كه كودكان مي كشند، بايد با آن ها گفت و گو كنيد و با طرح سؤاالت مناسب ذهن آن ها را به سمت برطرف كردن ضعف هاي كارشان هدايت كنيد. بعضي از كودكان با تذكر به موقع به رفع نواقص كار خود مي پردازند و برخي به زمان و كمك بيشتري نياز دارند. معلم آگاه در هر شرايطي ضمن تشويق آن ها، بر نقاط قوت كار تأكيد مي كند. به اين ترتيب اعتماد به نفس كودكان بيش تر مي شود و در فعاليت هاي بعدي بيشتر تالش مي كنند و نتيجه بهتري مي گيرند. با اين روش، آن ها درمي يابند كه دنياي ذهني و توان اجراي آن ها مورد تأييد است و به تقليد از مدل هاي نقاشي يا كار همكالسي هاي خود نمي پردازند. نكته مهم در ارائه فعاليت هاي هنري كودكان

32 - به جز وسايلي كه براي سالمت آن ها خطرناك باشد؛ مانند ماژيك و رنگ پارچه.33 - البته انتظار اين است كه دانش آموزان اين روش ها را در پايه هاي اول، دوم و سوم تجربه كرده، با آن ها كامال آشنا شده و آن ها را

اجرا كنند.

77

اين است كه همه آن ها به طور يكنواخت رشد نمي كنند. از پايه سوم تغييرات محسوسي در نقاشي كودكان ايجاد مي شود كه براي همه، هم زمان و به يك اندازه صورت نمي گيرد. شرايط مختلف جسمي، روحي، خانوادگي،

آموزشي و محيط اجتماعي در ايجاد تغييرات يا به تعويق افتادن آن ها مؤثر است.

از پايه چهارم بعضي از فعاليت هاي نقاشي حذف و فعاليت هاي جديدي اضافه مي شود و نقاشي با موضوع معين و نقاشي براي قصه، پيچيده تر مي شود. بهتر است در پايه هاي چهارم و پنجم و ششم اندازه كارها بزرگ تر و تعداد فعاليت هاي گروهي و تلفيقي بيشتر شود. به عالوه دانش آموزان در انتخاب موضوع نقاشي، مواد و وسايل و روش

كار شركت فعال داشته باشند.

در انجام فعاليت نقاشي چنان چه دانش آموزي در ترسيم موضوعات و بعضي ازشكل ها با مشكل مواجه هستند و نيازبه كمك نياز دارند، مي توانيد از روش دايره ها استفاده كنيد.

* روش داير ها : دايره شكلي آشنا براي كودكان است و آن ها مي توانند اجزاي مختلف هر پديده اي را به كمك دايره ها ترسيم كنند و جزئيات هر بخش را به آن اضافه كنند )براي مثال ابتدا دايره اي براي سرگربه ترسيم كنند و گوش و چشم و بيني را به آن اضافه كنند. سپس دايره ديگري براي بدن گربه ترسيم كنند و

دست ها، پاها و دم گربه را به آن وصل كنند(. )تصويرهمراه با اطالعات براي رسم جزئيات(

از اين طريق يك موضوع به چند قسمت تقسيم مي شود و ترسيم آن براي كودكان ساده مي شود و مجبور نيستند يك باره به همه قسمت هاي موضوع فكر كنند و آن را ترسيم نمايند. وقتي كودكان تصوير نهايي را مي بينند به توانايي خود پي مي برند و اعتماد به نفس پيدا مي كنند. تأييد و تشويق هر كار ساده كودكان، باعث تقويت روحيه آن ها مي شود و شوق تجربه هاي بعدي را در ايشان ايجاد مي كند. از آن جا كه يادگيري به مرور زمان انجام مي شود، زمينه هاي پيشرفت دانش آموزان را فراهم كنيد و انتظار نداشته باشيد كه آن ها يك باره، همه موارد را در كار خود

رعايت كنند.

پس از انجام هرفعاليت، دانش آموزان كارهاي خود را به نمايش مي گذارند و در مورد فرايند توليد كارها گفت و گو مي كنند34. مراحل انتخاب موضوع، ارائه اطالعات، ايجاد انگيزه براي كار، اجراي فعاليت و به نمايش گذاشتن كارها و گفت و گو در مورد آن ها، بايد در يك جلسه )50 دقيقه( انجام شود. بنابراين بهتر است آماده كردن وسايل

نقاشي و جمع آوري آن ها قبل و بعد از ساعت هنر انجام شود.

در هر فرصت مناسب، روش صحيح استفاده و نگهداري از وسايل و ابزارها را به دانش آموزان يادآوري كنيد.

34- قبل از شروع گفت و گو، از دانش آموزان بخواهيد كه همه دوستان خود را تشويق كنند. شما نيز همه شاگردان را تشويق كنيد؛ حتي كساني كه موفق نشده اند كار خود را كامل كنند و نقاشي نيمه تمام خود را به نمايش گذاشته اند. دانش آموزان در باره كار خود و در مورد كار ديگران نظر

بدهند.

78

در طول سال متناسب با مناسبت هاي اجتماعي، ديني و سنت هاي فرهنگي، برنامه هايي به دانش آموزان ارائه دهيد كه آن ها را با فرهنگ، هنر و سنت هاي محلي و ملي بيشتر آشنا كند. در اين فعاليت ها ارائه اطالعات و گفت

و گو با دانش آموزان ضرورت دارد.

پس از اتمام كار، به دانش آموزان يادآوري كنيد كارهاي خود را )كه شناسنامه دارد؛ يعني نام، عنوان فعاليت، شماره كار و تاريخ اجرا را پشت آن نوشته اند( داخل پوشه كار خود بگذارند و برگ فهرست فعاليت هاي هنري را

كامل كنند.

با توجه به نيازهاي دروني كودكان، برنامه نقاشي آزاد را هر هفته به آن ها ارائه دهيد تا در اوقات فراغت، موضوعات دل خواه خود را نقاشي كنند و در هر فرصت مناسب آن ها را در كالس به نمايش گذارند. اگر بعضي از كودكان موضوعات تكراري يا طرح هاي كليشه اي )مانند خانه، رودخانه اي كه از كوه پايين مي آيد و ... ( را به طور دائم ترسيم مي كنند، از آن ها بخواهيد كه هرچه دوست دارند، آن چه مي خواهند، خاطرات به ياد ماندني، آن چه تجربه كرده اند را نقاشي كنند و تصاوير ذهني خود را به نمايش بگذارند. هدف از انجام نقاشي آزاد، ارائه فرصت هايي به كودكان است كه آرزوها، خواب ها، ترس ها، خاطرات و ... خود را ترسيم و از اين طريق هيجانات

خود را تخليه كنند.

نتايج حاصل از اجراي صحيح فعاليت ها: استفاده از روش هاي درست يا شيوه آموزش غير مستقيم باعث مي شود كه :

1- فرديت و شخصيت كودك، سالم رشد كند؛

2- قدرت تخيل و خالقيت او فعال شود؛

3- قدرت بيان آزاد، شهامت اظهارنظر و ارائه ايده هاي نو را داشته باشد؛

4- اعتماد به نفس او تقويت شود و احساس موفقيت كند؛

5- به قوه ابتكار و ابداع خود اهميت دهد و به جست و جوي راه هاي تازه بپردازد؛

6- به فعاليت هاي هنري و شخصي عالقه مند شود؛

7- مفاهيمي چون نظم، هماهنگي و زيبايي در ذهن او عميق تر و در زندگي اش جلوه پيدا كند؛

79

8- با عاليق و سليقه هاي ديگران آشنا شود و ديگران را همان گونه كه هستند، بپذيرد؛

9- توانايي ها و ضعف هاي خود را بشناسد و در برابر نقد، انعطاف پذير باشد.

80

1- جدول فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

رديف پايه

عنوانفعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

ششمپنجمچهارمسومدوماول

يافتن تصوير از يك پيداكردن نقش هاي اتفاقي1مجموعه خط خطي

مجموعه خط خطييافتن تصوير از يك يافتن تصوير از ميان مجموعه

لكه هاي رنگين**

)طبيعي يا مصنوعي(موضوع تك عنصرينقاشي با موضوع معين2

موضوع مجموعه اي از عناصر

)طبيعي يا مصنوعي(

عسل، سفر، گردش، فصل ها(عمل)رشد گياهان يا جانورا، تهيه مراحل رشد يا فرايند انجام گرفتن

- نقاشي از تعدد انسان ها با فضا

سازي- نقاشي از موجود

تركيبي

- نقاشي از آداب و رسوم و فرهنگ

ملي و محلي- نقاشي از حضور

انسان در بناهاي ميراث فرهنگي

- نقاشي از آداب و رسوم و فرهنگ ملي

و محلي- نقاشي از

حضور انسان در بناهاي

ميراث فرهنگي

**دلخواهدلخواهدلخواهنقاشي با موضوع آزاد3

قصه)فردي(نقاشي يك صحنه از نقاشي براي قصه4)گروهي(قصهنقاشي صحنه هاي يك

)فردي(نقاشي صحنه هاي يك قصهكتاب)گروهي(قصه براي تهيه مختلف نقاشي صحنه هاي

نقاشي صحنه هاي مختلف قصه براي تهيه كتاب)فردي(

نقاشي صحنه هاي مختلف

قصه براي تهيه كتاب)فردي(

ناتمامكامل كردن نقاشي هاي 5

آن و تكميل توسط ديگريموضوع، كشيدن نيمي از توافق دو نفربراي انتخاب كردن اندو نيمه به هم و كامل نيمي از آن، چسباندن انتخاب موضوع، كشيدن توافق دو نفربراي

***صورت نقاشيعالمت و تكميل كردن آن ها به توافق دو نفربراي انتخاب دو

**دست سازچاپ دستي با مهر طبيعي و مصنوعينقاشي با استفاده از چاپ با مواد )طبيعي و مصنوعي(چاپ از عناصر نقش دار- نقاشي با چاپ انگشتي- چاپ انگشتيچاپ دستي6

***طراحي نقش هاي هندسي7هندسيشده با شكل هاي به صورت ساده نقاشي از حيوانات

**

روي مدل واقعياشياء و طبيعت از طراحي ساده ****طراحي8

واقعياز روي مدل اشياء و طبيعت طراحي ساده

*****رنگ ها9

طيف هاي ها و ساختن تركيب رنگ رنگمختلف از يك

- نقاشي با موضوع معين:

در اين فعاليت معلم از توانايي ذهني هر يك از دانش آموزان در تجسم موضوع و ترسيم آن آگاه مي شود. او از اين طريق درمي يابد كه چه كسي به كمك بيشتري نياز دارد. موضوعات متنوعي كه براي پايه هاي مختلف

پيشنهاد شده، از ساده به پيچيده و متناسب با عالقه و توانايي هاي كودكان در نظر گرفته شده اند.

81

اجراي اين فعاليت با ارائه اطالعات و گفت و گو در مورد موضوع انتخابي آغاز مي شود.

براي مثال در پايه اول هر يك از كودكان حيوان دل خواه خود را مي كشد. آن ها قبل از شروع نقاشي در مورد آن صحبت مي كنند و معلم در صورت امكان با نشان دادن تصوير حيوان يا بيان ويژگي هاي آن ذهن كودك را روي موضوع متمركز مي كند. در پايه دوم كودكان به موضوعاتي مانند مزرعه ، حيوانات جنگل يا باغ وحش)به انتخاب دانش آموزان(مي پردازند و همه كالس در مورد حيواناتي كه در محيط انتخابي وجود دارند و ويژگي هاي آن ها گفت و گو مي كنند و تصاوير موجود را مي بينند. در پايه سوم؛ زندگي و مراحل رشد و تكامل يكي از حيوانات مانند مورچه يا زنبور يا كرم ابريشم )به انتخاب دانش آموزان( براي نقاشي با موضوع معين در نظر گرفته

شده و دانش آموزان در مورد آن گفت و گو مي كنند. معلم اطالعات الزم را در اختيار آن ها قرار مي دهد.

فعاليت نقاشي با موضوع معين جزو برنامه هاي تصوير سازي است. تقويت قدرت تخيل و تجسم موضوعات به تنهايي و در ارتباط با فضاي اطراف، دقت به ويژگي هاي موضوعات مختلف و جزئيات آن ها، توجه به تناسبات در ابعاد مختلف آن، ... و بيان احساسات و عواطف در ارتباط با موضوع تعيين شده از نتايج)اهداف( اين فعاليت است.

فضاي آموزشيابزار و موادنوع

فعاليتنوع ارزش يابيزمان فعاليت

هر نوع ابزار و مواد دل خواه يا در دسترس با زمينه ي مناسب آن

كالس يا حياطفردي و گروهي

يك يا دو جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي و پاياني

مراحل اجرا

دانش آموزان از ميان چند موضوع پيشنهادي معلم، موضوع دل خواه خود را انتخاب كنند.- 1در مورد ويژگي هاي موضوع گفت و گو و اطالعات الزم را كسب كنند.)معلم اطالعات آن ها را كامل كند(.- 2طرح موضوع را روي كاغذ بكشند )به صورت فردي يا گروهي(. در صورت لزوم با تأكيد روي نكات - 3

خاص دانش آموزان را به تكميل طرح هد+ايت كنيد.در پايه هاي دوم و سوم معلم بر نمايش فضا، توجه به جزئيات، رنگ آميزي دقيق تأكيد كرده است. - 4

در پايه هاي چهارم و پنجم و ششم عالوه بر اين نكات بر توجه به تناسبات، حاالت و حركات بدن و تنوع اجزاي نقاشي تأكيد كنيد.

رنگ آميزي طرح ها را آغاز كنند. - 5نقاشي ها را )كامل يا نيمه تمام( به نمايش بگذارند.- 6

در مورد كارها35گفت و گو كنند. - 7

نمعي

ع ضو

مو با

يــ

اشنق

موضوعات پيشنهادي

پايه ي پنجم و ششم پايه ي چهارم

نقاشي از تعداد زيادي از انسان ها در موضوعات متنوع مانند انواع ورزش ها، در حال مسافرت، در صف اتوبوس، درحال چتربازي و ... به انتخاب

دانش آموزان

نقاشي ازآداب و رسوم و سنت هاي ملي و محلي، هنرها و

صنايع دستي، جشن ها، مراسم عزاداري عاشورا و ...

به انتخاب دانش آموزان

نقاشي از موجود تركيبي

به صورت تخيلي

نقاشي از انسان ها در فضاهاي قديمي يا بناهاي ميراث فرهنگي به انتخاب

دانش آموزان با تأكيد بر آثار محلي و منطقه اي

نقاشي از مناسبت هاي مختلفنقاشي از مناسبت هاي مختلف

2- 1- فعاليت يادگيري در پايه چهارم: موضوعات پيشنهادي پايه چهارم كه متناسب با تجربه هاي پايه هاي قبلي در نظر گرفته شده به دو دسته تقسيم مي شود. دسته اول شامل موضوعات واقعي است با تأكيد بر نمايش تعداد زيادي از افراد مختلف در فضاهاي گوناگون مانند فضاهاي ورزشي )مسابقه قايق راني، دوچرخه سواري، كوهنوردي، فوتبال، ...( يا ايستگاه قطار، صف اتوبوس، باند پرواز فرودگاه، فرود چتربازان از آسمان، ... . در اين نمونه ها دانش آموزان عالوه بر تجسم فضا و نمايش اجزا، بايد انسان ها را در حاالت و حركات مختلف نقاشي كنند. اين موضوعات را مي توان در زمينه بزرگ و به صورت گروهي اجرا كرد. معلم بر هم فكري و همكاري اعضاي گروه براي تصميم گيري در مورد بخش هاي مختلف كار و اجراي آن ها نظارت و در صورت لزوم آن ها

را راهنمايي و هدايت مي كند.

35 - گفت و گو را در مورد فرايند توليد)شامل انتخاب ايده، پرورش ايده، انتخاب ابزار و مواد و انتخاب روش توليد ( و محصول نهايي هدايت كنيد.

83

دسته دوم موضوعات پيشنهادي پايه چهارم مربوط به نقاشي از موجود تركيبي است كه جنبه تخيلي دارد. دانش آموزان با استفاده از نمونه هاي طبيعي، قسمت هاي مختلف حيوان يا يك گل را به دل خواه خود انتخاب نموده، در كنار هم و به صورت ذهني، طوري طراحي و رنگ آميزي مي كنند كه يك پديده جديد و عجيب را ارائه دهند. انتخاب موضوع، اجزاي آن و نحوه تركيب، به عهده دانش آموزان است. بهتر است اين فعاليت به صورت

فردي اجرا شود تا هر يك از دانش آموزان ايده هاي شخصي خود را ارائه دهند.

2- 2- فعاليت يادگيري در پايه پنجم وششم: با توجه به تجربيات دانش آموزان در پايه هاي قبلي، در پايه پنجم و ششم نقاشي با موضوع معين در ابعاد بزرگ و به صورت گروهي انجام مي شود. معلم بر كار گروه ها نظارت دارد و در صورتي كه نياز به راهنمايي داشته باشند، به آن ها كمك مي كند. او مي كوشد كه افراد گروه، مشكل را

شناسايي كنند و در پي راه حل آن باشند و دريابند از چه طريقي مي توان مسئله را حل كرد و به نتيجه بهتر رسيد.

موضوعات پيشنهادي در پايه پنجم وششم شامل دو دسته است. دسته اول موضوعات مربوط به آداب و رسوم و فرهنگ ملي و بومي است كه پيشنهادات متنوعي از موضوعات نقاشي را در اختيار دانش آموزان قرار مي دهد. معلم ضمن معرفي موضوعات كلي، آن ها را در انتخاب موضوع، كسب اطالعات، هم فكري، همكاري با پيشنهاد بر مراحل مختلف كار نظارت مي كند. دانش آموزان مي توانند و شيوه اجراي كار آزاد مي گذارد و موضوعات جالب و متنوع ، روش هاي جمع آوري اطالعات در مورد موضوع انتخابي را بررسي و با راهنمايي معلم

از امكانات موجود استفاده كنند.

بازديد از كارگاه هاي هنرهاي سنتي )آشنايي با ابزار و مواد و روش ساخت آن ها(، موزه ها، فروشگاه هاي آثار هنري، محل انجام مراسم يا سنت ها )مراسم تغزيه خواني، جشن عروسي سنتي، نذري پزان، ...(، ديدن عكس و فيلم يا گفت و گو با افراد مطلع يا هر پيشنهاد مناسب ديگر، روش هايي براي جمع آوري اطالعات و آشنايي با موضوع و جزئيات آن است. از اين طريق دانش آموزان ضمن آشنايي با آداب و رسوم محلي و ملي، كار گروهي را

براي رسيدن به نتيجه مطلوب تجربه مي كنند.

در دسته دوم موضوعات، دانش آموزان در نقاشي هاي خود تركيبي از واقعيت و تخيل را به تصوير مي كشند. معلم دانش آموزان را با بناهاي ارزشمند تاريخي آشنا مي كند و نحوه استفاده از آن ها را در زمان هاي قديم بيان مي كند. آشنايي با پل ها، كاروانسراها، بازارهاي سنتي، مساجد، باغ ها و خانه هاي قديمي كه در هر منطقه وجود دارد و ويژگي ها و كاربرد هر يك، نحوه حضور مردم در اين فضا، ... به دانش آموزان كمك مي كند تا با فرهنگ، تاريخ و ميراث نسل هاي گذشته آشنا شوند. معلم آن ها را ياري مي كند تا با روش هاي مختلف )استفاده از كتابخانه، گفت و گو با افراد مطلع، استفاده از برنامه هاي صدا و سيما، بازديد از فضاهاي مختلف و جمع آوري اطالعات از

84

مسئولين حفظ و نگهداري آثار، ...( متناسب با امكانات هر منطقه در مورد ويژگي ها و كاركردهاي مختلف بناها اطالعات جمع آوري كنند و در گزارش ارائه دهند.

هنگام اجراي فعاليت ها، دانش آموزان حضور انسان در بناهاي قديمي را تجسم و ترسيم مي كنند. اسكان مسافران در كاروانسرا، گذر كاروان از روي يك پل قديمي، خريد و فروش اجناس در بازارهاي سنتي، تجمع افراد در مساجد يا اماكن متبركه، ... نمونه موضوعاتي است كه دانش آموزان مي توانند به آن بپردازند و واقعيت و تخيل را پيوند دهند. معلم در مراحل مختلف كار بر مشاركت افراد گروه در فعاليت ها نظارت دارد و از

دانش آموزان مي خواهد كه همه مراحل كار را به صورت گروهي انجام دهند.

3- نقاشي براي قصه)كتاب سازي( : اين فعاليت، تلفيقي از قصه گويي و نقاشي است و مي توان با استفاده از نمونه هايي كه در كالس قصه و نمايش ارائه مي شود، قصص قرآن، داستان هاي مناسب گروه سني، كتاب درسي هر پايه، افسانه هاي قديمي، محلي، داستان هاي ادبي كهن، قصه هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، كتاب قصه هاي انتشارات مدرسه، ... اين فعاليت را انجام داد. قصه مورد نظر بايد حتما ايراني و آموزنده و داراي ارزش هاي اخالقي و انساني باشد. نكته مهم ديگر در انتخاب قصه اين است كه قصه بايد مناسب تصويرسازي باشد يعني تصاوير جالبي در ذهن كودكان ايجاد كند. دانش آموزان مي توانند با نظر

معلم، براي خاطره يا شعري تصويرسازي كنند. يا خودشان قصه اي را بسازند.

اين فعاليت پس از اجراي برنامه قصه گويي، به صورت تصوير سازي انجام مي شود. گوش دادن به قصه و شركت فعال در پرسش و پاسخ هاي مربوط به آن، زمينه تخيل وتجسم صحنه هاي داستان در ذهن دانش آموزان را

فراهم مي آورد و خالقيت تصويري آن ها را پرورش مي دهد.

3-1- فعاليت يادگيري در پايه چهارم: در پايه چهارم دانش آموزان با همكاري هم كتاب مي سازند. اين فعاليت تلفيقي از قصه گويي، كاردستي و نقاشي است.

قصه، خاطره يا شعر مناسب براي تصوير سازي در كالس قصه گويي با همكاري گروهي آماده مي شود و به تأييد معلم مي رسد. قصه را مي نويسند و محل تصاوير را تعيين مي كنند. به اين ترتيب اندازه نوشته ها و اندازه تصوير)اندازه يا حجم كل كتاب( تعيين مي شود. سپس شكل و تعداد صفحات كتاب، نحوه اتصال آن ها و شيوه جلد سازي را تعيين مي كنند.)توضيح در بخش كاردستي، صفحه 83 ( در كالس نقاشي اعضاي گروه در مورد محل نوشتن قصه و محل نقاشي ها در هر صفحه تصميم مي گيرند و تعداد تصاوير يا صحنه هايي كه سير داستان را نشان مي دهد،

تعيين مي كنند.

85

معلم برمراحل اجرا و تعداد جلساتي كه به تهيه كتاب اختصاص مي يابد، نظارت دارد. يادآوري تجربه هاي قبلي مرتبط با اين برنامه، تشويق دانش آموزان در مراحل مختلف تهيه كتاب، بيان ارزش هاي مادي و معنوي تهيه و

نگهداري كتاب براي آن ها، در پيشرفت كار، نقش مؤثري دارد.

نكته مهم در اجراي اين فعاليت هماهنگي نقاشي با قصه و نوع كتاب سازي است. نشان دادن مفهوم شعر، خاطره يا قصه با استفاده از تصاوير پي در پي كه حال و هواي قصه را نشان مي دهد،

هدف اين فعاليت است.

مراحل اجرا

مراحل اجرا در قسمت كاردستي، صفحه83 توضيح داده شده است. الزم است دانش آموزان نقاشي ها را در جاهاي تعيين شده بكشند و رنگ آميزي كنند. اين كار را مي توانند به دو روش انجام دهند.

مسئوليت آماده سازي هر صفحه از كتاب را يك نفر از اعضاي گروه بر عهده گيرد و همه كارهاي آن - 1را، خود انجام دهد.

كارها را تقسيم كنند و هر عضو گروه فقط يك مورد را انجام دهد. براي مثال: آماده كردن صفحه ها، نوشتن - 2متن ها در هر صفحه، كشيدن طرح اوليه نقاشي ها، رنگ آميزي نقاشي ها و ... .

3-2- فعاليت يادگيري در پايه هاي پنجم و ششم : در پايه پنجم هر يك از دانش آموزان به تنهايي يك كتاب مي سازد. با توجه به تجربه گروهي پايه چهارم، ابتدا متن قصه، شعر يا خاطره اي كه دانش آموز در كالس قصه گويي آماده كرده به تأييد معلم مي رسد. سپس دانش آموز ايده خود را براي ساختن كتاب و نحوه تصوير سازي بيان مي كند و با نظر معلم، كار كتاب سازي36 را آغاز مي كند. دانش آموزان ابتدا روي صفحات آماده متن را با خط زيبا مي نويسند و تصاوير انتخابي داستان را ترسيم و رنگ آميزي مي كنند، سپس صفحات را به هم متصل

كرده و جلد كتاب را مي سازد.

نگارش متن در كالس قصه و تصوير سازي آن در كالس نقاشي انجام مي گيرد. در تهيه اين كتاب، دانش آموزان مي توانند از همه ي روش هاي مختلف نقاشي و كاردستي كه در سال هاي قبل ياد گرفته اند، استفاده كنند. خالقيت دانش آموزان در تلفيق مهارت ها و ايجاد اثري منحصر به فرد و هماهنگ نمايان مي شود. تعداد جلساتي كه به كتاب سازي اختصاص مي يابد با مشورت معلم تعيين مي شود. معلم بر مراحل مختلف تهيه كتاب نظارت دارد و

در هر مرحله متناسب با فعاليت هاي انجام شده، هر يك از دانش آموزان را تشويق مي كند.

مراحل اجرا

36 - دانش آموز مي تواند شكل، اندازه و رنگ صفحات كتاب را به دلخواه خود و متناسب با متن طراحي كند.

86

مراحل اجرا در قسمت كاردستي، صفحه83 توضيح داده شده است. تفاوت در اين است كه در پايه هاي پنجم و ششم كتاب سازي يك فعاليت فردي است و همه مراحل اجرا بر عهده يك نفر است. مي توان گفت كتاب سازي

پروژه نهايي دانش آموزان است كه در اجراي آن از همه تجربه هاي سال هاي گذشته بهره مي گيرند.

4- چاپ دستي:

چاپ فعاليتي جذاب براي ايجاد نقوش متنوع است. در فعاليت چاپ دستي، با استفاده از مهرهاي گوناگون، سطوح بزرگ به سرعت، نقش دار، رنگين و زيبا مي شوند. مهرهاي چاپ دستي بسيار متنوع اند. تنوع روش ها و مواد مورد

استفاده در چاپ دستي هم بسيار زياد است.

دانش آموزان به چاپ دستي عالقه خاصي دارند. آن ها در پايه هاي قبل، ايجاد نقوش متنوع با مهرهاي آماده، نقاشي با چاپ)تصوير يابي و تصويرسازي(37، تهيه كاردستي با چاپ را تجربه كرده اند؛ در سال اول از انگشتان آغشته به مواد رنگي و در سال هاي دوم و سوم از اشياي نقش دار، روي زمينه هاي مختلف، چاپ گرفته اند. طي اين تجربه ها

با انواع بافت نيز آشنا شده اند.

4-1- فعاليت يادگيري در پايه چهارم: دانش آموزان پايه چهارم در فعاليت چاپ دستي، مي آموزند كه براي ايجاد نقوش مورد نظر مي توانند مهر بسازند. آن ها ياد مي گيرند كه چگونه شكل ها و نقش هاي گوناگون را به سرعت بر روي زمينه مورد نظر منتقل كنند. به عالوه آن ها مي توانند براي اجراي كارهاي جالب و متنوع، از مهرهاي آماده و دست ساز به صورت هم زمان استفاده كنند. در فعاليت هايي مانند تهيه كتاب براي سرعت بخشيدن به كار مي توانند طرح و شخصيت هاي قصه را كه در صفحات مختلف كتاب تكرار مي شوند به صورت مهر دست ساز درآورده و از آن چاپ بگيرند. از دانش آموزان بخواهيد كه كاربردهاي مختلف مهرهاي دست ساز را

بيابند و آن ها را تجربه كنند. روش تهيه مهر در بخش كاردستي توضيح داده شده است.

37 - براي چاپ گرفتن از مهرهاي آماده سطح مقطع آن ها را به مركب، استامپ يا رنگ )گواش يا آب رنگ، آب لبو، چاي، ...( آغشته كنيد. براي اين كار مي توان از دو روش استفاده كرد. يا رنگ و مركب را روي يك سطح صاف )مانند سيني پالستيكي( پهن كنيد و سطح مقطع مهر را روي آن بماليد. يا با قلم مو، رنگ را روي سطح مقطع مهر بماليد و آن را رنگين كنيد. هنگام استفاده از مهر فلزي مانند سكه يا كليد، برگ روغني، سنگ صيقلي، صدف، ... از رنگ يا مركب غليظ استفاده كنيد و پس از رنگين كردن سطح مهر آن را روي زمينه )كاغذ، مقوا، پارچه، ... ( فشار دهيد تا نقش آن روي زمينه پياده شود. با تكرار اين روش مي توانيد از اشياء و پديده هاي

مختلف چاپ بگيريد و زمينه را به دلخواه پر كنيد.در تصوير يابي با مواد رنگين در دسترس از انگشتان مختلف دست خود چاپ مي گيرند و صفحه را پر مي كنند. به اين ترتيب در يك فعاليت بازي گونه آن ها با نقش نوك انگشتان مختلف خود آشنا مي شوند و رنگ هاي مختلف را هم تجربه مي كنند. پس از خشك شدن چاپ هاي انگشتي، با توجه به اندازه و حالت هر نقش، شكل آشنايي را در آن ها كشف و با مداد رنگي اين نقوش را كامل مي كنند. در تصوير سازي كه به چاپ انگشتي اختصاص دارد، موضوع دلخواه خود را با كمك چاپ انگشتي نقاشي مي كنند. در اين فعاليت

دقت و نظم براي تصوير كردن موضوع دلخواه ضروري است.

87

فضاي ابزار و موادآموزشي

نوع نوع ارزش يابيزمان فعاليتفعاليت

انواع رنگ هاي طبيعي و مصنوعي در دسترس، زمينه مورد نظر )كاغذ ضخيم، مقوا، پارچه، ظرف سفالي، ....( سيني، پيش بند، قلم مو،

ظرف آب، مهر يا مهرهاي ساخته شدهفردي و كالس

گروهي

يك يا دو جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي

و پاياني

مراحل اجرا

زمينه مورد نظر را آماده كنند)دانش آموزان مي توانند مهر را به صورت في البداهه به كار گيرند، يا جاي - 1نقوش را روي زمينه از قبل تعيين كنند و طرح خاصي را اجرا نمايند(.

رنگ يا رنگ هاي دل خواه خود را به مقدار الزم و به ترتيب روي سيني پالستيكي پهن كنند.- 2مهردست ساز را به رنگ آغشته و روي زمينه مورد نظر چاپ بگيرند.- 3اين روش را تكرار كنند تا كار تكميل شود.- 4پس از خشك شدن نقوش، كارها را به نمايش بگذارند.- 5در صورت استفاده از ظروف سفالي، پس از خشك شدن نقوش، اليه اي ورني يا روغن جال روي آن - 6

بمالند تا رنگ ها شفاف و ثابت شوند.درباره نمونه ها و فعاليت چاپ با مهر دست ساز گفت و گو كنند.- 7پوشه كار خود را تكميل كنند.- 8

5- نقاشي از حيوانات به صورت ساده شده با شكل هاي هندسي)پايه چهارم(:

دانش آموزان در پايه چهارم شيوه جديدي را در نقاشي تجربه مي كنند. در اين فعاليت حيوانات مختلف را با استفاده از شكل هاي هندسي مانند دايره، مثلث، مربع، لوزي، ذوزنقه، مستطيل و ... طراحي مي كنند. آن ها هر قسمت از بدن حيوانات را با يك شكل هندسي كه متناسب با ويژگي هاي همان حيوان است، جايگزين مي كنند. توجه و عالقه كودكان به شكل هاي هندسي مختلف باعث ايجاد طرح هاي متنوع از حيوانات مختلف مي شود. رنگ آميزي اين فعاليت به صورت ذهني است پس دانش آموزان را تشويق كنيد تا ايده هاي شخصي خود را براي رنگ آميزي

حيوانات به كار گيرند و نقوش زيبايي ايجاد كنند.

اين فعاليت عالوه بر پرورش خالقيت تصويري، كودكان را با دنياي متنوع طرح هاي ذهني آشنا مي كند و امكانات ديگري را براي طراحي و نقاشي به آن ها نشان مي دهد. حيوانات ساده شده با اشكال هندسي طرح هاي مناسبي براي فعاليت مهرسازي هستند. شما مي توانيد قبل از اجراي فعاليت چاپ دستي

88

در پايه چهارم، برنامه طراحي حيوانات با نقوش هندسي را ارائه دهيد و استفاده از طرح هاي ابتكاري را براي فعاليت چاپ دستي به شاگردان پيشنهاد كنيد. به اين ترتيب طراحي و اجراي مهرهاي دست ساز اجرا مي شود و بر جذابيت

فعاليت مي افزايد.

هنگام نمايش كارها، از دانش آموزان بخواهيد نمونه هاي متنوعي را كه از حيوانات مشابه طراحي شده، با هم مقايسه كنند. و افرادي را كه به تنهايي چندين طرح متنوع از يك حيوان ترسيم كرده اند، بسيار تشويق كنيد.

پس از انجام فعاليت، نمونه هاي متنوع نقوش هندسي ايراني را كه بر روي سفالينه ها، دست بافته ها و ديگر آثار هنري ايران اجرا شده به دانش آموزان نشان دهيد. هنگام مشاهده نمونه ها و ديدن تصاوير، بازديد از موزه ها، كارگاه ها و نمايشگاه هاي هنري توجه كودكان را به نقوش ساده شده حيوانات و انسان كه بر روي آثار مختلف

نقش بسته است، جلب كنيد.

فضاي ابزار و موادنوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتآموزشي

مواد رنگي در دسترس، زمينه مناسب)كاغذ شطرنجي(و لوازم كمكي مورد نياز

فردي و كالس گروهي

يك يا دو جلسه

50 دقيقه اي فرايندي و پاياني

مراحل اجرا

هر دانش آموز حيوان دلخواه خود را انتخاب كند.- 1حيوان دلخواه را با شكل هاي هندسي دلخواه طراحي و روي زمينه در اندازه مناسب اجرا كند. - 2طرح هندسي و زمينه كار را به طور ذهني رنگ آميزي كند.- 3كارهاي آماده را به نمايش بگذارند. - 4در مورد نقاشي ها گفت و گو كنند. - 5

6- طراحي)پايه هاي پنجم وششم(:

طراحي؛ فعاليتي متناسب با عاليق دانش آموزان پايه هاي پنجم وششم است كه هم زمان با كسب تجربيات ديگر

89

انجام مي شود. اشياي مختلف )صندلي، كيف، گلدان، ...(، گل و ميوه )به صورت تك يا مجموعه(، مناظر طبيعي )يك درخت، گوشه اي از باغچه، بخشي از پارك يا فضاي طبيعت و ...( و محيط اطراف )قسمتي از كالس، فضاي بيرون از پنجره، يك در قديمي، پنجره، خانه ها و آن چه در اطراف آن ديده مي شود و ...( موضوعات پيشنهادي براي اين فعاليت هستند كه متناسب با امكانات موجود و عاليق دانش آموزان انتخاب مي شوند. از دانش آموزان بخواهيد با دقت به موضوعات واقعي اطراف خود توجه كنند و نمونه هايي را براي اين فعاليت پيشنهاد دهند. براي موفقيت در فعاليت بهتر است ابتدا موضوعات ساده تر را انتخاب و تجربه كنند. در اين فعاليت مشاهده دقيق موضوعات از نظر اندازه، شكل، رنگ، بافت، ... و توجه به ويژگي هاي مختلف موضوع به تنهايي )تقارن، تناسب، ...( و در ارتباط با فضاي اطراف آن اهميت ويژه اي دارد. قرارگرفتن طرح بركاغذ به نحوي كه با فضاي اطراف هماهنگي داشته باشد، كمتر مورد توجه كودكان در اين سنين است، به آن ها يادآوري كنيد كه با كوچك و بزرگ كردن اندازه ها نتايج بهتري به دست مي آورند. هم چنين مي توانند حالت هاي مختلف را تجربه كنند تا بهترين

وضعيت قرارگرفتن طرح در كاغذ را )از نظر اندازه و ارتباط با فضاي اطراف( بيابند.

در اين فعاليت فقط خطوط محيطي، بدون سايه روش كشيده مي شوند و براي كشيدن اين خطوط، مداد سياه معمولي، مداد طراحي و مداد رنگي روي انواع زمينه ها )غير از كاغذ و مقواي گالسه كه براي كار با مداد مناسب

نيست( استفاده مي شود.

نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

مداد، كاغذ و لوازم كمكي مورد نياز

يك جلسهفردي كالس فرايندي و پاياني50 دقيقه اي

مراحل اجرا

هر دانش آموز، موضوع مورد نظر خود را انتخاب كند )با توجه به امكانات موجود، دانش آموزان را آزاد - 1بگذاريد تا هم زمان موضوعات مختلف را انتخاب كنند، براي مثال چند نفر فضاي بيرون كالس را از پنجره، بعضي از آن ها اشياي مورد استفاده خود، گروهي از صندلي يا در، سايرين گلدان، كوزه، ... يا گل، ميوه، ميوه

كاج و ... در دسترس( و به مشاهده دقيق آن بپردازد.كاغذ را روي تخته)يا ميز خود( ثابت كنند. - 2طرح موضوع انتخابي را به صورت كم رنگ )با فشار كم مداد( روي كاغذ اجرا كنند. - 3

90

چندين طرح ساده از موضوع انتخابي روي كاغذهاي مختلف اجرا كنند تا بهترين حالت آن را پيدا كنند )اندازه - 4و محل قرارگرفتن موضوع دركاغذ مناسب باشد(.

پس از انتخاب بهترين طرح، آن را پر رنگ كنند و جرئيات را با دقت به آن اضافه نمايند. - 5كارها را به نمايش بگذارند.- 6در مورد كارها گفت و گو كنند.- 7

تركيب رنگ ها - 8دانش آموزان در پايه هاي اول تا پنجم با رنگهاي اصلي اشنا شده اند وتركيب رنگ انجام داده اند و مي دانند كه با سه رنگ اصلي رنگهاي زيادي ميتوان ساخت هم چنين تيرگي وروشني رنگها را با تركيب سياه وسفيد تجربه

كرده اند. در پايه ششم مروري بر تركيب رنگ هاي مختلف خواهيم داشت.

فضاي ابزار و موادآموزشي

نوع نوع ارزش يابيزمان فعاليتفعاليت

مقواي a3 - قلم مو _ رنگ گواش يا آبرنگ _ _ دستمال كاغذي مو قلم براي شستن ظرف آب يا دستمال نخي براي تميز كردن قلم مو _ پالت يا

يك بشقاب تخت براي تركيب رنگ فردي كالس

يك جلسه

50دقيقه اي

فرايندي و پاياني

اجراي فعاليت : - 1دانش آموزان رنگ ها را )ابتدا دو تا دوتا و بعد سه تايي( با هم تركيب كرده و هر رنگ را روي مقوا ميگذارند - 2

را در هر كجاي صفحه كه دوست رنگي ندارد هر رنگها هيچ محدوديتي وجود .براي كنار هم گذاشتن داشتند ميگذارند )مهم اشنايي بيشتر با تركيب رنگ است .( بطوريكه هيچ جاي خالي روي برگه باقي نماند.

در پايان كار ها را به نمايش گذاشته ودر مورد آنها صحبت وگفتگو ميكنند واز تنوع وتعدد رنگها لذت - 3ميبرند.با تكرار اين فعاليت مهارت بيشتري براي تركيب رنگ و نحوه كنار هم گذاشتن رنگها را بدست مي

آورند.

ج - مــنـــابــع بــراي مــطالـعـه

91

اوليوريو فراري، آنا؛ نقاشي كودكان و مفاهيم آن، ترجمه عبدالرضا صرافان، انتشارات دستان، - 1تهران 1368.

تقوي، نيره؛ قصة سه رنگ، انشارات امير كبير)كتابهاي شكوفه( تهران 1372.- 2انتشارات - 3 مخبر، عباس ترجمه نقاشي كودكان، روانشناسي بر مقدمه اي گلين، وي؛ توماس

طرح نو.تيلور ، باربارا؛ خانه جانوران، ترجمه امير حسين بنكدار، انتشارات كانون پرورش فكري كودكان - 4

و نوجوانان، تهران 1382.تيلور، كيم؛ نقش و نگار در طبيعت؛ ترجمه افشار سليماني، انتشارات كانون پرورش فكري كودكان - 5

و نوجوانان، تهران 1382.لنكستر، جان؛ هنر در مدرسه، تجمه مير محمد سيد عباس زاده، انتشارات مدرسه، تهران 1377.- 6فكري - 7 پرورش كانون انتشارات عميق، مجيد ترجمه مي كند، رشد ببين چگونه ليندا؛ مارتين،

كودكان و نوجوانان، تهران 1379.نيل، آماندا؛ پرندگان، ترجمه رؤيا خوئي، انتشارات كتابهاي مهتاب، انتشارات كانون پرورش فكري - 8

كودكان و نوجوانان، تهران 1381.و - 9 فكري كودكان پرورش كانون انتشارات سليماني، افشار ترجمه اسرار طبيعت، آنجال؛ وليكز،

نوجوانان، تهران 1381.

92

فـصـل سـوم:كاردسـتي

الف - دانستني هاي معلم

كاردستي فعاليتي جذاب، سرگرم كننده و لذت بخش است كه اجراي آن به همكاري وهماهنگي ذهن، چشم و دست نياز دارد. اين

93

فعاليت داراي دو جنبه آموزشي و پرورشي است. از نظر آموزشي ساختن كاردستي به درك عميق مفاهيم جديد كمك مي كند و باعث ماندگاري نتايج حاصل از اجراي فعاليت ها در ذهن مي شود. دانش آموزان در اجرايكاردستي هاي گوناگون با مواد مختلف و ويژگي هاي هريك آشنا مي شوند، روش به كارگيري آن ها را مي آموزند و آثار متنوعي به وجود مي آورند. از اين طريق دقت و

حساسيت كودكان به شكل ها، بافت ها و جنس مواد و پديده هاي طبيعت و محيط افزايش مي يابد.

از نظر پرورشي ساختن كاردستي باعث تقويت تفكر، تخيل و خالقيت كودكان مي شود و به آن ها مي آموزد كه دائما به جستجو و كشف چيزهاي تازه بپردازند. به عالوه توانايي هاي فيزيكي و حواس مختلف كودكان به ويژه حس المسه و بينايي آن ها را تقويت

مي كند.

كاردستي ها تنوع زيادي دارند و با اهداف مختلف ساخته مي شود. كودكان گاه كاردستي را تنها با اين هدف مي سازند كه ايده هاي خود را تجسم بخشند. گاه براي تهيه وسايل مورد نياز خود يا ديگران كاردستي مي سازند)براي مثال تهيه جامدادي، محيط يا اشياء تزئين به خود ، پيرامون محيط كردن زيبا هدف با تنها نيز اوقات ...(.بعضي و نمايش براي ماسك ساختن مي پردازند. گاه نيز به مناسبت هاي مختلف، متناسب با آداب و رسوم بومي، ملي، ديني و ... كاردستي مي سازند. در همه اين فعاليت ها كودكان ياد مي گيرند كه به جاي مصرف كردن، سازنده و خالق باشند. اين خالقيت و سازندگي به

توسعه مهارت هاي فيزيكي و ذهني و خودباوري وتقويت اعتماد به نفس و استقالل كودكان منجرمي شود.

1- ايده هاي خالق كودكان

ذهن كودكان سرشار از ايده هاي خالق است. براي تربيت هنري كودكان روش آموزش غير مستقيم مناسب است. در اين روش كودكان به مشاهده دقيق پديده هاي طبيعت و آثار هنري ارزشمند مي پردازند. مشاهده اين نمونه ها كه داراي تناسب، تعادل، هماهنگي و زيبايي مي باشند، زيربناي تربيت هنري است. با مشاهده اين نمونه ها، هم تجربه هاي بصري )ديداري( وسيعي كسب مي كنند و هم ايده هاي

ذهني شان شكوفا مي شود كه زمينه مناسبي براي انجام فعاليت هاي هنري است.

فعاليت ها براي اجراي ايده هاي ذهني خود از برنامه ريزي شده است كه دانش آموزان همواره به نحوي بخش كاردستي استفاده كنند. معلم نبايد نمونه كار آماده را به دانش آموزان نشان دهد و يا از آن ها بخواهد كه مشابه يك نمونه آماده يا الگوي معين كار كنند؛ بلكه با بيان ويژگي هاي ماده مورد استفاده و ايجاد انگيزه براي هر فعاليت، دانش آموزان را براي ساختن چيزي تازه تشويق مي كند. او در تمام مراحل اجراي برنامه، نقش راهنما را بر عهده دارد؛ بدين گونه تفكر خالق شكل مي گيرد. وقتي كودكان به مشاهده دقيق عادت كنند و تجربيات متنوعي هنگام ساختن كاردستي هاي مختلف كسب كنند، ذوق هنري شان تربيت مي شود و سطح سواد بصري آن ها ارتقاء مي يابد. بنابراين ساده پسند و سطحي نگر نخواهندشد و شناخت

عميقي نسبت به آثار هنري پيدا مي كنند.

2- انواع كاردستي

ساخت انواع كاردستي از جنبه موضوع، ساختار، روش كار و نوع مواد و ابزار قابل بررسي است.

- موضوع كار:كاردستي گاهي جنبه تزئيني و گاه جنبه كاربردي دارد. بعضي اوقات نيز داراي هر دو جنبه است.

94

- ساختار:كاردستي هاي ساخته شده از نظر شكل يا دوبعدي)سطح(38 و يا سه بعدي)حجم( هستند. در برنامه كاردستي دوره ابتدايي هماهنگ با دروس ديگر، دانش آموزان ابتدا فعاليت هاي كاردستي خود را به صورت دوبعدي )سطح( تجربه مي كنند و سپس نمونه هاي سه بعدي)حجم( مي سازند. آن ها هنگام ساختن كاردستي و تجربه عملي با سطوح مختلف، تفاوت هاي ميان سطوح را به طور عملي درك و تنوع آن ها را در محيط خود كشف مي كنند. هم چنين مفاهيم سطح و حجم را درك مي كنند وآن ها را از هم

تميز مي دهند؛ اگر چه نمي توانند تعاريفي از سطح و حجم را ارائه دهند.

همان طوركه در بخش ارتباط با طبيعت گفته شد، همانند پايه هاي قبلي، پيش از اجراي فعاليت هايي كه به صورت سطح و يا به شكل حجم اجرا مي شوند، دانش آموزان را به مشاهده دقيق انواع سطوح و حجم ها در طبيعت39 و محيط زندگي تشويق كنيد. در همه موارد بر تقسيم بندي سطح هاي هندسي و غير هندسي تأكيد كنيد و به مرور نام انواع شكل هاي هندسي را به آن ها بياموزيد.

- روش كار: فعاليت هاي كاردستي در دو زمينه شكل سازي و شكل يابي برنامه ريزي شده اند. در شكل سازي موضوع معيني به دانش آموزان ارائه مي شود و آن ها تالش مي كنند ايده هاي ذهني خود از موضوع را تجسم بخشند . در شكل يابي از ابتدا موضوع معيني وجود ندارد و دانش آموزان با دقت به موادي كه در اختيار دارند، شكل آشنايي را در آن پيدا مي كنند وآن را به كمك ابزار نقاشي يا مواد ديگر، كامل مي كنند. در اين روش آن ها بايد از ايده هاي ذهني خود براي پيدا كردن شكل هاي آشنا

استفاده كنند و موضوعي را از شكل و حالت مواد مورد نظر كشف كنند.

- مواد و ابزار: مواد؛ براي ساختن كاردستي استفاده مي شوند و شامل چيزهايي هستند كه به صورت دل خواه تغيير شكل داده مي شوند)مانند كاغذ و گل(.

به دو گروه طبيعي و مصنوعي تقسيم مي شوند. مواد طبيعي در به طور كلي مواد مورد استفاده در فعاليت هاي كاردستي طبيعت وجود دارند و دو دسته آلي و معدني هستند. مواد مصنوعي را انسان مي سازد.

مواد

طبيعي مصنوعي

چوب، سنگ، صدف و ... گل رس كاغذ و مقوا دور ريختني ها

برنامه كاردستي با توجه به انواع مواد به چهار دسته تقسيم شده است.

38- در مورد شكل و تقسيم آن به سطح و حجم و انواع سطوح و حجم هاي هندسي و غيرهندسي در بخش مباني اطالعات كافي ارائه شده است.

39 - به فصل اول، صفحه ي ارتباط با طبيعت مراجعه كنيد.

95

1- مواد طبيعي: الف- برگ، ساقه، ريشه، صدف، پر ، سنگ ، ميوه، ... )تصوير چند نمونه از مواد طبيعي(

ب- گل )تصوير مقداري گل رس(

2- مواد مصنوعي: الف- كاغذ و مقوا )تصوير از چند نوع كاغذ و مقوا(

ب- دور ريختني ها )تصوير از چند ماده ي دور ريختني(

شناخت دانش آموزان از قابليت هاي مواد مختلف، زمينه مناسبي براي انجام دادن فعاليت هاي كاردستي است. براي مثال در فعاليت كار با مواد طبيعي معلم از دانش آموزان مي خواهد تا مواد جمع آوري شده را بررسي كنند. آن ها را لمس كنند، رنگ، بو، اندازه، شكل، زبري، نرمي و ... آن ها را با هم مقايسه كنند. احساس خويش را از آن ماده بيان كنند و سپس يك نمونه را انتخاب كرده با استفاده از روش شكل يابي يا شكل سازي به شكلي تازه و آشنا درآورند. معلم بايد فعاليت كاردستي را هماهنگ با مواد موجود در منطقه جغرافيايي خود برنامه ريزي كند. دانش آموزان ضمن انجام فعاليت ياد مي گيرند كه بسياري از آثار، حالت ناپايدار دارند و نمي توان آن ها را نگهداري كرد ولي ساختن يك نمونه جديد و ارائه يك ايده تازه، خود

به خود ارزشمند است.

براي سهولت اجراي برنامه ها الزم است بعضي مواد مانند دور ريختني ها يا مواد طبيعي قبال تهيه شوند. معلم بايد قبل از هر فعاليت، دانش آموزان را به جست وجو وجمع آوري مواد مورد نياز تشويق كند. بعضي مواد را مي توان با كمك و همكاري مدير

مدرسه ، معلم و اولياي دانش آموزان و ... فراهم نمود؛ مانند تهيه كاغذ نشريات باطله، پوستر و پوشه هاي باطله و ... .

- ابزار؛ براي ساختن كاردستي عالوه بر مواد گوناگون، ابزار مناسب مورد نياز است. ابزار شامل وسايلي است كه به كمك آن ها مواد مورد نظر را تغيير شكل مي دهند. مانند قيچي، چسب، چاقوي پالستيك، اسفنج، اشياي اثر گذار براي ايجاد نقش روي گل، مفتول فلزي، نخ نايلوني يا نخ ابريشمي براي برش دادن گل ، ابزار نقاشي)پالت، گواش، قلم مو، مداد شمعي يا پاستل روغني،

مداد رنگي، مداد سياه و ..(، روغن جال يا اسپري بي رنگ براي ثابت كردن رنگ و ... .

- قيچي: براي برش دادن كاغذ و مقوا از ابزارهايي چون قيچي، اسكالپر )تيغ جراحي(،كاتر و ... استفاده مي شود. اما دانش آموزان دوره ابتدايي فقط بايد از قيچي نوك گرد استفاده كنند. دانش آموزان در پايه اول براي كسب مهارت در برش با قيچي تمرين هايي به

شرح زير انجام داده اند. )تصوير قيچي، دادن قيچي به ديگران، قرار دادن قيچي در قيف مقوايي يا كاغذي(

1- معلم نحوه به دست گرفتن قيچي و نكاتي در مورد ايمني و حفاظت40 از قيچي را به آن ها آموزش داده است.

40 - نكات ايمني و حفاظت و كاركردن با قيچي: 1- قيچي)بزرگي و استحكام(را متناسب با آن چه مي خواهيد برش دهيد، انتخاب كنيد.

2- پس از انجام كار، تيغه ي قيچي را ببنديد.3-در صورتي كه قيچي به چسب، رنگ يامواد ديگر آغشته شد، فوري آن را تميز كنيد.

4- در صورتي كه قيچي خيس شد، فوري آن را خشك كنيد.5-وقتي مي خواهيد قيچي را به كسي بدهيد، تيغه هاي بسته را در دست بگيريد و قيچي را از سمت دسته هاي آن به ديگري بدهيد.6-پس از پايان كار اگر مي خواهيد قيچي را در كيف خود بگذاريد، مقدار كمي مقوا يا كاغذ باطله را به شكل قيف درآوريد،

نوك قيچي را در آن بگذاريد و از سمت نوك تيغه در كيف خود قرار دهيد.

96

2- آن ها انواع خطوط راست، شكسته و منحني باز و بسته را بر روي كاغذ باطله رسم كرده وسپس با قيچي برش داده اند.

3- آن ها ياد گرفته اند كه براي برش دقيق تر و آسان تر شكل، كاغذ را به آرامي بچرخانند.

- چسب: چسب ها موادي هستند كه دو يا چند قطعه را به يكديگر متصل مي كنند. اين مواد تنوع بسيار زيادي دارند و به صورت مايع و جامد در شكل هاي مختلف توليد مي شوند.

انواع چسب ها از مواد طبيعي و مصنوعي ساخته مي شوند. چسب هاي طبيعي از مواد معدني، حيواني )ژالتين ، سريشم ، الك ، ... ( و گياهي )نشاسته، صمغ ، سريش و ..( و چسب هاي مصنوعي از مواد شيميايي تهيه مي شوند. انواع چسب به صورت هاي تهيه شده و در دسترس مي با شند. ... نواري و ژله اي، حرارتي پودري، لوله اي، خميري، ماتيكي، تيوبي، مانند چسب مختلف

)تصويري از انواع چسب ها(

هنگام استفاده از بعضي چسب ها، براي رقيق كردن آن ها از حالل استفاده مي شود. مانند چسب چوب يا چسب كاغذ ديواري كه با افزودن مقداري آب، غلظت مناسبي مي يابند.

اسپري ورني يا براق كننده رنگ: اسپري براق كننده كه خود نوعي چسب است براي ايجاد شفافيت وحفاظت از بايد از اسپري شفاف كننده استفاده براي ...( مصرف مي شود. كارهاي رنگ شده)مانندآثارگلي رنگ شده و مواد طبيعي و ابتدا آن را تكان داد تا مايع درون آن كامال يك دست شود، سپس آنرا به صورت مايل و به فاصله ي 25 سانتيمتر بر روي شيء رنگ آميزي شده پاشيد. البته بايد دانست كه به دليل وجود مواد تينري آتشزا در اسپري ها، اين كار براي دانش آموزان خطرناك

است و بايدمعلم آن را انجام دهد. )دوتصوير از يك كار، بدون ورني و باورني(

روغن جال : نوعي براق كننده است كه با ايجاد اليه اي روي كار،آن را محافظت مي كند. روي شيء رنگ آميزي شده را با قلم مو يا ابر به روغن جال آغشته مي كنند. قبل از شروع به كار بايد دست ها را با دستكش پوشاند تا روغن جال به آن نچسبد.

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

مجموعه فعاليت هايي كه دانش آموزان در بخش كاردستي انجام مي دهند تا به اهداف كلي درس هنر برسند، فعاليت هاي به نحوي طراحي شده كه طي 50 دقيقه در كالس يا كارگاه قابل ناميده مي شوند. هر فعاليت كاردستي يادگيري كاردستي

اجراست.

كار روش هاي و مواد و ابزار دانش آموزان و شده اجرا 1 جدول مطابق كاردستي برنامه هاي سوم تا اول پايه هاي در راتجربه كرده اند.

1- توصيه هايي براي اجراي برنامه

ابتدا براي سهولت اجراي اين برنامه به معلم توصيه هايي مي شود تا با استفاده از آن ها بتواند فرصت هاي يادگيري را براي كالس خود فراهم آورد.

1- دانش آموزان از پايه اول يادگرفته اندكه از ابتداي سال يك جعبه مناسب ياكيسه نايلون براي خود)فردي يا درگروه هاي كوچك(

97

تهيه كنند و هر نوع ابزار و مواد مورد استفاده در فعاليت هاي هنري به ويژه كاردستي؛ مانند خرده هاي كاغذ و مقواي رنگي،كاغذهاي باطله با تصويرهاي رنگي، كارت پستال ها، چسب، قيچي، دكمه ، پولك، روبان، تكه پارچه هاي رنگي و گلدار، برگ، شاخه، صدف، سنگريزه، نخ كاموا و ...را جمع آوري و نگهداري كنند. ضمن يادآوري جعبه ابزار، آن ها را در مورد تهيه ابزار و مواد ، استفاده بهينه نياز است. الزم است شما ابزار و مواد مختلفي مورد ابزار ومواد، بيش تر تشويق كنيد. براي ساختن هر كاردستي ، و نگهداري از طراحي آموزشي چند جلسه درس هنر را از قبل آماده كنيد و از مدتي قبل،موضوع كار، ابزار و مواد مورد نياز را به اطالع دانش آموزان

برسانيد تا آمادگي اجراي برنامه را داشته باشند.

2- بعضي از اين ابزار و مواد را مي توان در ابتداي سال تحصيلي تهيه و در كالس نگهداري كرد؛ مثال براي فعاليت هاي كاغذ و مقوا مي توان از مدير مدرسه، اوليا و ديگران كمك خواست تا انواع كاغذ ومقواي يك رو سفيد، مجله ها و ساير نشريات كه تميز ولي براي ايشان غيرقابل مصرف است، در اختيار دانش آموزان قرار دهند. براي انجام دادن فعاليت هاي كاردستي، با توجه به امكانات محيط و شرايط موجود درهر منطقه، مي توانيد ابزار و موادي را با نمونه هاي پيشنهادي در برنامه جايگزين كنيد. دانش آموزان را هدايت كنيد

كه اين مواد و ابزار را پيدا كنند و در هر برنامه مورد استفاده قرار دهند.

3- در هر جلسه پس از ايجاد انگيزه، طرح موضوع و ارائه اطالعات، از دانش آموزان بخواهيد كه به ايده هاي ذهني خود فكر كنند و در باره آن با دوستان خود گفت وگوكنند تا درك عميق تري از موضوع بيابند. در باره ابزارو مواد وروش اجراي خود تصميم

بگيرند)پرورش ايده( و سپس ايده خود را با مواد مورد نظر اجرا كنند. آن ها را طي اين فرايند هدايت كنيد.

3- دانش آموزان براي ساختن كاردستي بايد از ايده هاي شخصي خود استفاده كنند. هرگز نمونه كار آماده را به آنان نشان ندهيد؛ زيرا هدف، شكوفايي خالقيت آن هاست؛ الگو برداري مورد نظر نيست. بيان ويژگي هاي ماده مورد استفاده، امكانات آن وايجاد انگيزه براي فعاليت، دانش آموزان را براي اجراي كار آماده مي كند. پس از شروع به كار، در مراحل مختلف كار آن ها

را راهنمايي كنيد.

4-گنجاندن كار گروهي در برنامه دانش آموزان الزم است و آن را به چند روش مي توان انجام داد:

- پس از ايجاد انگيزه و طرح موضوع فرصت گفت وگو ومشورت براي جمع آوري اطالعات فراهم آوريد.

- گاه همه كالس را در اجراي بخش هاي كوچكي از يك كار بزرگ وتكميل يك كار گروهي شركت دهيد تا با كنار هم گذاشتن كارهاي همه گروه ها يك اثر بزرگ و كامل ايجاد شود.

- گاهي نيز دانش آموزان كالس را به چند گروه كوچك تقسيم كنيد؛ به طوري كه كار هر گروه با گروه ديگرمتفاوت باشد.

5- دانش آموزان پس از پايان كار، نمايشگاهي از محصوالت هنري خود تشكيل دهند ودر باره فرايند توليد و آثار به نمايش گذاشته شده با هم گفت و گو كنند.)نقد(

6- دانش آموزان بايد پس از نمايشگاه پوشه كار خود را تكميل كنند وكاردستي هايي را كه مي سازند، به خوبي نگه دارند. آن ها قرار دهند؛ پوشه كار خود اجرا در تاريخ ترتيب به را تهيه كنند.كاردستي هاي مسطح را تا شناسنامه كار41 راهنمايي كنيد را

41 - شناسنامه كار شامل نام و نام خانوادگي،شماره كار، موضوع، تاريخ، نام كالس و نام مدرسه است كه پشت كار مي نويسند يا بر قطعه

98

2- جدول فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

رديفپايه عنوان

فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

ششمپنجمچهارمسومدوماول

1شكل سازي

با كاغذ و مقوا

- نقش آفريني با شكل هاي غير هندسي

- نقش آفريني با شكل هاي هندسي

- ساختن جورچين-ساختن تاج يا سربند

-ساختن پرچم-ساختن كارت تبريك

و پاكت

- شكل سازي با كاغذ مچاله

-شكل سازي با رشته هاي كاغذي

- شكل سازي با برش داخلي

- ساختن كارت تبريك و پاكت

- حجم سازي با كاغذ مچاله-شكل سازي بابرش كاغذومقوابا

قيچي-شكل سازي باتازدن كاغذومقوا)غي

رهندسي(- شكل سازي با تا كردن دايره

- شكل سازي با كاغذهاي حلقه شده

- ساختن كارت تبريك و پاكت

- ساختن شكل هاي متحرك

- ساختن مهر- ساختن كتاب

- ساختن حجم هاي به عالوه اي

- ساختن حجم هاي هندسي ساده )مكعب

وهرم(- ساختن كتاب

ساخت كتاب- ساخت قاب -

عكس

2كار با مواد موجود در

طبيعت

- ساختن كاردستي با يك ماده طبيعي )برگ، سنگ،

صدف و ...(

-ساختن كاردستي با مجموعه اي از يك ماده طبيعي

- ساختن كاردستي با مواد طبيعي مختلف

**

كار با مواد دور

ريختني

***

- شكل سازي باجعبه ها و قوطي هاي

دورريختني- ساختن طبل

- ساختن كالژ تركيبي- شكل سازي

باجعبه ها و قوطي هاي دورريختني

- ساختن كالژ تركيبي

- شكل سازي باجعبه ها و قوطي هاي دورريختني

3كار با گل

رس

- ايجاد نقش روي گل- ساختن حجم گلي

دل خواه- ساختن ظرف گلي به

روش انگشتي

- ساختن حجم گلي دل خواه

- ساختن ظرف گلي به روش

فتيله اي

- شكل سازي با گل)هندسي(- ساختن بشقاب گلي

- ساختن حجم گلي- رنگ آميزي حجم

گلي

- ساختن حجم گلي- رنگ آميزي حجم

گلي

- ساختن حجم گلي

- رنگ آميزي حجم گلي

ج- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه چهارم ابتدايي

شكل سازي باكاغذ و مقوا

همان طور كه در جدول 1 مالحظه مي شود؛ دانش آموزان در پايه هاي اول تا سوم با انواع كاغذ ومقوا، ويژگي ها و قابليت ها و برخي از روش هاي كار با آن ها آشنا شده اند. در اين جا چند نمونه ديگر را تجربه مي كنند.

1- ساختن شكل هاي متحرك

در ساختن كاردستي اتصال مواد به يكديگر اهميت خاصي دارد. اتصال از طريق انواع چسب، نخ، دكمه، منگنه و ... انجام

كاردستي هايي را كه حجم دارند )مانند حجم سازي با گل رس(، در جعبه مقوايي بگذارند.

7- در پايان، دانش آموزان را تشويق كنيد تا ابزار كار خود تميز كنند ودر جاي خود قراردهند. مواد باقي مانده را براي جلسات بعد جمع آوري و كالس را كامال تميز ومرتب كنند.

كاغذ كوچكي نوشته به كار مي چسبانند.

99

2- جدول فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

رديفپايه عنوان

فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

ششمپنجمچهارمسومدوماول

1شكل سازي

با كاغذ و مقوا

- نقش آفريني با شكل هاي غير هندسي

- نقش آفريني با شكل هاي هندسي

- ساختن جورچين-ساختن تاج يا سربند

-ساختن پرچم-ساختن كارت تبريك

و پاكت

- شكل سازي با كاغذ مچاله

-شكل سازي با رشته هاي كاغذي

- شكل سازي با برش داخلي

- ساختن كارت تبريك و پاكت

- حجم سازي با كاغذ مچاله-شكل سازي بابرش كاغذومقوابا

قيچي-شكل سازي باتازدن كاغذومقوا)غي

رهندسي(- شكل سازي با تا كردن دايره

- شكل سازي با كاغذهاي حلقه شده

- ساختن كارت تبريك و پاكت

- ساختن شكل هاي متحرك

- ساختن مهر- ساختن كتاب

- ساختن حجم هاي به عالوه اي

- ساختن حجم هاي هندسي ساده )مكعب

وهرم(- ساختن كتاب

ساخت كتاب- ساخت قاب -

عكس

2كار با مواد موجود در

طبيعت

- ساختن كاردستي با يك ماده طبيعي )برگ، سنگ،

صدف و ...(

-ساختن كاردستي با مجموعه اي از يك ماده طبيعي

- ساختن كاردستي با مواد طبيعي مختلف

**

كار با مواد دور

ريختني

***

- شكل سازي باجعبه ها و قوطي هاي

دورريختني- ساختن طبل

- ساختن كالژ تركيبي- شكل سازي

باجعبه ها و قوطي هاي دورريختني

- ساختن كالژ تركيبي

- شكل سازي باجعبه ها و قوطي هاي دورريختني

3كار با گل

رس

- ايجاد نقش روي گل- ساختن حجم گلي

دل خواه- ساختن ظرف گلي به

روش انگشتي

- ساختن حجم گلي دل خواه

- ساختن ظرف گلي به روش

فتيله اي

- شكل سازي با گل)هندسي(- ساختن بشقاب گلي

- ساختن حجم گلي- رنگ آميزي حجم

گلي

- ساختن حجم گلي- رنگ آميزي حجم

گلي

- ساختن حجم گلي

- رنگ آميزي حجم گلي

ج- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه چهارم ابتدايي

شكل سازي باكاغذ و مقوا

همان طور كه در جدول 1 مالحظه مي شود؛ دانش آموزان در پايه هاي اول تا سوم با انواع كاغذ ومقوا، ويژگي ها و قابليت ها و برخي از روش هاي كار با آن ها آشنا شده اند. در اين جا چند نمونه ديگر را تجربه مي كنند.

1- ساختن شكل هاي متحرك

در ساختن كاردستي اتصال مواد به يكديگر اهميت خاصي دارد. اتصال از طريق انواع چسب، نخ، دكمه، منگنه و ... انجام

100

مي شود. اما گاهي هدف از اتصال، فقط چسباندن دو قسمت به يكديگر نيست بلكه هدف، حركت دو قسمت حول يك محور است؛ مانند اتصال دو تكه مقوا با دكمه فشاري.

در اين فعاليت شكل هايي با اجزاي متحرك ساخته مي شود. دانش آموزان طي ساختن اين شكل ها، با چگونگي حركت تغييرات يا و كنند طراحي آموزشي و بازي هاي خالق مي توانند آن ها مي شوند. آشنا بيش تر مختلف موجودات بدن اجزاي پديده هاي طبيعي را نشان دهند. از دانش آموزان درباره شكل هاي متحرك سؤال كنيد و از آن ها بخواهيد نمونه هاي متحرك را در طبيعت و نمونه هايي از دست ساخته هاي انسان را مثال بزنند. به آن ها تا جلسه بعد فرصت دهيد كه با دقت به محيط اطراف خود نگاه كنند، فكر كنند، با دوستان خود مشورت كنند و دربار ه شكل متحركي كه مي خواهند بسازند، تصميم بگيرند و ابزار و

مواد مورد نياز خود را همراه بياورند.

دانش آموزان مي توانند شكل هاي متحرك را به صورت فردي يا گروهي بسازند. براي كار فردي هر دانش آموز موضوع خود را انتخاب مي كند و مي سازد. در كار گروهي همه اعضاي گروه)گروه كوچك يا همه كالس باهم( براي انتخاب موضوع تصميم مي گيرند، هر دانش آموز بخشي از آن موضوع را مي سازد و سپس همه بخش ها را به هم متصل مي كنند. مانند ساختن يك قطار كه واگن هاي آن با دكمه به هم وصل شده باشد يا آدمك هايي كه در پايان دست هايشان را به هم مي دهند. )دوتصوير

از كارفردي و كار گروهي(

فضاي ابزار و موادنوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتآموزشي

دكمه فشاري بزرگ، مقواي رنگي، كاغذ رنگي، كاغذ كادو،

ابزار نقاشي، وسايل تزييني در صورت نياز، قيچي، دستگاه پانچ،

چسب.كالس

فردي، گروه كوچك

يا گروه بزرگ

دو جلسه فرايندي

و پاياني

مراحل اجرا

دانش آموزان ايده هاي خود را مطرح و درباره چگونگي اجراي آن با يكديگر و با معلم مشورت كنند.- 1هر دانش آموز اجزاي طرح خود را با مداد پشت مقواي رنگي مناسب بكشد و سپس آن ها را با دقت برش دهد.- 2در صورت تمايل روي كار خود را با نقاشي، تصاويري از مجله ها و كتاب هاي دورريختني،كاغذهاي رنگي، كاغذكادو يا وسايل - 3

تزييني ديگر تكميل و تزيين كنند.محل اتصال دو قسمت را عالمت گذاري كنند، دو قسمت را روي هم قرار دهند و با دستگاه پانچ يا شيئي نوك تيزآن را سوراخ - 4

كنند. سپس محل سوراخ شده را با دكمه فشاري به هم متصل سازند.شناسنامه كار را پشت آن بنويسند و سپس كارهاي خود را به نمايش گذارند.) بهتر است قبل از اتصال، انجام شود.(- 5

101

ابزار و مواد اضافي را جمع ومحيط كار خود را تميز كنند.- 6 دانش آموزان درباره محصوالت ساخته شده گفت و گو كنند.- 7پوشه كار خود را بنويسند.- 8 كاردستي خود را درپوشه كار يا جعبه نگهداري كنند.- 9

2- ساختن مهر

دانش آموزان در سال هاي گذشته با چاپ آشنا شده اند. ابتدا چاپ انگشتي و سپس چاپ گرفتن از اشياي نقش دار طبيعي و مصنوعي را تجربه كرده اند. حاال ياد مي گيرندكه براي ايجاد شكل ها و نقش هاي دل خواه42 مي توان مهر مناسب ساخت و از آن براي ايجاد نقش استفاده كرد.گاهي اين مهرها در كنار مهرهاي آماده به كار مي روند. در پايه چهارم ساختن مهر، با استفاده از فوم يا ابر مناسب است. اين فعاليت به صورت فردي اجرا مي شود. براي كسب نتايج بهتر، پيش از ساختن مهرهاي دست ساز و اجراي برنامه چاپ دستي، مي توانيد دانش آموزان را به بازديد كارگاه هاي چاپ قلمكار، چاپ باتيك و... كه در منطقه وجود دارد، ببريد تا با انواع مهرها و روش هاي چاپ آشناشوند. نمايش فيلم، مشاهده تصوير و ارائه نمونه هاي صنايع دستي و هنرهاي سنتي منطقه، آن ها را با انواع طرح هايي كه در زمينه

تكرارمي شوند، بيشتر آشنا مي كند. )چند قطعه فوم رنگي و ابر(

نوع ا زمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و موادرزش يابي

مقواي ضخيم، چسب مايع، ابرنازك يا فوم، خودكار، قيچي

فرديكالسيك جلسه 50

فرايندي ودقيقه اي

پاياني

مراحل اجرا

روش كار را براي دانش آموزان توضيح دهيد و اطالعات الزم را در اختيار آن ها بگذاريد.- 1دانش آموزان در باره طرح مورد نظر خود گفت و گو كنند.- 2 طرح مورد نظر و وسايل الزم خود را آماده كنند.- 3طرح خود را روي مقوا بكشند و اطراف آن را با دقت برش دهند.- 4طرح برش داده را روي اسفنج يا فوم قرار داده، دور آن را با خودكار خط بكشند و سپس با دقت برش دهند.- 5يك نوار مقوايي ضخيم را به شكل اا تا بزنند. )تصوير كامل از مراحل ساخت مهر و دسته آن(- 6 وسط شكل مقوايي را برش دهند و اين نوار تا شده را از آن عبور دهند.- 7دو قسمت افقي را روي شكل مقوايي با چسب مايع محكم كنند. دسته مهر ساخته شده است.- 8شكلي را كه از ابر يا فوم بريده اند، روي شكل مقوايي بچسبانند تا يك مهر دسته دار آماده شود.- 9 به ترتيبي كه در بخش نقاشي آمده از مهر خود براي ايجاد نقش روي زمينه مورد نظر استفاده كنند.- 10

42 - طرح مورد نظر از نمونه هاي نقاشي دانش آموزان انتخاب شود. براي مثال دانش آموزان مي توانند طراحي نقوش هندسي خود را براي ساختن مهر استفاده كنند.

102

)تصوير ظرف سفالي كه با مهر، نقشدار شده است(

3- ساختن يك كتاب

دانش آموزان با اجراي يك فعاليت گروهي در يك برنامه تلفيقي به ساختن كتاب مي پردازند و در اين فعاليت ضمن آشنايي با قسمت هاي مختلف يك كتاب، آماده سازي اين قسمت ها را تجربه مي كنند.آن ها ابتدا قصه، خاطره، يا شعري ساخته، به تأييد معلم خود مي رسانند؛ آن را در صفحه هاي مناسب مي نويسند)قصه گويي( و براي آن نقاشي هايي مي كشند)نقاشي(. سپس در اول كتاب دوصفحه براي معرفي نام قصه و نوشتن شناسنامه، در آخر آن يك صفحه براي ذكر مطالب اضافي قرار مي دهند. در پايان، كتاب را صحافي كرده، براي آن جلد مي سازند)كاردستي(. طراحي اندازه و شكل صفحه هاي كتاب را به دل خواه و با استفاده از تجربه هاي قبلي انجام مي دهند. صفحه هاي كتاب را به دوشكل جدا از يكديگر و يا به هم پيوسته انتخاب مي كنند. در روش به هم پيوسته انواع تا مانند

تاي آكاردئوني،دو تاي دوال و . . .قابل استفاده است.

)تصوير از انواع كتاب : صفحه هاي پيوسته و از هم جدا و انواع اتصاالت صفحات كتاب(

اتصال صفحه هاي جدا از يكديگر نيز از طريق انواع اتصاالت مانند منگنه كردن، ايجاد سوراخ با پانچ و ردكردن انواع نخ يا نوارهاي تزييني، سيمي كردن صفحات، دوخت با سوزن و نخ، برش و ردكردن كاغذ يا انواع چسب انجام مي شود.

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

ابزار نوشتن و نقاشي، كاغذ و مقوا برا ي صفحات و جلد كتاب، قيچي وسايل اتصال

4 تا 6 جلسه به گروه كوچككالسمورد نياز صالحديد معلم

فرايندي

و پاياني

مراحل اجرا

دانش آموزان در گروه هاي كوچك قصه ، خاطره يا شعرهاي خود را آماده كنند.) قصه گويي(- 1قصه را در كاغذ معمولي نوشته، جاي تصويرها، اندازه و تعداد آن ها را مشخص كنند.)قصه گويي(- 2ابتدا در مورد شكل و اندازه كتاب فكر و مشورت كنند و تصميم بگيرند.)كاردستي(- 3با توجه به ايده خود كتاب را به روش صفحات جدا از يكديگر و يا پيوسته بسازند.- 4در روش صفحه هاي به هم پيوسته كار جلد و نحوه بستن كتاب را ابتدا طراحي كرده، در پايان كار اجرا نمايند.- 5در روش صفحه هاي جدا از هم، شكل و اندازه صفحه ها، مانند شكل و اندازه كتاب است؛ نوع اتصال مورد نظر خود را انتخاب و - 6

صفحه هاي كتاب را براي اين نوع اتصال تعيين كنند.ابزار و مواد مورد نياز خود را آماده وكارها را تقسيم كنند.- 7صفحه هاي مورد نظر را با شكل و اندازهايي كه تصميم گرفته اند و به تعداد مورد نياز آماده كنند.- 8مطابق تصميم گروه، در هر صفحه متن قصه را در جاي تعيين شده بنويسند. )قصه گويي(- 9

نقاشي ها را در جاهاي تعيين شده بكشند و رنگ آميزي كنند.)نقاشي(- 10 صفحه اول كتاب متعلق به نام قصه است. دانش آموزان مي توانند با توجه به موضوع قصه به تغيير شكل حروف پرداخته، - 11

103

با نام قصه خود بازي كنند.دومين صفحه داخل كتاب را به عنوان شناسنامه كتاب درنظرگرفته و تمام اطالعات مربوط به كتاب مثل قصه گوها، نويسندگان، - 12

نقاشان، جلدسازان، صحافان، نام معلم، كالس، مدرسه، منطقه و سال تحصيلي را در اين صفحه قرار دهند.دو صفحه سفيد براي نوشتن نظر معلم، گروه تهيه كننده كتاب يا ساير دانش آموزان در پايان كتاب قرار دهند.- 13جلد را با استفاده از تجربه هاي نقاشي و كاردستي آماده كنند. تزيين روي جلد را مي توانند با تغيير شكل يا برش داخل - 14

حروف نام قصه انجام دهند. هم چنين كالژ روي جلد با انواع مواد مانند پارچه، كاغذ كادو، برگ، گلبرگ، انواع كاغذ رنگي، روزنامه، مجله و... قابل اجراست. روي جلد بايد مشخص كننده اطالعات داخل كتاب باشد بنابراين نام قصه را

با متن كتاب)محتواي قصه(باشد. روي آن بنويسند. نقاشي روي جلد بايدمتناسب جلد را به كار اضافه كرده، اتصال مجموعه صفحه ها )صحافي كتاب(را با روش مناسب انجام دهند.- 15 روي جلد كتاب را با سليفون نازك بپوشانند.- 16 كتاب هاي ساخته شده را به نمايش بگذارند.- 17 كتاب هارا مشاهده و بررسي كنند.- 18 درباره كتاب ها گفت و گو كنند.- 19 كتاب هاي خود را در اختيار يك ديگر قراردهند تا همه، داستا ن هاي يكديگر را مطالعه كنند.- 20 اين مجموعه را معلم در كتابخانه كالس نگهداري كند.- 21در اين كار گروهي بهتر است پس از مرحله 7، هر يك از اعضاي گروه آماده سازي يك صفحه رابر عهده گيرد. - 22

يك نفر هم جلد را آماده كند. به اين ترتيب همه در نوشتن، نقاشي و .. مشاركت خواهند داشت.

كار با دورريختني ها:

شكل سازي با جعبه ها و قوطي هاي دورريختني- 1

هر آن چه غير قابل مصرف است، دور ريخته مي شود. اين دور ريزها معموال شامل وسايلي است كه كهنه يا خراب شده و يا غيرقابل استفاده است؛ مانند انواع جعبه ها، قوطي ها، بطري ها، مهره ها، پارچه ها، نخ ها، زيورآالت، تشتك و ني نوشابه، قوطي كبريت، وسايل الكترونيكي، شيشه ها )دارو، بطري، ظروف مختلف(، پيچ و مهره، سنجاق، كليد، انواع واشر، ظروف يكبار مصرف، اشياي دورريختني در جنس هاي مختلف . ... و وسايل خانگي داخل اجزاي كوچك وسايل خياطي، وسايل داخلي موتور، پالستيكي، شيشه اي، فلزي، پارچه اي، كاغذي، مقوايي و با شكل، سطح، حجم، رنگ، اندازه و بافت هاي مختلف يافته مي شوند. دانش آموزان از طريق كار با اشياي دورريختني نه تنها با جنس آن ها بلكه با ساير ويژگي هاي آن ها نيز آشنا مي شوند و با تفكر و

خالقيت خود آن ها را به اشياي جديد، متنوع و آشنا تبديل مي كنند.

جعبه ها و قوطي ها در اندازه، شكل و جنس هاي متفاوت يافت مي شوند. ويژگي آن ها با توجه به اندازه، شكل و جنس متفاوت است. ويژگي هاي بعضي از اين مواد به شرح زير است.

مقوايي: قابليت برش زدن، سوراخ شدن، تاشدن، رنگ شدن، چسباندن مواد مختلف بر روي آن را دارد.

فلزي: سخت است و پاره نمي شود، با ضربه تغيير شكل مي يابد، با خراش نقش مي پذيرد، رنگ مي شود، مواد مختلف روي آن

104

چسبانده مي شود.

چوبي: سخت است، با ضربه مي شكند، براي اتصال آن از چسب و ميخ استفاده مي شود، قابل رنگ زدن است، قابل كنده كاري است.

پالستيكي: سخت است، جنس نازك آن قابل برش است، با حرارت تغيير شكل مي يابد، رنگ مي خورد، با چسب به انواع مواد چسبانده مي شود. )تصوير چند نمونه قوطي با شكل ها و جنس ها و اندازه هاي مختلف(

براي تزيين جعبه ها و قوطي ها بسياري از تجربه هاي گذشته قابل استفاده هستند. مانند كاغذهاي مچاله، مواد طبيعي، تا و برش و ... .

بهتر است در ابتداي سال در باره انواع مواد دورريختني با دانش آموزان گفت و گو و آن ها را براي جمع آوري انواع قوطي و جعبه براي اجراي اين فعاليت آماده سازيد. در غيراين صورت حداقل يك هفته قبل از اجراي فعاليت، دانش آموزان بايد به جمع آوري اين اشياء پرداخته در مورد چيزي كه مي خواهند بسازند، فكركنند، با دوستان خود مشورت كنند و در روز مورد نظر ابزار و مواد الزم

را همراه خود به كالس آورند.

تذكر: از قوطي هاي فلزي كنسرو با لبه تيز استفاده نشود.

زمان نوع فعاليتفضاي آموزشيöابزار و موادنوع ا رزش يابيفعاليت

انواع قوطي و جعبه، چسب، قيچي، انواع مواد تكميل كننده كار چون مواد طبيعي،

ابزار نقاشي، وسايل تزييني، نخ، پارچه، كالسانواع كاغذ و مقوا

فردي

و

گروهي

دو جلسه

فرايندي

و

پاياني.

مراحل اجرا

موضوع راچند روز قبل براي دانش آموزان توضيح دهيد و از آن ها بخواهيد كه به آن فكر كنند، مشورت كنند ودر باره - 1آن چه مي خواهند بسازند، تصميم بگيرند و ابزار و مواد الزم را جمع آوري كنند و با خود به كالس بياورند.

برنامه با دو روش فردي و گروهي اجرا مي شود.- 2

الف- فردي: هر دانش آموز با افزودن كاغذ يا مقواي رنگي، مواد تزييني، مواد دور ريختني يا مواد طبيعي، يك قوطي يا جعبه را به شكلي آشنا تبديل كند. . )تصوير چند نمونه ساخته شده(

ب-گروهي : دانش آموزان در گروه هاي كوچك، روي جعبه هاي خود را با رنگ يا كاغذ رنگي بپوشانند و با كاغذ رنگي يا ساير وسايل تزييني آن را تكميل كنند. سپس آن ها را در كنار يكديگر قرار داده يا به يك ديگر متصل كنند تا به شكل هايي آشنا تبديل شوند.

)تصوير نمونه هاي ساخته شده مانند نمونه خانه هاي شهري يا روستايي(

105

شكل هاي ساخته شده را به نمايش بگذارند.- 3ابزار و مواد اضافي را جمع ومحيط كار خود را تميز كنند.- 4 در باره شكل ها گفت و گو كنند .- 5پوشه كار خود را بنويسند.- 6 كاردستي خود را در جعبه اي نگهداري كنند.- 7

ساختن طبل- 2

طبل يكي از سازهاي كوبه اي است. سازهاي كوبه اي وظيفه حفظ وزن قطعات موسيقي را برعهده دارند. ساختمان كلي اين سازها شامل يك كاسه تو خالي است كه بر آن پوست كشيده اند. توليد صدا از طريق انگشتان، كف دست ها و يا ضربه

چوب)كوبه( روي پوست انجام مي گيرد.

دانش آموزان مي توانند با انواع گلدان ،ليوان يا كاسه هاي سفالي، ليوان هاي ديگر ، سطل يا دبه هاي خالي كوچك يا ظروف مشابه كه يك طرف يا دو طرف آن ها باز است، طبل بسازند. در صورتي كه دو طرف ظرف باز است، هر دو طرف با

بادكنك، كاغذ، طلق شفاف، پوست نازك يا ... پوشانده مي شود و با دو كوبه از دوطرف نواخته مي شود.

)تصويراز انواع طبل(

فضاي ابزار و موادزمان نوع فعاليتآموزشي

نوع ا رزش يابيفعاليت

ليوان كاغذي يا پالستيكي يا گلدان سفالي يا دبه پالستيكي يا ظروف مشابه، بادكنك يا كاغذ يا طلق شفاف يا پوست يا ... و چسب

مناسب يا كش اسكناس، دو مداد بلند) يا اشياء مشابه(

يك جلسه فرديكالس

فرايندي

و

پاياني

مراحل اجرا

چند روز قبل با دانش آموزان در مورد سازهاي كوبه اي و به ويژه طبل،گفت وگو و آن ها را با شكل و صداي اين - 1سازها آشنا كنيد.

از آن ها بخواهيد به طبل مورد نظر خود فكر كنند و وسايل مورد نياز خود را آماده كنند.- 2براي ساختن طبل، بادكنك يا كاغذ يا ... را روي بدنه ا ي كه آماده كرده اند)در حدي كه پاره نشود( بكشند ومحكم - 3

ببندند)با چسب يا كش(. )تصويراز مراحل ساخت طبل(با مداد روي اين طبل كوچك ضربه بزنند. سر مداد را با اسفنج يا مقداري پنبه داخل لفاف پارچه اي يا تكه اي پارچه - 4

كه به صورت گلوله درآمده، بپوشانند تا تيزي آن به پوشش طبل صدمه نزند.آن ها را به اختالف صداهاي حاصل از اندازه و جنس كاسه، روكش طبل و ... توجه دهيد.- 5

106

در مورد طبل هايي كه ساخته اند و اختالف صداهاي آن ها )علت اختالف صدا : طبل و وسيله اي كه با آن ضربه مي زنند( - 6گفت و گو كنند.

حجم سازي با گل رس

الف- دانستني هاي معلم

ساده ترين و در دسترس ترين ماده اي كه در اطراف انسان وجود دارد، خاك و گل است؛ انسان با شكل دادن به گل، آثار فراواني توليدكرده است.

نقش برجسته ها و بسياري از شاهكارهاي معماري، ظرف ها و اشياي متنوع مصرفي و هنري، آجر، كاشي، مجسمه و .... از جمله آثاري هستند كه از گل ساخته شده اند. اين نمونه هاي زيباي فراوان را با مراجعه به موزه ها، كتاب هاي تاريخ هنر ايران و

گشت و گذاري در نقاط مختلف كشور، مي توان ديد.

ماده اصلي تشكيل دهنده سفال، خاك رس است كه با آب، مخلوط و به گل تبديل مي شود. براي به دست آوردن گل مناسب، ابتدا خاك رس را با آب مخلوط مي كنند تا به دوغاب تبديل شود. پس از ته نشين شدن سنگ ها و جدا كردن مواد اضافي از سطح دوغاب، آن را به ظرف ديگري انتقال مي دهند و صبر مي كنند تا دوغاب تبخير شود و گل، درته ظرف باقي بماند. گل حاصل را روي قالب هاي گچي مي گذارند تا آب اضافي آن جذب شود، سپس آن را ورز مي دهند. گل پس از ورز دادن به صورت خميري نرم، شكل پذير و نقش پذير

درمي آيد كه مي توان آن را با دست يا به وسيله قالب شكل داد.

براي آزمايش ميزان چسبندگي و شكل پذيري گل، فتيله اي گلي به ضخامت مداد را به دور انگشت حلقه مي كنند. اگر فتيله گلي ترك خورد، چسبندگي آن كم است و براي كار كردن مناسب نيست. پس، آن را با كمي آب دوباره ورز مي دهند تا

به نرمي مناسب برسد. )تصوير از آزمايش گل(

نگهداري گل براي مدت طوالني، بر خاصيت شكل پذيري آن مي افزايد. گل بعد از خشك شدن سفت مي شود اما بر اثر رطوبت ، دوباره نرم خواهد شد. بهتر است پس از ساختن حجم مورد نظر ، از خيس و مرطوب شدن آن جلوگيري شود. خشك

شدن گل پس از ساختن حجم بسيار مهم است و بايد به تدريج صورت بگيرد.

گل در معرض هوا، در صورت نبودن رطوبت، به سرعت خشك مي شود و ترك برمي دارد؛ چون سطح خارجي آن زود خشك مي شود ولي اليه دروني آن هنوز خيس است و فشار دروني، باعث ايجاد ترك در سطح خارجي گل مي شود. بر اين اساس، بايد سرعت خشك شدن را كند كرد43. براي اين كار، حجم ساخته شده را درون نايلون مي گذارند و سوراخ هاي كوچكي در سطح نايلون ايجاد مي كنند تا هوا به صورت محدود به داخل آن نفوذ كند و حجم ساخته شده، به

آرامي خشك شود.

پس از خشك شدن گل، مي توان آن را پخت كه در اين صورت، به آن سفال مي گويند. گل، تحت تأثير حرارت در كوره تغيير مي كند و سفت، محكم، انعطاف ناپذير و سنگ مانند مي شود؛ بدون اين كه با گذشت زمان، تغيير كند. رنگ خاك

43- وقتي سطح حجم گلي خشك شد، آب هاي قسمت زيرين توسط لوله هاي مويين به سطح مي آيد و در هوا پخش مي شود و خشك شدن، به تدريج صورت مي گيرد.

107

رس، قبل و بعد از پختن، تفاوت مي كند. اگر خاك رس خالص باشد، بعد از پخت، رنگ آن سفيد مي شود و اگر در تركيب آن اكسيد آهن باشد، به رنگ سرخ ، اگر كربن داشته باشد به رنگ تيره و اگر گرافيت داشته باشد، به رنگ خاكستري درمي آيد.

در منطقه اي كه شما زندگي مي كنيد سفال هاي بدون لعاب چه رنگي دارند؟

ساخت اشياي گلي به چند روش انجام مي شود: با دست ، با چرخ سفالگري و از طريق قالب گيري. پس از ساخت حجم گلي و خشك شدن تدريجي آن، مرحله پخت فرا مي رسد. درجه حرارتي كه در آن، حجم گلي پخته مي شود،

به نوع گل بستگي دارد.

گل معمولي در دماي 1000 درجه سانتي گراد پخته مي شود. در دماي پايين تر، حجم كامال پخته نخواهد شد و استحكام كافي را نخواهد داشت؛ به همين علت ، ميزان سختي آثار سفالي گوناگون، متفاوت است. براي نمونه، سفالينه هاي يافت شده در حفريات باستان شناسي، نشان دهنده تفاوت روش پخت سفال در دوره هاي مختلف است. متأسفانه ، بسياري از اين آثار محكم

نيستند و در عمليات حفاري، به راحتي مي شكنند. )تصوير چند نمونه(

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

توصيه هايي براي اجراي برنامه

دانش آموزان در سال هاي قبل، در برنامه هاي مختلف حجم سازي با گل رس ، ابتدا با ويژگي هاي گل كه ماده اي

نرم، شكل پذير و نقش پذير است، آشنا شده اند و اين ويژگي ها را تجربه كرده اند. آن ها ياد گرفته اند كه در هر جلسه حجم سازي با گل رس الزم است:

از گل هاي آماده و بهداشتي استفاده كنند.- 1ناخن هايشان كوتاه باشد.- 2در موقع كار با گل ، پيش بند ، كاور يا لباس كار مناسب بپوشند. آن ها مي توانند از لباس هاي مستعمل به ويژه پيراهن - 3

مردانه آستين كوتاه بدون يقه استفاده كنند و دكمه هاي آن را از پشت سر ببندند.روي ميز كار را با نايلون بپوشانند.- 4از ظرف آب مناسب استفاده كنند. ظرف آب بايد كمي سنگين وكمي بزرگتر از دست آن ها باشد تا به سادگي - 5

نريزد. يك كاسه بزرگ سفالي براي اين كارمناسب است.پيش از شروع كار، با دانش آموزان به گفت و گو بپردازيد و دربارة تجربيات قبلي و آن چه مي خواهند بسازند، با - 6

آن ها صحبت كنيد.دانش آموزان ابتدا گل را ورز دهند تا به كيفيت مناسب برسد. براي ورز دادن، آن را روي سطح به صورت تخت - 7

در آورند سپس با پاشنه دست گل را به طرف جلو بكشند، لوله كنند و دوباره به طرف جلو فشار دهند تا هواي درون گل خالي و آماده كار شود.

اگر گل شل بود، آن را روي كاغذ كاهي بگذارند، كمي غلت دهند تا آب اضافه آن گرفته شود. در حين كار، گل - 8اضافي را در نايلون قرار دهند تا خشك نشود.

در صورت ترك برداشتن حجم گلي در زمان ساخت، محل ترك را با اسفنج مرطوب يا انگشت خيس به نرمي و - 9

108

با كمي فشار به هم بچسبانند.براي اتصال دو تكه گل به يكديگر )مثل دسته كه به ظرف چسبانده مي شود(، محل مورد نظررا با شيئي نوك تيز - 10

خراش دهند و با مقداري گل شل و كمي فشار به هم بچسبانند.پس از اتمام كار، تمامي سطح كار را با اسفنج و دوغاب )گل شل( يكدست و صاف كنند.- 11 مي توانند به روش هاي گوناگون و با استفاده از اشياي مختلف جمع آوري شده ، روي شيء گلي نقوش مختلفي - 12

ايجاد كرده و آن را تزيين كنند. گل باقي مانده را جمع آوري كنند و در نايلون يا ظرف پالستيكي در بسته اي قرار دهند.- 13 پس از پايان كار، ظرف هاي آب را تميز كنند و در جاي مناسب قرار دهند.- 14 براي اين كه حجم يا ظرف ساخته شده به سرعت خشك نشود)چون ترك برمي دارد يا مي شكند( روي آن را با - 15

نايلون سوراخ دار بپوشانند. پس از پايان كار با گل ، دست هاي خود را با آب و صابون بشويند.- 16 لباس كار خود را تاكنند و در جاي مناسب قرار دهند. - 17 آثار خود را پس از خشك شدن، رنگ آميزي كنند، براي اين كار از رنگ هايي كه پوشانندگي بيشتري دارند، - 18

مانند آبرنگ غليظ، اكريليك، گواش44 يا رنگ پالستيك استفاده كنند؛ چون هم به خوبي در آب حل مي شوند و هم استفاده از آن ها آسان تر است.

براي سطوح بزرگ تر يا رنگ آميزي كامل، قلم موي بزرگ تر مناسب است. پس از پايان رنگ آميزي، روي شيء - 19رنگ آميزي شده را با روغن جال، كيلر يا اسپري براق كننده بپوشانند تا رنگ آن ثابت شود. بهتر است دستكش پالستيكي بپوشند و روي شيء رنگ آميزي شده را با ابر كوچكي آغشته به روغن جال، بپوشانند. استفاده از اسپري براق كننده در محيط كالس و يا محيط بسته خطرناك است. معلم مي تواند كارهاي دانش آموزان را در

يك محيط باز مانند حياط مدرسه اسپري بزند. شيء گلي ساخته شده را پس از خشك شدن در جعبه اي محكم، البه الي كاغذهاي نرم رشته رشته شده، - 20

نگهداري كنند. 6-1- ساختن اشياي گلي به روش فتيله اي

يكي از روش هاي قديمي ساختن ظرف روش فتيله اي است كه پس از اختراع چرخ سفالگري نيزهمچنان رونق دارد. چون ظرف هاي بزرگ را نمي توان با چرخ سفالگري ساخت؛ براي ساختن آن ها از روش فتيله اي يا از روش قالب گيري استفاده

مي كنند. )ساختن كف ظرف به روش فتيله اي اضافه شود. باتصوير(

در روش فتيله اي براي ساختن ظرف، ابتدا كف ظرف را به شكل مورد نظر و به صورت تخت)يك تكه يا با روش فتيله اي( آماده مي كنند، سپس گل را به شكل فتيله اي باريك درآورده و به صورت حلقه اي دورتادور كف ظرف مي پيچند و اليه هاي بعدي را اضافه مي كنند تا جايي كه ديواره ظرف كامل شود. براي اتصال حلقه هاي فتيله، با استفاده از ابزار نوك تيز، بر روي محل اتصال)دواليه فتيله گلي(، خراش ايجاد مي كنند. سپس به كمك گل شل )دوغاب ياچسب گل( دو اليه فتيله را به هم متصل

مي كنند.

0 - براي آشنايي با گواش و نحوه ي استفاده از آن به بخش ابزار نقاشي مراجعه كنيد. 44

109

اين فعاليت كه در پايه دوم به صورت گروهي اجرا شده، در اين جا به صورت فردي و با دو روش قابل اجراست:

1- ساختن ظرف )به صورت هندسي يا غير هندسي(

2- ساختن شكل)حجم يا سطح(

زمان نوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و موادنوع ا رزش يابيفعاليت

گل رس آماده، لباس كار و نايلون)براي روي ميز و براي خشك كردن ظرف ساخته شده(، ظرف آب، چاقوي پالستيكي، اسفنج كوچك

فردي كالسدو جلسه

50 دقيقه اي

فراينديو

پاياني

مراحل اجرا )روش اول : ساختن ظرف(

دانش آموزان ابزار و مواد خود را آماده كنند، لباس كار بپوشند و ميز كار خود را با نايلون بپوشانند.- 1در مورد ظرفي كه مي خواهند بسازند، مشورت كنند، فكر كنند و تصميم بگيرند.- 2گل را از كيسه خارج كرده ، ورز دهند.- 3با گل آماده فتيله هاي مورد نياز را بسازند و در كيسه نايلكس)يا ظرفي با شرايط مشابه(نگهداري كنند.- 4كف ظرف را به شكل تخت و يا با استفاده از فتيله )به شكل حلزوني پيچيده شود( بسازند. - 5

)تصوير از روش ساخت و شكل آماده كف ظرف با هر دو روش(

دورتادور كف ظرف را با يك شيء نوك تيز خراش داده، سپس با كمي دوغاب گل، روي آن را بپوشاند.- 6فتيله را روي خراش ها فشار دهند تا كامال بچسبد. دو سر فتيله را نيز به هم متصل كنند.- 7 با همين روش فتيله هاي بعدي را متصل كنند تا حدي كه ديواره ظرف كامل شود.ظرف ساخته شده را به دو روش - 8

مي توان تمام كرد الف- با حفظ بافت فتيله اي

ب- با صاف و يكنواخت كردن بافت فتيله اي)به كمك دست يا ابزار و در پايان ابرخيس(

)تصوير از مراحل ساخت: قراردادن و اتصال اولين اليه فتيله، دوغاب ريزي و و ديوارچيني، ... ويك ديواره كوتاه، با هر دو صورت، صاف كردن بافت فتيله اي و محصول نهايي(

10- در صورت تمايل دسته يا پايه بسازند و به ظرف متصل كنند.

11- ظرف هاي ساخته شده را به نمايش بگذارند. .)تصوير يك نمايشگاه از كارهاي بچه ها(

12- درباره ظرف ها گفت و گو كنند.

13- ظرف هاي ساخته شده را در پوشش نايلوني سوراخ دار خشك كنند. )تصوير از روش خشك كردن زير پوشش نايلوني(

110

14- پس از خشك شدن ظرف ها، آن ها را به روش دل خواه رنگ آميزي كنند.

15- در صورت تمايل، روي رنگ خشك شده را با روغن جال بپوشانند.

16- پس از خشك شدن روغن جال،شناسنامه كار را نوشته، بر آن نصب كنند.

17- پوشه كار خود را كامل و ظرف را نگهداري كنند.

مراحل اجرا )روش دوم : ساختن حجم(

مراحل 1 تا 4 مانند روش اول اجرا شود و پس از آن :

شكل مورد نظر خود را با استفاده از فتيله ها بسازند و در صورت تمايل آن را نقش داركنند.- 1حجم يا سطح ساخته شده را به نمايش بگذارند.- 2درباره كارهاي انجام شده گفت و گو كنند.- 3كار را در نايلون سوراخ شده بگذارند تا به آرامي خشك شود.- 4بعد از خشك شدن ، آن را رنگ آميزي كنند.- 5پوشه كار خود را كامل و ظرف را نگهداري كنند. - 6

)تصوير از مراحل ساخت و چند نمونه محصول نهايي(

6-2- رنگ آميزي حجم هاي گلي

اغلب روش هاي رنگ آميزي مطرح شده در بخش نقاشي بر روي سفال و حجم هاي گلي خشك شده، قابل اجرا است. بهترين ماده براي رنگ آميزي گل خشك شده در دوره ابتدايي استفاده از گواش است. از ويژگي هاي آن تنوع رنگي ، پوشانندگي و

جسميت رنگي است.

براي تميز نگه داشتن محيط كار الزم است دانش آموزان قبل از شروع كار رنگ آميزي سطح ميز را با نايلون بپوشانند و پس از انجام كار وسايل خود را )پالت ، قلم مو و ...( جمع آوري ، شسته و خشك نمايند.

رنگ آميزي اشياي گلي به روش هاي مختلف قابل اجراست؛ از جمله:

با حفظ زمينه گلي نقش هايي را با قلم موي آغشته به رنگ، روي آن بكشند.- 1با استفاده از انواع مهرهاي آماده يا دست ساز آغشته به رنگ، حجم هاي گلي خشك شده را نقش دار كنند.- 2تمام سطح گلي را با يك رنگ بپوشانند )مانند رنگ پالستيكي سفيد كه باعث درخشش بيشتر ساير رنگ ها مي شود( - 3

سپس نقوش رنگي مورد نظر را با قلم مو روي آن بكشند.تمام سطح گلي را با يك رنگ بپوشانند و روي آن را با مهر آغشته به رنگ هاي متنوع نقش دار كنند.- 4

* * * * * * * * * *

د- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه پنجم ابتدايي

111

شكل سازي باكاغذ و مقوا

1- ساختن حجم هاي به عالوه اي شكل

آيا تا به حال فكر كرده ايد در صورتي كه مواد و ابزاري جز كاغذ و مقوا و قيچي در اختيار نباشد، چگونه اجزاي يك كار دستي را به هم متصل مي كنيد؟

همان طور كه مي دانيد اتصاالت در ساختن كاردستي نقش مهمي دارند. برش كاغذ يا مقوا و رد كردن نوارهاي كاغذي و مقوايي از داخل برش، يك نمونه از اين اتصاالت است.

اتصال به عالوه اي شكل، نمونه ديگري از اين نوع اتصال است. براي اتصال به عالوه اي از برش دادن دو قطعه مقوا و رد كردن آن ها از محل برش ها استفاده مي كنند. از اين طريق سطح به حجم تبديل مي شود و ايستايي حجم در اين فعاليت، بسيار

مهم است. )تصوير ساده از اتصال به عالوه اي(

اتصال به عالوه اي به دو شكل اجرا مي شود:

- شكل هاي قرينه: از اتصال دو سطح كامال يك اندازه و يك شكل به دست مي آيد. اين شكل ها به دو صورت هندسي و غير هندسي ساخته مي شوند. شكل هاي قرينه غير هندسي را مي توان به صورت هاي متنوع مانند شكل بعضي از ميوه ها )پرتقال، سيب، انار، گالبي( و يا گل ها ، ستاره ها و ... ساخت. شكل ها را روي محور تقارن تا نيمه و در جهت عكس يكديگر برش داده از داخل يكديگر عبور

مي دهند تا به صورت حجم ايستاده قرار گيرد. )3 تصوير: شكل و محور تقارن، برش ها، شكل ايستاده(

- شكل هاي غير قرينه: دو طرف شكل يكسان نيستند اما بايد دو طرف هم وزن باشند تا تعادل برقرار شود و حجم به خوبي بايستد. حيوانات ، پرندگان، وسايل نقليه و انسان نمونه هاي شكل هاي غير هندسي هستند كه اجزاي آن ها با استفاده از اتصال +

ساخته مي شوند. )3 تصوير: شكل و محور تقارن، برش ها، شكل ايستاده(

ششم و پنجم هاي پايه در كرده اند. تجربه را قرينه شكل هاي ساختن و تقارن سوم؛ و دوم پايه هاي در آموزان دانش شكل هاي قرينه را با استفاده از اتصاالت بعالوه اي مي سازند. از مدتي قبل شكل هاي متقارن را يادآوري نموده، درباره اتصاالت و انواع آن با دانش آموزان گفت و گو و اتصال به عالوه اي را به آن ها معرفي كنيد. از آن ها بخواهيد كه در محيط زندگي خود،

حجم هاي ايستاده را جستجو كنند و براي ساختن يك نمونه، فكر كنند.

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و موادمقواهاي ضخيم با رنگ هاي

متنوع، قيچي، ابزار و مواد نقاشي و تزييني

فرديكالسيك جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي

و پاياني

مراحل اجرا )شكل هاي قرينه اي(

در اين جلسه، دانش آموزان در باره شكل هايي كه مي خواهند بسازند، با هم مشورت كنند وتصميم بگيرند.- 1

پشت مقوا شكل مورد نظر را بكشند و دو نمونه كامال يكسان و يك اندازه با قيچي برش دهند. )مي توانند قبل از شروع - 2كار مقوا را دو اليه كنند تا هر دو شكل را با هم و كامال يكسان برش دهند(

جهت - 3 در ولي تقارن محور روي از را يكسان شكل دو كنند. شروع مثلث و مربع دايره، مانند شكل هايي از ابتدا شوند. قفل يكديگر درون كامال كه طوري به دهند، عبور هم داخل از را برش ها دهند. برش وسط تا هم، عكس

)3 تصوير: دو شكل يكسان با محور تقارن، برش ها، شكل ساخته شده(شكل ساخته شده، بايد ايستايي كامل داشته باشد. - 4شكل هاي ساخته شده را با وسايل نقاشي،يا كالژ كاغذ رنگي يا ... تكميل كنند45.- 5نمونه هاي آماده را به نمايش بگذارند.- 6درباره نمونه ها ساخته شده با هم گفت و گو كنند.- 7شناسنامه كار را بنويسند.)بهتر است قبل از مرحله 3 اين كار را انجام دهند(- 8پوشه كار خود را كامل و شكل را در پوشه نگهداري كنند. - 9

2- ساختن حجم هاي هندسي ساده )جعبه ها( :

دانش آموزان در پايه هاي قبل از حجم هاي آماده مانند قوطي ها استفاده كرده اند. در پايه پنجم آن ها طراحي و ساختن جعبه ها يا حجم هاي هندسي ساده را تجربه مي كنند.

كاربرد جعبه ها

جعبه ها كاربردهاي زيادي دارند. بنابر مورد استفاده شان در اندازه هاي مختلف ساخته وتزيين مي شوند. بعضي از اين كاربردها عبارتند از:

نگهداري وسايل شخصي مانند نامه ها، كارت ها، وسايل تزييني، يادگاري ها، وسايل بازي، ابزار و ...- 1ساختن وسايل بازي مانند پازل هاي حجمي- 2ساختن شكل هاي متنوع مانند انواع حيوانات، وسايل نقليه و ...- 3ساختن دكور و فضاي مناسب براي اجراي نمايش با كارتن ها يا جعبه هاي بزرگ- 4تهيه جعبه هديه با تزيين جعبه هاي ساده46. - 5

نكاتي براي ساختن جعبه ها

براي ساختن جعبه ها با در نظر گرفتن مورد استفاده آن ها، نكات زير نيز قابل توجه است:

1- استحكام، رنگ آميزي و طراحي جعبه متناسب با كاربرد هاي مختلف آن

2- تهيه طرح جعبه و شكل گسترده آن

3- كشيدن طرح گسترده در پشت مقوا )خطوط طرح از بيرون ديده نشود(45 - از طريق برش دادن يا چسباندن اجزاي ديگر مي توانند به شكل هاي متنوعي دست يابند.

46- بسته بندي بعض از هدايا به دليل شكل نامنظمي كه دارند دشوار است؛ بنابراين، قرار دادن آن ها در يك جعبه تزئين شده راه حل مناسبي است كه زيبايي خالقي هم به آن مي بخشد.

113

4- برش دادن دقيق دور خطوط طرح

5- تا زدن صاف و با دقت در قسمت هاي مورد نياز

6- چسباندن دقيق و تميز محل هاي اتصال)با دقت در كيفيت چسب(

7- انتخاب نوع و وسايل تزئين جعبه با توجه به كاربرد آن

تزيين جعبه ها

جعبه ها را با توجه به كاربردي كه دارند با انواع روش هاي نقاشي، كالژ )تكه چسباني(، چاپ و ... و وسايل مختلف تزيين مي كنند. بعضي از اين مواد و وسايل عبارتند از:

كاغذهاي رنگي، كادو، حروف و نوشته ها، برچسب هاي تصويري و ...- 1 روبان ، انواع نوارهاي پارچه اي و تزئيني، نخ هاي رنگي و ...- 2دكمه ، پولك، منجوق، مليله و مهره هاي رنگي و ...- 3بعضي دور ريختني ها مانند چوب بستني و ...- 4انواع مواد طبيعي )دانه ها ، هسته ها، پوسته ها، برگ ها، گلبرگ ها، صدف ها، شاخه ها و ...(- 5انواع روش هاي نقاشي، كالژ ، چاپ ، ...- 6چه پيشنهادهاي ديگري داريد؟- 7

2-1- ساختن مكعب

مكعب ساده ترين حجم هندسي منظم است و از 6 مربع هم اندازه ساخته شده است. يك مربع براي كف آن ، چهار مربع براي ديواره ها و يك مربع براي سقف مكعب)يا درجعبه( قرار مي گيرد. درصورتي كه در مكعب باز و بسته شود، به جعبه تبديل مي شود. ازمدتي قبل درباره تفاوت سطح و حجم، انواع جعبه ها وكاربردهاي آن ها با دانش آموزان گفت و گو كنيد. از آن ها بخواهيد چند جعبه پيدا كنند، اتصاالت آن ها را باز و شكل گسترده آن ها را مشاهده كنند و درباره اندازه، كاربرد، جنس مقواي مورد نياز، نوع تزيين و مواد تزييني مناسب براي ساختن مكعب يا جعبه خود مشورت كنند، تصميم بگيرند و مواد وابزار مورد نياز را تهيه كنند. آن ها را راهنمايي كنيد كه براي ساختن اولين نمونه؛ مكعب كوچكي را در نظر بگيرند تا رسم شكل

گسترده، برش دادن و چسباندن مكعب را به خوبي ياد بگيرند.

114

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشي ابزار و مواد

مقواي ضخيم با رنگ مناسب، مداد، خط كش، قيچي، چسب

مايع، دستگاه پانچ، وسايل تزيينيفردي كالس

يك جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي

و پاياني

مراحل اجرا

شكل گسترده مكعب را روي تابلوي كالس بكشيد، مراحل رسم و جزئيات را براي دانش آموزان توضيح دهيد.- 1دانش آموزان ابزار و مواد الزم را آماده كرده اند. - 2يك مربع به اندازه مورد نظر بكشند، دور آن را به دقت برش دهند و از آن به عنوان الگو استفاده كنند.)تصوير(- 3الگو را در محل مناسب در پشت مقوا قرار دهند و دور آن را خط بكشند. - 4اين مربع را به شكل گسترده تبديل كنند. يعني روي هر ضلع آن يك مربع بكشند)چهار ديوار(. - 5روي يكي از مربع هاي ديوار، يك مربع ديگر بكشند. - 6روي شكل تابلو، چگونگي اتصال ها و محل آن ها را توضيح دهيد. )تصوير از همه مراحل(- 7به محل اتصال ها، يك لبه به عرض يك سانتي متر اضافه كنند.)براي مكعب بزرگ، لبه پهن تر الزم است.( - 8محل برش ها و محل تازدن ها را رنگي كنيد و هر يك را توضيح دهيد. )تصوير(- 9دور شكل را با قيچي برش دهند.- 10 محل خط چين ها را به طرف داخل تا بزنند.- 11 روش اتصال صحيح و چسباندن اتصاالت را توضيح دهيد.- 12لبه اضافه هر مربع را با چسب مايع به مربع كناري بچسبانند.- 13 مكعب هاي آماده را در صورت تمايل تزيين كنند.- 14 نمونه هاي آماده را به نمايش بگذارند. )تصوير از چند نمونه آماده(- 15 درباره نمونه هاي ساخته شده، با هم گفت و گو كنند.- 16 شناسنامه مكعب را بنويسند، پوشه كار خود را تكميل و مكعب ها را نگهداري كنند.- 17

براي ساختن جعبه اي به اندازه ي دلخواه، مي توانند اندازه شكل اصلي يعني مربع الگو را تغيير دهند. پس از ساختن جعبه، آن را با افزودن كاغذ و مقواي رنگي يا ... به شكلي آشنا مثال حيوان يا گياه تبديل كنند.

2-2- ساختن هرم

هرم مثلث القاعده يا چهار وجهي منتظم؛ حجمي است كه از اتصال چهار مثلث متساوي االضالع هم اندازه ساخته مي شود. اين شكل كاربردهاي زيادي دارد كه يكي از آن ها ساختن جعبه است. هم چنين با افزودن قطعات كاغذي مي توان از آن انواع حيوانات يا گياهان راساخت. از مدتي قبل از اجراي اين فعاليت، شكل هرم را به دانش آموزان معرفي كنيد و از آن ها بخواهيد كه به كاربردهاي مختلف آن فكر

كنند و در باره هرمي كه مي خواهند بسازند، فكرو مشورت كنند و تصميم بگيرند.

115

.

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

مقواي ضخيم با رنگ مناسب، مداد، خط كش، قيچي، چسب مايع، دستگاه

پانچ، وسايل تزيينيفردي كالس

يك جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي

وپاياني

مراحل اجرا

شكل گسترده هرم را روي تابلوي كالس بكشيد، مراحل رسم و جزئيات را براي دانش آموزان توضيح دهيد. - 1دانش آموزان ابزار و مواد الزم را آماده كرده اند.- 2طريقه رسم مثلث متساوي االضالع را با كشيدن شكل روي تابلو براي دانش آموزان توضيح دهيد. - 3يك مثلث متساوي االضالع بكشند47. )تصوير: روش رسم يك مثلث متساوي االضالع(- 4مثلث را الگو قرار داده گستردة جعبه را طراحي كنند.- 5لبه اي به عرض يك سانتي متر به يك ضلع ديواره هاي مثلث اضافه كنند. - 6محل خط چين ها را به طرف داخل تا بزنند.- 7 لبه اضافي هر مثلث را به داخل مثلث كناري بچسانند.- 8

)تصوير از مراحل رسم مثلث متساوي االضالع ، مراحل رسم گسترده هرم(

در صورتي كه بخواهند هرم به راحتي باز و بسته شود، رأس آن را سوراخ كرده و با رد كردن نخ به هم متصل كنند. پس از ساختن هرم مي توانند آن را با افزودن كاغذ و مقواي رنگي يا ... به شكلي آشنا مثال حيوان يا گياه تبديل كنند.

هرم را مطابق كاربردي كه در نظر گرفته اند، تزيين كنند.- 9 نمونه هاي آماده را به نمايش بگذارند. )تصوير از نمونه هاي آماده(- 10 درباره نمونه هاي ساخته شده، با هم گفت و گو كنند.- 11 شناسنامه هرم را بنويسند، پوشه كار خود را تكميل و هرم ها را نگهداري كنند.- 12

* دانش آموزان مي توانند گسترده شكل را به روش هاي ديگري هم بكشند.

4- ساختن يك كتاب

دانش آموزان با توجه به تجربه پايه چهارم كه كتاب را به صورت گروهي تهيه كرده اند، در يك برنامه تلفيقي به صورت فردي يك كتاب مي سازند. در اين فعاليت ضمن آشنايي بيشتر با قسمت هاي مختلف يك كتاب، آماده سازي اين قسمت ها را شخصا وبدون كمك ديگران تجربه مي كنند. اين فعاليت كامل ترين كاريست كه در دوره ابتدايي انجام مي دهند. در اين فعاليت ابتدا قصه، خاطره يا شعري ساخته، در صفحه هاي مناسب مي نويسند )قصه گويي( و براي آن نقاشي هايي مي كشند )نقاشي(. در پايان، كتاب را صحافي كرده، براي آن جلد مي سازند )كاردستي(. قصه را با همكاري چند نفر به نمايشنامه تبديل، تمرين و به صورت نمايش اجرا مي كنند.

47 - اندازه ي اين حجم با بزرگ و كوچك كردن ا ين مثلث تعيين مي شود.

116

يعني در اين فعاليت از تمام تجربه هايي كه در اين دوره پنج ساله كسب كرده اند، استفاده مي كنند.

فضاي ابزار و موادآموزشي

نوع فعاليت

زمان فعاليت

نوع ارزش يابي

ابزار نوشتن و نقاشي، وسايل اتصال مورد نياز، قيچي، صفحات آماده ي قصه و

تصوير، صفحات سفيد اضافي هماهنگ با صفحات تصوير سازي شده )4 الي 6

صفحه(، مقوا براي جلد و ...

فرديكالسبه صالحديد

معلمفرايندي و

پاياني

مراحل اجرا

همانند پايه چهارم)صفحه 83( مي باشد؛ با اين تفاوت كه فردي است و هر يك از دانش آموزان به تنهايي آن را انجام مي دهد.

كار با دورريختني ها:

ساختن كالژ تركيبي- 1

دانش آموزان در پايه هاي پنجم تركيب مواد طبيعي48 و دور ريختني ها را براي تصوير سازي يا ساختن تابلوي نقاشي تجربه مي كنند. طرح، نقش ، رنگ و بافت انواع پارچه، كاغذ و مقواي دور ريختني به جاي رنگ در تكميل و زيباتر كردن كاردستي و نقاشي قابل استفاده است. اين شيوه كالژ يا تكه چسباني نام دارد. چند هفته قبل از اجراي برنامه، درباره تكميل كاردستي و نقاشي با انواع مواد در دسترس از جمله پارچه، سنگ، صدف، چوب، هسته ها و پوسته ها، خرده كاغذ ها و مقواهاي رنگي، نخ هاي رنگي و ... )چسباندن دورريختني هاي رنگي به جاي رنگ آميزي نقاشي( با دانش آموزان گفت و گو كنيد. سپس از آن ها بخواهيد متناسب با موضوع كاردستي، مواد مورد نياز خود را جمع آوري كنند. دانش آموزان مي توانند انواع پارچه، كاغذ و مقواي جمع آوري شده را به صورت آلبوم درآورند يعني تكه ها را از نظر رنگ يا طرح دسته بندي كنند، روي هم بچينند و با يك گيره

يا سنجاق قفلي بزرگ آن ها را نگهداري كنند.

فضاي ابزار و موادنوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتآموزشي

انواع مواد طبيعي يا ساير دور ريختني ها، پارچه و كاغذ و مقواهاي ساده

و طرح دار يا نقش دار، مواد تزئيني، A4 قيچي، چسب مايع، مقواي

ضخيم براي زمينه كار

فردي كالسدويا سه

50 دقيقه اي

فرايندي

و

پاياني

- مواد طبيعي براي فعاليت كالژ نبايد زياد حجيم يا سنگين يا برجسته باشند كه تعادل كار را به هم بريزد. 48

117

مراحل اجرا

دانش آموزان موادي را كه براي ساختن كالژ الزم دارند، همراه آورده اند.- 1ابتدا طرح مورد نظر خود را بر روي مقوايي بكشند. اين طرح ممكن است منظره، چهره، حيوان، ميوه يا موضوع يك - 2

داستان باشد.در جاهايي كه مي خواهند از پارچه، كاغذ يا مقوا استفاده كنند، خطوط اطراف طرح را به دقت با قيچي برش دهند و الگو يا - 3

قالب كار را آماده كنند. الگو يا قالب را روي پارچه، كاغذ يا مقواي مناسب قرار دهند، دور آن را با خودكار خط بكشند. روي خطوط را با دقت برش - 4

دهند.تكه هاي بريده شده را روي زمينه كار)مقواي A4( قرار دهند. ساير مواد تكميل كننده كار را نيز در جاهاي مناسب خود - 5

قرار دهند.هنگامي كه از مناسب بودن جاي همه مواد مطمئن شدند، آن ها را در جاي خود بچسبانند.- 6نمونه هاي آماده را به نمايش بگذارند. )تصوير: يك ماده، چند ماده، مراحل كار و كار آماده(- 7درباره نمونه هاي ساخته شده ، با هم گفت و گو كنند.- 8شناسنامه كار را بنويسند، پوشه كار خود را تكميل و كالژ را نگهداري كنند.- 9

شكل سازي باجعبه ها و قوطي هاي دورريختني:از پايه چهارم مطالعه كنيد.

.5- حجم سازي با گل رس

الف- دانستني هاي معلم

از پايه چهارم مطالعه كنيد.

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

5-1- ساختن حجم گلي

دانش آموزان در سال هاي قبل ساختن ظرف يا حجم با روش هاي انگشتي و فتيله اي راتجربه كرده اند. در پايه پنجم با استفاده از تلفيق دو روش انگشتي و فتيله اي يا يكي از آن ها به ساختن احجام گلي مي پردازند. در اين جا كار گروهي است. دانش آموزان در گروه هاي كوچك فكر و مشورت مي كنند و در باره موضوع كار تصميم مي گيرند. سپس هر عضو گروه، بخشي از آن را مي سازد. در پايان، بخش هايي را كه ساخته اند كنار يكديگر قرار مي دهند و موضوع اصلي را ارائه مي دهند. براي مثال اگر موضوع كار مزرعه باشد، در باره آن چه در مزرعه وجود دارد، گفت و گو مي كنند و هر يك بخشي مانند كشاورز، گياهان، چاه آب، گاو، گاوآهن، بيل، سگ، مرغ و خروس و ... را مي سازد. در پايان كار اجزاي مزرعه را كه

118

ساخته اند در كنار هم قرار مي دهند. اين مجموعه در كنار هم يك مزرعه را به بينندگان ارائه مي نمايد.

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

گل رس آماده، لباس كار و نايلون)براي روي ميز و براي خشك كردن ظرف ساخته شده(، ظرف آب، چاقوي پالستيكي، اسفنج كوچك

فردي كالسدو جلسه

50 دقيقه اي

فرايندي

و

پاياني

مراحل اجرا

دانش آموزان ابزار و مواد خود را آماده كنند، لباس كار بپوشند و ميز كار خود را با نايلون بپوشانند.- 1گروه هاي كوچك خود را تشكيل دهند)گروه هاي پنج يا شش نفري(.- 2در مورد موضوعي كه مي خواهند بسازند، مشورت كنند، فكر كنند و تصميم بگيرند.- 3در مورد اجزاي موضوع گفت و گو كنند و هر يك، ساختن جزئي را بر عهده گيرند.- 4گل را از كيسه خارج كرده ، ورز دهند.- 5با گل آماده فتيله هاي مورد نياز را بسازند و در كيسه نايلكس)يا ظرفي با شرايط مشابه(نگهداري كنند.- 6با روي هم يا كنارهم قرار دادن فتيله ها شكل مورد نظر خود را بسازند.- 7شكل هاي ساخته شده را براي خشك شدن آماده كنند.- 8

5-2- رنگ آميزي اشياي گلي

دانش آموزان روش رنگ آ ميزي گل يا سفال)در صفحه 93 مطالعه كني(را در سال هاي قبل آموخته اند.. هر دانش آموز با هماهنگي سايرين كار خود را طوري رنگ آميزي كند كه اجزاي مجموعه در كنار هم زيبايي الزم را داشته باشد.

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

119

لباس كار، ظرف آب، قلم مو، رنگ پالستيك سفيد، رنگ گواش، روغن جال،

دستكش پالستيك، قطعه اي ابر كوچك

يك جلسهفرديكالسفرايندي و

پاياني

مراحل اجرا

دانش آموزان هر گروه در مورد رنگ قسمت هاي مختلف مجموعه خود گفت و گو و توافق كنند و تصميم بگيرند.- 1وسايل مورد نياز خود را روي ميز آماده كنند.- 2لباس كار بپوشند و روي ميز را با نايلون بپوشانند.- 3كار خود را روي يك صفحه مقوايي كوچك و ضخيم قرار دهند.- 4براي اين كه رنگ روي گل خشك شده، كدر نشود، بهتراست ابتدا زيرسازي كنند. براي زيرسازي، روي گل را يك رنگ - 5

سفيد)پالستيك( يك دست بزنند. صبر كنند تا اين رنگ خشك شود.روي كار سفيد رنگ را به روش مناسب رنگ آميزي كنند يا نقش هايي ايجاد نمايند.- 6پس از خشك شدن رنگ يا نقوش، تمام قسمت هاي شيء گلي را با روغن جال پوشش دهند.- 7شكل هاي كامل شده را طوري كنار هم قرار دهند كه در مجموع، موضوع تعيين شده را نشان دهند.- 8مجموعه ها را به نمايش بگذارند.- 9 مجموعه ها را مشاهده و در باره هريك گفت و گو كنند.- 10 درباره آن ها گفت و گو كنند.- 11 شناسنامه كار را آماده كنند و به آن بچسبانند.- 12 پوشه كار خود را تكميل و شكل ها را نگهداري كنند.- 13

فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه ششم ابتدايي:

شكل سازي باكاغذ و مقوا:

ساختن كتاب:- 1

از پايه پنجم مطالعه كنيد.

120

ساخت قاب عكس:- 2

نوع ا رزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

مقوا، مقوا رنگي، عكس دلخواه، ابزار نقاشي، وسايل تزييني در صورت نياز،

فردي، گروه كوچككالسقيچي، چسب.يك جلسهيا گروه زرگ

فراينديو

پاياني

مراحل اجرا:از دانش آموزان بخواهيد ابتدا عكس را از قسمت پشت روي مقواي رنگي گذاشته عالمت بزنند به طوريكه دور تا - 1

دور حاشيه يكسان داشته باشيم.

سپس عكس را برداشته و از روي عالمت برش بزنند.- 2

حاال يك مقواي رنگي تو خالي داريم كه دانش آموزان مي توانند دور آن را به شكل دلخواه، برش يزنند،نقاشي و - 3تزيين كنند.

تزيينات قاب را ميتوان از طريق روشهاي اموخته شده در سالهاي قبل مانند چاپ – استفاده از مچاله ها – كوالژ كاغذ ومقوا يا مواد طبيعي – نقاشي يا چسباندن عكسهاي مختلف تزيين كنند.در اين مرحله قاب ما آماده است. )نوع طراحي- تزيين وروش

استفاده از ابزار ومواد حايز اهميت است و ميزان خالقيت كودك را نشان ميدهد.(

براي نصب عكس در قاب هم ميتوان عكس را از پشت به قاب چسباند ويايك مقواي ديگر پشت قاب گذاشته از سه - 4طرف چسبانده واز باالي ان باز باشد )براي گذاشتن ودر آوردن عكس (

قبل از چسباندن مقواي پشت قاب ميتوان يك زرورق يا نايلون از پشت به قاب چسبانده وبعد مقوا را بچسبانند اين كار - 5باعث ميشود عكس تميزتر بماند در واقع زرورق يا نايلون به جاي شيشه از عكس محافظت ميكند.

در پايان گارها را به نمايش گذاشته ودر مورد انها صحبت وگقتگو كرده ودر اخر نظر خود را در پوشه كار بنويسيم.- 6

كار با دورريختني ها: كالژ تركيبي- 1

به دستورالعمل پايه پنجم مراجعه شود. 2-شكل سازي با جعبه ها و قوطي هاي دورريختني

به دستورالعمل پايه چهارم مراجعه شود

121

كار با گل رس: به دستورالعمل پايه هاي چهارم و پنجم مراجعه شود.

öهـ - مــنـــابــع بــراي مــطالـعـه

اليسون، شيال و جوديت گري؛ بازي هاي خالق، ترجمه ليال انگجي، انتشارات جوانه رشد، تهران1383.- 1تايلور، كيم؛ پرواز با علم، ترجمه محمدعلي شميم و ...، انتشارات محراب قلم، تهران 1380.- 2گرجستاني، سعيد؛ سفال و سراميك؛ دانشگاه هنر ، تهران 1379.- 3پيكرنيك، جان؛ مباني هنرهاي تجسمي كودكان، ترجمه مرضيه قره داغي قرقشه، نشر دنياي نو، تهران 1381.- 4سهي، مرتضي؛ برگ ها، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، تهران 1378.- 5همتي آهويي، ابوالفضل؛ سنگ ها، كانون پرورش فكري كودكان و وجوانان، تهران 1381.- 6دور ريختني ها)سه جلد(، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، تهران 1380.- 7خدايي، علي؛ تكه كاغذهاي رنگي، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، تهران 1382.- 8يزدانيان پور، اميرحسين و فاطمه حاج تقي تهراني، دايره ها، انتشارات تيمورزاده، تهران 1382.- 9

122

فـصـل چـهـارم : تربيـت شنـوايـي

الف- دانستني هاي معلم

نياز به تربيت شنوايي : آدمي در طول زندگي روزمره، خواه نا خواه، در محاصره صداهايي است كه او را احاطه كرده اند. از بوق اتومبيل ها تا انواع صداهاي الكترونيكي، از تلفن هاي همراه و انواع موسيقي هايي كه از بلندگوي خودروهاي شخصي و عمومي پخش مي شود. انسان بخش عظيمي از آگاهي هاي خود را در طول حياتش ، از طريق صداهايي كه مي شنود، به دست مي آورد. از آن جا كه گوش و شنوايي مثل چشم و بينايي قابل كنترل نيست و بدون محافظ در مقابل هجوم انواع اصوات قراردارد؛ بايد از همان اوان كودكي، مباني تربيت

123

وجود با كه چرا آموخته شود آن ها به روانشناسي، مشخص اصول بر مبتني و تدريجي به صورتي شنوايي بي حفاظ بودن گوش، به هرحال، تنها بخشي از اصواتي كه مي شنويم، نظير گوش دادن به موسيقي از راديو بايد از كيفيت غذايي اين همان طور كه، بنابر انتخاب خود ماست. به اختيار و يا دستگاه هاي پخش صوت كه مي خوريم، آگاه باشيم و انتخاب غذاهايمان را بر اساس نيازهاي حقيقي و سالمت بدن در نظر بگيريم، در مورد اصوات و به ويژه موسيقي كه به نظر عده اي از دانشمندان “غذاي روح” است، بايد به همين اندازه حساسيت و دقت نظر داشته باشيم. ميزان درك فرد از صداها به ميزان دقت و سالمت دستگاه شنوايي و چگونگي

تربيت شنوايي او بستگي دارد.

تربيت شنوايي بخشي از درس هنر دوره ابتدايي است كه هدف آن، تربيت حس شنوايي دانش آموزان است. تربيت شنوايي با شناخت، جداسازي و انتخاب اصوات مفيد در محيط آغاز مي شود. اين انتخاب آگاهانه و روش هاي آن در هر گروه سني و هر سطح فرهنگي متفاوت است. براي اين كه دستگاه شنوايي و نظام ذهني و رواني فرد، آمادگي شنيدن آگاهانه اصوات زيبا را پيداكند و فرد بتواند، نوع سالم اصوات را باز شناسد و با رفتاري درست، آلودگي هاي صوتي موجود در محيط زندگي را كاهش دهد، الزم است تربيت شنوايي از دوران كودكي آغاز شود. عادت به شنيدن اصوات سالم، روح را آرامش و اطمينان مي بخشد، حافظه را تقويت مي كند، تفكر را توسعه مي دهد، در يادگيري مؤثر است و در نهايت به شناخت

موسيقي و كاربرد عملي آن در تأمين سالمت رواني فردي و اجتماعي و حتي ديني، در كودكان نقش مؤثر دارد.

دردوره آموزش ابتدايي، تربيت شنوايي از گوش دادن آگاهانه به اصوات طبيعت آغاز مي شود و به خواندن شعرهايي ازكتاب هاي فارسي مي رسدكه با الهام از طبيعت و با اتكا به دين و آيين مرسوم و مقبول مردم ايران ساخته و اجرا شده اند. كودكان در حالت طبيعي و سالمت رواني، از صداهاي زيبا لذت مي برند. درك كردن و لذت بردن از صداهاي طبيعت )صداي پرندگان، آب، باد و...(در كودكان فطري است ولي در مورد صداهايي كه انسان توليد

مي كند، نظير انواع موسيقي، پيش از آن كه طبيعي و فطري باشد، انگيزه هاي محيطي دخالت دارد.

تربيت صحيح شنوايي به كودكان كمك مي كند كه دربزرگسالي در فهم احكام فقهي مربوط به صداهاي مجاز و غيرمجاز)صوت لهو و لعب(ادراك و بينش قوي داشته باشند و سره را از ناسره به روشني تشخيص پاك و آلودگي صوتي و زائد از صداهاي دارند، آشكارا تربيت شنوايي صحيح افرادي كه دهند. زندگي

مبراست و فضاي الزم براي خلوت، تفكر و عبادت را ايجاد مي كند.

اگر تربيت شنوايي به درستي انجام پذيرد :

حس زيبا دوستي و زيباشناسي پرورش مي يابد؛- 1

124

روحيه تعالي جويي و كمال طلبي توسعه مي يابد؛- 2تلطيف روحيه صورت مي گيرد و شادي و نشاط همراه با آرامش ايجاد مي شود؛- 3توانايي تمركز افزايش مي يابد؛- 4 دقت شنوايي و نظم ذهني بيشتر مي شود؛- 5حافظه شنيداري رشد مي كند؛- 6هوش موسيقايي توسعه مي يابد؛ - 7ذائقه شنوايي، زيباپسند مي شود؛- 8آلودگي هاي صوتي در محيط كمتر مي شوند؛- 9

تخيل تقويت مي شود و تفكر توسعه مي يابد؛- 10مفهوم درك زيبايي از شنيده ها عينيت مي يابد.- 11

كودكان صداهاي زيبا را دوست دارند و از شنيدن و تقليدكردن آن ها لذت مي برند؛ از اين رو، مي توان با جلب توجه ايشان به اصوات و نغمه هاي زيباي طبيعت، به آن ها در تربيت شنوايي خويش و شناخت هر چه ازآثار آن در تا با آن آشنا مي شود( كمك كرد تولد بدو از انسان )اولين هنري كه بهتر هنرهاي شنيداري

موقعيت هاي مختلف زندگي و به ويژه، افزايش دقت، تمركز و ارتقاي يادگيري هاي ديگر، بهره مند شوند.

1- تعــريف اصطالحات

1-1- صوت)صدا(: موجي مكانيكي است كه بر اثر ارتعاش اجسام توليد مي شود، در هوا انتشار مي يابد و پس از رسيدن به گوش، به وسيله ي اندام واره ها49 و حس شنوايي شنيده مي شود. امواج مكانيكي با بسامدهاي مختلف در محيط منتشر مي شوند. و گوش سالم انسان، بسامدهاي بين 20 تا 20000 هرتز را مي تواند بشنود.

1-2-حس شنوايي: گوش، اندام حس شنوايي است و ازسه قسمت اصلي گوش خارجي،گوش مياني وگوش داخلي تشكيل شده است. هر نوع منبع صوتي- چه يك تار مرتعش، چه زنگ تلفن و چه بال برهم زدن يك پرنده- هوا را به ارتعاش در مي آورد و موج صوتي توليد مي كند كه در همه جهت ها در فضا منتشر مي شود. الله ي گوش اين امواج را به سمت مجراي شنوايي هدايت مي كند وبه پرده گوش مي رساند. هنگامي كه موج صوتي به اين پرده مي رسد، آن را مرتعش مي كند. اين ارتعاش ها به سه استخوان گوش مياني و از آن جا به گوش داخلي انتقال مي يابند. سپس، از طريق ايجاد جريان عصبي به مغز منتقل مي شوند و مغز تشخيص مي دهدكه ما چه صدايي را مي شنويم؛ يعني گوش، گيرنده اصوات و مغز، تحليل كننده آن هاست . در اين

49 - بخش هاي كوچك تر از يك اندام بزرگ هستند كه جزئي از آن به شمار مي روند. مانند: چشم كه عضو بزرگي است و مردمك اندام واره اي از آن به شمار مي رود.

125

ازتقويت ما اصلي منظور دارند. تأثير وجغرافيايي قومي فرهنگي، اجتماعي، فردي، ذهني پيشينه ي تحليل، حس شنوايي، رسيدن به درك و شنيدن واقعي است كه به بخش هاي برتر فهم و ادراك مي رسد و از آن به عنوان »گوش جان« تعبير مي شود. صدا بايد از مجراي اوليه- كه گوش است- عبور كند و به قسمت تحليل گر مغز فرستاده شود؛ آن گاه با حس دروني )ادراكات فردي، بن مايه هاي فرهنگي- رواني فرد( در آميزد تا لذت

واقعي اصوات موزون، قابل درك باشد.

1-3- تربيت شنوايي: توانايي انتخاب آگاهانه وگوش دادن به اصوات است؛ به بيان ديگر، انتخاب روش يا روش هايي براي تشخيص ، تفكيك، طبقه بندي و ادراك اصواتي است كه به نيازهاي زندگي دروني و بيروني فرد پاسخ مفيد و مثبت مي دهند و جهان شنيداري او را مي سازند. در اطراف انسان، صداهاي گوناگون بي شماري وجود دارد كه او همه آن ها را مي شنود اما فقط به بعضي از آن ها توجه مي كند. انتخاب آگاهانه و شنيدن با توجه، گوش دادن است كه معموال بر مبناي نياز ، كنجكاوي يا شناخت انجام مي شود. درجريان تربيت شنوايي، كودكان ياد مي گيرندكه چگونه اصوات و نغمه هاي زيبا را بشناسند ، چگونه از ميان آن ها، يكي را براي گوش دادن انتخاب كنند، چگونه دقت شنوايي خود را توسعه دهند، چگونه توانايي تمركزخود را بر يك موضوع، افزايش دهند وچگونه

بهداشت شنوايي خود را رعايت كنند.

1-4- بهداشت شنوايي: حاصل تربيت شنوايي است وبه آرامش ، اعتدال و هماهنگي رواني- رفتاري فرد در ارتباط با خود او، طبيعت و جامعه كمك مي كند.

بهداشت شنوايي، نگهدارنده قابليت ها و توانايي هاي بالقوه حس شنوايي است؛ بنابراين، الزم است كه فرد در رعايت بهداشت شنوايي دقت كند. بخشي ازبهداشت شنوايي مربوط به سالمت ساختمان گوش و بخش ديگري از آن، مربوط به كاركرد صحيح ناحيه اي از مغز است كه فرايند ظريف ادراك اصوات در آن جا صورت مي گيرد. براي رعايت بهداشت شنوايي، دوري ازآلودگي هاي صوتي ضروري است. آلودگي صوتي شامل هرنوع سر و صداي شديد، ناگهاني يا مداومي است كه موجب آزار، مزاحمت و عصبانيت مي شود، به دستگاه شنوايي آسيب مي رساند وناراحتي هاي عصبي و اختالل شنوايي را به وجود مي آورد؛ از اين روتا حد ممكن، بايد محيط را از سر و صدا دور

نگه داشت يا از محيط آلوده صوتي دور شد .

1-5- اصوات موزون: اين اصوات هم با معيارهاي علم فيزيك تعريف مي شوند و هم براساس تشخيص حسي انسان شناخته مي شوند. از ديدگاه فيزيكي، صداهايي كه امواج منظم، هماهنگ ومتوالي دارند، اصوات برمي انگيزند. درك مطبوع بودن وصفت اين اصوات احساس مطبوع و خوشايندي را در شنونده موزوناند. خوشايندي اصوات، در مغز انسان سالم، به طور طبيعي صورت مي گيرد و هر چه فرد از لحاظ ذهني و جسمي

126

سالم تر باشد، ادراك او دقيق تر است؛ بنابر اين تعريف ، ذائقه شنيداري محصول تربيت شنوايي فرد، در ارتباط با اصوات موزون ومورد پسند در فرهنگ و زندگي اوست؛ يعني، همان طوركه ذائقه ي چشايي فرد محصول عادت ها وانتخاب هاي او درگزينش مزه ها و طعم هاي مختلف است، ذائقه شنيداري او نيزمحصول انتخاب هاي او ازاصوات موزون ونغمه هاي زيبا است . ذائقه شنيداري فرد تحت تأثير عوامل بسيار متنوعي شكل مي گيرد كه به وضعيت او از حيث نژادي ، اقليمي ، تاريخي، تأثيرپذيري از فرهنگ هاي مختلف، اعمال نفوذ رسانه هاي ارتباط جمعي، نيازهاي

زندگي روزمره و ... بستگي دارد.

1-6- زيباشناسي و زيبا يي دوستي)جمال شناسي(: ذائقه شنيداري يك فرد يا يك جامعه، تحت تأثير عوامل تاريخي و فرهنگي)نژاد، قوم، مليت، نفوذفرهنگي اقوام ومليت هاي ديگرو ... (طي زمان شكل مي گيرد؛تشخيص دادن » زيبايي« يا زيبا نبودن صداها در يك فرد يا جامعه نيز تابع همين عوامل است.مردم به طور ناخودآگاه اين الگوها را مي شناسند و آن ها را در انتخاب اصوات و نغمه ها به كارمي برند. هنرمندان و منتقدان هنري با خالقيت ها و پژوهش هاي مداوم، ويژگي هاي اين الگوها را شناسايي، تدوين، اجرا و معرفي مي كنند.مجموعه ي مدون اين الگوها و قوانين آن،

»فرهنگ زيبا شناسي« يك قوم را تشكيل مي دهد.

1-7- : نغمه و وزن: هر نوع موسيقي، از هر ملت و فرهنگي با دو عامل ريتم و نغمه شناخته مي شود.. طبيعت همواره مي تواند براي انسان منبع الهام باشد. آشنايي انسان با موسيقي، نخست از طريق آشنايي با وزن بود و بعد از آن به تدريج نغمه ها را كشف كرد. انسان گاه از اين و گاه از آن، و گاه با تركيبي از هر

دوي آنها، براي راحت تر كردن زندگي خود بهره گرفت.

ريتم)ضرب( و وزن: وزن)ريتم(، نه تنها پايه هر نوع موسيقي در ميان همه ملل است، بلكه به نوعي، از عوامل تشكيل دهندۀ جهان هستي به شمار مي رود. عنصر وزن را به شكل هاي مختلف مي توان در بيشتر پديده هاي طبيعي، جست و جو و مشاهده كرد. نزديكترين آنها، صداي ضربان قلب مادر براي فرزندش در جنين و پس از آن، صداي قلب خود ماست كه از بدو تولد تا مرگ با ماست و هرگونه بي نظمي در آن، مساوي با خطر، بيماري و حتي مرگ است. انسان اوليه نخست با وزن ها آشنا شد چرا كه طبيعت سرشار از وزن هاي مختلف بود: صداي قدم هاي منظم اسب ها هنگام دويدن، صداي چك چك باران روي سطح صاف، صداي طپش قلب مادر و .... . انسان اوليه وقتي از تاثير رواني – احساسي وزن ها آگاه شد، استفاده و تقليد خود را از آن ها گسترش داد. او به وسيله حنجره خود و ابزارهاي ساده اي كه به شكل اولين طبل ها و شيپوره )با استفاده از حجم هاي كاسهاي شكل و يا شاخ حيوانات( ساخته شده بود، براي اهداف مختلف ) از جمله خبررساني، اعالم

127

جشن و شادي، ترساندن حيوانات وحشي و دور كردن آن ها از محل زندگي، اعالم آمادگي براي مراسمي مثل جنگ، صلح، ازدواج و ...( استفاده مي كرد. تاثير رواني و احساسي وزن ها باعث شد از آن ها حتي در مراسم رژه نظامي يا »قدم رو« نيز استفاده شود. صف منظم و هماهنگ سربازاني گه قدم رو مي روند، احساس سقدرت و نيروي معنوي آن ها را نه تنها به خوبي نشان مي دهد بلكه اين احساس را نيز به بيينده منتقل مي كند. براي نواختن

وزن هاي مختلف انواع طبل ها و سازهاي »كوپه اي« در بين ملت ها و اقوام مختلف ساخته شده است.

تقسيم زمان به قسمت هاي مساوي و متوالي را ضرب )از ضربه زدن( يا ريتم گويند. وزن، واحدي است كه بر اساس آن، انواع ضرب ها دسته بندي و نام گذاري مي شوند. احساس تشخيص وزن، در تمام افراد بشر وجود دارد، ولي داراي شدت و ضعف است. برخي افراد اين احساس را بيشتر دارند و برخي كمتر، كه با آموزش و تمرين مي توان آن را تقويت كرد. به نظر مي رسد آنهايي كه حس تشخيص وزن در آنها تربيت شده ، از زندگي منظم تري بهره مند هستند. جست وجوي عنصر وزن در صداهاي مختلف، خود نوعي تمرين ذهني براي ايجاد نظم

فكري و آرامش روح است

كودكان ايراني طبق رسم و سنت شنيداري- فرهنگي خود با وزن هاي معروف به وزن هاي »دفي« و »رنگي« ارتباط احساسي بيشتري دارند و ناخودآگاه، قطعاتي را هم كه براي وزن هاي ديگر ساخته شده اند، با

( مي خوانند؛ از اين رو، بهتر است در ابتداي امر ، از شيوه 86 همان وزن هاي رنگي معروف به شش و هشت )

همراهي حسي كودكان و توجه به كاركردهاي ويژه آموزش شفاهي در اجرا استفاده شود. زماني كه گوش و ذهن كودكان آماده شود ، به ادراك و اجراي وزن خو گيرد و تربيت شنوايي تا حدودي انجام پذيرد ،آشنايي

گام به گام با مباني نظري ومهارتي شناخت اصوات آغاز مي شود.

صداها كمك مي كنند تا بتوانيم مفهوم حركت را هم در دنياي درون خويش)مانند: نبض يا ضربان قلب( و هم در دنياي اطراف)مانند: ريزش باران، چكيدن قطرات آب(، بهتر درك كنيم. تقسيم زمان به قسمت هاي مساوي و متوالي، نشان دهنده وجود حركت است. توالي صداها و سكوت ها اين حركت را نشان مي دهد؛ مانند تپش قلب، بال زدن پرنده و دويدن اسب. درك اين حركت، بدون هم جواري صداها و سكوت ها امكان ندارد . فقط در بي حركتي است كه تركيب صدا و سكوت وجود ندارد؛ يعني هرصدا فقط با سكوت هاي پيرامونش و هر

سكوت با صداهاي پيرامونش قابل درك است.

نغمه يا آهنگ )ملودي(:نغمه ها صدا هاي انتخاب شده با زيري )نازكي ( و بمي )كلفت( مربوط به خود هستند. نغمه ها نه تنها عامل موثر در بيان احساسات هستند بلكه معرفي كننده روحيه، احساس و باورهاي فرهنگ

128

و ملتي هستند كه اين نغمه ها از آن برخاسته است. براي ايجاد نغمه هاي مختلف ابتدا از لوله هاي توخالي )بعد از اين كه شاخ حيوانات به عنوان اولين بوق براي بشر استفاده شد( و سپس، انواع رشته ها يا سيم ها براي توليد

صداهاي موسيقايي به كار رفتند.

در دوره آموزش ابتدايي، دانش آموزان با سرودها ونغمه هاي ملي و محلي ناحيه خودشان آشنا مي شوند.علت انتخاب سرودها و نغمه هاي ملي50 و محلي ايران در اين برنامه درسي، اين است كه هر ملتي وارث تاريخ و تمدن خود است و با آن زندگي مي كند؛ به آن مي بالد و براي حفظ آن مي كوشد؛چرا كه فرهنگ در ذهن و روان مردم يك كشور تأثيري عميق دارد. تكرار مطالبي كه حاوي انديشه ها و باورهاي يك ملت است، حس همدلي و نيروي پيوند بين مردم را تقويت مي كند و آن ها را از خطر نفوذ و حمله فرهنگي و در نتيجه حمله سياسي، نظامي و ... بيگانگان، در امان نگه مي دارد. سرود هاي ملي و محلي، مثل زبان ملي و زبان هاي بومي و مادري هر ملت و قوم، يكي از مظاهر ميراث فرهنگي آن ملت ، سند هويت و شناسنامه فرهنگي آن ملت به شمار مي آيد و بايد در حفظ و نگهداري و انتقال آن كوشش بسيار شود. اين وظيفه به عهده همه آحاد ملت است و آموزش رسمي، بخش عظيمي از آن را به عهده دارد. ميراث فرهنگي و هنري، ميان همه ملت ها و اقوام، ريشه هاي عميق دارد. تبليغات گسترده غربي ها هنوز نتوانسته است اين ريشه ها را در ميان مردم مشرق زمين از بين ببرد. وظيفه همه ما نيز حفظ اين نغمه ها و

سرود ها به عنوان بخشي از ميراث فرهنگي ايران اسالمي است.

علت ممنوعيت استفاده از وسايل مولد« اصوات الكترونيك51 براي ساخت و تهيه سرودهاي اين برنامه درسي، 50- موسيقي ملي ايران در سمت و سوي فرهنگي بر تفكر تعالي طلبانه، توجه به معنويت و ايجاد حس زيبايي به وسيله نظم و تعادل عناصر تشكيل دهنده اش با ساير هنرهاي سنتي ما هماهنگ است. نگاهي به سبك معماري ايراني، نقش هاي قالي و گليم ايراني و حتي نقاشي ايراني)نگارگري(، اين

هماهنگي را نشان مي دهد. محسوب موسيقي در كالسيك و فرهنگي سازهاي – آالت جزء اصوال كيبوردها ساير و سايزر سينتي ارگ، مانند وسايل اين - 51نمي شوند، و فقط وسايلي رايانه اي براي توليد صدا به شمار مي آيند؛ در حالي كه براي خلق يك قطعه ي موسيقايي، آالت موسيقي و دست ساخته انسان)آكوستيك( با استفاده از مواد طبيعي مانند چوب، سيم، و پوست با احساس نوازنده درمي آميزند و صدايي موزون را به وجود

مي آورند كه به قولي،»آواي دوست« است. چنان چه مولوي مي فرمايد: از كـجــــا مـي آيـــد ايــن آواي دوســت خشك سيمي، خشك چوبي، خشك پوست

129

آن است كه هيچ يك از اين اصوات با مباني فرهنگ ، هنر، باورها و آيين هاي ايراني سنخيتي ندارند و كاربرد آن ها براي اين تفكر، بيگانه پذيري و متضاد با مظاهر فرهنگ ايراني است. در بعضي موارد، ارزاني قيمت و آساني كار با اين وسايل موجب مي شودكه صداهاي اصلي نغمه هاي ملي ومحلي ما فراموش شوند و آسيب هاي فرهنگي حاصل از

استفاده نا به جاي اين اصوات، وحدت ملي و قومي ما را نيز مخدوش كند.

روش آموزشي كداي، ارف )آلماني( و سوزوكي )ژاپني( و ... نيز اگر چه ارزش هاي خاص خود را دارند ولي با بنيان هاي

تفكر، فرهنگ و فضاي زندگي ما ايرانيان - به ويژه در مناطق مختلف كشور - به شدت غريب و نامأنوس اند52. از سوي ديگر، ذائقه شنيداري كودكان ايراني با آموختن اين روش ها خواه ناخواه به فرهنگ تمدن، بر دين، مبتني تفكر ميراث از را ما نيز كودكان امر اين شنيداري غربي جذب خواهد شد. فرهنگ، تاريخ، ادب، هنر و ارزش هاي ملي خويش دور خواهدكردودرنهايت، به بي هويتي خواهد كشاند.

1-8- شعر و سرود: در موسيقي هاي مشرق زمين، به ويژه ايران، سومين عامل مهم، بعد از وزن و نغمه، كالم يا شعر است. فرهنگ موسيقي هر قوم يا ملتي در مشرق زمين، و بخصوص ايران، از تركيب آن با اشعار مناسب پديد مي آيد. انواع و اقسام سرودها، نوحه ها، مرثيه ها، روضه ها، ترانه ها و تصنيف ها كه در حافظه مردم جاي گرفته اند و پي در پي خوانده مي شوند، محصول پيوند موسيقي با شعر هستند. مجموعه وزن ها، نغمه ها و اشعاري كه در طي تاريخ از دل آن مردم بيرون آمده و با سازهاي مخصوص همان فرهنگ اجرا شده، شناسنامه و هويت فردي ـ هنرمندان خالق آن و نيز هويت جمعي مردم آن سامان را نشان مي دهد. شناخت اين عوامل، ميراث فرهنگي موسيقي هر مردم و قومي را تشكيل مي دهد و الزم است به عنوان يك زبان مخصوص ادبي ـ

هنري كه از دل مردم برآمده شناخته شود و در نگهداري و گسترش آن كوشيد.

هم خواني اوزان شعري با ريتم هاي موجود در آواها، باعث هماهنگي و پيوستگي كلي بين اين دو مي شود و راه را براي بيان زيباتر هموار مي سازد. از آن جاكه جايگاه شعرو شاعري نزد مردم ايران بسيار رفيع است و هر شعري وزن هاي خاص خود را دارد و بر وزن هاي موجود در نغمه هاي موسيقي قابل انطباق است، مي توان 52 - سيستم هاي منسوخ شده كداي و ارف كه برگرفته از موسيقي هاي كشورهايي خاص در اروپاست، توسط پژوهشگران شيفته فرهنگ غربي به مشرق زمين وارد شده است. اين سيستم ها در كشور ما برداشت ناقص و تقليد نابه جايي از روش هاي آموزش موسيقي غربي است كه امروزه در جوامع پيشرفته كنار گذاشته شده و برنامه هايي برگرفته از موسيقي هاي بومي هر منطقه به صورتي نوين و مدون جايگزين آن ها شده است.به جاست

كارشناسان متعهد و دلسوز موسيقي كودك در ايران براي جايگزيني برنامه اي متناسب با فرهنگ غني ايران اسالمي، در فكر باشند.

130

تأثير گذاري قوي در با به عنوان يك وسيله كمك آموزشي از وجود وزن)عنصر مشترك( در شعر وسرود كالس ها استفاده كرد. مي دانيم كه اولين عنصر تشكيل دهنده تمامي سرود هاي عالم نيز ريتم )وزن( است؛ از اين رو استفاده از اوزان متنوع شعري و همراهي آن با دست زدن هاي دسته جمعي با هدايت معلم، بخش مهمي از احساس زيبا شناسي را در دانش آموزان پرورش مي دهد. از سوي ديگر، محتواي اشعار نيز عامل مؤثر و مهمي در پرورش عواطف كودك است. كودكان، مفاهيم اشعار همراه با نغمه هاي زيبا را بهتر درك مي كنند؛ به طوري ادبيات فارسي)نظم ونثر( اين برداشت ها شكل مي گيرند. براساس از نگرش ها و رفتارهايشان كه بسياري با سن ايمان وعرفان است كه مي توان متناسب ، اخالق، گنجينه سرشاري از حكمت، ادب كودك،آن ها را انتخاب و از آن ها استفاده كرد. در جريان تربيت شنوايي نيز در صورت لزوم، از شعر

استفاده مي شود.

1- 9- سرودكودك: نغمه هايي است كه هدف و مخاطب آن ها كودك است، و براي برقراري ارتباط ميان كودكان و بزرگ ساالن يا ساير كودكان طراحي مي شود.53. از مختصات اين نوع سرود، جمله هاي كوتاه و دل نشين،

سالمت و شفافيت ، سهولت و رواني ملودي ها54 و ريتم ها، و ايجاد روحيه شاد، با نشاط و آرام در مخاطبان است.

در اين نوع تربيت شنوايي، مقصود از ارتباط برقرار كردن با كودك پرورش توانايي هاي الزم براي زيستن قدرت راحتي به كودكان، ذهن البته اوست. )ابداع( خالقيت و نشاط شادي، احساس تقويت اجتماع، در گيرايي ريتم ها ، ملودي ها و ظرافت هاي پيچيده را دارد. آنچه اصوات و نغمه هاي زيباي كودكانه ر ا متمايز

مي كند، نوع ملودي ها، ريتم ها و كالم مناسب براي آن هاست.

1-10- اصوات مطبوع: بنابرتعريف عده اي، محدود به صدا55هاي طبيعي)با منشأ طبيعت( است و گفته اند هر صدايي كه منشأ آن طبيعت باشد و به شنوايي انسان آزار نرساند، صوت مطبوع است اما مي توان گفت بسياري از اصوات مطبوع، منشأ ديگري غير از طبيعت دارند و با ابزار مناسب توليد مي شوند. تشخيص دادن هر نوع صوت مطبوع يا نامطبوع، به جنس، تأثير رواني، عادت هاي شنيداري فردي و اجتماعي، مكان و زمان شنيدن صدا بستگي دارد. در اين برنامه ي درسي، منظور از صداهاي مطبوع؛ صداهايي است كه صفات نظم، هماهنگي، تعادل و تعريف پذيري را دارند؛ مثل صداي چكيدن قطره هاي آب، دويدن اسب، آواز پرندگان، وزش باد در برگ هاي درختان، امواج دريا، عرعراالغ در روستا)از فاصله دور(، صداي جوشش آب چشمه و ... . شنيدن اين صداها براي بيشترانسان ها خوشايند

53 - عناصر اصلي ساخت و اجراي موسيقي كودكان عبارتند از: انواع ريتم ها، ملودي هاي ساده و متنوع، مضامين كالمي متنوع و قابل درك براي كودكان، استفاده از سازها و تلفيق كالم با موسيقي به طرز روان و خوانا.

54 - ملودي يا نغمه: قسمتي از اصوات موزون طبيعي يا موسيقي بدون كالم است كه گاه داراي ريتم و گاه فاقد آن است. 55 - صدا، نتيجه حركت ارتعاشي جسم مادي در هواست كه امواج آن به وسيله ي گوش دريافت و ادراك مي شود. صداهايي كه ارتعاشات نامنظم

دارند، صداهاي غير موسيقايي و صداهايي كه ارتعاش منظم دارند، صداهاي موسيقايي اند.

131

است ودرآن ها آرامش و نشاط طبيعي ايجاد مي كند.

صداهايي مثل ترمز و بوق ماشين ها، شكستن شيشه، انفجار ترقه، كنده شدن آسفالت با مته هاي آسفالت بر، به هم خوردن در وپنجره و ... كه صفات صداهاي مطبوع را ندارند و اغلب آزاردهنده اند، اصوات نامطبوع ناميده مي شوند.

بايد توجه داشت كه شدت صداي مطبوع ، در محدوده تحمل شنوايي انسان است؛ نه خيلي بلند و نه خيلي كوتاه و نامفهوم. به عبارتي صداي مطبوع، صدايي است كه شنيدن دائمي آن براي كسي ناراحتي و مزاحمت ايجاد نكند؛ مثل:صداهاي طبيعت،

صداي رساي گوينده اذان )مثل صداي زنده ياد مؤذن زاده اردبيلي(، صداي پرندگان و ... .

1-11- تقليد صدا: منظور از تقليد صدا، تكرار همانند صداي شنيده شده است. اصوال تقليد صدا براي تقويت شنوايي، درك ، شناخت و تشخيص بهتر اصوات ونغمه ها56 مفيد است. اين ويژگي ، به طورآگاهانه، خاص انسان است اما در هيچ شرايطي نبايد كودكان را به تقليد

صدا مجبور كرد.

1-12- ابزار و آالت موسيقي: سازها مهم ترين منابع توليد صدا به دست انسان هستند. در ساختن بسياري از آنها از طبيعت الهام گرفته شده است. ساز يا آلت موسيقي ابزاري است كه با آن صداهاي موسيقي توليد مي شود. بي گمان هر آلتي كه صدايي را توليد كند نمي توان »ساز« ناميد فقط آن آالتي »ساز« هستند كه بتوانند صداهاي موسيقي توليد كنند در جهان امروز، انواع و اقسام سازها برحسب ساختمان آنها و اجزايي كه از آنها صدا توليد مي شود، دسته بندي مي شوند. چهار نوع دسته بندي اوليه، عبارتند از: زهـ صداها، دمـ صداها، پوستـ صداها و خودـ صداها . در اين تقسيم بندي، زهـ صداها، آنهايي هستند كه در ساختمان آنها، زه )رشتۀ تابيده از ابريشم، رودۀ دباغي شده حيوانات، نخ "كات كوت" جراحي و نيز سيم فلزي( به كار رفته است. سازهاي دم ـ صدا آنهايي هستند كه با دميدن هوا در آنها به صدا درمي آيند. در سازهاي پوست ـ صدا، پوست كشيده شده روي ساز)دباغي56- صدا ، همه امواجي است كه ما با گوش و در محدوده شنوايي مان مي شنويم . تمامي اصوات موجود در طبيعت كه برخاسته از اراده خداوند هستند، صداهايي مطبوع اند.)انسان مي تواند صداهاي مطبوع و نامطبوع )سازنده و مخرب( توليد كند اما از آن جا كه خداي باري تعالي همه چيز را به صالح انسان و ساير مخلوقات

مي خواهد، بالطبع تمامي اصوات در طبيعت نيز به طور بنيادين، مطبوع مطلق هستند.

132

شده از پوست حيوان و يا پوست هاي صنعتي( وظيفه توليد صدا را به عهده دارد و باالخره خود ـ صداها كه به نسبت سازهاي گروه هاي قبل، كمتر هستند، به سازهايي گفته مي شود كه انرژي توليد صدا از بدنۀ "ساز" تأمين مي شود. به كل سازها، آالت و ابزار" آكوستيك" مي گويند. زيرا توليد صدا از طريق ارتعاش طبيعي

در بدنه ساز و مرتعش ساختن هواي پيرامون آن انجام مي شود.

در تقسيم بندي معمول تر، سازها به سه دسته اصلي تقسيم مي شوند: زهي ها، بادي ها و كوبه اي ها.

ساز كوبه اي: به سازهايي گفته مي شود كه از طريق ضربه، تكان، سايش، خراش و يا هر عمل ديگري - 1كه منجر به نوسان شود، توليد صدا كند. وظيفه اصلي سازهاي كوبه اي معموال اجراي ضرب يا ريتم در متن آهنگ است ولي توانائي اجراي ملودي را هم دارد. اين ساز احتماال پس ازصداي انساني قديمي ترين نوع ساز است . تنبك، دف، انواع دهل، انواع طبل، دمام، و انواع دايره از گونه هاي مختلف سازهاي

كوبه اي هستند.

با زخمه تار و سيم (بوجود مي آيد. معموال )يا ارتعاش زه از 2- سازهاي زهي: سازهايي هستند كه صدا زدن يا ضربه زدن و يا كشيدن كمان و آرشه برروي اين زه ها صداي دلخواه ايجاد مي شود. اين سازها به سه خانواده تقسيم مي شوند: اولين خانواد ۀآنها، سازهاي زهي ـ زخمه اي هستند، كه اصوات مطلوب در آنها در وهله اول، با زدن يا نواختن ضربه بر روي سيم ها و در وهله دوم با بلند و كوتاه كردن طول سيم بوسيله انگشت روي دسته سازها، به دست مي آيند. زدن ضربه روي سيم ها مي تواند با وسيله كوچكي به نام مضراب باشد كه بر حسب نوع ساز از فلز، پالستيك و گاه انتهاي سخت پر پرندگان ساخته مي شود. در بعضي سازها، به جاي مضراب، از ناخن بلند شدۀ دست استفاده مي شود: از يك ناخن، تا گاه تمام ناخن هاي

پنج انگشت دست چپ.

انواع سازهاي زهي ـ زخمه اي )زه ـ صداها( در موسيقي كشور ما از اين قرارند: تار، سه تار، تنبور، دوتار و عود.

در بين خانوادۀ سازهاي زهي، آنهايي كه به جاي مضراب يا ناخن، با كمان يا آرشه به صدا درمي آيند به نام سازهاي زهي ـ كماني شناخته مي شوند. كمان يا آرشه، قطعه چوبي بلند و نازك است كه دسته اي از مو )ي دم اسب يا تركيبات پالستيكي( در ابتدا و انتهاي آن بسته مي شود. نوازنده انتهاي آن را در دست

133

راست گرفته و روي سيم ها مي كشد. صداي حاصل از ساز، به صورت "پيوسته" و مداوم است. سازهاي زهي – كماني عبارتند از: كمانچه، قيچك و ويولون.

آخرين سازهاي خانوادۀ زهي ها، سازهايي هستند كه بدون پرده بندي و سازهاي زهي ـ مضرابي انگشت گذاري نواخته مي شوند و كاسه و دسته ندارند. اين سازها گاه با مضراب هايي بلند ) نظير مضراب سنتور يا چكش پيانو( نواخته مي شوند و گاه با مضراب هاي كوتاه )نظير ناخن هاي مصنوعي كه به دو دست مي بندند: مثل قانون (. خصوصيت مشترك اين سازها غير از نداشتن پرده بندي، اين است كه با هر دو دست نواخته مي شوند و هر سيم يا رشته سيم براي صدايي مخصوص در نظر گرفته مي شود. از اين سازها، سنتور،

قانون و پيانو در موسيقي امروز ايراني قابل ذكر هستند.

3-ساز هاي بادي: به سازي گفته مي شود كه توليد صدا در آن از طريق دميده شدن هوا در آن توليد گردد.

سازهاي بادي به دو دسته فرعي تقسيم مي شوند: سازهاي بادي چوبي و سازهاي بادي برنجي.سازهاي بادي مثل انواع ني، شيپور، فلوت، كاالرينت )قرني(، سازهاي دهني.

2- موسيقي و موسيقي دانان ابران

مروري بر تاريخ فرهنگ، هنر و علم ايران زمين نشان مي دهد كه نياكان ما به تاثير شگفت آور انواع موسيقي، نيك آگاه بوده اند. انواع موسيقي را شناسايي كرده اند و براي هر كدام از آن ها كه مطبوع طبعشان بوده، قواعد و قوانيني وضع كرده اند كه بتوان به طرزي شايسته، براي پاكيزه كردن ذهن و سالم سازي روان ازآن بهره گرفت. بخش مهمي از طب قديم ما به تاثير انواع نغمه هاي موسيقي، موقع مناسب براي شنيدن آن ها و ... اختصاص دارد و" موسيقي- درماني" از ديرباز در ايران مطرح بوده است. هم اكنون نيز اين رشته علمي با شكل امروزي آن در ايران

دنبال مي شود.

134

از جمله بزرگترين موسيقي شناسان ايران مي توان فارابي57، ابن سينا58، عمرابن زيله59، صفي الدين ارموي60، قطب الدين شيرازي61، عبدالقادر مراغي62و مهدي بركشلي63 را نام برد.

علماي قديم ما دروس منطق، فلسفه، نجوم، طب و الهيات را در كنار موسيقي تدريس و بحث مي كردند. مهدي قلي هدايت معروف به مخبرالسلطنه)1260 تا 1334 هـ. ش( از رجال سياسي اواخر دوره قاجار، يكي از اين مردان بزرگ بود. اين مرد بزرگ در نجوم، جغرافيا، تاريخ، عربي، منطق و موسيقي مطالعات و تأليفات زيادي

داشته است. كتاب مجمع االدوار از تأليفات مشهور اوست.

ميرزا محمد نصيرفرصت شيرازي معروف به فرصت الدوله نيز يكي ديگر از اين دانشمندان است كه تاليفات زيادي در علوم مختلف زمان خويش از او به يادگار مانده است. معروف ترين اين آثار بحورااللحان است كه با آوردن اشعاري از شاعران قديم و ايران آغاز مي شود و سپس با مقدماتي از علم موسيقي رديف دستگاهي معاصر، درتناسب با دستگاه مورد نظر خواننده آواز، سليقه زمان خود را در اين باره بيان مي كند. افرادي ديگر چون دكترمحمودحسابي، دكترمحسن هشترودي، سيد محمدحسين شهريار، سيدحسين ميرخاني، دكترحسين الهي قمشه اي و ... در زمره عالمان و هنرمنداني هستند كه ضمن تبحر در علوم و هنرهاي ديگربا موسيقي هم سرو كار

داشته اند.

57 - فارابي) در گذشته با سال 339 هـ .ق / 950 م.(؛ از بزرگترين موسيقي شناسان است كه مهارت عملي در نوازندگي و مقام بلند علمي در نظريه پردازي را داشته است. از آثار او كتاب الموسيقي الكبير است كه به فارسي نيز ترجمه شده است. اين كتاب سال ها از متون رسمي

دانشگاه هاي بين المللي دنيا بود. 58 - ابن سينا) در گذشته به سال 428 هـ .ق / 1037 م.(؛ از مشهورترين دانشمندان و نظريه پردازان پس از فارابي و صاحب آثاري در موسيقي است. از آثاراو بخش موسيقي كتاب هاي الشفاء، النجاه، و دانش نامه عالئي است. دو كتاب اول به زبان عربي و كتاب سوم به فارسي

است . اين كتاب در دانشگاه هاي بين المللي شناخته شده است.59 - عمر ابن زيله)درگذشته به سال 440 هـ .ق / 1048 م.(؛ از شاگردان ابن سينا و از نظريه پردازان معروف است.كتاب الكافي في الموسيقي

از آثار اوست. 60 - صفي الدين ارموي)در گذشته به سال 693 هـ . ق / 1293 م.(،؛ در ساخت و اجراي موسيقي مهارت داشته و از نظريه پردازان نامي و

تاثيرگذار بوده است. االدوار و رساله شرفيه از آثار اوست. اختراع نزهه) نوعي سنتور( و مغني) نوعي عود( را از او دانسته اند.61 - قطب الدين شيرازي ) درگذشته به سال 710هـ .ق/ 1311 م.(؛ اديب، طبيب، فقيه، دانشمند معروف و صاحب رساله ي دره التاج است

كه بخشي از آن به موسيقي اختصاص دارد.62 - عبدالقادر مراغي) در گذشته به سال 838هـ .ق / 1424 م.(؛ موسيقي دان عصر آل جالير، كه هم در ساخت و اجراي موسيقي و هم در علوم نظري آن شهره بوده است. از جمله آثار او مقاصدااللحان، جامع االلحان، رساله ي خاتمه و شرح ادوار است. بيشترآثار او به فارسي است و متن تصحيح شده ي آن به همت زنده ياد استاد سيدتقي بينش)1300 تا 1374 هـ.ش، محقق موسيقي قديم ايران و

داراي تاليفاتي در اين زمينه( چاپ شده است.63- دكتر مهدي بركشلي)1291 تا 1366 هـ .ش(؛ فيزيكدان، موسيقي دان، نوازنده ي ويولون، استاد دانشگاه و صاحب كتاب هاي بسياري ايران موسيقي فواصل سازنده ي تعيين براي علمي آزمايشات پيشگام معاصر بزرگ دانشمند اين است. و آكوستيك فيزيك زمينه ي در است. از آثار او كتاب هاي موسيقي دوره ساساني، موسيقي فارابي و ابن سينا، انديشه هاي علمي فارابي در زمينه استاد موسي به گردآوري ايران به ضميمه رديف موسيقي ايران) موسيقي، گام ها و دستگاه هاي موسيقي

معروفي( است.

135

نگاهي به گذشته و از جمله در تمدن يونان قديم، نشان مي دهد كه در آكادمي افالطون، موسيقي دركنار رياضيات و الهيات تدريس مي شده است. فيزيك دان بزرگ، آلبرت اينشتين، نيزقبل ازآن كه كار روزانه اش را در مسائل فيزيك ورياضي آغازكند، نواهاي موسيقايي- مذهبي ساخته شخصيت بزرگ آلماني، يوهان سباستين باخ،

را مرور و اجرا مي كرد.

3- وزن و ريتم در پايه هاي چهارم، پنجم و ششم

دانش آموزان دردوره آموزش ابتدايي، از طريق گوش دادن، با انواع وزن و ريتم آشنا مي شوند. در پايه ها ي چهارم، پنجم و ششم ابتدايي هم مانند پايه هاي اول تا سوم، هدف آموزش انواع سازها و موسيقي نيست. همان گونه كه قبال نيز گفته شد وزن، عنصر اصلي و اساسي پايه اي هر نوع موسيقي در سراسر دنياست. هنوز موسيقي بسياري از اقوام كهن جهان، فقط بر پايه وزن هاي مختلف است و از نوا و نغمه در آن ها اثري نيست.64 در موسيقي مذهبي ايران، از جمله در مراسم عاشوراي حسيني، تكيه عمده، روي وزن و سازهاي كوبه اي است و جنبه نغمگي) ملوديك( خيلي كمتر مطرح است. آن چه كه در درجه اول اهميت قرار دارد، اشعار اخالقي و عرفاني است كه وزن آن ها همپايه و منطبق با اوزاني است كه توسط سازهاي كوبه اي نواخته مي شود. كودكان بايد از ابتداي تربيت شنوايي با انواع وزن ها و نيز انواع سازهاي كوبه اي آشنا شوند و حتي خود نيز

نمونه هاي ابتدايي آن را بسازند.

تربيت شنوايي در دوره آموزش ابتدايي، با آموزش وزن همراه است. عنصر وزن در ساير هنرهاي كالمي و تصويري نيز وجود دارد. موسيقي ايران نيز مثل هر موسيقي ديگري، بر اساس وزن استوار شده است. تقسيم زمان به قطعات معين را وزن مي نامند. ريتم؛ احساس حركت در موسيقي است كه تأكيدي قابل مالحظه بر نظم يا وزن دارد و نيز اختالف قوت و ضعف ضرب ها از آن درك مي شود. موسيقي هر كشوري، وزن هاي مخصوص به خود را دارد. تمام وزن ها با استفاده از يك نوع خط با نوشتن عالمت هايي بر روي پنج خط حامل نشان داده مي شوند. اين خط و عالمت هاي آن را "نت"65 مي نامند وشكل رايج امروزي آن يك اختراع اروپايي بين تمام ملل دنيا مشترك است. در ايران تا حدود يك صد سال پيش كه هنوز خط نت به است كه تقريبا شكل امروزي 66وارد موسيقي ايراني نشده بود، استادان موسيقي و به ويژه تنبك نوازان )ضرب نوازان( ، وزن

64- در اين كشورها موسيقي سازي و ريتميك بر موسيقي آوازي- كالمي غالب است. ايران نيز در گذشته هاي دور چنين بوده است. 65- نوشتن موسيقي به كمك عالئم و نشانه ها روي كاغذ، در مشرق زمين ونيز در كشور ما سابقه اي طوالني دارد. در ايران خط ابداعي خاص توسط دانشمندان اين علم نظير عبدالقادر مراغي)838 هـ .ق – 1424 م( براي يادداشت و به خاطر سپردن قطعات استفاده مي شد. موسيقي ايران از زمان تيموريان تا اواخر دوره ي قاجاريه، روي نظام آموزش شفاهي متمركز شد و فرهنگ موسيقايي با حضور استاد و شاگرد در فضاي آموزشي خاص، سينه به سينه انتقال مي يافت. در نتيجه خط موسيقي كم كم از بين رفت، تا اين كه در اواخر عصر قاجار، ضرورت هاي زمان، هنرمندان را

به استفاده از اين خط وادار كرد. 66 - ايرانيان تا دوره ي صفويه در هر دوره از عالئم و نتاسيون)آوانويسي( ويژه ايراني برگرفته از علوم دانشمندان همان زمان را استفاده

مي كردند. به عنوان مثال حروف ابجد.

136

قطعه هاي موسيقي را با استفاده از وزن اشعار كالسيك فارسي، وزن ترانه هاي محلي و نيز پاره اي تكيه كالم ها و ضرب المثل هاي مشهور، آموزش مي دادند و شاگردان آ ن ها را حفظ مي كردند.

2- وزن شعري و وزن موسيقايي

وزن در شعر و موسيقي وجود دارد اما شكل آن ها باهم متفاوت است. وزن در شعر فارسي قالب وزني معيني است كه به صورت بحرهاي عروضي به كار مي رود؛ نظير وزن هاي مثنوي، رباعي، شاهنامه و ... . وزن درموسيقي تقسيم زمان جاري به واحدهاي مساوي و متوالي است. واحد زمان يك ثانيه است. در موسيقي مي توان قطعه زمان مورد نظر را دوثانيه، سه ثانيه يا چهار ثانيه انتخاب كرد كه معادل موسيقايي آن ها دوضربي، سه ضربي و چهار ضربي

خواهد شد.

آموزش موسيقي از هر شاخه اي، چه آوازي و چه سازهاي مختلف )تار، سه تار، سنتور، كمانچه، ني، قانون، عود و ...( از آشنايي با تنبك نوازي و خواندن وزن ها و حفظ كردن آن ها شروع مي شود. حدود ده سال پيش، به كوشش استاد ارشد طهماسبي يكي از مربيان ومحققان موسيقي ، روشي براي خواندن و آموختن اوزان موسيقي ابداع شده كه همزمان از خط نت و وزن واژگان زبان فارسي بهره مي گيرد. اين روش، وزن خواني واژگاني نام داردكه هنرجويان موسيقي ازدوره

راهنمايي به بعد با آن آشنا مي شوند.

در دوره آموزش ابتدايي، دانش آموزان با راهنمايي معلم خود، شيوه درست نگهداري وزن اشعار فارسي را ياد مي گيرند و در تمرين هاي فردي و گروهي، آن ها را به حافظه مي سپارند. از آن جا كه موسيقي اصيل ايراني تا حدود بسياري وابسته به شعر است و موسيقي و شعر ما وزن هاي مشترك دارند، اگر دانش آموزان با اوزان شعري آشناشوند، هم شعرها را درست مي خوانند و هم زمينه آشنايي با موسيقي را پيدا مي كنند. طبيعي ترين شيوه جداسازي كلمات بر حسب حس پايان وزن واژه شعري است نه بر اساس معناي كلمه. مالك جداسازي صرفا گوش است و الزم نيست حتما يك كلمه باشد زيرا اين قطاع )قطعه ها( هستند كه بايد با همديگر در تعادل وزني باشند و نه الزاما تساوي كلمات. در هر مصراع بايد حداقل يك تقطيع) / ( يا برش وجود داشته باشد. كشش ها در زبان فارسي يكسان نيستند بلكه بر حسب اندازه مصرع در حدي، بسيار ظريف، كم و زياد مي شوند. در موسيقي ايراني كشش ها نسبتا تقريبي هستند و در ارتباط با كشش هاي قبل و بعد از خود اندازه گيري مي شوند. مناسب ترين وزن ها براي آموزش، آن هايي هستند كه در معروف ترين شعرهاي كالسيك فارسي به

كار رفته اند؛ مانند:

وزن اشعار حماسي) شاهنامه اي( به كار رفته در شاهنامه ي فردوسي كه به بحر متقارب معروف است:

به نام / خداوند / جان آفرين حكيم / سخن / در زبان / آفرين

137

فعولن فعولن فعولن فعول

وزن رباعي كه بر الگوي » الحول و القوه اال باهلل« استوار مي شود كه رباعيات خيام نمونه عالي آن است:- 1يك چند / به كودكي / به استاد شديم يك چند / ز استادي خود / شاد شديم

مفعول مفاعلن فعولن مفعول

وزن تغزلي كه بيشتر در اشعار سعدي و حافظ است:- 2رفيق مهربان / و / يار همدم همه كس / دوست مي دارند و / من هم

مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن

وزن كارواني معروف به مستفعلن:- 3 اي كاروان / آهسته ران / كارام جانم/ مي رود آن دل/ كه با خود داشتم / با دلستانم/ مي رود )سعدي(

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن

از اوزان متفرقه:- 4آب زنيد / راه را/ هان كه نگار مي رسد جلوه دهيد/ باغ را / چون كه بهار مي رسد )مولوي(

مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

وزن مثنوي:- 5بشنو از ني / چون شكايت / مي كند از جدايي ها / حكايت مي كند

فاعالتن فاعالتن فاعالت

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

آن چه دانش آموزان انجام مي دهند تا به اهداف كلي درس هنر در بخش تربيت شنوايي برسند، باعنوان فعاليت هاي يادگيري آمده است. ابتدا براي سهولت اجراي اين برنامه، به معلم توصيه هايي مي شود تا او بتواند فرصت هاي

يادگيري مناسبي را براي دانش آموزان فراهم آورد.

1- توصيه هايي براي اجراي فعاليت هاي يادگيري

1-1- هنگام مثال آوردن از اصوات موزون و نيز شنيدن آن ها، فقط از سرودهاي معرفي شده در »برنامه درسي هنر«

138

استفاده كنيد.67 اين نوارها با تالش متخصصان و زير نظر هنرمندان كارشناس تهيه شده اند وهدف از تهيه آن ها اين بوده است كه دانش آموزان سراسر كشور، از نظام آموزشي واحد و مطالب درست و قابل اطميناني بهره گيرند.

1-2- ممكن است به دليل موقعيت سني، تحرك و هيجان طبيعي كودكان، جلسات درس تربيت شنوايي از روال مطلوب خود خارج شود. اين امر بر عهده معلم است كه فضاي كالس را طوري نگه دارد كه به برنامه اي تفريحي و بدون

كنترل تبديل نشود و جديت و خشكي آن نيز كودكان را از اين درس هنري دلسرد نكند.

1-3- الزمه گوش دادن به سرود، فضايي آرام و با نشاط است. زماني كه كالس شلوغ و از كنترل خارج است، سرود پخش نكنيد. وقت را طوري تنظيم كنيد كه قبل از زنگ تفريح يا تعطيل شدن كالس، برنامه درسي تمام شده باشد.

1-4- اگر تشخيص مي دهيد كه تقسيم كردن يك سرود به قطعه هاي كوتاه ، براي يادگيري دانش آموزان مفيد تر است، مي توانيد اين كار را انجام دهيد و بعد از اين كه دانش آموزان مهارت الزم را به دست آوردند، سرود را به طور كامل )فردي

و گروهي( اجرا كنند.

1-5- مراقبت كنيد كه تمامي دانش آموزان، سرودهاي نوار را باصداي متوسط 68- نه خيلي قوي و نه خيلي ضعيف- بخوانند وشدت صدايشان با يك ديگر هماهنگ69 باشد.

1-6- در هنگام استفاده از ضبط صوت، آن را در محل مناسبي قرار دهيد و اندازه صداي ان را ثابت نگه داريد. در اين صورت شدت صدا براي همه كالس يكسان خواهد بودو هر دانش آموز سعي مي كند به ان گوش كند.

1-7- هميشه از وزن آرام و سنگين، با سرعت كم شروع كنيد و سپس با تمرين، كم كم به سرعت اصلي سرود برسيد.

1-8- به هيچ وجه اجازه ندهيد سؤال بي جا يا نامربوط يا خواندن با لحن نامناسب دانش آموزي، اسباب تمسخر او يا مضحكه شدن موسيقي يا سرودي را فراهم كند. هميشه با مهرباني و در عين جديت برخورد كنيد. هم چنين دقت كنيد

كه در هر شرايطي،حرمت همه دانش آموزان، نظم كالس و مدرسه حفظ شود.

1-9- زبان رسمي - ملي و زبان معيارآموزشي دركشور ايران فارسي است. شعرها و سرودها به اين زبان تمرين مي شود. اما در صورت لزوم شما مي توانيد از شعرهاي محلي با لهجه هاي بومي)با دقت در سالمت محتواي شعر( استفاده كنيد؛

67 - با توليد نوارهاي«باهم بخوانيم جديد« كه از طرف اداره كل چاپ و توزيع كتاب هاي درسي، به همراه كتاب راهنماي معلم در اختيار شما قرار مي گيرند، همه نوارهايي كه قبال تهيه شد ه اند، به علت مغايرت با برنامه درسي جديد هنر، غير قابل استفاده اند.

68 - به طور كلي، صداي افراد بر حسب جنسيت)زن يا مرد( به سه دسته تقسيم مي شوند: صداي بم، صداي متوسط و صداي زير. اگر هر سه دسته صدا را در كالس داشته باشيم، محيط ايده آلي براي خواندن سرود و ترانه فراهم مي آيد؛ چرا كه مجموعه اين صداها هماهنگي

)اتفاق – هارموني( مطلوبي به وجود مي آورند.69 - منظور، هم خواني است كه در مغرب زمين شكل گسترده تر آن را با حضور سه دسته )نوع( صدا »كر« يا كرال مي گويند.

چرا كه گويش هاي گوناگون و متنوع در ايران اسالمي داراي اهميت فرهنگي، حرمت قومي و جذابيت هاي ذاتي در هنرهاي شنيداري اند و احترام گذاشتن به آن ها يكي از مصداق هاي حفظ ميراث فرهنگي است.

1- 10- از ورود هر گونه صداسازهاي الكترونيك از قبيل ارگ، گيتار برقي، سينتي سايزر، ويولون الكترونيك و ... به كالس، خودداري كنيد. اين وسايل عالوه بر اين كه به جريان تربيت شنوايي كمك نمي كنند، ذهن وگوش

دانش آموزان را نيز ضايع مي سازند و مانع تربيت شنوايي كه از اهداف مهم اين دوره است، مي شوند.

1- 11- همان طور كه در مقدمه اين فصل نيز آمده است، شما معلمان گرامي، اين دوره را بايد به عنوان دوره تربيت شنوايي تلقي كنند و فقط به اين موضوع توجه ويژه داشته باشند. اين برنامه در نوع خود منحصر به فرد است و براي اولين بار در آن، روش هايي براي شناخت صداها و بهتر گوش دادن صداها، متناسب با عادت ها و

پيشينه فرهنگي مردم مشرق زمين70و به ويژه ايران، طراحي شده است.

1- 12- از آن جا كه تربيت شنوايي در كشور ما تابعي از آيين، رسوم وسنن ملي است، بهتر است معلمان عزيز با مطالعه كتاب ها و مجله هاي معتبر، گوش دادن به آثار موسيقايي معتبر و شناخته شده و كسب اطالعات بيشتر درباره اصوات ونغمه هاي زيبا و تربيت شنوايي، معلومات خود را در اين زمينه ها افزايش دهند؛ تا بتوانند دانش و مهارت دانش آموزان

خود را وسعت بخشند.

1- 13- هنرهاي شنيداري مانند موسيقي، داراي ماهيتي كامال انتزاعي )غير عيني( و تابع شرايط زمان و مكان اند. بسيار امكان دارد يك قطعه پس از چندين بار شنيدن، احساس ها و نظرهاي متفاوتي را در فرد ايجادكند. هيچ گاه روي يك ايده خاص يا فكري ثابت، پافشاري نكنيد و بگذاريد كودكان احساس خود را به راحتي بيان كنند. اصال به بحث و ايجاد هيجان هاي اضافه در دانش آموزان نيازي نيست؛ هدف كمك به دانش آموزان براي تمركز، تفكر، مشاركت

در جمع و انجام كارگروهي، بيان و اظهار وجود است.

1- 14- از دانش آموزان بخواهيد كه هنگام فراغت يا انجام دادن تكاليف درسي در منزل، سرودهاي توصيه شده را با صداي ماليم گوش كنند.

1- 15- برنامه تربيت شنوايي در دوره ابتدايي، بر اساس گوش دادن به اصوات و نغمه هاي زيبا و آثار مجاز71 تنظيم

70- در كشورهاي پيشرفته و توسعه يافته، نيز به رغم توسعه چشم گير فناوري هاي نوين و صدور آن به ديگر كشورها، نظام آموزشي رسمي، ملزم به حفظ سنت ها و ميراث فرهنگي است؛ براي مثال، در دبستان هاي چين و ژاپن، جمع و تفريق با »چرتكه« هم چنان آموزش داده مي شود و در بخش

هنر نيز آموزش سازهاي سنتي و كهن رايج است و در اين گروه سني اكيدا از ابزار و آالت موسيقي الكترونيك استفاده نمي شود.71 - آثاري كه با شماره ي ثبت وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي يا حوزه ي هنري سازمان تبليغات اسالمي كه به صورت موسيقي سازي)و نه آوازي( در قالب تك نوازي، دو نوازي يا چند نوازي از موسيقي سنتي و اصيل ايراني و موسيقي هاي محلي و نواحي ايران، مورد

نظر است.

140

2- جـدول فعـاليـت هاي يادگيـري دانـش آموزان

رديف

پايه ششمپايه پنجم پايه هاي چهارم پايه هاي اول، دوم و سوم

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

1ارتباط

با طبيعت

آشنايي با صداهاي مطبوع

تشخيص صداي

سازهاي كوبه اي

آشنايي با سازهاي كوبه اي

تشخيص صداي

سازهاي بادي

آشنايي با سازهاي بادي

تشخيص صداي

سازهاي زهي-

زخمه اي

آشنايي با سازهاي زهي زخمه

اي

تشخيص صدا و منبع آن، تقليد صدا

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي كوبه اي يا ديدن فيلم آن

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي بادي يا ديدن فيلم آن

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي زهي – زخمه اي يا ديدن

فيلم آن آوا 2خواني

سرودهاي با هم ساختن طبل بخوانيم 1 ، 2 و 3

و توليد صدا با طبل هاي دست ساز

و مقايسه صداها خوندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

آشنايي 3با ريتم

قدم رو

سرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايرانسرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

سرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

توليد صدا با ليوان هاي آب

خواندن شعر و سرود

خواندن شعر و سرود

خواندن شعر و سرود

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

شده است؛ زيرا اصوات ، به ويژه نغمه هاي نهفته در طبيعت، جزئي از فطرت آدمي محسوب مي شوند و انسان، بسياري از اطالعات خود را از طريق شنيدن و گوش دادن آن ها به دست مي آورد. بديهي است اگركودكان،

خوب گوش دادن را ياد بگيرند، به اهداف بخش تربيت شنوايي دست يافته اند.

141

2- جـدول فعـاليـت هاي يادگيـري دانـش آموزان

رديف

پايه ششمپايه پنجم پايه هاي چهارم پايه هاي اول، دوم و سوم

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

عنوانفعاليت هاي

يادگيري دانش آموزان

1ارتباط

با طبيعت

آشنايي با صداهاي مطبوع

تشخيص صداي

سازهاي كوبه اي

آشنايي با سازهاي كوبه اي

تشخيص صداي

سازهاي بادي

آشنايي با سازهاي بادي

تشخيص صداي

سازهاي زهي-

زخمه اي

آشنايي با سازهاي زهي زخمه

اي

تشخيص صدا و منبع آن، تقليد صدا

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي كوبه اي يا ديدن فيلم آن

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي بادي يا ديدن فيلم آن

بازديد از كارگاه ساخت

سازهاي زهي – زخمه اي يا ديدن

فيلم آن آوا 2خواني

سرودهاي با هم ساختن طبل بخوانيم 1 ، 2 و 3

و توليد صدا با طبل هاي دست ساز

و مقايسه صداها خوندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

آشنايي 3با ريتم

قدم رو

سرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايرانسرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

سرودخواني

خواندن سرود جمهوري اسالمي

ايران

توليد صدا با ليوان هاي آب

خواندن شعر و سرود

خواندن شعر و سرود

خواندن شعر و سرود

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار

142

3- فعاليت هاي فردي دانش آموزان

* تمرين اول

1- دانش آموزان به طور منظم وهماهنگ با كف دست بر روي ميز ضربه بزنند.

2- كيف هاي خود را روي ميز بگذارند وبه همان ترتيب روي ميز ضربه بزنند.

3- دو صداي حاصل را باهم مقايسه و در باره اختالف آن ها گفت و گو كنند.

4- دانش آموزان را به تفاوت صداها)صداهاي خفه و صداهاي باز( در موقعيت هاي مختلف توجه دهيد.

5- از دانش آموزان بخواهيد صداهاي مورد نظر را با كلمات دل خواه توصيف كنند. مثال : صداي باز، فهم حد نظرگرفتن در با . ... و فلزي خشك صداي چاه، ته از صداي خفه، صداي بزرگ، صداي دانش آموزان، آن ها را در پيداكردن كلمات مناسب كمك كنيد تا صداها در ذهن آن ها دسته بندي شود.

* تمرين دوم

اقوام مختلف را در كالس نشان فيلم هايي از مراسم اصيل عزاداري عاشوراي حسيني و شادي هاي -1دهيد.

2- نام سازهاي كوبه اي كه در اين فيلم ها نواخته مي شوند، به دانش آموزان بگوييد.

3- دانش آموزان هماهنگ با ريتم هايي كه در فيلم مي شنوند، به آرامي روي ميز ضربه بزنند و اشعار را تكرار كنند.

4- مراقبت كنيد صداي دانش آموزان با همان پرده ها و فواصلي كه در فيلم شنيده اند، منطبق باشد)دقت در اين امر به صورت حسي امكان پذير است(. هم چنين توجه كنيد محتواي اشعار و نيز آواز و صداي خود را تغيير

ندهند.

* تمرين سوم

1- براي شناخت شكل سازها و روش كار در كارگاه هاي صنايع دستي، فيلم يا عكس از كارگاه ساخت طبل عزاداري، تنبك يا ساير سازهاي كوبه اي، زهي و بادي را به دانش آموزان نشان دهيد.

)تصوير(

2- دانش آموزان سازهايي را كه مي بينند، نام ببرند.

* تمرين هاي چهارم و پنجم 1- دانش آموزان را به يكي از فروشگاه هاي صنايع دستي ببريد.

2- آن ها را به انواع كاسه ها، ليوان ها و گلدان هاي سفالي توجه دهيد. )تصوير چند نمونه(

143

3- با كدام يك از آن ها مي توان يك سازكوبه اي ساخت، بيابند و با آن ها طبل بسازند. دركاردستي)صفحه82(اجرا مي شود.

4- سازها را به نمايش بگذارند.

5- در باره طبل هايي كه ساخته اند، با توجه به ضخامت كاسه و جنس پوسته گفت و گو كنند.

* * * * * * * * * *

4- فعاليت هاي گروهي دانش آموزان

* تمرين اول

دانش آموزان را تشويق كنيد:

1- سرود جمهوري اسالمي ايران را كامل و صحيح بخوانند. ) متن صحيح و كامل سرود را روي تابلو ي كالس بنويسيد. دانش آموزان در صورت نياز يادداشت كنند وحفظ كنند.(72 نقشه كامل، پرچم و سرود جمهوري

اسالمي ايران 2- شعرهاي كتاب فارسي بخوانيم را با وزن هايي كه خودشان مي سازند، بخوانند.

3- دانش آموزان در هر هفته يك سرود را انتخاب كنند و با وزن بخوانند.

4 - مراقبت كنيد كه از جاي صحيح صدا و يا از وزن و ريتم صحيح خارج نشوند. مي توانيد سرعت اجرا را كم يا زياد كنيد.

* تمرين دوم

1- دانش آموزان به گروه هاي دونفري تقسيم شوند.

2- يك نفر سرودي بخواند.

3- نفر ديگر با وسيله دل خواه خود، ريتمي هماهنگ با سرود اجراكند.

* تمرين سوم

1- هر هفته يكي از دانش آموزان را انتخاب كنيد.

2- فرد انتخاب شده در مقابل كالس بايستد و سرود مناسبي را بخواند.

3- سايرين با وسيله دل خواه خود، ريتمي هماهنگ با سرود اجرا كنند.)طبل هاي دست ساز، قابل استفاده اند.(

4- همه سعي كنند وزن قطعات را سنگين و موقر اجرا كنند.72 - درست خواندن سرود جمهوري اسالمي ايران از پايه اول ابتدايي در يكي از فعاليت هاي بخش تربيت شنوايي بوده است.

144

.

* تمرين چهارم

1- وزن خواني بر اساس تقطيع اشعار را در كالس آموزش دهيد.

2- آن را تكرار كنيد تا همه دانش آموزان ياد بگيرند .

* تمرين پنجم

1- هر يك از دانش آموزان ساز كوبه اي را كه خود ساخته است، به كالس بياورد.

2- دانش آموزاني كه طبل بزرگ ساخته اند، پنج بيت شعر عاشورايي را همراه با اجراي ساز كوبه اي خود به طرز صحيح و موقرانه بخوانند.

* تمرين ششم

1- شعري را با تقطيع)/ ( روي تابلوي كالس بنويسيد ودر باره معني آن با دانش آموزان گفت وگو كنيد.

2- شعر را بخوانيد و در هرعالمت / آهسته روي ميز ضربه بزنيد.

3- شعر را بخوانيد و از شاگردان بخواهيد كه با صداي متوسط نه بلند و نه كوتاه با شما هم خواني كنند.

4- از تك تك شاگردان بخواهيد كه شعر را با وزن و تقطيع درست بخوانند.

5- به عنوان تكليف از دانش آموزان بخواهيد كه موسيقي مناسبي )صرفا با الگوبرداري از سرودها و آهنگ ترانه هاي مجاز كه با استفاده از اين اشعار ساخته شده( روي اين اشعار بگذارند. تشخيص درست و يا غلط خواندن

شاگردان از لحاظ وزن شعر و يا آهنگ موسيقي به عهده شماست.

ج- تلفيق تربيت شنوايي با ساير رشته هاي هنري

گوش دادن به سرودها و نغمه ها

پخش سرود ملي و سرودهاي محلي شاد و ماليم، هنگام انجام دادن فعاليت هاي هنري به دانش آموزان كمك مي كند كه كار خود را با نشاط، منظم و سريع انجام دهند. از سرودها و نغمه هاي مناسب براي انجام دادن فعاليت ها ي نقاشي، كاردستي، قصه، نمايش، تربيت بدني و خواندن شعرهاي فارسي نيز مي توان بهره برد. اصوال پخش يك نغمه )بدون كالم( نه شاد و نه غمگين كه از لحاظ احساسي تقريبا خنثي و بدون وزن مشخص باشد، به طوري كه وجود وزن و ضرب تأكيدي، حواس دانش آموزان را پرت نكند و زمينه اي براي آرامش آن ها هنگام كار باشد، بهترين الگوهاي تربيت شنوايي را در ناخوداگاه آ ن ها ايجاد مي كند. اين نغمه ها بايد با حجم صداي )ولوم( كم و به صورت پس زمينه پخش شود. هم چنين دانش آموزان پس از آشنايي با چند نمونه از صداهاي طبيعت ونغمه هاي بدون كالم، مي توانند در هنگام خواندن شعر و سرود، قصه گويي و اجراي نمايش

براي زمينه فعاليت خود از نواهاي مناسب انتخاب و استفاده كنند.

هنگام پخش يك قطعه سرود، از دانش آموزان بخواهيد با هر رنگي كه به نظرشان مي رسد، نقاشي بكشند.

145

اين رنگ، نشان دهنده سليقه آن هاست كه ارتباط بين نقاشي و اصوات موزون را نشان مي دهد.

1- موسيقي و ميراث فرهنگي

تصوير سازهاي منطقه خود را ايران به دانش آموزان نشان داده و از آن ها بخواهيد كه با ابزار و مواد ساده در دسترس، نمونه هايي از آن ها را بسازند. نمونه هاي كوبه اي و بادي ارجح هستند، زيرا ماهيت حماسي تري دارند )نسبت به سازهاي زهي و سيمي و آرشه اي( و در عزاداري ها هم به كار مي روند. مثال: انواع ني ، سرنا،

كرنا، بوق و شيپور و نيز انواع تنبك بزرگ، طبل هاي كوچك و بزرگ و سنج هاي فلزي كوچك و بزرگ.

براي كالس چهارم، سازهاي كوبه اي و براي كالس پنجم، سازهاي بادي مناسب تر است. براي پايه ششم نيز انواع سازهاي زهي مناسب است.

2- موسيقي و نقاشي

براي كالس چهارم : خالقيت ساده براساس شكل ظاهري سازها بدون دخل و تصرف در واقعيت ظاهري آن ها و تنها به قصد مصور كردن شكل اين سازها در ذهن دانش آموزان: از آن ها بخواهيد هر كدام يك نوع ساز را انتخاب كنند )مثال دهل، ني يا سنتور( ، ابتدا آن را از نماي روبرو )معمولي( بكشند، و سپس، آن را از زواياي گوناگون از پهلوهاي مختلف، رسم كنند. توجه به تناسبات و اندازه ها، استفاده از رنگ مناسب براي

نماياندن بافت و جنس بدنه ساز، الزامي است و معلم بايد به رعايت اين نكته ها، تأكيد كند.

براي كالس پنجم و ششم: خالقيت تصويري؛ دانش آموزان شكل اصلي ساز مورد عالقه شان)چه از لحاظ صدا و چه از لحاظ شكل ظاهري(را با خطوط ساده بكشند. آن ها را تشويق كنيد كه فكر كنند، با هم مشورت كنند، ايده هايي را در ذهن خود پرورش دهند، سپس با افزودن قسمت هايي به شكل اصلي، يا كاستن برخي قسمت ها، آن را به يك شكل جديد خيالي تبديل كنند. براي مثال: كشيدن ني به شكل شاخه گلي با گل و غنچه و برگ و يا نماي طبل از روبرو كه مي تواند خورشيد در حال طلوع و غروب باشد و يا سيم هاي سنتور

كه پروانه هاي رنگارنگ بر آن نشسته اند.

3- موسيقي و قصه گويي

در اين جا كار قدري مشكل است، زيرا متن قصه، اگر به نثر نوشته شده باشد، قابل گنجاندن در هيچ بافت موسيقايي نيست و اجراي آن با آواز، شكلي غلط و مضحك به خود مي گيرد و اگر قرار باشد كه به نظم نوشته شود و منظم باشد، وجود يك شاعرچيره دست الزم است كه آن را از حالت آزاد به حالت موزون و مقيد درآورد. غير از آن، هر متن منظومي را با هر موسيقي اي نمي توان خواند. موسيقي ها بايد انتخاب شده )از طرف شوراي برنامه ريزي هنر آموزش و پرورش( و يا حداقل از نوع مجاز باشند و فضاي ملودي آن ها با روح مدرسه

و دانش آموزي هماهنگ باشد.

با اين حال مي توان دو تمرين در نظر گرفت كه اين هدف را تأمين كنند. در كالس هاي چهارم و پنجم، دانش آموزان در گروه هاي كاري با مشورت با يكديگر و شما از داستان هاي منظوم موجود در كتاب هاي فارسي مدرسه،نمونه هايي را انتخاب مي كنند. پس از آن الزم است موسيقي متن يكي از سرودها يا قطعاتي كه از صدا و سيما پخش مي شود، براي خواندن با آن نيز انتخاب شود. شما بايد كنترل كنيد كه موسيقي ها از

146

محدوده مجاز خارج نشوند و لحن شاگردان نيز مناسب باشد.

در كالس پنجم و ششم ، مي توان از شاگرداني كه ذوق و استعدادي در اين زمينه دارند، خواست كه متن يكي از داستان هاي موجود در كتاب فارسي را به طور موزون )نه به شكل شعر كالسيك فارسي با وزن و قافيه( بنويسد و دانش آموز ديگري، از همان موسيقي هاي مجاز و مورد تصويب معلم، بر روي آن سوار كند و دو به

دو يا به طور فردي آن را در كالس اجرا كنند.

4- موسيقي و نمايش

ندارد. وجود آماده و مخصوص موسيقي متن قصه، و موسيقي همانند نيز نمايش و موسيقي مورد در دانش آموزان پايه هاي چهارم و پنجم و ششم بايستي اين فعاليت را اجرا كنند.

ملودي يك سرود معروف يا ترانه يكي از سريال هاي تلويزيوني را كه مضمون اشعار آن با وضعيت مدرسه و سن وسال دانش آموزان هماهنگ باشد، انتخاب و بين شاگردان به صورت اجراي فردي، دو به دو يا سه به

سه تقسيم كنيد.

از دانش آموزان بخواهيد براي اجراي نمايش هاي خود، صداهاي مناسب صحنه ها و موسيقي مناسب انتخاب و همراه با اجراي نمايش، ارائه دهند.

موسيقي و كاردستي- 5)علوم تجربي(- 5-1

اشتراك مي توان اين براساس و است زياد تجربي( علوم اين جا، )در علوم و موسيقي اشتراك زمينه تمرين هاي ساده اي را ترتيب داد. مهم ترين تمرين در اين زمينه، صداشناسي است و اولين سطح آن، تشخيص منبع صداي توليد شده است. در فعاليت هاي كالس چهارم و پنجم و ششم مي توان يكي را براساس تشخيص به كمك

گوش و چشم، و ديگري را براساس تشخيص به كمك گوش )و بدون استفاده از چشم( ترتيب داد.

كالس چهارم : از دانش آموزان بخواهيد چند حجم مختلف مثل بدنه طبل يا تنبك را انتخاب كنند يا بسازند، بر روي هر كدام از آن ها، سطوحي از جنس هاي مختلف بكشند: كاغذ كالك ، مقواي نازك يا كلفت، پالستيك، پارچه ي نازك و ... سپس با يك قطعه چوب روي هر كدا م نواخته و در مورد تفاوت صداهايي كه مي شنوند،

گفت و گو كنند.

كالس پنجم و ششم: همان تمرين باال را دوباره انجام دهند و يك بار با نگاه كردن به منابع صوتي، آن ها را به صدا در آورند و يك بار ديگر بدون ديدن آن ها، صدايشان را شنيده و منبع توليد صوت)نوع يا

جنس پوسته(را نام ببرند.

5-2- موسيقي و كاردستي

مقصود از ايجاد زمينه اشتراك بين موسيقي و كاردستي، ايجاد انگيزه و جذابيتي است كه بتوان با كارهاي دستي، راهي بر شناخت فيزيك صوت و صداشناسي گشود.

147

بهترين فعاليت براي كالس چهارم و پنجم، درست كردن سازهاي پوست- صداست تا شاگردان ارتفاع و شدت اصوات را تشخيص دهند و غير از تشخيص اصوات بتوانند مستقيما در ساخت منابع توليد صدا

دخالت داشته باشند.

فعاليت كالس چهارم: تعدادي قاب )از چوب، پالستيك يا آلومينيم( در اندازه هاي معين درست كنيد به طوري كه سطح هر كدام دو برابر ديگري باشد و هر كدام را به بندي آويزان كنيد و مجموع بندها را به يك طناب بياويزيد به طوري كه بتوانند آزادانه در هوا تاب بخورند و سپس با يك قطعه چوب، بر آن ها

بنوازيد. هر چه قاب بزرگتر مي شود، صداي آن زيرتر است.

1- قاب ها را شماره گذاري كنيد و از دانش آموزان بخواهيد كه بدون ديدن آن ها، حدس بزنند كه صداي كدام يك را شنيده اند.

2- سطح درون قاب ها را با موادي مانند انواع كاغذ و مقوا، پوست، چرم، پالستيك و...پوشش دهند و صداهاي حاصله را بيازمايند. سپس صداها را با هم مقايسه كنند.

فعاليت كالس پنجم و ششم: از دانش آموزان بخواهيد كه براي صداي هر يك از ورقه ها عالمتي در نظر بگيرند و مطابق آن، يك قطعه بنويسند.

اين تمرين براي حفظ وزن )ريتم( و آشنا شدن با سيستم نگارش موسيقي به طريق ساده است.

1 2 1 3 1 3 1 2

صداي قاب1

صداي قاب 2

هر كدام يك ضربه

1 2 4

... 8 ،16 ،32

148

د - مــنـــابــع بــراي مــطالـعـه

خاضع،ريحانه؛راهي به سوي آسمان، نشر چشمه ،تهران،1375 .- 1سالم، سودابه؛بخوان با من، بساز با من)1(، نشر مركز موسيقي حوزه هنري، سوره ي مهر، تهران، 1384.- 2سرل بارنز، بونيتا؛ صدا چيه، ترجمه امير حسين يزدانيان پور و فاطمه حاجي تقي تهراني، انتشارات تيمورزاده، - 3

تهران 1383. كريمي، دكتر عبدالعظيم؛ آوا و نوا در تربيت ،نشر عابد، تهران، 1381.- 4 معتمدي، اسفنديار؛ صوت و شنوايي،انتشارات مدرسه،تهران ،1381 .- 5 معتمدي، اسفنديار؛ موج و صوت،انتشارات مدرسه،چاپ سوم،تهران، 1383 .- 6 منصوري، پرويز؛ سازشناسي، نشر زوار ،چاپ دوم ،تهران، 1380.- 7 مهدوي، رضا ؛ آشنايي با موسيقي،انتشارات مدرسه،چاپ سوم ،تهران 1384 .- 8 ماهنامه مقام موسيقايي، سال 81 به بعد.- 9

149

فـصـل پـنـجـم:قـصـه گـويـي

150

الف- دانستني هاي معلم

بخشي از محتواي برنامه درسي هنر، قصه و قصه گويي است. براي اجراي اين بخش در كالس، آشنايي اجمالي با ادبيات كودكان، چگونگي انتخاب قصه و آشنايي با هنر قصه گويي الزم است. گفتني است كه در اين بخش، قصه، ابزاري براي انتقال فرهنگ شفاهي و ايجاد ارتباط كالمي وغيركالمي مؤثر بين دانش آموزان است. اين فعاليت با هدايت معلم شكل مي گيرد و جريان مي يابد. همچنين، قصه محملي است كه با تقويت زمينه تخيل ، بستر تلفيق

ساير رشته هاي هنري برنامه را فراهم مي آورد.

1- اهميت قصه و جايگاه آن

و انسان ها در سفر انسان ها در همه روزگاران و جوامع است. قصه و قصه گويي، خود قصه آشناي همه حضر، در غم و شادي ، در تنهايي و جمع و حتي در گير ودار جنگ ها وبحران هاي زندگي با قصه همراه و مأنوس بوده اند؛ به همين علت است كه قصه را هم زاد انسان و نخستين زمان شكل گيري قصه ها را روز هاي

آغازين زندگي انسان در زمين مي دانند.

قصه، درست خواندن يا شنيدن لحظه در نيز بزرگ ساالن بلكه نيست دنياي كودكان فاتح تنها، قصه، قصه گوياني ايراني پادشاهان مي يابند، كودكانه صفاي و صميميت و مي شوند همراه قصه با كودكان، مثل داشته اندكه در لحظه اندوهناكي يا شادي و به ويژه هنگام خواب به شاه آرامش مي بخشيده اند. شهرزاد قصه گو

در هزار و يك شب نمونه اي از اين قصه گويان است.

مطرح شده است؛ انذا ر و هدايت تذكر، عبرت، براي داستان هايي شيوه اي خاص، با آسماني كتاب هاي »در تورات، انجيل و قرآن سرشار از داستان هايي هستند از انبيا، اقوام و تمدن هايي كه آمده اند و رفته اند و زندگي

آن ها چراغ راه ديگر انسان ها شده است.« )محمد رضا سنگري، 1373 (.

»در تعريف قصه مي توان گفت: سخن يا نوشته اي است از روزگاران قديم كه در آن شخصيت هاي گوناگون خيالي يا واقعي، ماجراهايي مي آفرينند. قصه ها از روزگاران قديم براي آموزش، انتقال تجربه ها و تاريخ هر قوم

از نسلي به نسل ديگر پديد آمده اند.«)فرهنگ نامه ادبيات كودكان و نوجوانان، 1376(

»منظور از افسانه، داستاني است كه در آن انسان ها، جانوران، اشيا يا موجودات تخيلي، ماجراهاي گوناگون

151

باور نكردني به وجود مي آورند. براي نمونه، در بعضي از افسانه ها، از قاليچه يا تخت يا بال هايي سخن گفته شده است كه انسان به كمك آن ها به پرواز درآمده است. اگر چه پرواز انسان با اين وسيله ها واقعيت ندارد، ولي بيانگر آرزوي انسان براي كاستن از رنج سفر و گاهي پاسخ گوي كنجكاوي هاي او است.”)فرهنگ نامه ي

ادبيات كودكان و نوجوانان، 1376(

“داستان به نوشته اي گفته مي شود كه در آن، نويسنده فكر اصلي خود را در قالب حكايتي به خواننده ارائه دهد؛ خواه اين داستان كامال جنبه ي تخيلي و غيرواقعي داشته باشد و خواه واقعيات زندگي در آن با رنگ و

روغن تخيل و پرداخت نويسنده، آرايش ديده باشد.« )ليلي ايمن وتوران خمارلو، 1356(.

ذكر كتاب ها در موضوعات، در ضمن يا مستقل نظم، و نثر به كوتاه، ماجراهايي ما، سنتي ادبيات در مثنوي موالنا و ، بوستان سعدي و گلستان حكايت گفته اند. در كتاب هايي چون به آن ها مي شده كه

بهارستان جامي از اين حكايات فراوان مي توان يافت.

در اينجا، قصه، عنواني كلي براي همه سخنان يا نوشته هايي است كه ساختي روايي همراه با حوادث و ماجراهاي خيالي يا واقعي دارند و گاه عنوان داستان، افسانه، حكايت و قصه به جاي هم به كار مي رود.

2- كاركردهاي قصه براي كودكان

كودكان شيفته ي قصه و قصه گويي هستند و قصه تأثيري عميق بر روان، زبان ، رفتار و شخصيت آن ها برجا مي گذارد. برخي از تأثيرات قصه در كودكان عبارتند از:

• آشنا ... و ضرب المثل ها نام ها، اصطالحات، واژگان، با را قصه ها، كودك آموزي؛ زبان براي فرصت خوبي زبان آموزي، در مهم و جدي نقش ايفاي بر راه عالوه اين از و مي سازند

اصالح لغزش ها و اشكاالت زباني ايجاد مي كنند. • در پايان برنامه قصه گويي مي توان با طرح سؤاالتي از كودكان خواست تا بگويند كه نام قهرمان

قصه چه بوده ، از كجا حركت كرده ، چه ديده ، چه گفته، چه شنيده وچه انجام داده است، در قصه چه عناصر ديگري وجود داشته، چه اتفاق هايي افتاده و . . . و قصه چه روندي داشته ، قصه گو چه ويژگي هايي داشته است. با طرح اين سوال ها در پايان قصه، به كودكان كمك مي شود تا ضمن

گفت و گو درباره فضاي قصه، قهرمانان قصه وحوادث قصه، در باره آن ها عميق تر بينديشند.

• انتقال مفاهيم؛ قصه به علت كشش، زيبايي و نقشي كه در برانگيختن حس كنجكاوي دارد، مي تواند بسياري از مفاهيم را به كودك منتقل كند. هم چنين با انتقال مفاهيم به روش غير مستقيم،

152

نه تنها باعث جذب بهتر و سريع تر مفاهيم به ذهن و زبان كودك مي شود بلكه فهم آن ها را عيني تر و ساده تر مي سازد؛ به همين دليل، قصه گويي از جدي ترين و بنيادي ترين روش هاي انتقال مفاهيم به شمار مي آيد. مفاهيم ساده علمي، طبيعي و حتي معنا و به ويژه كودكان به دنياي مخاطبان،

مفهوم واژگان را طي قصه و گاه بدون نياز به توضيح، مي توان منتقل كرد.

• تقويت حس كنجكاوي؛ قصه ها به علت در برداشتن زنجيره حوادث، كودك را وا مي دارند كه به تعقيب حوادث بپردازد يا آن چه را در قصه مي شنود، در دنياي بيرون جست و جو كند. كودك پس از شنيدن قصه، انگيزه بيشتر و كنجكاوي افزون تري براي چنين كاري پيدا مي كند.

ما بايد از نيرو و انگيزه اي كه قصه در كودكان ايجاد مي كند، به خوبي استفاده كنيم.

• پرورش قدرت تخيل و خالقيت؛ در قصه ها عنصر تخيل بسيار قوي و مؤثر است؛ در بسياري داستان خواندن و شنيدن با كودك تخيل دارند. برجسته حضوري تخيلي عناصر قصه ها، از پرورش مي يابد. گاه ديده شده است كه كودك هنگام بازگو كردن داستاني كه شنيده است، به دخل وتصرف مي پردازد يا داستاني بر همان مبنا مي سازد. اگر اين تخيل جهت داده شود، راه براي كشف استعداد كودكان در زمينه هاي ادبي و هنري هموار مي گردد. قصه گويي، يكي از بهترين راه هاي كشف توان و استعداد كودكان است. از منظر ديگر، كودكان هنگام گوش دادن به قصه، عناصر، فضا و حوادث آن را در ذهن خويش مي آفرينند و معموال خود را در قالب قهرمان قصه قرار مي دهند. به اين ترتيب حداقل تا پايان قصه غرق تخيل در آن اند. با طرح پرسش هايي در پايان قصه مي توان اين فضاي تخيل و تجسم خالق را وسعت و عمق بخشيد. همراهي يك نغمه مناسب نيز به وسعت دامنه و عمق تخيل كمك مي كند. براي ثبت اين فضا كه خود زمينه ساز بروز استعدادها و خالقيت كودكان است، مي توان نقاشي براي قصه،كاردستي مناسب قصه و نمايش

آن قصه را در زمره فعاليت هاي هنري پس از قصه قرار داد.

• شيرين و تلخ تجربه هاي در كردن شركت با كودك زندگي؛ واقعيت هاي با آشنايي قهرمانان قصه، با واقعيت هاي زندگي آشنا مي شود و روش هاي مواجهه بامشكالت را در مي يابد. متناسب داشتني دوست و چسب دل قصه هاي طريق از مي توان را شارل پرو:«كودكان قول به به قصه، مفاهيم با واقعيت هاي زندگي آشنا كرد.آن ها در موقع گوش دادن توانايي هاي آنان با پنهان در ال به الي واژه ها را درك مي كنند؛ هنگامي كه قهرمان داستان در مرداب بدبختي غوطه مي خورد، آن ها غمگين و نگران مي شوند و وقتي كه به جاده خوشبختي قدم مي گذارد، فريادي از شوق برمي آورند و اگر بخت با شخصيت بد داستان يارشود، بي صبرانه انتظار مي كشند تا او

153

مي شود كاشته در دل كودكان كه است دانه هايي همه اين ها برسد؛ كارهاي زشتش به سزاي آن ها ذهن شدن بارور از نشان خود، كه است غم يا شادي سر از حركاتي بروز آن تأثير و

دارد.«)فرهنگ نامه ادبيات كودكان و نوجوانان، 1376 (

• انتقال ارزش ها؛ همراهي با قهرمانان قصه ، باعث مي شود كه صفات ، فضليت ها و ارزش هاي آنان با روح و جان كودك آميخته شود. وقتي قهرمان به علت خوبي، صداقت و بخشش، مورد حسد او را نجات مي دهد،عشق ورزي به اين ارزش ها، يا ستم واقع مي شود و سرانجام، همين ويژگي همچون بذري افشانده مي شود و گريز و پرهيز از كساني كه زشتي ها و بدي ها را منتشر مي كنند،

نيز در وجود او بارور مي گردد.

• به عبارت ديگر، تغيير رفتار كمك كنند؛ بهبود و به اصالح، قصه ها مي توانند اصالح رفتار؛ مقصد قصه، عبرت آموزي بوده است. ترديدي نيست كه اگر در پايان قصه، باب موعظه و نصحيت باز نشود و قصه خود، آموزنده و عبرت آميز باشد، چنين تأثيري را به صورت پنهان و پيدا در

رفتار كودك خواهد داشت.• تعامل اجتماعي؛ اگر كودكان در جريان قصه فعال شوند و از آن ها بخواهيم كه نظرخودرا در

مورد قصه و قصه گو بگويند، توجه ودقت شنوايي آن ها تقويت مي شود. هم چنين زمينه اي فراهم مي شود كه آن ها با برقراري ارتباط، سخن گفتن و بيان احساسات، شيوه هاي ارتباط با ديگران را

تمرين كنند. اين شيوه، به ويژه براي كودكان خجالتي و انزوا طلب بسيار كارآ و مؤثر است.• پيوند فرهنگي؛ قصه ها عامل انتقال ميراث فرهنگي و پيوند ميان امروز و گذشته اند. كودكان با

شنيدن قصه ها به آرما ن ها، آرزوها، رنج ها و شادي ها، باورها و نوع زندگي گذشتگان پي مي برند. گويي، قصه ها پلي هستند كه كودكان امروز را به روزگار گذشته مي برند. قصه ها نوعي آموزش شنونده يا خواننده فرا روي گذشته از تصويري آن ها، الي البه از چون هستند؛ نيز تاريخي

قرار مي گيرد.3- نحوه انتخاب قصه

دنياي قصه، دنيايي رنگين، شيرين و دل پذير است؛ دنياي آرزوها، آرمان ها، شادي ها و غم هاست. بهتر است بگوييم نبض زندگي و زيبايي در قصه هاي كودكان مي تپد. كودكان قصه ها و قصه گويان را دوست دارند و با اشتياق و لذت به آن ها گوش مي سپارند. بزرگترها، به رشد، شكوفايي، سالمت رواني و آينده اي روشن و زيبا براي كودكانشان مي انديشند ولي گاه، آن چه را در اين شكوفايي و بالندگي مي تواند مؤثر باشد، نمي شناسند و

به تحميل دنياي خويش، احساسات و خواسته هاي خود به كودكان مي پردازند.

154

هر قصه اي را نبايد براي كودكان تجويز كرد. قصه هاي كودكان بايد :

هم خوان با احساسات و عاليق كودكان وهماهنگ با فضاي ذهني آنان باشند. داستان هاي بزرگ ساالنه - 1يا كامال مبتني بر منطق بزرگ ساالن، كشش و جاذبه چنداني براي كودكان ندارند.

داراي ساخت داستاني مناسب كودكان باشند)مقدمه، اوج و فرود مشخص داشته باشند(، تا دركودك - 2انگيزه تعقيب ماجراها را ايجاد كنند، هيجان انگيز باشند و از منطق داستاني تبعيت كنند.

كوتاه و جذاب باشند ؛ درست است كه قصه هاي پر كشش و جذاب، طوالني هم مي توانند باشند ولي - 3قصه كودكانه بايد كوتاه باشد.

ساده باشند و در آن ها از مطرح كردن شخصيت هاي متعدد، حوادث تودرتو و طرح پيچيده و مبهم - 4خودداري شود.

با ظرفيت رواني مخاطب و شرايط زماني كه در آن قصه بيان مي شود، هماهنگ باشند.- 5 با مخاطبان خود هم خواني فرهنگي داشته باشند. ممكن است در يك قصه عناصري حضور داشته باشند كه - 6

به علت ناهم خواني فرهنگي، درك و در نتيجه، جذب ذهن و روان كودك نشوند.انتهاي آن را حدس بزند. كودكان معموال چنين - 7 به گونه اي باشد كه كودك، نتواند از همان آغاز،

قصه هايي را دوست ندارند. البته الزم است كه ساختار قصه حفظ شود و مقدمه، اوج و گره گشايي در آن قابل تشخيص باشد.

در مخاطب تأثير مثبت داشته باشند و رفتارهاي منفي را در او دامن نزنند؛ مثال ترس را به جاي شجاعت، - 8دشمني را به جاي ايجاد روحيه دوستي،خودخواهي و حسادت را به جاي بخشندگي و كمك، در او

ايجاد نكنند. به هرحال، خلق و حتي انتخاب قصه كودكانه- آن گونه كه برخي انگاشته اند -كاري ساده نيست. درانتخاب قصه براي كودكان بايد جهان مستقل كودكان را شناخت و به آن ارج نهاد. در قصه هاي كودكانه كه آرمان هاي و همه جانبه دانش و آگاهي انديشه هاي نمونه، قلبي، احساسات هستند، هنري آثار مثابه به دور انديشانه كودكان در نظر گرفته مي شود. موضوع اين قصه ها از واقعيت هاي زندگي نشئت مي گيرد. و شيرين كه مي پسندند را قصه هايي هنرمندانه اند. كودكان داراي طرح هاي و ساده كوتاه، قصه ها اين جذاب، داراي حادثه و شگفت انگيز باشند. آن ها هم قصه هاي خيالي را مي پسندند و هم قصه هاي واقعي براي آن هاكشش اشياء وحيوانات عجيب و خارق العاده نيز و به موجودات خيالي، را، قصه هاي مربوط وجذابيت فوق العاده اي دارد.كودكان قصه هاي عاميانه را دوست دارند. پس، در انتخاب قصه هاي بومي و

منطقه اي، به اين ويژگي ها بايد توجه كرد.

155

اگر كتاب قصه اي را براي قصه گويي بر مي گزينيم و يا آن را در اختيار كودك قرار مي دهيم تا بخواند،الزم بايد كتاب كودك كه ويژگي هايي ديگر و كتاب اندازه اندازه حروف، تصوير، خط، تناسب به كه است ازآن ها برخوردار باشد، توجه كنيم. متأسفانه كتاب هايي كه حداقل معيارها را مراعات نمي كنند و به سوداي

كسب سود بيشتر ناسازگارترين كتاب ها از نظر محتوا و ساخت را به نام كودكان عرضه مي كنند، كم نيستند.

تصاوير يك كتاب قصه بايد بار فرهنگي آن، نوع، زمان و موقعيت قصه را رعايت كنند. رنگ ها و سبك نقاشي نيز بايد با بافت و ساخت قصه هم خواني و هماهنگي داشته باشد.

اگر قرار است كه بعد از قصه برنامه نقاشي براي قصه اجرا شود، نبايد كودكان كتاب قصه، جلد و تصاوير آن را ببينند؛ زيرا از نقاشي هاي روي جلد و داخل كتاب الگو مي گيرند و اين امر، تخيل و خالقيت آن ها رامحدود

مي سازد.

4- مقدمات و شرايط قصه گويي

اگر قصه پردازي و داستان آفريني هنر باشد، قصه خواني و قصه گويي به شكل درست، زيبا و مؤثر به همان اندازه هنري و هنرمندانه است. چه بسيار قصه هاي موفق كه قرباني عرضه بد مي شوند و چه بسيار قصه هاي متوسط كه اجراي موفق و بيان هنرمندانه، تصويري ديگر از آن ها در ذهن ايجاد مي كند. شايد مهم تر از قصه، قصه گوست. بنابراين تمرين قصه گويي و تسلط بر آن، دوست داشتن قصه و قصه گويي، قصه شناسي و شناخت دنياي كودك از ضرورت هاي كار قصه گويي هستند. هنگامي كه قصه گو براي قصه گفتن آماده مي شود، به

اركان قصه و قصه گويي توجه مي كند.

قصه گو بايد :

قصه را خوانده باشد؛ اگر قصه را از كتاب مي گويد، حتما از قبل باآن آشنا شود تا هنگام قصه گويي، - 1درنگ ها، زير و بم ها و فضاهاي مناسب كالمي را براي قصه خلق كند.

قصه اي كه انتخاب مي كند، كوتاه و ساده باشد؛ چون كودك قدرت تمركز دراز مدت نداردو به قصه - 2طوالني گوش نمي دهد.

قصه اي را كه خود نيز دوست دارد، بگويد. كودك از خطوط چهره قصه گو، عالقه مندي او را مي خواند. - 3احساسات قصه گو بايد آن چنان باشد كه كودك، عالقه، درك و فهم و لذت قصه گو را از بيان قصه

احساس كند.در حين گفتن قصه، از فضاي قصه بيرون نرود. قطع كردن قصه، گفت وگو با ديگران، خوردن و انجام دادن - 4

156

هر كار ديگري جز قصه گويي ، سوءظن كودك را به اين كه قصه گو به قصه بي عالقه يا كم توجه است، بر مي انگيزد.

صبور و با حوصله باشد، شتاب براي تمام كردن قصه، به معناي بي عالقگي و بي توجهي به احساسات - 5يا عصباني نبايد بي حوصله اگر كودكان در البه الي قصه پرسشي طرح كنند، قصه گو كودكان است. شود. در عين حال او بايد از پاسخ دادن به پرسش هايي كه در طول قصه به آن ها، پاسخ داده مي شود،

بپرهيزد. اما اگر كودكان نكته اي را متوجه نشده اند، بايد آن را به شكل كوتاه و رسا توضيح دهد.با تغيير صدا وحركات سر، دست ها و بدن، به تناسب شخصيت هاي قصه، قصه را براي شنوندگان خود هر - 6

چه جالب تر ، شيرين تر و دلپذيرتر كند. در عين حال الزم است از حركات اضافي كه در جريان قصه وقفه ايجاد مي كنند، بپرهيزد.

از به كار بردن تكيه كالم هاي نابه جا كه در جريان قصه گويي نوعي عايق به حساب مي آيند، بپرهيزد. - 7تكرار اين تكيه كالم ها ، ذهن را به جاي تعقيب قصه، به تعقيب تكيه كالم ها مي كشاند.

با كودك رابطه عاطفي برقرار كند و فاصله خود را با او به حد اقل برساند. نگاه ، لبخند ، ارتباط و حاالت - 8قصه گو، بار سنگيني را در انتقال و القاي بهتر قصه به دوش مي كشند.

لحن و حركات قصه گو در اوج قصه قوي باشد اما هر چه به انتهاي قصه نزديك مي شود، بايد لحن و - 9حركاتي آرامش بخش داشته باشد. در انتهاي قصه نيز بايد مراقب تاثير قصه در روح و ضمير كودكان

باشد و به پرسش هاي احتمالي آن ها پاسخ هاي مناسب بدهد. زبان وبياني رسا- بدون لهجه و عيوبي چون لكنت زبان و صداي تو دماغي- داشته باشد؛ زيرا در غير اين - 10

صورت،ممكن است به قصه و مخاطبان آن لطمه وارد شود. البته صاحبان لهجه در مناطق خود ممكن است با استفاده از زبان محلي براي قصه گويي، فضايي بهتر و مؤثرتر بسازند.

لباس مناسب بپوشد و ظاهري دل چسب و آراسته داشته باشد.- 11ناپسندي چون حسادت، دروغ گويي، - 12 به خصلت هاي و بدآموزي دارند و خواندن قصه هايي كه ازگفتن

آزار و اذيت ديگران دامن مي زنند يا در اعتقادات درست، ترديد و تزلزل ايجاد مي كنند، بپرهيزد. در گزينش قصه، به زمان و فضايي كه در آن قصه مي گويد، توجه كند. در اين جا منظور از زمان، - 13

محدوديت زمان كالس درس و منظور از فضا، كالس، حياط مدرسه يا هر جاي ديگري است كه قصه در آن جا گفته مي شود.

قصه را به شكلي مناسب شروع و تمام كند.در سنت قصه گويي ما، يكي بود، يكي نبود يا روزي بود، - 14قصه ما به سررسيد روزگاري بود، جمله ها ي ورود به قصه اند. پايان قصه ها نيز مهم است. معموال ، كالغه به خونه ش نرسيد، حسن ختام بسياري از قصه هاي كودكانه ايراني است. قصه گو به ابتكار

خود مي تواند از اين جمله ها يا هر جمله اي كه مناسب باشد، بهره بگيرد.15- با درنگ و سكوتي كوتاه مدت، پس از عبور از يك حادثه داستان يا در موقعيت مناسب،به نوعي ذهن كودك را فعال كند. سكوت ، لحظه بيهودگي براي كودك نيست بلكه لحظه فعال شدن ذهن است تا به آن چه شنيده است يا خواهد شنيد، بينديشد و آن چه را دوست داشتني است

مزه مزه كند.

در كالس هنر معلم شرايط را به گونه اي فراهم مي سازد كه هر يك از دانش آموزان در طول سال تحصيلي چند مرتبه فعاليت هاي قصه گويي را ارائه دهند و تجربه هايي كسب كنند. يعني در مقابل كالس بايستند و قصه يا خاطره خود را براي ساير دوستانشان تعريف كنند. بديهي است در اجراي اين برنامه ها، دانش آموزان گوشه گير، درون گرا و خجالتي بيش از ديگران مورد توجه قرار دارند. اين گونه كودكان وقتي در مقابل جمع قرار بگيرند، جمع را مخاطب قرار دهند و خاطره يا قصه اي هر چند كوتاه را تعريف كنند، كم كم برقراري ارتباط با ديگران را ياد مي گيرند. آن ها ياد مي گيرند كه فكر، احساس و خواسته هايشان را به

شكلي زيبا براي ديگران مطرح كنند.

براي ايجاد چنين شرايطي الزم است معلم كالس را آماده كند. دانش آموزان را به سكوت دعوت كند و يادآور شود كه پس از پايان قصه يا خاطره، ابتدا همه در باره حوادث آن گفت و گو خواهندكرد و سپس در مورد چگونگي تعريف قصه يا خاطره صحبت مي كنند و نظرو پيشنهاد خود را براي بهتر شدن كار دوستشان مي گويند. قبل از شروع قصه هر يك از دانش آموزان در جايي از كالس كه دوست دارد، مي نشيند. سكوت برقرار مي شود. قصه گو )يا گروه قصه گو( در مقابل كالس مي ايستد يا مي نشيند. همه به او توجه مي كنند. او تعريف قصه

يا خاطره را شروع مي كند.

قصه گو قبال قصه يا خاطره خود را با معلم در ميان گذاشته و به تاييد معلم رسانده است. افرادي را كه بايد با او همراهي يا همكاري كنند، انتخاب كرده و همگي براي ارائه قصه يا خاطره آماده شده اند.

در قصه اگر مثال براي كنند. همكاري يا خاطره قصه اجراي در دانش آموزان كالس همه است بهتر جنگل اتفاق مي افتد، باد مي آيد و باران مي بارد، در زمان الزم، همه دانش آموزان با هم صداي باد و باران را تقليد كنند. به اين ترتيب فضاي قصه بهتر ساخته مي شود، همه دانش آموزان در اجراي قصه مشاركت دارند،

قصه گو و ساير مجريان هم نقش هاي خود را بهتر اجرا مي كنند.

بنابر اين مي توان گفت اركان قصه گويي عبارتنداز:

158

انتخاب قصه مناسب- 1آمادگي قصه گو و همراهان او- 2استفاده به جا از تغيير صدا ، حركات سر، دست ها و بدن، به تناسب شخصيت ها و حوادث قصه- 3برقراري ارتباط عاطفي با شنوندگان از طريق نگاه و لبخند - 4مشاركت شنوندگان قصه- 5

دانش آموزان از پايه اول قصه گويي و تعريف خاطره را تجربه كرده اند. انتظار مي رود كه در پايه هاي چهارم و پنجم وششم همه آن چه را در صفحات پيشين در باره ويژگي هاي قصه و قصه گو گفته شد، رعايت كنند. اما چنان چه كاستي در رفتار آن ها به هنگام قصه گويي ديده مي شود، آن ها را به طور غير مستقيم راهنمايي و هدايت كنيد تا به جبران كاستي هاي خود بپردازند. يكي از روش هاي مناسب براي اين توجه دادن، يادگيري مشاركتي است. دانش آموزان در گروه هاي كوچك و در كنار همكالساني كه توانايي بيشتري دارند، به

رفع نقايص و بهبود روش هاي خود مي پردازند.

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

مجموعه فعاليت هايي كه دانش آموزان در ساعت درس هنر انجام مي دهند تا به اهداف كلي درس هنر در بخش« به معلم برنامه اين اجراي براي سهولت يادگيري آمده است. فعاليت هاي با عنوان برسند، قصه وقصه گويي«

توصيه هايي مي شود تا او بتواند فرصت هاي يادگيري مناسبي را براي كالس فراهم آورد.

1- توصيه هايي براي اجراي فعاليت هاي يادگيري بخش قصه گويي

1- در انتخاب قصه، ويژگي هاي قصه مناسب براي كودكان را در نظر داشته باشيد. - 11-2- در هنگام قصه گويي وتعريف خاطره، مقدمات و شرايط قصه گويي را فراهم آوريد.

1-3- هر يك از دانش آموزان را حداقل يك مرتبه براي اجراي فعاليت هاي اين بخش دعوت كنيد.

با تشويق و او دقت كنيد و ، در رفتارهاي كالمي و غير كالمي 1-4- وقتي دانش آموزي قصه مي گويد راهنمايي هاي به موقع خود، اين رفتارها را قوت بخشيد.

1-5-در جلسات قصه گويي، پس از پايان هر قصه با طرح چند سوال، دانش آموزان را به گفت وگو درباره قصه و قصه گو يا گروه قصه گويان تشويق كنيد.

اين فعاالنه شركت كنند. از قصه بعد پاسخ هاي و باشيد كه همه دانش آموزان در پرسش 1-6- مراقب مشاركت، عالوه بر عمق بخشيدن به فضا و مفاهيم قصه، دامنه تخيالت آن ها را نيز وسعت مي بخشد.

159

دانش آموزان از پايه اول تا سوم ضمن بازي هايي كه انجام داده اند، كنترل صدا، اجراي حركات و نشان دادن حس خود و همچنين دقت به محيط اطرافشان را ياد گرفته اند. در پايه چهارم به مرحله اي رسيده اندكه مي توانند به طور مستقل قصه

بگويند وهمراه با آن به ايفاي نقش بپردازند.

160

2- جـدول فعـاليـت هاي يادگيـري دانـش آموزان

رديف

پايه

عنوان

فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

ششمپنجمچهارمسومدوماول

قصه گويي1

قصه گوييقصه گوييقصه گوييقصه گويي همراه با

اجراي نقش

قصه گويي همراه با

اجراي نقش

قصه گويي همراه با اجراي

نقش

قصه گويي همراه با تقليد صداها

قصه گويي همراه با

تقليد صداها و حركات

قصه گويي همراه با اجراي

نقش

نوشتن قصه و خاطره

نوشتن قصه و خاطره

نوشتن قصه و خاطره

كامل كردن *قصه ناقص

كامل كردن قصه ناقص

كامل كردن قصه ناتمام

) في البداهه(**

تعريف 2خاطره

تعريف خاطره

تعريف خاطره همراه

با تقليد صداها و حركات

تعريف خاطره همراه با اجراي

نقش

تعريف خاطره همراه

با

اجراي نقش

تعريف خاطره همراه با

اجراي نقش

تعريف خاطره همراه با اجراي

نقش

تصوير 3خواني

با مشاهده يك تصوير

بامشاهده چند تصوير

با مشاهده يك ***يا چند تصوير

4تبديل قصه به

نمايش نامه****

تبديل خاطره، قصه يا شعر به

نمايش نامه

تبديل خاطره، قصه يا شعر به

نمايش نامه

161

3- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان پايه چهارم دربخش قصه و قصه گويي به شرح زير است :

3-1- قصه گويي همراه با اجراي نقشدر اجراي اين برنامه دانش آموزان قصه مي گويند. معلم از دانش آموزان مي خواهد قصه هاي كوتاهي را كه از مادر بزرگ يا پدر بزرگ خود يا از افراد ديگر شنيده اند، همراه با اجراي نقش ها )تغيير صدا و تقليد حركات متناسب با شخصيت هاي قصه(در كالس براي دوستان خود

تعريف كنند. الزم است معلم بر انتخاب قصه، نظارت و دقت كافي داشته باشد.

ابزار و مواد مورد نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشينياز

فرايندي و پايانييك جلسهفردي و گروهيحياط يا كالس*

مراحل اجرا دانش آموزان را براي گوش دادن به قصه آماده كنيد.- 1 قصه گو يا گروه قصه گويان را براي اجراي قصه دعوت كنيد73.- 2 قبل از اجراي قصه از دانش آموزان بخواهيد براي شركت در گفت و گوي پايان قصه آماده باشند. فضا - 3

وعناصر قصه را در ذهن خود مجسم كنند.گرما يا سرماي هوا، وزش باد، ريزش باران و ... را تجسم كنند و به تناسب قصه، بوي علف يا دريا، خشكي و گرماي كوير يا ... را به خاطر بياورند و در ذهن در اگر مثال كنند. همراهي قصه گو گروه يا فرد با است الزم كه را مواردي و كنند مجسم خود صحنه اي از قصه صداي باد مي آيد، همه دانش آموزان درنقش باد قرارگيرند و باهم صداي باد را تقليد

كنند. قصه گويي بايد با اجراي نقش تلفيق شود. مراقبت كنيد كه فرد يا گروه قصه گو رفتار كالمي و غير - 4

به موقع از تغيير صدا، تغييرحاالت چهره، حركات دست ها و بدن خود كالمي مناسب داشته باشند. استفاده كنند.

پس از پايان قصه، دانش آموزان را به پرسش و پاسخ و گفت وگو در باره فضا، عناصر واتفاقات قصه تشويق - 5كنيد، و بر گفت وگوي آن ها نظارت كنيد.

3-2- كامل كردن قصه ناتمام )في البداهه(

كودكان اغلب با قهرمانان قصه همانند سازي مي كنند؛ خود را در فضاي قصه قرار مي دهند ودر باره آنچه قهرمان يا قهرمانان قصه انجام مي دهند، به تخيل مي پردازند و به اين ترتيب ماجراهاي قصه را پيش بيني مي كنند.

-73 هماهنگي هاي الزم براي تاييد قصه و مدت زمان اجرا قبال انجام شود.

162

كامل كردن قصه هاي ناتمام براي پرورش تخيل و خالقيت دانش آموزان زمينه اي بسيار مناسب است.آن ها براي ساختن بقيه قصه فكر مي كنند، آن چه را به نظرشان رسيده بيان مي كنند و باالخره قصه را به پايان مي رسانند.

ابزار و مواد مورد نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشينياز

پايانييك جلسهفردي يا گروهيحياط يا كالس يا...*

مراحل اجرا

دانش آموزان را براي گوش دادن و ادامه دادن قصه آماده كنيد. - 1 معلم يا يكي از دانش آموزان گفتن قصه اي را شروع كند و بخش كوتاهي) چند جمله( از ابتداي آن را تعريف - 2

كند. همه دانش آموزان آماده باشند، هريك ازآن ها در نوبت خود، يك جمله به قصه اضافه كندتا نوبت نفر آخر، - 3

قصه كامل شود. )ممكن است به بعضي افراد دو مرتبه نوبت بدهيد، نوبت به ترتيب محل نشستن آن ها نباشد تا همه آماده باشند.(

پس از پايان قصه، دانش آموزان را به پرسش و پاسخ و گفت وگو در باره فضا، عناصر واتفاقات قصه - 4تشويق كنيد، و بر گفت و گوي آن ها نظارت كنيد.

3-3- تعريف خاطره همراه با اجراي نقش

خاطره موضوعي است كه براي فردي اتفاق افتاده و به دليلي مثال مهم بودن يا جالب بودن آن به ياد او مانده است.كودكان معموال دوست دارند خاطره هاي خود را تعريف كنند. حتي ممكن است در تعريف خاطره با رفتن خريد بازي، باره در مي تواند خاطره بياميزند. خاطراتشان با را خود پردازي هاي خيال يا كنند غلو

بزرگترها، مهماني، مسافرت، مشاهده، آزمايش، امتحان و. . . باشد.نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

پايانييك جلسهگروهيحياط ياكالس يا...*

مراحل اجرادانش آموزان را براي گوش دادن به خاطره آماده كنيد.- 1قبل از ارائه خاطره از دانش آموزان بخواهيد براي شركت در گفت و گوي پايان خاطره آماده باشند.- 2فضا وعناصر الزم را به تناسب خاطره به ياد بياورند يا در ذهن خود بسازند.- 3يك دانش آموز را براي تعريف خاطره دعوت كنيد.- 4تعريف خاطره بايد با اجراي نقش تلفيق شود. مراقبت كنيد كه دانش آموز در هنگام تعريف خاطره، - 5

حركات چهره، تغييرحاالت صدا، تغيير از موقع به باشند. داشته مناسبي غيركالمي و كالمي رفتار

163

دست ها و بدن خود استفاده كند.در پايان، دانش آموزان را به پرسش و پاسخ و گفت و گو در باره فضا، عناصر واتفاقات خاطره تشويق كنيد.- 6

3-4- نوشتن قصه و خاطره

در پايان يكي از فعاليت هاي 1 ، 2 يا 3 از دانش آموزان بخواهيد در گروه هاي كوچك، قصه يا خاطره اي را انتخاب كنند و آن را با كلمه ها و جمله هاي خودشان بنويسند)يك جلسه(. در ساعت انشاء مي توانند آن را براي

دوستان خود بخوانند.4- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان پايه پنجم و ششم دربخش قصه و قصه گويي به شرح زير است :

4-1- قصه گويي همراه با اجراي نقش؛ همانند پايه چهارم اجرا مي شود با اين تفاوت كه قصه متناسب با رشد دانش آموزان، كمي پيچيده تر و طوالني تر خواهد بود.

4-2- تعريف خاطره همراه با اجراي نقش؛ همانند پايه چهارم اجرا مي شود با اين تفاوت كه خاطره متناسب با رشد دانش آموزان، معنادارتر و پيچيده تر خواهد بود.

4-3- نوشتن قصه و خاطره؛ در پايان هر جلسة قصه گويي و تعريف خاطره از دانش آموزان بخواهيد جالب ترين

قصه يا خاطره را به انتخاب خود، بنويسند. و سپس نظر خود را در چند سطر به آن اضافه كنند. نظر مي تواند روي يك مورد متمركز باشد يا چند مورد را طرح كند. براي مثال : زمان، مكان، فضا، اتفاقات و حادثه هاي مهم)به ويژه اوج و گره گشايي(، ويژگي هاي قصه گو و ...( كه هر يك تحليلي بر بخشي از قصه يا نحوة ارائه

آن است)يك جلسه(. در ساعت انشاء مي توانند آن را براي دوستان خود بخوانند.4-4- تبديل قصه به نمايشنامه

دانش آموزان در فعاليت قصه گويي كه از كالس اول تا كنون داشته اند، تلفيق قصه با صداها و حركات و احساسات تقليدي را تجربه كرده اند. آن ها قصه گويي همراه با اجراي نقش را ياد گرفته اند و سپس قصه يا خاطره اي

را نوشته اند و آن را تحليل كرده اند. حاال توانايي آن را يافته اندكه قصه خود را به يك نمايش نامه تبديل كنند.قصه يا خاطره اي كه براي تبديل به نمايش نامه انتخاب مي شود بايد ساده، كوتاه و جذاب باشد، تعداد نقش هاي آن كم و اجراي نقش هاي آن كوتاه باشد. اين فعاليت گروهي است. البته الزم است معلم در همه گروه ها شركت كند و بدون دخالت، گروه را هدايت كند. معلم در هر گروه، دستيار كارگردان است اما تصميم گيري را برعهده كارگردان مي گذارد. گفتن و نوشتن قصه يا خاطره، تبديل قصه يا خاطره به نمايشنامه بايد در كالس هنر انجام

گيرد. نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

فرايندي وپايانيدو جلسهگروهيحياط ياكالس يا...*

164

مراحل اجرادانش آموزان را براي گوش دادن به قصه يا خاطره آماده كنيد.- 1يك نفر قصه يا خاطره ا ي را تعريف كند و سايرين با دقت گوش كنند.- 2گفت و گوي پايان قصه)بررسي قصه( را انجام دهند.- 3 دانش آموزان را براي تبديل قصه به نمايش نامه آماده كنيد.- 4 در همان گروه هاي كوچك كار را آغاز كنند. - 5 هرگروه به آرامي و بدون اطالع ساير گروه ها كار كند.- 6 هرگروه يك نفر به عنوان نويسنده)منشي كارگردان( براي نوشتن مطالب انتخاب كند. - 7 قصه را به چند صحنه مهم براي اجراي نمايش تقسيم كنند. - 8هر قسمت را جداگانه روي يك برگ كاغذ بنويسند. صفحه ها را به ترتيب، شماره گذاري كنند.- 9

اعضاي گروه براي هر صحنه )هرصفحه(، درباره شكل صحنه، صداهاي صحنه، افرادي كه حضور دارند، - 10لباس و حالت و وضعيت آن ها، صحبت ها وكارهاي آن ها با هم گفت و گو كنند.

براي هر صحنه)هر صفحه( آن چه را در گفت و گوها به توافق رسيده اند، در همان صفحه بنويسند.- 11 براي نوشتن گفت و گوها از عالئم نقل قول در نقطه گذاري فارسي استفاده كنند.- 12 بر همه مراحل كار نظارت و هر گروه را جداگانه و متناسب با نيازشان راهنمايي كنيد.- 13 هر گروه كه نمايشنامه خود را كامال آماده نمايد، براي تمرين هاي نمايشي آماده است.- 14

* * * * * * * * * * براي مثال قصه بز زنگوله پا به اين ترتيب به يك نمايش نامه تبديل مي شود. قصه را يك نفر تعريف مي كند و همه دانش آموزان به دقت به آن گوش مي كنند. هرگروه به دل خواه خود قصه را به چند صحنه اصلي تقسيم مي كند. در صورتي كه قصه به شش صحنه تقسيم شود، درشش صفحه نوشته و صفحه ها به ترتيب از 1 تا 6 شماره گذاري

مي شوند. صفحه اول؛ صحنه اول : بزغاله ها در كنار مادرشان با شادي زندگي مي كنند. يك روز مادرشان تصميم مي گيرد

كه براي خريد از خانه بيرون برود. به بچه ها مي گويد، سفارشات الزم را مي كند و از خانه خارج مي شود. توضيح صحنه: در موردشكل خانه خانم بزي و وسايل خانه، سن وشكل و لباس خانم بزي و هر يك از سه

بچه اش، حالت هريك و... .نوشتن گفت وگوها به اين ترتيب انجام مي شود:

خانم بزي)با مهرباني و نگراني، رو به سه بزغاله كوچك(: شنگولكم،منگولكم، اي حبه انگوركم، غذاها داره

تموم مي شه. من بايد برم بازار خريدكنم. مثل هميشه حواستون جمع باشه، مواظب هم ديگه باشين، با هم بازي كنين

165

تا من بيام. خيلي مراقب باشين تا من نيومدم هر كي در زد ، وا نكنينا ! خوب مي دونين كه گرگ بال منتظر فرصته! بچه ها )با ناراحتي(: مامان جون شما خيالتون راحت باشه. ما باهم بازي مي كنيم، درم وا نمي كنيم تا شما بياين!

حبه انگور)با كمي گريه(: ماماني ما مواظبيم اما شما زود بيا. من خيلي مي ترسم! خانم بزي زنبيل خريد و كيف پول خود را برمي دارد، با بچه هايش خداحافظي مي كند و از صحنه خارج مي شود.

صفحه دوم؛ صحنه دوم: بچه ها در خانه مشغول بازي هستند.گرگ به سراغ آن ها مي آيد ودر خانه را مي زند.

صفحه سوم؛ صحنه سوم : بچه ها در باره ي توصيه هاي مادر و باز نكردن در گفت و گو مي كنند.

صفحه چهارم؛ صحنه چهارم: باالخره گرگ مصمم براي خوردن بزغاله ها برمي گردد و بچه ها را فريب مي دهد.

بچه ها در را باز مي كنند. گرگ همه را مي خورد، جز يكي كه پنهان مي شود.) اوج قصه(صفحه پنجم؛ صحنه ي پنجم: بزغاله اي كه پنهان شده، تنهاست و مي ترسد. مادرش مي آيد واز اتفاقي كه افتاده با خبر

مي شود.صفحه ششم؛ صحنه ي ششم: مادر با گرگ رو به رو مي شود و بچه هايش را نجات مي دهد. زندگي با شادي ادامه پيدا

مي كند.دانش آموزان مي توانند در گروه خود يك نفر به عنوان راوي يا قصه گو انتخاب كنند و صحنه يا صفحه اول را بر عهده اوگذارند. هر صحنه را نيز با توضيح مختصر قصه گو شروع كنند. به اين ترتيب يك صحنه كم و سرعت

كار بيشتر مي شود.ج- تلفيق قصه با ساير فعاليت هاي هنري

براي ، فردي طور به يا كوچك گروه هاي همان در دانش آموزان - كاردستي و نقاشي با قصه تلفيق -1

صحنه هايي ازشعر، قصه يا خاطره اي كه نوشته اند، نقاشي مي كشند. سپس با استفاده از ابزار، مواد و روش هايي كه در نقاشي و كاردستي تجربه كرده اند، براي آن جلد مي سازند، آن را كامل و مجموعه را صحافي مي كنند. اين فعاليت ها كه در بخش هاي نقاشي و كاردستي)صفحه64 و 83( بيش ترتوضيح داده شده است، تلفيقي از

چند فعاليت هنري هستند.2- تلفيق قصه با نمايش - دانش آموزان نمايش نامه خود را مي نويسند. درهمان گروه ها به تمرين نقش ها مي پردازند

و نمايش را اجرا مي كنند.پاي ، صداي براي هر صحنه مناسب مثل موسيقي انتخاب صداهاي صحنه تربيت شنوايي - با تلفيق قصه -3

دورشدن مادر در قصة باال، صداي در زدن، صداي باد، صداي جنگيدن مامان بزي و گرگ بال، صداي ساعت، صداي تپش شديد قلب بچه ها در موقع حملة گرگ بال و ... تلفيق با تربيت شنوايي است.

166

د- مــنـــابــع بــراي مــطالـعـه

ايمن، ليلي، توران ميرهادي و مهدخت دولت آبادي؛ گذري در ادبيات كودكان، شوراي كتاب كودك، چاپ سوم، - 1تهران 1356.

سنگري، محمدرضا؛ هدف هاوشيوه هاي داستان پردازي در قرآن، مجله ادبيات داستاني، شماره26 و 27 ، سال 1373.- 2 شوراي كتاب كودك، فرهنگ نامه ادبيات كودكان و نوجوانان؛ چاپ اول، تهران 1376.- 3 نعمت الهي، فرامرز؛ ادبيات كودك و نوجوان)كد 6015(، مراكز تربيت معلم ، رشته زبان و ادبيت فارسي.- 4

167

فـصـل شـشـم:نـمـايـش

168

الف- دانستني هاي معلم

براي نمايش تعاريف بسياري وجود دارد . آن چه در اين برنامه براي دانش آموزان آمده، اين است كه نمايش يك زندگي فرضي است كه فرد خود را در جريان آن قرار مي دهد. شرط الزم براي پذيرفتن اين فرض، باور فردي

است كه خود را در قالب نقش قرار مي دهد. هرچه او زندگي فرضي خود را بيش تر باور كند، شرايط را بهتر درك مي كند، نقش را بهتر ايفا مي كند و اين زندگي فرضي به زندگي واقعي نزديك تر است.

مباني نمايش، دقت حواس، تخيل قوي، صدا و حركات مؤثرند. براي اين كه كودكان ما صداي مستحكم و

تأثير گذار داشته باشند و بتوانند در شرايط مختلف، شدت ، ضعف و حاالت عاطفي آن را كنترل كنند و نيز حركاتي سنجيده و موزون داشته باشند تا كالم آن ها را قوت و قوام بخشد، بايد در بازي هايي هدف دار كه براي اين منظور طراحي شده اند، شركت كنند. اين بازي ها را در سال هاي قبل انجام داده و تجربه هايي كسب كرده اند.اصوال ، بازي جزئي از زندگاني كودكان است. همه آن ها بازي را دوست دارند و بيشتر وقت خود را براي بازي صرف مي كنند. درجريان بازي ، بچه ها به طور غيرمستقيم ياد مي گيرندكه دقت خود را به ويژه در به كارگيري حواس بينايي، شنوايي و المسه تقويت كنند؛ به محيط اطراف خود توجه بيش تر داشته باشند و به تخيل قوي و تجسم خالق دست يابند؛ صداي خود را تقويت كرده و بتوانند آن را كنترل كنند؛ حركات خود را با دقت حواس، تخيل قوي و

تفكر عميق متناسب سازند.وقتي كودكان يك متن نمايشي را مي خوانند، به مهارت هاي خواندن و سخن گفتن نيزدست مي يابند. آن ها مي آموزند كه چگونه به طور كامل از لب ها ، دهان و زبان خود استفاده كنند و از اين طريق، بسياري از مشكالت

سخن گفتن آن ها برطرف مي شود.كودكان در ادامة كار، به آرامي وارد بخش ايفاي نقش مي شوند. در داستان هاي تخيلي يا واقعي كه انتخاب مي كنند يا خودشان مي سازند، مسئوليت كاري را به عهده مي گيرند و آن را انجام مي دهند؛ آن ها به اين وسيله، خود را باور مي كنند، خود را بيان مي كنند، اعتماد به نفس مي يابند، بر عواملي مثل ترس، خجالت ، نگراني، وسواس و ... غلبه مي كنند و دقت در همه چيز را مي آموزند. سپس با كمك دوستان خود به بازنگري نقش ها مي پردازند و آن ها را اصالح مي كنند. كودكان در اين فرايند ، زندگي را تجربه مي كنند. مسئوليتي را كه به عهده گرفته اند، با قوت و بدون هراس از شكست و اشتباه ، انجام مي دهند و تالش مي كنند تا شايستگي ها و توانايي هاي

169

خود را در انجام دادن آن نشان دهند.كودكان در بازي هاي دسته جمعي، عالوه بر توسعه مهارت هاي زندگي اجتماعي ، احترام به قوانين، پذيرفتن ديگران، احترام به ديگران ، سعه صدر، انتقاد پذيري ، بردباري،گوش دادن ، سخن گفتن درست، بيان خود و انضباط و آگاهي هاي هنري را مي آموزند؛ توان شناخت زيبايي ها و افشاي درون، پرورش قوه تخيل، نظم و زشتي ها، لطايف و دردها را به دست مي آورد و در نهايت، مي تواند با مشكالت و مسائل روبه رو شود و آ ن ها

را حل كند. و با واقعيت هايي مثل تولد، زندگي و مرگ آشنا شود.نمايش نيز در مقام يك وسيله آموزشي، براي كودكان اهميت فراواني دارد. همان طور كه انسان در آغاز پيدايش، در برابر عوامل طبيعي، با همين مراسم و بازي ها بر مشكالت خود فايق آمد و با محيط خويش سازش خودبپردازند، دروني احساسات و عواطف بيان به مي توانند نمايشي بازي هاي همين نيزبا پيداكرد،كودكان

احساسات مبهم را صراحت بخشند، احساسات را به كمال برسانند و بر ناتواني هاي خود غلبه كنند.و گيرند قرار ديگري موجود يا ديگر به جاي شخص كه مي كنند نمايش، كودكان كوشش اجراي در موقعيت هاي بسياري مثل گرسنگي، تشنگي و حتي لحظه هاي سخت زندگي ديگران را تجربه كنند. بديهي است كه تجربه لحظه هاي مختلف و افراد گوناگون براي زندگي آينده آن ها بسيار مفيد است. در جريان اين بازي ها عالوه بر آن كه كودكان حس مي كنند به آن ها توجه شده است، به دور از امر و نهي ها، نقشي را كه پذيرفته اند،

ايفا مي كنند.از آن جا كه كودكان همواره معلم يا پدر و مادر را ناظر بر رفتارهاي خود مي دانند و مي پندارند، دربازي هاي نمايشي، اين فرصت ايجاد مي شود كه كودكان آزادانه بينديشند ، آزادانه رفتار كنند و آزادانه تجربه كنند و در جريان

اين تجربه ها، درون و برون خود را تربيت كنند.

به معلمان توصيه مي شود كه هرگونه نظارت و كنترل را به طور غيرمستقيم انجام دهند؛ چون كودكان بايد براي زندگي در همه ابعاد آن آماده شوند و اين به وسيله نمايش، بيش تر امكان پذير است.

تجربه ويوالاسپولين دراين زمينه، نمونه اي بسيار زيباست. او مي گويد كه كودكي در تمام درس هايش نمره هاي كم مي گرفت و اصوال شاگرد خوبي نبود. اما در بازي هاي مختلف بسيار باهوش به نظر مي رسيد. بررسي ها نشان داد كه او دانش آموز بسيار باهوشي است و بي تفاوتي او در درس ها معلول ترس اوست. با تجربه بازي هاي

نمايشي ترس اين كودك از بين رفت و او در درس هايش نيز نمره هاي خوبي گرفت.بخش نمايش در اين برنامه درسي به صورت يك مجموعه بازي طراحي شده است تا دانش آموزان بتوانند فرصت هاي متعدد و متنوعي را براي رسيدن به هدف هاي آموزشي و پرورشي تجربه كنند. در حين بازي، دانش آموزان را تمرين دهيد كه در هر كاري و هر چيزي دقت داشته باشند و آن ها را آزاد بگذاريد تا جداي از امر و نهي ها، زندگي را تجربه كنند و براي ورود به جامعه اي بزرگ تر آماده شوند. دانش آموزا ن در يك بازي دسته جمعي ، مسئوليت مي پذيرند و خود را نشان مي دهند و مي دانند كه اگر در كاري اشتباه كنند ، فرصت جبران

آن را خواهند داشت. در همين بازي ها، آن ها متوجه مي شوند كه مي توانند به خوبي از همه توانايي هاي خود استفاده كنند. درمي يابند كه براي خواندن يك شعر يا گفتار خوب بايد صداها را به طور مجزا و درست ادا كنند وگفتارآن ها همراه با حس و عاطفه باشد؛ بنابر اين، به تقويت صدا نياز دارند. هم چنين بايد به گفته هايشان دقت كنند )اين كه چه مي گويند و مخاطب آن ها كيست( و با حركت هاي چهره و اندام، گفتارشان را قوت بخشند تا

بر مخاطبان مؤثر واقع شوند.انجام دادن حركت هاي صحيح به اندام توانا و نرمش هاي مناسب نياز دارد. از اين رو، اصوال آموزش نمايش به دانش آموزان با بازي شروع مي شود - يعني تئاتريا نمايش كودك تنها يك عنصر دارد و آن هم بازي است. بازي با تمايل كودك انجام مي گيرد. در بازي نيز مسئوليتي به كودك واگذار مي كنيم، از او مي خواهيم كه آن را به بهترين نحو انجام دهد. او قانون بازي را مي پذيرد، مسئوليتي را قبول مي كند و ناخودآگاه،جامعه اي كوچك را تجربه مي كند. در تقسيم مسئوليت، توجه مي كنيم كه كودك آزادانه كار خودش را انجام دهد و از اشتباه و خطا نترسد . با زبان ساده تر، ركن اصلي كار، انجام دادن بازي است. حال اگركودك اشتباهي هم داشته باشد،

مهم اين است كه متوجه آن شود.

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

دانش آموزان در پايه هاي اول، دوم و سوم بازي هايي انجام داده اند. شركت كردن در اين بازي ها، به پرورش مهارت هاي حسي- حركتي و گفتاري آن ها كمك كرده و آن ها را براي اجراي نمايش آماده كرده است. در پايه چهارم و پنجم وششم قبل از انجام بازي ها، الزم است آن ها براي اجرا آماده شوند. ابتدا پنجره هاي كالس را باز كنيد تا هواي تازه جريان يابد. سپس همه دانش آموزان ايستاده، با آرامش چند نفس عميق بگيرند. دست ها را دايره وار به باالي سر برده، پايين بياورند. چند مرتبه به طرفين خم و راست شوند. دست ها و پاها را حركت دهند

تا كمي گرم شوند. در اين موقع براي اجراي فعاليت ها آماده هستند. )تصوير حركت ها( اگر فعاليت هاي بخش نمايش به درستي انجام شود:

دانش آموزان به مشاركت در تمرين ها عالقه مند مي شوند. - 1فرصت هايي براي خودنمايي سنجيده و به جا به دست مي آورند.- 2خوش رفتاري و احترام به ديگران را در دانش آموزان تقويت مي كند. - 3 اعتماد به نفس و مسئوليت پذيري آن ها را افزايش مي دهد.- 4دانش آموزان به رعايت انضباط عادت مي كنند.- 5

171

1- جـدول فعـاليـت هاي يادگيـري دانـش آموزان

رديفپايه

عنوان

فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

ششمپنجمچهارمسومدوماول

1

بازي براي تقويت دقت حواس

- سؤال هاي دقتي- يافتن يك شيء با توجه به شدت صدا

- شناسايي اشيا با چشم بسته

- شناسايي صداها با چشم بسته

- سؤال هاي دقتي- يافتن يك شيء با

چشمان بسته- نام بردن اشيا با

چشم بسته

- سؤال هاي - سؤال هاي دقتي- سؤال هاي دقتي- سؤال هاي دقتيدقتي

2

بازي براي تقويت

و كنترل صدا

- زووو...****- شمارش- كشيدن مصوت ها

3بازي براي

كنترلحركات

*- دويدن و تغيير

جهت- آينه

****

4

بازي براي تقويت تخيل و

حس

- حركات و - سفرهاي خياليصداهاي تقليدي

- نمايش خوردن ميوه يا غذاي خوشمزه- نمايش خوردن يك داروي تلخ- نمايش استشمام بوهاي مختلف

- نمايش دست زدن به اجسام داغ يا يخ- نمايش راه رفتن روي زمين داغ

- نمايش معرفي يك شيء بدون حرف زدن

- تاريك و روشن-انجام تخيلي كارهاي ساده

-گفت و گوهاي في البداهه

**

اجراي 5نمايش

اجراي نمايش ***اجراي نمايش بر اساس قصه اي كه به نمايشنامه

تبديل كرده اند

اجراي نمايش بر اساس

قصه اي كه به نمايشنامه

تبديل كرده اند

172

2- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه چهارم2-1- بازي سؤال هاي دقتي

براي آن كه توجه دانش آموزان به محيط اطرافشان جلب و دقت آن ها بيشتر شود، الزم است به طور پيوسته با سؤال هايي كوتاه در باره عناصر و پديده هاي محيط مواجه و براي يافتن پاسخ يا پاسخ هاي درست كنجكاوباشند. اين فعاليت در سال هاي قبل با سوال هاي ساده – مثل : پيراهن شما چند دكمه دارد؟- شروع شده است. و به تدريج سؤال هاي مشكل تر را رسيده است. – مثل مدرسه چند كالس دارد؟ - براي دريافت پاسخ هر سؤال يك نفر را، انتخاب كنيد. مي توانيد طرح سؤال را در هر دور به يك نفر بسپاريد. ترتيب دادن مسابقه پاسخ هاي درست نيز

براي دانش آموزان لذت بخش است.نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

فرايندي 5 تا 10 دقيقهفردي و گروهيطبيعت، حياط يا كالس*

مراحل اجرا

. از دانش آموزان بخواهيد آرام بنشينند وبراي مدت كوتاهي مثاليك دقيقه چشم هايشان را ببندند.- 1چشم هايشان را باز كنند و براي پاسخ دادن به سؤال هاي شما آماده باشند.- 2يك نفر را براي سؤال پرسيدن و يك نفر را براي پاسخ دادن تعيين كنيد.- 3نفر پرسشگر، سؤال را بپرسد. ساير دانش آموزان به دقت گوش كنند ودر مورد درستي پاسخ داده شده، - 4

اظهار نظر كنند.بازي را با پرسيدن سؤال از دانش آموزان ديگر ادامه دهيد.- 5

بهتر است به دانش آموزان بگوييد كه هميشه براي اين بازي آماده باشند و سؤال هاي مناسب آماده كنند. هنگام بازي نفر پرسشگر را ثابت نگه داريد. در مواقعي كه دانش آموزان از انجام كار يا درسي خسته شده اند، اين

بازي نشاط آور است.2-2- بازي تاريك و روشن

كودكان بسياري از شب و تاريكي مي ترسند. فكر كردن به تاريكي، گفت و گو در باره تاريكي و مقايسه آن با روشنايي، شناخت آن ها از تاريكي را بيشتر مي كند وترس آن ها را به مرور از بين مي برد. )دوتصويراز شب

وروزدركنارهم(نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

طبيعت، حياط يا *فرايندي و50 دقيقهفردي يا گروهيكالس

پايانيمراحل اجرا

دانش آموزان را براي شركت در بازي آماده كنيد.- 1

173

همه در سكوت اطراف خود را تماشا و به روز و روشنايي فكر كنند)يك دقيقه(. - 2سپس همه در سكوت و با چشمان بسته به شب وتاريكي فكر كنند)يك دقيقه(.- 3درگروه هاي كوچك درباره شباهت ها و تفاوت هاي روشني و تاريكي و آن چه فكر كرده اند،گفت و گو - 4

كنند.يك نفر را براي اجراي نمايش تعيين كنيد. )در صورتي كه دانش آموزي از تاريكي مي ترسد، حتما از او براي

اجراي بازي دعوت كنيد(.او با چشمان باز در باره روشني و با چشمان بسته درباره تاريكي، براي سايرين صحبت كند و احساس و - 5

تخيل خود را بگويد و نشان دهد. سپس نظر خود را در باره تشابه ها و تفاوت هاي روشني و تاريكي بگويد.ساير دانش آموزان با دقت به صحبت هاي او گوش كنند. و در پايان در مورد صحبت ها و احساسات و - 6

تخيالت اوگفت و گو كنند.بازي را با دعوت يك نفر ديگر ادامه دهيد. - 7

2-3- بازي انجام تخيلي كارهاي سادههمان طور كه گفته شد نمايش يك زندگي فرضي است. دانش آموزان در اين بازي بدون در اختيار داشتن وسيله، باكمك گرفتن از حركت هاي چهره و اندام و احساسات خود، انجام دادن كار ساده اي مثل واكس زدن كفش، پوست كندن و خوردن يك ميوه ، چيدن يك گل، گرفتن يك پروانه، حمل يك چمدان سنگين، كوبيدن آيينه يا قاب عكس روي ديوار)بينندگان پشت قاب را ببينند( و . . .را براي دوستانشان نمايش مي دهند. اين نمايش

بايد آنقدر طبيعي باشد كه سايرين با مشاهده بتوانند در باره آن توضيح دهند.

نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

طبيعت، حياط يا *پاياني50 دقيقهفرديكالس

مراحل اجرا

دانش آموزان را براي شركت در بازي آماده كنيد.- 1همه در سكوت به نمايشي كه مي خواهند اجرا كنند، فكركنند.- 2يك نفر را براي اجراي نمايش تعيين كنيد و از او بخواهيد تا در مقابل همكالسي هايش نمايش خود را با - 3

آرامش ودقت اجرا كند.ساير دانش آموزان نمايش او را مشاهده كنند و در پايان بگويند چه كاري انجام داده است.)جمع بندي(- 4دانش آموزان در مورد چگونگي اجراي نمايش گفت و گو كنند.) ارزش يابي(- 5

بازي را با دعوت يك نفر ديگر واجراي نمايشي ديگر ادامه دهيد.- 62-4- بازي انجام گفت و گو هاي في البداهه

در زندگي واقعي بسيار اتفاق مي افتد كه بدون آمادگي و فكركردن در جريان گفت و گويي قرار بگيريم و در ان مشاركت نماييم. دانش آموزان گفت و گوي بدون آمادگي را در اين بازي تمرين مي كنند. براي مثال از آن ها بخواهيد تصور كنند كه در حياط مدرسه نشسته اند و بعد از مدت كوتاهي بايد براي برگزاري امتحان به داخل كالس بروند. حاال صحبت كردن در باره امتحان را شروع كنند وآن چه در ذهنشان مي گذرد، با هم در

ميان بگذارند.نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

طبيعت، حياط يا *فرايندي و50 دقيقهفرديكالس

پايانيمراحل اجرا

دانش آموزان را براي شركت در بازي آماده كنيد.- 1سه نفر را براي اجراي نمايش تعيين كنيد.- 2 آن ها درمقابل كالس بايستند.- 3موضوع گفت وگو را تعيين كنيد.- 4سه نفر مجري با آرامش ودقت، گفت و گوي خود را اجرا كنند.- 5 ساير دانش آموزان گفت و گوي آن ها را مشاهده كنند.- 6 در پايان، دانش آموزان در مورد چگونگي اجراي نمايش آن هاگفت و گو كنند.- 7 بازي را با دعوت سه نفر ديگر و تعيين يك موضوع ديگر ادامه دهيد. - 8

2-5- اجراي نمايش با دانش آموزان است. شنوايي تربيت و كاردستي نقاشي، قصه گويي، تلفيق از فعاليتي نمايش، اجراي فعاليت هايي كه تا كنون در ساعت هنر انجام داده اند، تجربه هاي بسياري كسب كرده و براي اجراي نمايش آماده شده اند. آن ها در بخش قصه گويي يادگرفته اند كه چگونه يك قصه74 يا خاطره را بنويسند، براي آن نقاشي بكشند و جلد بسازند و آن را به يك كتاب قصه تبديل كنند. همچنين ياد گرفته اند كه چگونه يك قصه يا خاطره را با اجراي نقش ارائع دهند. در اين جا اعضاي هرگروه از دانش آموزان كتاب قصه خود را به صورت يك نمايش اجرا مي كنند. صحنه و شخصيت ها را براي اجرا مشخص مي كنند، با ابزار و مواد و روش هاي ساده اي كه در نقاشي و كاردستي يادگرفته اند، صحنه و لباس ها را درست مي كنند. باتجربه هايي كه در تربيت شنوايي

74 - بهتر است قصه يا خاطره بسيار ساده و كوتاه باشد تا فعاليت هاي تلفيقي به آساني ودر زمان كوتاه تر انجام شود. در صورتي كه اولين تجربه دانش آموزان از اين فعاليت تلفيقي براي آن ها رضايت بخش و جذاب باشد، به آن عالقه مند شده، در آينده كارهايي با كيفيت باالتر

انجام داده، موفقيت هاي بيشتري كسب خواهند كرد.

كسب كرده اند، صداهاي الزم را آماده مي كنند. هر گروه پس از تمرين و آمادگي نمايش خود را در كالس اجرا مي كند. گفتن و نوشتن قصه يا خاطره، ساختن كتاب، اجراي قصه يا خاطره به صورت نمايش، ساختن لوازم صحنه و لباس ها، تمرين و آمادگي گروه ها بايد در كالس هنر انجام گيرد. دانش آموزان در طي چندجلسه )به صالحديد معلم( براي اجراي نمايش گروه خود آماده مي شوند. معلم مي تواند دو ساعت پشت سر هم را به اجراي نمايش اختصاص دهد. اعضاي گروه مجري وسايل صحنه و لباس هاي خود را ساخته، تمرين كرده و

آماده اند تا كار خود را براي دوستانشان ارائه دهند. نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

قصه، صحنه و لباس هاي الزم كه دانش آموزان ساخته اند

كالس يا چند جلسهفرديفضاي مناسب ديگر

بانظر معلم ودانش آموزانفرايندي و پاياني

مراحل اجرادانش آموزان در گروه هاي كوچك، قصه هاي خود را براي اجراي نمايش آماده كرده اند.- 1 هر گروه به آرامي و بدون اطالع ساير گروه ها، تمرين هاي خود را انجام دهد.- 2هر گروه يك نفر كارگردان و يك نفر نويسنده انتخاب كند. ساير اعضاي گروه، بازيگر خواهند بود.- 3تمرين را از قسمت اول داستان شروع كنند.- 4در تمرين ها بايدكارگردان و بازيگران، فعال و خالق باشند. مواردي را كه فكر مي كنند در گفت و - 5

گوها و صحنه ها به جذابيت كارشان كمك مي كند، با مشورت هم، و به صورت بداهه به كار اضافه يا از آن كم كنند.

نويسنده گروه نسخه نهايي اين بخش قصه كه كامل شده است را بنويسد.- 6كارگردان نسخه كامل شده را در اختيار همه اعضاي گروه قرار دهد.- 7كارگردان همراه با گروه خود، طي تمرين ها در مورد آرايش صحنه)چيزهايي كه بايد در صحنه وجود - 8

داشته باشد(، لباس بازيگران فكركنند و تصميم بگيرند.در كنار تمرين ها آن چه براي صحنه آرايي و لباس بازيگران الزم است، با مديريت كارگردان و كمك - 9

بازيگران بسازند. ساختن اين وسايل با ابزار و مواد و روش هايي كه در كاردستي و نقاشي تجربه كرده اند، انجام شود.

با استفاده از تجربه هايي كه در تربيت شنوايي كسب كرده اند، نغمه ها و صداهاي طبيعت متناسب با - 10نمايش خود را انتخاب و براي اجرا آماده كنند.

176

زماني كه همه ي گروه ها آماده شدند، يك به يك نمايش خود را اجرا كنند.- 11 پس از اجراي هر گروه، همه در باره ي چگونگي اجرا)بازي، صحنه و لباس( گفت و گو كنند.- 12

* * * * *3- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان در پايه پنجم وششم

3-1- بازي سؤال هاي دقتي

مانند پايه چهارم ولي با سؤاالت پيچيده تر اجرا مي شود. سعي كنيد سرعت طرح سؤال و ارائه جواب بيشتر شود.

نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد مورد نياز

طبيعت، حياط يا *فردي و گروهيكالس

5 تا 10 دقيقهبراي رفع يكنواختي يا

خستگيفرايندي

مراحل اجرا

دانش آموزان را براي شركت در بازي آماده و مانند پايه چهارم)صفحه 154( اجراكنيد.- 1بهتر است به دانش آموزان بگوييد كه هميشه براي اين بازي آماده باشند و سؤال هاي مناسب آماده كنند. هنگام

بازي نفر پرسشگر را چند مرتبه تغيير دهيد.

3-2-اجراي نمايش )مطابق نمايشنامه(دانش آموزان در سال هاي قبل طي انجام بازي هايي تقليد، اجرا وكنترل صدا، حركات و احساسات خود در نقش ها و موقعيت هاي مختلف را تمرين كرده اند و براي ايفاي نقش آماده شده اند. در بخش قصه گويي نيز، خاطره يا قصه را همراه با تقليد صدا و حركات عناصر و قهرمانان قصه اجرا كرده اند. اين تمرين ها گاه فردي بوده و آن ها را تا حدودي بر توانايي هاي فردي خويش واقف نموده است. و گاه گروهي بوده و آن ها را در احساس مسئوليت و مشاركت در كارهايي كه چندين نفر با هم بايد تالش كنند و آن را به ثمر برسانند، آشنا كرده است. تاكنون آن ها آمادگي و مهارت هاي نسبي براي اجراي كار گروهي منظم و هدفمند را در مدت زمان معين را كسب نموده اند. در پايه هاي پنجم و ششم مي توانند اين مهارت ها را در قالب تهيه يك نمايشنامه و اجراي آن نشان دهند. اين فعاليت نيز مانند كتاب سازي يك فعاليت تلفيقي است كه طي آن،همه تجربه هاي فعاليت هاي هنري دوره ابتدايي را به كار مي برند. معلم با دقت در فرايند اجراي اين فعاليت، دانش آموزان را براي رفع كاستي هاي

احتمالي در هر زمينه ممكن، ياري مي نمايد.

177

نوع ارزش يابيزمان فعاليتنوع فعاليتفضاي آموزشيابزار و مواد

به انتخاب هر گروه؛ ابزار و موادمورد نياز براي تهيه

صحنه، لباس و صداپنج جلسه)تمرين هادر گروهيحياط ياكالس يا...

پايانيزنگ هاي تفريح(

مراحل اجرا1- گروه هاي كوچك در فعاليت قصه، قصه هاي خود را به نمايشنامه تبديل كرده اند.

2- كارگردان نمايشنامه را در اختيار همه اعضاي گروه قراردهد.3- هر يك از اعضاي گروه تمام نمايشنامه را به دقت بخواند ودر مورد نقش خود وكارهايي كه مي تواند برا

ي اجراي بهتر نمايش انجام دهد، فكر كند.4- كارگردان با توافق اعضاي گروه، نقش ها را تعيين كند.

5- همه اعضاي گروه تمرين صحنه اول را شروع كنند وهر نفرسعي كنند نقش خود را حفظ كنند)مي توانند ابتدا نقش خود را از روي نوشته و با حفظ ويژگي هاي صدا و حركت و احساسات بخوانندو كم كم آن را حفظ

كنند.(6- تمرين زير نظر كارگردان ادامه يابد تا صحنه اول براي اجرا كامال آماده شود.

7- طي تمرين ها، كارگردان همراه با گروه خود، در مورد آرايش صحنه و لباس بازيگران و صداها و موسيقي مناسب فكر كنند و تصميم بگيرند.

8- در كنار تمرين ها؛ نغمه ها و صداهاي طبيعت مناسب براي نمايش خود را با استفاده از تجربه هايي كه در تربيت شنوايي كسب كرده اند، انتخاب و براي اجرا آماده كنند. آن چه براي صحنه آرايي و لباس بازيگران الزم است با مديريت كارگردان و كمك بازيگران بسازند. ساختن اين وسايل با استفاده از ابزار و مواد و روش هايي

كه در نقاشي و كاردستي تجربه كرده اند، انجام شود.9- به همين ترتيب تمرين و آماده سازي صحنه هاي بعدي انجام گيرد. بهتر است درهر مرحله تمرين را از

صحنه اول شروع كنند.10- زماني كه همه گروه ها آماده شدند، يك به يك نمايش خود را اجرا كنند.

11- بعد از اجراي هر گروه، همه در باره چگونگي اجرا )بازي، صحنه، لباس، صدا(گفت و گو كنند.12- ارزش يابي چگونگي اجراي نقش در مورد هريك از بازيگران و كارگردان انجام شود.

178

4- تلفيق نمايش با ساير فعاليت هاي هنرينمايش در ذات خود ماهيتي تلفيقي دارد. يعني براي اجراي نمايش از بسياري هنرهاي ديگر اسفاده مي شود.

4-1- تلفيق نمايش با قصه : هميشه بر مبناي يك قصه است.4-2- تلفيق نمايش با تربيت شنوايي : صداهاي مناسب مانند اصوات طبيعت يا موسيقي به بيننده كمك مي كند تا ارتباط بهتر و عميق تري با نمايش برقرار كند. مثال صحنه اي كه شبي سرد و طوفاني در جنگل را نشان مي دهد، همراهي صداي باد شديد و صداي حيوانات جنگلي، فضاي مناسبي براي دنبال كردن واقعه و حوادث را در ذهن

بيننده القا مي كند. 4-3- تلفيق نمايش با نقاشي و كاردستي : براي صحنه آرايي از پارچه، مقواي بزرگ يا... كه روي آن نقاشي شده استفاده كنند يا حتي روي تابلو كالس باگچ نقاشي كنند. لباس بازيگران را از كاغذهاي بزرگ يا نايلون نازك بسازند. براي چهره ها هم مي توانند ماسك تهيه كنند. شيوه هايي كه در نقاشي و كاردستي يادگرفته اند در

اين موارد استفاده كنند.

179

د- مــنـــابــع بــراي مــطالـعـهشيخ فيض االسالم، فائزه؛ مقدمه اي بر آموزش خالقيت نمايشي براي كودكان ، انتشارات مدرسه، تهران 1385.

180

فـصـل هفتم:آشـنايي با ميراث فرهنگي

ايران

181

الف- دانستني هاي معلم

ميراث فرهنگي محل آداب و رسوم، سنت ها، تفكرات و اعتقادات هر قوم و ملتي است.

ميراث فرهنگي در صورت هاي مختلف بروز و ظهور مي كند كه از جمله مي توان به زبان و لهجه هاي محلي، جشن ها و آيين ها، هنرهاي سنتي و صنايع دستي و معماري اشاره نمود.

ميراث فرهنگي به عنوان جزئي جدايي ناپذير از زندگي ما مطرح است و همه ما هم چنان كه با آن زندگي مي كنيم و از آن بهره مي بريم، در حفظ و نگهداري، در ارتقاي آن و در انتقال آن به نسل بعدي نقش مهمي

ايفا مي كنيم.

دانش آموزان در پايه هاي قبلي به برخي از آداب و رسوم)گويش، پوشش،جشن ها،تعزيه ها، قصه ها، شعرهاي و ...(، محلي و ملي خود توجه نموده اند.. آن ها به خوبي، نقشة ايران، پرچم ايران و سرود ملي

ايران، زبان و خط و دين و آيين ايرانيان را مي شناسند. درپايه هاي پنجم وششم، عالوه بر اين موارد، آن ها با هنرمندان وآثار هنري محل زندگي خود آشنا مي شوند. اين آشنايي به طرق مختلف انجام مي گيرد. بازديد از موزه ها،آثار باستاني، اماكن باستاني، بناهاي قديمي، كارگاه هاي هنرهاي سنتي و صنايع دستي، محل

انجام فعاليت هاي بومي)مانند: گالب گيري، رنگرزي پشم، نخ ريسي، قالي بافي، گليم بافي، پارچه بافي و . . .(،محل اجراي مراسم محلي )مانند: تعزيه خواني، قالي شوران، غبارروبي اماكن متبركه، جشن ازدواج سنتي و . .

.(، فروشگاه هاي هنرهاي سنتي و صنايع دستي و مواردي مشابه دانش آموزان را با انواع هنرهاي محلي و گاه ملي آشنا مي سازد.

ب- فعاليت هاي يادگيري دانش آموزان

در اين برنامه ضمن معرفي نمونه هايي از هر يك از آثار مادي و معنوي ميراث فرهنگي در منطقه خود، دانش آموزان را در تهيه گزارش از يك اثر ميراث فرهنگي منطقه راهنمايي نماييد.

دانش آموزان مي توانند به عنوان نمونه به يكي از فعاليت هاي زير بپردازند.

• جمع آوري كلمات و لغات محلي و معادل فارسي آن. به عبارتي تهيه فرهنگ نامه اي كوچك و تأكيد بر يافتن كلمات و اصطالحات فراموش شده در زبان محلي.

• جمع آوري داستان هاي محلي و تشويق دانش آموزان به مراجعه آن ها به پدربزرگ ها و مادربزرگ ها براي نوشتن داستان ها و مثل ها و متل هاي محلي.

182

• تهيه گزارش از كارگاه هاي هنرهاي بومي و صنايع دستي محلي. از معرفي استاد كار تا ابزار و مواد و مصالح به كار رفته در آن هنر و شيوه ساخت و ارائه آن.

• جمع آوري عكس از آثار و بناهاي تاريخي و تهيه آلبومي از آن ها به همراه شرح مختصري درباره هر اثر و در صورت امكان بازديد از آن ها.

• در صورت امكان عكاسي از طرف دانش آموزان، تشويق آن ها به عكاسي از مراسم و آيين هاي به اجرا در آمده در هر منطقه و يا عكسبرداري از آثار هنري و صنايع دستي و يا بناهاي تاريخي منطقه و

تهيه آلبومي از آن به همراه شرح مختصري از هر عكس.

• يا و ورني گليم، چون محلي دستبافت هاي در موجود نقش هاي از عكسبرداري يا و آوري جمع فرش هاي آن منطقه و تهيه آلبومي از اين نقوش به همراه نام هر نقش، نام هنر بومي، نام محل و استاد

كار مربوطه.

183

ج- مـنـابـع بـراي مـطـالـعـه

1- وكيلي، ابوالفضل و شاهپور حسيني؛كيمياي جاويد در موزه ملي ايران، انتشارات سردبير.

2- وكيلي، ابوالفضل، آثار تاريخي ايران، زرين و سيمين؛ انتشارات سردبير.

3- وكيلي، ابوالفضل، آثار تاريخي ايران، موزه رضا عباسي؛ انتشارات سردبير.

4-آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري ايران )كد 594/6(، كتاب درسي دوره پيش دانشگاهي.

184

بخش سوم:اجراي برنامه

185

فصل اول:طراحي آموزشي و اجراي برنامه

186

مقدمه:

همان طور كه در فصل اول گفته شد رويكرد برنامة درسي هنر دورة ابتدايي تربيت هنري است. 75 در اين قصل به تبيين فرايند ياددهي- يادگيري فعاليت هاي هنري، چگونگي طراحي و اجراي آن ونقش معلم و

دانش آموزان در اين فرايند خواهيم پرداخت..

1- فرايند ياددهي - يادگيري فعاليت هاي هنري

يادگيري از لحظه تولد آغاز مي شود، در هر لحظه زندگي به نوعي جريان دارد و تا پايان زندگي ادامه مي يابد. ويژگي بارز يادگيري، رشد و فزايندگي است كه تغييرات اساسي را در سطح دانش، نگرش و مهارت به

وجود مي آورد.

براي يادگيري76 تعريف هاي گوناگون آمده است. دكتر علي شريعتمداري يادگيري را"تغييرات نسبتا پايدار در رفتار فرد كه بر اثر تجربه به وجود مي آيد" تعريف كرده است. در اين تعريف چند نكته اساسي وجود

دارد كه در ذيل اشاره مي شود.

تغيير؛ دگرگوني و تحولي است كه بر حسب شرايط زندگي فرد در رفتار بالقوه و بالفعل فرد به وجود مي آيد. هر قدر ميزان دانش و مهارت هاي فردگسترده تر و عميق تر باشد، زمينه رشد مهارت هاي تفكر در او بيشتر فراهم مي شود. رشد مهارت هاي فكري زمينه ساز تغييرات اساسي در نگرش ها و بينش شخصي فرد و در نتيجه رشد قابليت

هاي تفكر خواهد بود.

يادگيري بر اثر تجربه به وجود مي آيد. يكي از تعريف هاي »تجربه« تأثير متقابل فرد و محيط بر يك ديگر است؛ براساس اين تعريف، هر چه فرد با محيط ارتباط بيشتري داشته باشد، تجربه هاي بيشتري كسب مي كند. محيط

مساعد، انگيزه هاي دروني فرد را تقويت مي كند و او را براي يادگيري هرچه بيشتر و كامل تر برمي انگيزد.

در فرايند يادگيري چهار عامل اساسي دخالت دارند: )علي رؤوف ، 1382(

و - 1 اجتماعي عاطفي، ذهني، رشد جسمي، ويژگي هاي كه است دانش آموز ياد مي گيرد؛ كسي كه اخالقي او براي معلم آشناست.

از - 2 يادگيري فعاليت هاي عنوان با دوم بخش در كه است برنامه محتواي يادگيري؛ موضوع نظرگذشت. دانش آموز طي اجراي فعاليت ها با آن ها آشنا مي شود و سپس، در هر يك مهارت نسبي

75 - براي مطالعه بيشتر رويكرد به فصل 1، صفحات 4 مراجعه كنيد.76 - learning

187

پيدا مي كند.كسي كه ياد مي دهد؛ معلم است كه نقش مديريت يادگيري را بر عهده دارد و با اشراف كامل - 3

به ويژگي هاي دانش آموز و موضوع يادگيري، شرايط مناسب براي يادگيري فعال را فراهم مي آورد.فضاي يادگيري؛ كالس درس فضاي رسمي يادگيري است اما يادگيري، زمان و مكان ويژه اي ندارد - 4

و در هر زماني و در هر جايي اتفاق مي افتد. در صورتي كه فرد چگونگي تفكر و يادگيري را آموخته باشد، در هر مكاني كه باشد، از لحظه ها براي غني سازي يادگيري هاي خود بهره مي گيرد) علي رئوف

.)1382در صورتي كه در اجراي برنامه درسي هنر بتوان اين عوامل را به شكلي منطقي، زيبا و كارآمد در كنار هم قرار داد و پيوند و رابطه مناسبي بين آن ها برقرار كرد، يادگيري، به فرايندي شاد و خوشايند تبديل خواهد شد. در فرايند يادگيري، اگرچه محور دانش آموز است اما مديريت يادگيري را معلم بر عهده دارد. معلم با برنامه ريزي، نظارت و ارزش يابي در فرايند يادگيري مشاركت كرده و مسير يادگيري فعال را براي دانش آموزان روشن و

آسان مي كند. هم چنين، به آن ها كمك مي كند تا فرايند تفكر خود را بشناسند و آگاهانه ياد بگيرند.

ذكر اين نكته ضروري است كه هر انساني متناسب با توانايي ها، استعدادها، عاليق، تمايالت و نيازهايي كه دارد و با روشي منحصر به فرد ياد مي گيرد. يادگيري، امري شخصي و دروني است. در فرايند يادگيري، نقش اصلي به عهده خود دانش آموز است اما محيط مساعد، تسهيالت، راهنمايي ها و امكاناتي كه براي

او فراهم مي شود، در كيفيت يادگيري تأثيرفراواني دارند.

در فرايند فعاليت هاي يادگيري در رشته هاي مختلف هنري، به دانش آموزان كمك كنيد تا از دانسته ها و مهارت هايي كه قبال كسب كرده اند، در شرايط جديد و با سازمان دهي جديد دوباره كنند و ايده هاي خود را با ابزار و وسايلي كه در اختيار دارند، اجرا كرده وتوليد هنري خويش را ارائه دهند. معلم،گاه با آموزش مستقيم و گاه با آموزش غير مستقيم، در جريان يادگيري دانش آموزان مشاركت مي كند. در هر صورت، روش هاي ياددهي-

يادگيري را به گونه اي انتخاب كنيد كه:

با رويكرد، اصول و اهداف برنامه متناسب باشند.- 1با آمادگي دانش آموزان )فيزيكي، عاطفي، حسي و شناختي( هماهنگ باشند.- 2 به دانش آموزان فرصت توسعه و نشان دادن احساس، تخيل و تفكر خالق را در فعاليت هاي هنري بدهند.- 3به حفظ استقالل فردي و هم چنين رشد اجتماعي دانش آموزان توجه كنند.- 4با ايجاد فضايي آزاد، زمينه مشاركت،تجربه آزاد و مستقيم دانش آموزان در انجام فعاليت هاي مختلف هنري را - 5

فراهم سازند.

188

دانش آموزان را در استفاده بهينه از زمان، وسايل، ابزارها و روش هاي هنري تشويق و هدايت كنند.- 6هيچ يك از دانش آموزان را به انجام كاري مجبور نكنند.- 7شرايط و امكانات كالس خود را درنظر بگيرند.- 8از رسانه هاي آموزشي كه بخشي از برنامه به شمار مي آيند، در ايجاد فرصت هاي يادگيري استفاده كنند.- 9

حفظ كردن هيچ يك از مفاهيم را از دانش آموزان نخواهند.- 10دانش آموزان را به انجام و اتمام فعاليت ها تشويق كنند.- 11دانش آموزان را به حفظ و نگهداري توليدات هنري خود تشويق كنند.- 12تا آن جا كه امكان دارد،كليه برنامه هاي پيش بيني شده را اجرا كنند.- 13از فعاليت هاي هنري براي غنا بخشيدن به ساعت درس هاي ديگر نيز استفاده كنند.)راهنماي برنامه درس - 14

هنر دوره ابتدايي، 1382(شما مي توانيد براي آشنا كردن دانش آموزان با ابزار و مواد و چگونگي استفاده از آن ها از روش هاي آموزشي مستقيم استفاده كنيد. اما حتي در اين موارد نيز مي تواند با تهميداتي دانش آموزان را به فعاليت وادار كنيد. براي اجراي فعاليت هاي هنري نيز از روش هاي يادگير فعال و مشاركتي جهت پرورش تخيل و خالقيت دانش آموزان

استفاده كنيد.

دريادگيري فعال، معلم فضايي را ايجاد مي كند كه دانش آموزان با يك سؤال يا مسئله مواجه شوند و در صورتي كه اين سؤال يا مسئله جذابيت داشته باشد،آن ها را براي يافتن پاسخ يا راه حل برمي انگيزد. سؤال يا مسئله اي كه براي دانش آموزان تازگي داشته باشد و ذهن آن ها را درگير كند، آرامش ذهني و تعادل آن ها را بر هم مي زند و آنان را به تفكر وا مي دارد.آن ها جريان تفكر را طي مي كنند تا به كشف پاسخ دست يابند. زماني كه پاسخ را يافتند، آن را مطرح مي كنند تا از درستي آن مطمئن شوند و تأييد و تشويق ديگران را به دست آورند. در فعاليت هاي هنري، برخالف درس هاي ديگر، پاسخ هاي متعدد اما درست، فراوان اند. به بيان ديگر، پاسخ ها واگرا هستند و از اين

روست كه فعاليت هاي هنري بيش از ساير دروس زمينه رشد و بروز خالقيت را فراهم ميآاورد

جريان تفكر براي يافتن پاسخ، با تخيل شروع مي شود. تخيل توانايي ساختن آن چيزي است كه غايب است اما در ذهن ساخته مي شود. تخيل افراد با هم متفاوت است و هيچ دو نفري، از يك پديده، تصور ذهني يكساني ندارند اما بدون تخيل مناسب، تفكر به وجود نمي آيد. تخيل، قدم برداشتن به طرف ناشناخته هاست كه از تجربه هاي گذشته حاصل مي شود. اين تجربه ها در همان حد باقي نمي ماند بلكه با تجربه هاي حال در مي آميزد و از آن نيز فراتر مي رود.

معلم در جريان اين تفكر و اكتشاف، به گونه اي غير مستقيم اورا هدايت مي كند تا آن چه را در پيش رو دارد، شفاف تر و كامل تر ببيند؛آن چه را قبال تجربه كرده است، كامل تر به خاطر بياورد و تصميم هاي خود را آ گاهانه تر اجرا

189

كند.

براي مثال؛ در برنامه كتاب سازي پايه چهارم، دانش آموزان در يك گروه كوچك قصه خود را آماده مي كنند. سپس در مورد شكل و رنگ كتاب و صفحه هاي آن، محل نوشته ها و تصاوير در هر صفحه، نوع اتصال صفحه ها، شكل و رنگ و طرح جلد، رنگ هايي كه براي نوشتن و رنگ آميزي به كار مي برندو ... و روش اجراي هر قسمت، مشورت مي كنند و تصميم مي گيرند. با مشاركت همه اعضاي گروه كتاب را مي سازند و آن را به عنوان نتيجه و

محصول كار گروه، ارائه مي دهند.

اعضاي گروه براي هر انتخاب و هر تصميم گيري با سؤال هاي چگونه و چرا مواجهند. همه آن ها بايد فكر كنند، فكر خود را به گروه ارائه دهند، داليل منطقي و احساسي)عاطفي( خود را بگويند و در نهايت، همراه با ديگران تصميم بگيرند. پس از اخذ تصميم، همه اعضاي گروه ملزم به اجراي آن هستند و هر كس بايد مسئوليت خود را به بهترين صورتي كه مي تواند انجام دهد تا كتاب شايسته ارائه در نمايشگاه باشد. هر سؤال، مسئله ايست و هر پاسخ، راه حلي براي آن محسوب مي شود؛ بنابر اين همه دانش آموزان در هر لحظه توليد هنري با تفكر براي حل مسئله مواجهند. البته شايان توجه است كه در فعاليت هاي هنري پاسخ ها واگرا هستند يعني بي نهايت پاسخ درست دارند و اين تجربه اي است كه تقريبا درهيچ درس ديگري جايي ندارد. بديهي است انتخاب هاي

هرگروه با گروه هاي ديگر متفاوت است و در نتيجه كتاب هاي آن ها نيز متفاوت خواهند بود.

با توجه به آن چه گفته شد،انجام فعاليت هاي هنري و فرايند توليد محصول هنري داراي چهار مرحله است:

مرحله اول- طرح مسئله : توليد يك ايده يا موضوع كلي درذهن، مثال : ساختن يك كتاب داستان.

مرحله دوم- تفكر : پرورش ايده يا فكركردن براي انتخاب دقيق تر موضوع، ابزار و مواد و روش اجرا؛ مثال كتاب با صفحات آكاردئوني، با مقواي نازك به رنگ صورتي روشن، نوشتن متن قصه با روان نويس سياه، نقاشي ها با

مداد پاستل روغني و ....

مرحله سوم - كاربرد: اجراي ايده با ابزار و مواد و روش انتخاب شده؛ مثال : آماده سازي مقواي صورتي روشن، تعيين محل ها و جهت تا خوردن آن براي نشان دادن شكل و اندازه صفحه ها و تعيين جاي نوشته ها و تصاوير در هر

صفحه، ....

مرحله چهارم - استدالل: توانايي توضيح علت انتخاب ها و چگونگي اجرا؛ مثال: انتخاب مدل آكاردئوني براي آن است كه صفحات كتاب از ابتدا به هم متصل هستند و در پايان نيازي به صحافي نيست. البته فقط دو نفر به طور

همزمان مي توانند روي صفحات كار كنند. و ... .

190

اين شرايط، مشابه شرايط عادي زندگي است و اين تمرين ها فرد را براي مواجهه با مسئله ، تأمل درباره آن و يافتن راه حل هاي جديد و درست براي آن آماده مي كند. فرد به آرامي در اين وادي به مهارت دست مي يابد و چه

بسا راه حلي جديد را خلق مي كند.

توجه به اصول انعطاف پذيري، كودك محوري، پرورش خالقيت ، تلفيق رشته هاي هنري به وجود آورد كه را هنر شرايطي تا در ساعت درس معلم است مشاركتي، سرلوحة كار يادگيري و دانش آموزان با آزادي و احساس مسئوليت، با چگونگي طي اين فرايند آشنا شوند و در آن مهارت پيدا كنند. انتظار اينست كه دانش آموزان در سال هاي قبل، طي اجراي فعاليت هاي هنري، تجربه هاي الزم را كسب نموده باشند و بتوانند اين فرايند را از انتخاب موضوع و روش تا ارائه محصول نهايي و ارزش يابي آن به سهولت و آگاهانه طي

كرده و رفتارهاي خود را در محدودة زمان و امكانات موجود، مديريت كنند.

به طور كلي تمامي روش هاي تدريسي كه اساس آن ها فعاليت و مشاركت دانش آموز است، در اجراي برنامه قابل استفاده هستند. معلم به تناسب شرايط كالس و موضوع فعاليت، بهترين روش هاي ياددهي-يادگيري را براي

طراحي آموزشي هر فعاليت و اجراي آن به كار مي برد.

3- روش هاي ياددهي - يادگيري فعاليت هاي هنري

بعضي از روش هاي مناسب براي طراحي فرصت هاي آموزشي و اجراي فعاليت هاي يادگيري درس هنر به شرح زيرند.

• روش توضيحي: با استفاده از اين روش شما مي توانيد دانش آموزان را با ابزار و مواد مورد استفاده، چگونگي كار با آن ها، چگونگي نگهداري آن ها و شفاف سازي نكات مبهم و مشكل آفرين در

فرايند توليد يك محصول هنري آشنا كنيد.

• روش پرسش و پاسخ: اين روش كه به آن روش اكتشافي يا سقراطي نيز مي گويند، سئواالت گونه براي ايجاد توانيد اين روش مي از به تفكر واداشته شود. تنظيم مي شود كه دانش آموزان را اي انگيزه،پرورش ايده، روشن شدن موضوع و روش كار در رشته هاي هنري استفاده كنيد. اين روش مي

تواند

• به دانش انجام يك غعاليت هنري را توانيد فرايند اين روش شما مي از با استفاده نمايشي: روش آموزان نشان دهيد و سپس از آن ها بخواهيد همان كار را انجام دهند. براي مثال مي توانيد چگونگي استفاده درست از ابزار و مواد مختلف را به دانش آموزان نشان دهيد. سپس از دانش آموزان بخواهيد

191

روش هاي ديگري براي انجام دادن بهتر فعاليت مورد نظر پيدا كند.

• به جاي يك را بخواهيدخود آموزان دانش از توانيد مي اين روش شما در نقش: ايفاي روش شخصيت فرضي قرار مي دهند و به تقليد حركات، صدا، عواطف و شخصيت وي بپردازد. از اين

روش مي توانيد در برنامه هاي قصه، نمايش، تربيت شنوايي استفاده مي شود.

• روش واحد كار )پروژه(: .روش واحد كار معموال مستلزم بررسي، جمع آوري اطالعات ، ويافتن پاسخ حول يك دسته از مفاهيم است. در جريان انجام واحد كار، شما مي توانييد روال معمول و تصنعي كالس را از شكل معمول خارج كنيد و با همكاري دانش آموزان در قالب فعاليت هاي كارگاهي و بحث هاي

گروهي، هدف آموزشي مورد نظر را محقق نماييد مي كنند

• گردش علمي: شما مي توانييد با ترتيب دادن بازديدها و فعاليت هاي تجربي خارج از كالس درس و مدرسه، فرصت هاي الزم جهت برانگيختن حس كنجكاوي و اكتشاف را در اختيار در اختيار دانش آموزان قرار دهيد. به طوركلي، گردش علمي مي تواند شامل ديدار از يك باغچه، باغ، بوستان، كوه، دشت، صحرا، كارگاه، نمايشگاه، فروشگاه، موزه، ساختمان و… باشد. مشاهده محيط اطراف و حتي

مشاهده ي محيط دبستان كه امكان كسب تجربه را فراهم آورد نيزگردش علمي محسوب مي شود.

در اجراي درس هنر، هرگز روش يك پارچه و كاملي براي همه فعاليت ها وتمامي دانش آموزان وجود ندارد. معلم هميشه بايد توجه داشته باشد كه:« براي چه منظور، براي كدام دانش آموزان و تحت چه شرايطي، مي خواهد چه فعاليت هنري را طراحي و در

كالس اجرا كند«.

3- طراحي آموزشي درس هنر

آموزش: ياد دادن براي يادگرفتن مطلب يا موضوعي به قصد تغيير است و به بيان ديگر، مداخله اي برنامه ريزي شده در جهت بهبود موقعيت فرد و هدايت جريان رشد در تمام ابعاد است.)جواد سليمان پور 1380( در آموزش الزم است ذوق و عالقه دانش آموزان در نظرگرفته شود تا ميل به يادگرفتن در آن ها به وجود آيد. بايددانش آموزان را درگير تفكر كرد تا خودشان آگاهانه فرايند يادگيري را طي كنند و با كشف آنچه نياز دارند، احساس موفقيت كنند.

دانش آموزان، طي فرايند فعاليت هنري با موضوع، ابزار و مواد و روش هاي اجرايي، آن قدر بازي)بازي يعني تخيل، احساس، تفكر(مي كنند تا محصول قابل ارائه اي را توليد نمايند. در جريان اين بازي ها آن ها مطالب بسياري را كشف مي كنند و به اين ترتيب، احساس موفقيت و اعتماد به نفس مي كنند. تشويق به موقع براي موفقيت هاي كسب

192

شده، دانش آموزان را به انجام فعاليت هاي مشابه و حتي متفاوت، ترغيب مي كند و به تالش براي موفقيت هاي بيشتر وا مي دارد.

طراحي آموزشي: برنامه ريزي و سازمان دادن به فعاليت هايي است كه معلم و دانش آموزان در مسير رسيدن به اهداف يادگيري انجام مي دهند )نادر قلي قورچيان و ديگران، 1377( و در اصطالح به آن تهيه طرح درس

مي گويند.

از نظر زمان بندي، طرح درس ساليانه، ماهانه و روزانه تنظيم مي شود. معلم براي آن كه بتواند مديريت يادگيري را به خوبي انجام دهد، الزم است كه براي خود طرح درس ساليانه، ماهانه و روزانه تنظيم كند.

تهية طرح درس ساليانه : اگر سال تحصيلي 9 ماه و هر ماه 4 هفته در نظر گرفته شود، در يك هفته دو جلسه يك ساعته به درس هنر اختصاص دارد. بنابر اين، جدولي با عنوان فعاليت هاي هنري ساليانه تنظيم مي شود. اين جدول هفت ستون دارد؛ در ستون اول فصل هاي سال تحصيلي به ترتيب آغاز سال تحصيلي، پاييز، زمستان

و بهار قرار مي گيرد.

در ستون دوم، ماه هاي هر فصل به ترتيب براي پاييز؛ مهر، آبان، آذر، براي زمستان؛ دي، بهمن و اسفند و براي بهار؛ فروردين، ارديبهشت و خرداد نوشته مي شود.

ستون سوم متعلق به هفته ها و ستون چهارم مختص به جلسه هاي درس هنر است. ستون پنجم، تاريخ اجراي هر يك از فعاليت هاي هنري در كالس است.در ستون ششم، عنوان فعاليت هاي

هنري قرار دارد. و در ستون هفتم، ابزار و مواد مورد نياز براي هر فعاليت نوشته مي شود.

با مراجعه به جدول فعاليت هاي يادگيري در بخش دوم كتاب كه شامل محتواي برنامة درسي هنر است، طرح درس ساليانه تنظيم مي شود.برا ي تنظيم اين جدول بايد موارد زير مورد توجه قرار گيرند.

تعطيالت رسمي)از روي تقويم(- 1فصل امتحانات نيم سال و پايان سال تحصيلي- 2ارتباط با طبيعت حداقل دو مرتبه اجرا شود؛ يكي در اوايل سال تحصيلي و يكي در فصل بهار كه - 3

طبيعت با ويژگي هاي كامال متفاوت قابل مشاهده است.بازديد مربوط به آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري - 4تنوع رشته ها و تنوع طلبي دانش آموزان- 5زمان الزم براي اجراي كامل يك فعاليت) تك رشته اي يا تلفيقي(- 6

193

تنظيم فعاليت ها از آسان به سخت و از ساده به پيچيده- 7ارتباط افقي فعاليت هاي هنري با ساير دروس همپايه- 8هماهنگي فعاليت با مناسبت هاي ديني و ملي- 9در دسترس و آماده بودن ابزار و مواد- 10ايجاد فرصت الزم براي آمادگي دانش آموزان)تهيه ابزار و مواد، گردآوري اطالعات، تصميم گرفتن - 11

براي موضوع و روش كار و ...(آمادگي معلم براي اجراي برنامه- 12آمادگي فضا وساير شرايط و امكانات براي اجراي برنامه- 13تناسب فصل و شرايط اقليمي با موضوع فعاليت- 14رعايت تقدم و تأخر فعاليت هاي به هم وابسته يا تلفيقي - 15

بعضي از فعاليت ها بايد به طور مستقل در يك ساعت درس انجام شوند و بعضي از آن ها نيز در تلفيق با برنامه هاي ديگر، چند جلسه را پوشش مي دهند. الزم است بعضي از فعاليت ها به صورت فردي، بعضي در گروه هاي

كوچك و بعضي ديگر در گروه هاي بزرگ انجام شوند.

با توجه به اصل انعطاف پذيري و ساير اصول برنامه، ستون ششم طرح درس ساليانه خود را مدتي قبل از اجراي هر برنامه تنظيم كنيد. در تنظيم اين ستون، توزيع متناسب همه رشته ها و فعاليت هاي مربوط به آن ها و هماهنگي با ساير دروس را مد نظر قراردهيد. جاي تعطيالت77به

هر مناسبتي كه باشد، خالي مي ماند.

در ستون هفتم نيز در مقابل هر فعاليت ابزار و مواد مورد نياز نوشته مي شود. در صورتي كه اين جدول تنظيم شود ، معلم هر هفته مي تواند برنامه درسي هر جلسه و ابزار و موادي را كه در آن هفته الزم است، به موقع به

دانش آموزان ياد آوري كند و خود نيز براي طراحي آموزشي روزانه و اجراي آن آماده شود.

در پايان سال تحصيلي، جدول طرح درس ساليانه كامل مي شود و نمايي از همه فعاليت هاي هنري كه دانش آموزان با راهنمايي معلم انجام داده اند، فراهم مي آيد. نمونه جدول فعاليت هاي ساليانه برا ي فصل پاييز در

صفحه بعد مشاهده مي شود. براي دو فصل بعد نيز جداول مشابهي تنظيم كنيد.شما مي توانيد در پايان سال تحصيلي، جدول خود را بررسي كنيد و از تجربه هاي حاصل، براي سال بعد بهره

گيريد.

77 -تعطيالت: مانند تعطيالت رسمي اعياد يا عزاداري ها، ايام امتحانات يا تعطيلي هايي كه بر اثر بارش زياد برف و باران پيش مي آيند ، همه در جدول خالي مي مانند.

194

فهرست فعاليت هاي هنري ساليانه

ابزار و مواد مورد نيازعنوان فعاليت هاي هنريتاريخجلسههفتهماهفصل

ـزــ

ــيايـ

ــــ

پـ

هر م

1اول

دوم2

3

4سوم

چهارم5

6

انآب

7اول

دوم8

9

10سوم

چهارم11

12

ذرآ

13اول

دوم14

15

16سوم

چهارم17

18

طراحي آموزشي روزانه: پس از آشنايي با طرح درس ساليانه وكسب آمادگي براي تهيه آن، براي اجراي برنامه در هرجلسه، به طراحي آموزشي نياز است. طراحي آموزشي يك جلسه درس يا طرح درس روزانه، مدل هاي مختلفي دارد. بعضي از اين مدل ها بسيار وسيع اند و تمام جزئيات در آ ن ها ثبت مي شود. بعضي نيز خالصه اند و

چهارچوب كلي آنچه در كالس واقع مي شود را نشان مي دهند.

از آن جا كه تربيت هنري از ظرفيت هاي قابل توجهي در زمينه انعطاف پذيري، كودك محوري، پرورش خالقيت و يادگيري مشاركتي برخوردار است، محتواي آن جامع است و قابليت تلفيق دروني بسيار دارد، طراحي

آموزشي آن نيز خالصه ودر حد تبيين چارچوب كلي فعاليت هاست.

همان طور كه قبال اشاره شد، هر يك از فعاليت هاي هنري مي توانند به صورت مجزا يا به شكل تلفيقي از دو يا چند فعاليت انجام شود. بنابر اين طراحي آموزشي نيز مي تواند به صورت تك رشته اي يا تلفيقي از چند رشته،

تهيه و اجرا شود.

در بخش طراحي آموزشي به ترتيب يك نمونه تك رشته اي و يك نمونه تلفيقي ارائه مي شود.

3-1- طراحي آموزشي تك رشته اي

طراحي آموزشي در پنج گام به ترتيب زير اجرا مي شود:

گام اول- ايجاد انگيزه : در اين مرحله، دانش آموزان با موضوع فعاليت آشنا مي شوند و انگيزه الزم براي شروع فعاليت را كسب مي كنند. جلب توجه دانش آموزان به تجربه هاي قبلي كه با موضوع ارتباط دارد ميتواتند به آن

ها براي هر چه بهتر انجام دادن فعاليت هنري كمك كند.

شما مي توانيد با هر روشي توجه دانش آموزان را به فعاليت جديد جلب كنيد. مهم اين است كه دانش اموزان انگيزه كافي براي انجام فعاليت را كسب نمايند. جلب توجه آن ها به تجربيات گذشته از طريق نشان دادن يك تصوير، ابزار، وسايل و مواد مورد نياز براي انجام فعاليت مورد نظر و يا بيان يك خاطره، مي تواند در اين راه

به شما كمك نمايد.

گام دوم- پرورش ايده )تعيين فعاليت(:. فعاليت در نظر گرفته شده را براي دانش آموزان روشن - 1نماييد. از آن ها بخواهيد در باره آن به صورت فردي يا گروهي و با توجه به نوع فعاليت به تفكر، تخيل، گفت و گو و جمع آوري اطالعات جهت پرورش ايده بپردازد ايده بپردازند. مهمترين نكته اين است كه به دانش آموزان فرصت كافي براي فكر كردن، انتخاب كردن و تصميم گرفتن داده شود. چنانچه انجام فعاليت مستلزم استفاده از ابزار و مواد خاصي است، مطمئن شويد همه دانش آموزان آن

را در اختيار دارند.

196

گام سوم- انجام فعاليت هنري : در اين مرحله دانش اموزان ايده خود را به صورت فردي يا گروهي به اجرا در مي آورد. اجراي ايده توسط دانش آموزان مي تواند در قالب توليد يك محصول هنري ) مثل

نقاشي و كاردستي( ويا فرايند انجام يك فعاليت هنري )همچون قصه و نمايش( باشد.

در اين مرحله نيز همچون مرحله قبل ايجاد فضايي كه دانش آموزان بتوانند آزادانه و با اعتماد به نفس به فعاليت بپردازند از اهم واجبات است. آزادي و خود باوري شادي و نشاط را به كالس شما به ارمغان خواهد

آورد

گام چهارم و پنجم - جمع بندي و بحث و تبادل نظر در مورد محصول و يا فعاليت هنري: چنانچه فعاليت هنري انجام منتج به توليد يك محصول هنري شود، محصوالت هنري دانش آموزان به نمايش گذاشته مي شود. در هر جلسه مي توانيد كارهاي هنري چند نفر را )به تناسب وقت كالس(انتخاب كنيد. سپس از فرد توليد كننده كار هنري و ساير دانش آموزان بخواهيد در مورد آن توضيح دهند. اين توصيفات مي تواند با ايراد توضيحات در مورد مراحل مختلف انجام فعاليت شامل چگونگي فرايند ايده يابي، انتخاب ابزار و مواد و وسايل مورد نياز، چگونگي اجرا.شروع شود. سپس از دانش آموزان خواسته شود تا احساس خود را نسبت به كار خود و ديگران بيان نمايند. و در پايان اين پرسش را مطرح نمايد كه ""اگه دوباره بخواي اين فعاليت را انجام بدي، آيا همين

روش را انتخاب مي كني؟"

در ارزش يابي فعاليت هايي مثل قصه، ابتدا قصه گو يا گروه مجري قصه در مورد نحوه ارائه يا اجراي قصه خود توضيح مي دهد. قصه را چگونه انتخاب كرده است؟ چگونه براي اجراي قصه در كالس آماده شده است؟ آيا از اجراي خود راضي است؟ به نظر خودش، كدام قسمت قصه را بهتر اجرا كرده است؟ نقاط قوت قصه گويي او كدامند؟ براي اجراي بهتر قصه و جذب بيشتر شنوندگان چه كارهايي بايد انجام دهد؟ در ادامه، يك يا چند نفر از دانش آموزان در مورد نحوه اجراي قصه و نقاط قوت آن، اظهار نظر مي كنند. هم چنين اگر پيش نهادي براي اجراي

بهتر قصه دارند، ارائه مي دهند.

197

در پايان، معلم با جمع بندي نظرها، نظر كلي خود را مي دهد و راهكارهاي پيشنهادي خود را براي اجراي بهتر بيان مي كند. پس از تشويق نقاط قوت اجرا و تشكر از مجريان و ساير دانش آموزان، همه پوشه كار خود را كامل

مي كنند.

گفت و گو در باره كارها، بررسي و توصيف آن ها در كسب تجربه هاي هنري مفيد است و دانش آموزان را به آرامي به سمت نقد هنري ساده سوق مي دهد. هم چنين، به آن ها مي آموزد كه ضمن اظهار نظر، به نظر ديگران هم

توجه كنند و احترام بگذارند. نظر ديگران را در سكوت كامل گوش كنند.

در تهيه و اجراي طراحي آموزشي الزم است كه معلم به مديريت زمان توجه نمايد. ساعت درسي 50 دقيقه است. اين زمان محدود بايد طوري سازمان دهي شود كه چهارگام اساسي به راحتي طي شود. معموال گام اول و دوم به فرصت كمي نياز دارد. اما گام سوم و چهارم زمان بيش تري نياز دارد تا فراگيران بتوانند فكر كنند، ايده خود را پرورش دهند، با ابزار و موادي كه در اختيار دارند ايده خود را اجرا كنند و به نتيجه برسند. در فعاليت هايي مثل نقاشي و كاردستي گام سوم بسيار اساسي است، زيرا آشنايي با ابزار و مواد، روش كار و سپس فرايند توليد تا رسيدن به محصول نهايي و ارائه آن در اين مرحله انجام مي شود. هم چنين توجه داشته باشيد در طراحي و اجراي آن زمينه رشد كدام يك از هوش هاي فراگيران خود را فراهم مي آوريد . دقت كنيد با طرح چه سؤاالتي و تفكر درباره چه مطالبي و اجراي چه فعاليت هايي اين زمينه غني تر خواهد شد. به اهداف درس هنر نيز توجه داشته باشيد. فعاليتي كه طراحي كرده ايد و در كالس اجرا مي كنيد، دانش آموزان را در رسيدن به كدام يك از

هدف ها كمك مي كند؟

198

اگر در مدرسه فضاي مناسبي به عنوان كارگاه هنر موجود باشد، همه ابزار و مواد الزم براي فعاليت هاي هنر در كارگاه هنر قرار مي گيرد و همه دانش آموزان در زنگ هنر مي توانند از آن فضا و تجهيزات آن استفاده كنند. اين ابزار و حتي باقي مانده مواد براي استفاده در سال هاي بعد نيز باقي مي مانند.دانش آموزان را عادت دهيد كه ابزار

و موادي را كه در اختيار دارند، به طور مشترك استفاده كنند و در حفظ و نگهداري و تميزي آن ها بكوشند.

فـعـاليـت هـاي يـاددهـي - يـادگـيـري

گامروش ياددهي – نقش فراگيرنقش معلم

زمان ابزار و مواديادگيري)دقيقه(

ايجاد انگيزهاولتوجه و پاسخ گويي

انتخاب يا توليد ايدة هنري

توضيح، سخنراني، پرسش و پاسخ،

نمايش5متناسب با موضوع

توضيح فعاليت و ارائه دوماطالعات

فكر كردن

پرورش ايده هنري10* * *گروه هاي كوچك

اعالم انجام فعاليتسومانجام فعاليت

اجراي ايده هنريگروه هاي كوچك،

25متناسب با موضوعواحد كار

جمع بندي يا جمع آوري چهارمتوليد هنري فراگيران

ارائه توليد هنري

يا نمايشگاه نمايشي، پرسش و

5پاسخ

پنجمارزش يابي )جمع بندي

نظر فراگيران و ارائه نظر كلي(

بررسي و توصيف فرايند توليد هنري خود و ديگران، و ثبت

در پوشه كار

پرسش و پاسخ، 5توضيح

50جمع

199

3-2- طراحي آموزشي تلفيقي

طراحي آموزشي تلفيقي از چند رشته هنري كه معموال يك رشته محور اصلي ساير فعاليت ها قرار مي گيرد، تشكيل شده است. در اين مثال، محور اصلي قصه است كه با نمايش و تربيت شنوايي همراه مي شود و با نقاشي و كاردستي ادامه مي يابد وكامل مي شود. اين برنامه در سه تا پنج جلسه متوالي قابل اجراست و براي هر جلسه يك جدول طراحي

آموزشي الزم است. مي شود.

ابتدا قصه اي مناسب انتخاب مي شود؛ دانش آموزان در قصه گويي مشاركت مي كنند و هر كدام، اجراي نقش يكي از عناصر قصه را بر عهده مي گيرند. تشكيل گروه و تقسيم كار را دانش آموزان انجام مي دهند و معلم فقط بركار آن ها نظارت مي كند. دانش آموزان براي ارائه واجراي زيباتر قصه، با استفاده از آن چه در كاردستي و نقاشي آموخته اند، وسايلي را آماده مي كنند. پس از پايان قصه كه با اجراي نقش همراه است، گفت و گوهاي پايان

قصه انجام مي شود. معموال اين برنامه به يك جلسه كامل نياز دارد.

در آغاز جلسه دوم، از دانش آموزان بخواهيد يك دقيقه سكوت كنند و با چشمان بسته، قصه گفته شده را تجسم كنند و به ياد آورند. آن گاه چشمان خود را باز كنند و بگويند كه از نظر آن هاكدام قسمت قصه زيباتر و جذاب تر بوده است. در ادامه، درباره تمامي چيزهايي كه در آن صحنه قصه ممكن است وجود داشته باشد، فكر كرده و آن ها را در ذهن خود مجسم سازند، سپس با ابزار و موادي كه در اختيار دارند، آن چه را در ذهن خود مجسم

كرده اند، نقاشي و رنگ آميزي كنند.

براي جلسه سوم، از بچه ها ب خواهيد تا دوباره به قصه فكر كنند؛ همه صحنه هاي آن را به خاطر بياورند و به چيزهايي كه مي شود از آن ها كاردستي ساخت، بيش تر فكر كنند. مي توانيد قبال به بچه ها بگوييد كه درباره كاردستي مناسب قصه و ابزار و مواد مورد نياز فكر كنند و آن ابزار و مواد را همراه بياورند و در كالس به ساختن

كاردستي مورد نظر خود بپردازند.

مثال بعضي از بچه ها مي توانند با قطعه هاي پارچه يا كاغذ رنگي، شاخه هاي كوچك خشك شده، سنگ وساير دور ريختني ها، تصويرهايي از عناصر و فضاهاي قصه را بسازند) كالژ( و با نقاشي آن ها را كامل كنند. يا با گل رس مجسمه حيوانات قصه را بسازند. بگذارند يك هفته بماند و خشك شود و در هفته بعد )جلسه چهارم( آن

را رنگ بزنند.

معلم مي تواند اين برنامه را با روش هاي مختلف، طراحي و در چند جلسه متوالي اجرا كند. پيوستگي و ارتباط فعاليت ها تالش پي گير دانش آموزان را برمي انگيزد ويادگيري عميق مفاهيم قصه و تجسم و تخيل وسيع

200

فضاي آن مي شود و تا مدتي آن ها را به تفكر وامي دارد. تنوع فعاليت ها از سويي زمينه تقويت همه هوش ها را فراهم مي سازد؛ از سوي ديگر، اين تنوع باعث شادي و نشاط دانش آموزان است.

در جريان فعاليت هاي گفته شده، بخشي از كارها مشاركتي و بخشي فردي است. در هر دو مورد، تعامل بسيار خوبي بين بچه ها جريان پيدا مي كند كه آن ها را براي ادامه فعاليت ها ياري مي د هد. هم چنين با مشاهده فعاليت ها و

محصوالت هنري يك ديگر در زمينه هاي مختلف، تجربه هاي هنري بسياري كسب مي كنند.

در جريان طراحي آموزشي تلفيقي نيز، عالوه بر تربيت هنري به توسعه هوش هاي چندگانه و تحقق اهداف در حوزه ها ي مختلف توجه كنيد.

. فـعـاليـت هـاي يـاددهـي - يـادگـيـري)جلسه اول- قصه گويي همراه با اجراي نقش(

زمان )دقيقه(ابزار و موادروش نقش دانش آموزنقش معلمگامجلسه

يواي

شنت

ربيوا ت

ش ي نق

جراو ا

ي وي

ه گقص

-1

آمادگي براي گوش دادن ايجاد انگيزهاول5متناسب با موضوعپرسش و پاسخ يا ...به قصه

دومتوضيح روش

قصه گويي با ايفاي نقش)گروهي(

آماده شدن گروه قصه 10متناسب با موضوعتوضيحي و . . .گو

15متناسب با موضوعايفاي نقشاجراي قصه- توجهدعوت گروه قصه گوسوم

چهارمجمع بندي

طرح سؤال از قصهبررسي قصه، تفكر، تخيل، پاسخ گويي

بحث گروهي، 10-پرسش و پاسخ

10پوشه كارپرسش و پاسخبررسي اجراارزش يابيپنجم

201

فـعـاليـت هـاي يـاددهـي - يـادگـيـري)جلسه دوم- نقاشي براي قصه(

زمان ابزار و موادروش نقش دانش آموزنقش معلمگامجلسه)دقيقه(

صهي ق

براي

اش- نق

2

ايجادانگيزهاولآمادگي براي نقاشي از

قصه

)انتخاب ايده(

5-پرسش و پاسخ يا ...

دوم

دعوت به فكر كردن، تجسم فضا و انتخاب صحنه، ابزار و مواد و

روش نقاشي

تفكر، تخيل، ساختن تصويرذهني، مشورت، انتخاب صحنه، ابزار و مواد و

روش نقاشي

)پرورش ايده هنري(

توضيحي، بحث 5-درگروه هاي كوچك

دعوت به نقاشيسوماجراي نقاشي

)تبديل ايده به توليد هنري(25ابزار و مواد نقاشيواحد كار

دعوت به جمع آوريچهارمارائه نقاشي ها

) تشكيل نمايشگاه (5گيره و طنابنمايشي

پرسش و پاسخ، بررسي اجراارزش يابيپنجمتوضيحي

نمايشگاه نقاشي و

پوشه كار10

202

فـعـاليـت هـاي يـاددهـي - يـادگـيـري)جلسه سوم- ساختن كاردستي با گل رس براي قصه(

زمان ابزار و موادروش نقش دانش آموزنقش معلمگامجلسه)دقيقه(

صهي ق

براي

سترد

كا-3

ايجاد انگيزهاولآمادگي براي ساختن

كاردستي متناسب با قصه

)انتخاب يا توليد ايده(

5-پرسش و پاسخ يا ...

دومدعوت به فكر كردن،

تجسم فضاي قصه و انتخاب كاردستي مناسب

تفكر، تخيل، ساختن

تصوير ذهني، مشورت براي انتخاب نوع

كاردستي و ابزار و مواد و روش اجرا

)پرورش ايده ي هنري(

توضيحي، بحث در 5-گروه هاي كوچك

دعوت به ساختن سومكاردستي

ساختن كاردستي

)تبديل ايده به توليد هنري(

واحد كارگل رس و

سايرابزار و مواد كاردستي

25

دعوت به جمع آوريچهارمارائه ي كاردستي ها

) تشكيل نمايشگاه (5ميز معلمنمايشي

10نمايشگاه كاردستيپرسش و پاسخ، توضيحيبررسي اجراارزش يابيپنجم

شيء گلي حدود يك هفته زير پوشش نايلوني سوراخ دار به آرامي خشك مي شود. در هفته بعد آن را رنگ آميزي كنند.

203

فـعـاليـت هـاي يـاددهـي - يـادگـيـري)جلسه چهارم- رنگ آميزي و تكميل كاردستي(

زمان ابزار و موادروش نقش دانش آموزنقش معلمگامجلسه)دقيقه(

ي ست

ردكا

ل مي

تكي و

يزآم

گ رن

-4

ايجاد انگيزهاولآمادگي براي رنگ

آميزي كاردستي

)انتخاب يا توليد ايده(

5-پرسش و پاسخ يا ...

دوم

دعوت به فكر كردن، تجسم فضاي قصه و انتخاب رنگ

براي كاردستي

تفكر، تخيل، ساختن

تصوير ذهني، مشورت براي انتخاب رنگ ها و

روش اجرا

)پرورش ايده ي هنري(

توضيحي، بحث در 5-گروه هاي كوچك

سوم

دعوت به رنگ آميزي و

پوشش كاردستي با روغن جال

رنگ آميزي كاردستي و زدن روغن جال

)تبديل ايده به توليد هنري(

واحد كار

پيش بند، قلم مو،گواش ، آب،

نايلون، روغن جال، كمي اسفنج، دستكش يك بار

مصرف

25

دعوت به چهارمجمع آوري

ارائه كاردستي هاي رنگ شده و براق شده

) تشكيل نمايشگاه (

5ميز معلمنمايشي

پرسش و پاسخ، بررسي اجراارزش يابيپنجمتوضيحي

نمايشگاه كاردستي و 10پوشه كار

204

مــنـــابــع بــراي مــطالـعـه- 4آقازاده، محرم؛ راهنماي عملي روش هاي نوين تدريس، انتشارات آييژ، تهران 1384.- 1آليس، سوزا و سوزان والن؛ آشنايي با يادگيري از طريق همياري، ترجمه طاهره رستگار و مجيد ملكان، نشر - 2

ني، تهران 1378.آمابلي، ترزا؛ شكوفايي خالقيت كودكان، ترجمه حسين قاسم زاده، نشر دنياي نو، تهران 1377.- 3اسميت، فيليپ؛ تفكر منطقي روش تعليم وتربيت، انتشارات سمت، تهران 1371.- 4جويس، بروس و ديگران؛ الگوهاي يادگيري ابزارهايي براي تدريس، ترجمه محمود مهرمحمدي و لطفعلي - 5

عابدي، انتشارات سمت، تهران 1385.رؤوف، علي؛ كارمايه معلمان در گذر از ياددهي به يادگيري، انتشارات مدرسه، تهران 1375.- 6رؤوف، علي؛ ياددادن براي يادگرفتن، انتشارات مدرسه، تهران 1382.- 7سليمان پور، جواد؛ مهارت هاي تدريس و يادگيري، چاپ احسن، تهران 1380.- 8سيف، علي اكبر؛ روانشناسي پرورشي، انتشارات اگاه، تهران 1370.- 9شجري، ف؛ يادگيري خالق، انجمن قلم ايران، تهران 1378.- 10شعباني، حسن؛ مهارت هاي آموزشي و پرورشي، انتشارات سمت، تهران 1372.- 11فردانش، هاشم؛ مباني تكنولوژي آموزشي، انتشارات سمت، تهران 1372.- 12قاسم زاده، حسن؛ كارگاه آموزشي خالقيت و روش هاي پرورش آن و ويژگي افراد خالق، جزوة مربوط - 13

به كارگاه.قورچيان، نادر قلي و ديگران؛ نظريه هاي يادگيري و نظريه فراشناخت در فرايند ياددهي- يادگيري، - 14

انتشارات تربيت، تهران 1377.مهرمحمدي، محمود؛ بازانديشي فرايند ياددهي – يدگيري و تربيت معلم، انتشارات مدرسه، تهران 1379.- 15يادگيري گنج درون، ترجمه فاطمه فقيهي و ديگران، پژوهشكده تعليم وتربيت، وزارت آموزش و پرورش، تهران - 16

.1375 يغما، عادل؛ طراحي آموزشي، انتشارات مدرسه، تهران 1372.- 17يغما، عادل؛ كاربرد روش ها و الگوهاي تدريس، انتشارات مدرسه، تهران 1380.- 18

205

فصل دوم:ارزش يابي فعاليت هاي

هنري دانش آموزان

206

مقدمه:

ارزش يابي، فرايندي نظام دار براي جمع آوري، تحليل و تفسير اطالعات است.)علي اكبر سيف 1378(. ارزش يابي فعاليت هاي هنري، شامل قضاوت در باره كيفيت فعاليت ها و عملكرد و كوشش هاي هنري دانش آموزان و

محصوالت هنري توليد شده توسط آن ها و مقايسة نتايج حاصل با هدف هاي از پيش تعيين شده برنامه درسي هنر است، از آن جا كه نتايج حاصل از ارزشيابي بايد براي بهبود فرايند ياددهي يادگيري استفاده مي شود، مي توان از

آن به عنوان جزيي جدا ناپذير از اين فرايند نام برد.

رويكرد ارزشيابي:

با توجه به ماهيت درس هنر، براي ارزشيابي از فعاليت هاي انجام شده در رشته هاي مختلف هنري ، از رويكرد سنجش پويا به جاي رويكردهاي سنتي مرسوم كه بيشتر جنبه ايستايي دارد استفاده شده است. در

رويكردهاي سنتي بيش تر بر پيامدها ونتايج تاكيد شده است. اما رويكرد سنجش پويا بر فرايندهاي روان شناختي تاكيد دارد. به عبارت ديگر در اين رويكرد ؛هدف ارزشيابي بيشتر توانايي يادگيري است تا ميزان

مطالب يادگرفته شده.

ضرورت توصيف فعاليت ها و محصوالت هنري توليد شده:

براي عمق بخشيدن به فرايند ياددهي – يادگيري فعاليت هاي هنري دانش آموزان، ارزش يابي به عنوان بخش جدايي ناپذير از اين فرايند بايد به گونه اي طراحي شود تا اطالعات مورد نياز براي مربي و متربي به گو نه

اي فراهم شود كه بتواند به آن ها براي شناخت مسائل و مشكالت يادگيري، بهبودآن، ورسيدن به اهداف تعلم و تربيت كمك كند. براي رسيدن به اين مهم الزم است نتايج حاصل از ارزشيابي مورد تجزيه و تحليل و

توصيف قرار گيرد. عالوه بر اين از آنجا كه انتظارات برنامه دسي هنر و مشخصا تربيت هنري بيشتر به كسب مهارت ها و ايجاد منش هاي تفك توجه دارد الزم است از و از روش ها و ابزارهاي كيفي مانند پوشة كار78

، ابزارهاي مبتني برمشاهده )مقياس درجه بندي و...(، خود ارزش يابي، ديگر ارزش يابي)همسال سنجي( و بحث و گفت وگوهاي كالسي استفاده شود. نتيجه اطالعات جمع آوري شده با روش ها و ابزارهاي يادشده، به معلم اجازه

مي دهد كه توصيفي از فرايند فعاليت هنري و محصول هنري توليد شده، توانايي ها و مهارت هاي كسب شده، استعدادها، تمايالت و عاليق دانش آموز در زمينه هاي هنري و در جهت اهداف برنامه درسي هنر تهيه كند. معلم از اين طريق مي تواند چگونگي رشد و پيشرفت هنري هر دانش آموز را به خودش، والدينش ، اولياي

مدرسه و هر يك از عناصر نظام آموزش و پرورش نشان دهد و دربارة آن به بحث بپردازد. اين توصيف ها كه حاصل سنجش ها و ارزش يابي ناشي از آن است، در كارنامه و پرونده تحصيلي دانش آموزان ثبت مي شود تا

براي شناخت، راهنمايي و هدايت آنان در آينده مورد استفاده قرار گيرد

78- پوشه کارهنر مجموعه اي از کارهاي دانش آموز است که تالش ها ، رشد و پيشرفت او را در فعالیت هاي هنری نشان مي دهد.

207

اصول ارزشيابي از فعاليت هاي هنري دانش آموزان عبارتند از:

ارزش يابي از فعاليت هاي هنري دانش آموزان به طور تكويني و در جريان فعاليت ها انجام مي شود.- 1ارزشيابي از پيشرفت هر دانش آموز نسبت به فعاليت هايي كه خود او انجام مي دهد و با توجه به اصل تفاوت هاي - 2

فردي سنجيده مي شود.در ارزشيابي الزم به نوع ابزار و وسايل و موادي كه هر دانش آموز استفاده مي كند، توجه شود؛ زيرا نوع و - 3

كيفيت آن ها در انجام فعاليت و محصول نهايي مؤثر است.در ارزشيابي از رشد توانايي هاي هنري دانش آموزان، استعداد ها و تمايالت فردي دانش آموزان مورد توجه - 4

قرار مي گيرد.در ارزش يابي، به فرايند فعاليت و به محصول نهايي طوري توجه مي شود كه دانش آموزان به استمرار بخشيدن - 5

به كارها و فعاليت هاي هنري خود تشويق شوند.با مشاركت معلم، دانش آموز)خود ارزش يابي( و ساير - 6 پوياست كه فرايندي فعاليت هاي هنري ارزش يابي

هم كالسي هاي او )ديگر ارزش يابي يا همسال سنجي( انجام مي شود.در ارزش يابي فعاليت هاي هنري، ويژگي هاي هنري مثبت و برجستة كار هر دانش آموز مورد توجه و تأكيدقرار - 7

مي گيرد.تمامي فعاليت هاي هنري دانش آموزان، جذاب و با ارزش است؛ بنابراين، از مطرح كردن قضاوت هايي كه به - 8

يأس و نااميدي و از بين رفتن انگيزه فعاليت هنري آن ها منجر مي شود، بايد پرهيز كرد.به - 9 نبايد بنابراين، انجام مي شود؛ از فعاليت هاي هنري دانش آموزان به صورت كيفي )توصيفي( ارزش يابي

فعاليت ها و محصوالت هنري آن ها نمره داد. 79هدف هاي ارزشيابي از فعاليت هاي هنري:

تشخيص نيازها، عاليق و استعدادهاي دانش آموزان جهت پرورش آن ها و ايجاد زمينه جهت شكوفايي - 1خالقيت هنري؛

آگاهي از ميزان پيشرفت هنري دانش آموزان و حصول اطمينان از تحقق اهداف برنامه درسي هنر؛- 2اصالح و بهبود فرايند ياددهي – يادگيري- 3توجه به رشد همه جانبه دانش آموزان و تفاوت هاي فردي در فايند ياددهي – يادگيري - 4تقويت اعتماد به نفس در دانش آموزان- 5افزايش بهداشت رواني محيط هاي آموزش رسمي درس هنر؛- 6ارتقاي تحصيلي دانش آموزان- 7

79- تا زمان اجراي سراسري ارزش يابي كيفي براي كلية دروس دوره ابتدايي، در هر نيم سال ليست نمرات هنر را مانند ساير دروس به دفتر مدرسه بدهيد.

چگونگي اجراي ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزانارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزان به دو شكل فرايندي و پاياني80 انجام مي شود.

ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزان

به وسيله ارزش يابي فرايندي معلم مي تواند در هر جلسه ضمن مشاهده فرايند توليد هنري دانش آموزان، برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري تعدادي از آن ها را تكميل نمايد. همچنين موارد خاصي را كه به نظرش مي رسد، در اين برگه ثبت كند. و مواردي را كه از نظر او ضرورت دارند، در پوشه كار دانش آموزان يا در دفتر يادداشت خودش بنويسد. هم چنين، در طول هر نيم سال تحصيلي، دست كم دو مرتبه برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري

دانش آموزان را تكميل كند.81

هنر را در هر جلسه درس زمان مديريت به اجراي طراحي آموزشي خود، معلم در دارد ضرورت مي دهد، انجام دانش آموزان هنري فعاليت فرايند كه طي ارزش يابي اي بر به گونه اي كه عالوه دهد؛ اهميت فرصت كافي براي ارزش يابي پاياني نيز داشته باشد. در پايان هر جلسه از كالس هنربراي فعاليت هاي نقاشي و كاردستي، شما مي توانيد به كمك بچه ها يك نمونه را انتخاب كنيد. اين انتخاب يا تصادفي است يا به علت ويژگي آن انجام مي گيرد؛ براي مثال، در يك اثر نقاشي، روش خاصي در رنگ آميزي به كار رفته است يا خالقيت ويژه اي وجود دارد كه خوب است همه بچه ها به آن دقت كنند. در ابتدا، دانش آموزي كه آن محصول هنري را توليد كرده است، در مقابل كالس، كار خود را به ساير دانش آموزان نشان مي دهد و با توضيح مختصري، مراحل انتخاب ايده، پرورش ايده و اجراي ايده خود را براي دوستانش توضيح مي دهد: چگونه فكر كرده است؟ چگونه انتخاب كرده است؟ كار خود را از كجا و با چه ابزار و موادي شروع كرده است؟ كدام قسمت كار به نظر او زيباتر است در ادامه اين فعاليت ، يكي از دانش آموزان را دعوت كنيد تا در مورد اين محصول هنري توضيح دهد و نظر

خود را بگويد. اين گفت و گو را مي توانيد به صورت گروهي ترتيب دهيد.

در پايان، نوبت معلم است كه عالوه بر جمع بندي همة نظرها، نظرخود را در مورد محصول هنري توليد شده بگويد: ويژگي هاي مثبت كار چيست؟ براي بهتر شدن كار، رعايت چه نكته هاي ديگري الزم است؟

80- ارزش يابي پايان هر جلسه درس؛ در طول سال تحصيلي مي تواند به منزله ارزش يابي فرايندي يا تكويني يا مستمر قلمداد شود.81 - به قسمت 4- مقياس درجه بندي براي ارزش يابي فعاليت هاي هنري فراگيران ص 246 مراجعه كنيد.

فرايندي )در طول انجام فعاليت هنري(

خودارزش يابي

پاياني

درپايان هر جلسه درس هنر

ديگر ارزش يابي)همسال سنجي(ارزش يابي توسط معلم

در پايان هر نيمسال تحصيلي)بررسي پوشه كار(

209

شما مي توانيد در صورت ضرورت، جمع بندي نظرها را – در يك سطر_ پشت كار) در كنار شناسنامة كار(- ثبت كنيد. سپس هر يك از دانش آموزان كارهايشان را در پوشه كار خود قرار دهند و نظر خود را در

برگ فهرست فعاليت هاي هنري بنويسند.

ارزشيابي پاياني در پايان هر نيم سال نيز اختصاص دارد به بررسي پوشه كار دانش آموزان و ترسم نماي كلي از ميزان تحقق اهداف آموزشي براي هريك از دانش آموزان.

روش و ابزار هاي ارزشيابي:

ابزار هاي ارزشيابي از فعاليت ها و محصوالت هنري دانش آموزان عبارتند از:پوشه كار فعاليت هاي هنري- 1

پوشه كار، مجموعه شواهد نظام دار و سازمان يافته اي از فعاليت هاي دانش آموزان است. معلم با استفاده از اين شواهد بر سطح رشد دانش، مهارت و نگرش هاي فراگيران نظارت دارد. دانش آموزان براي جمع آوري شواهد،

انتخاب مالك ها و قضاوت هاي ارزشي آن مشاركت دارند.)ايرج خوش خلق 1382(

فوايد پوشه كار به شرح زير است:

دانش آموزان را به افرادي مستقل ، فعال و مسئوليت پذير تبديل مي كند.- 1باعث بهبود انگيزه يادگيري مي شود.- 2ابزار مناسب براي نشان دادن فرايند يادگيري است.- 3ابزاري براي سنجش انواع مهارت هاست.- 4از طريق پرورش مهارت هاي فراشناختي82 ، هوشياري نسبت به يادگيري را ايجاد مي كند.- 5مهارت هاي اجتماعي را پرورش مي دهد.- 6براي معلم و دانش آموزان فرصت هاي گفت وگو ايجاد مي كند.- 7سنجش را به آموزش پيوند مي دهد.- 8نيم رخي83 از توانايي هاي فراگير فراهم مي آورد.- 9

هر يك از دانش آموزان از ابتداي سال يك پوشه مناسب براي فعاليت هاي هنري خود تهيه مي كند. روي اين پوشه نام و نام خانوادگي و نام كالس خود را مي نويسد. در داخل پوشه يك برگ فهرست فعاليت هاي هنري براي ثبت فعاليت ها قرار مي دهد. در اين برگه 84 تاريخ – شماره رديف- عنوان فعاليت- توضيح فعاليت انجام شده

و احساس و نظر خود در مورد فعاليت انجام شده در هر جلسه را ثبت مي كند.

82 - مهارت هاي فراشناختي )metaCognitive( هوشياري و آگاهي فرد نسبت به فرايند تفكر )شناخت و يادگيري( خود است.83 - نيم رخ(Profile) ؛ نماي كلي يك پديده است.

84- يك نمونه » فهرست فعاليت هاي هنري« ارائه شده است. اما معلم مي تواند بنابه شرايط كالس خود برگه ي مناسبي تهيه كند

210

براي فعاليت هايي مثل تربيت شنوايي يا قصه و نمايش كه محصولي مانند نقاشي ندارد، تنها ثبت فعاليت كافي است و نمونه اي در پوشه كار اضافه نخواهد شد. براي بعضي از فعاليت هاي كاردستي كه حجم بزرگ دارد و در پوشه جا نمي گيرد، مي توانند از يك كيسه نايلون، پاكت يا جعبه مناسب استفاده كنند. پشت هر برگه نقاشي يا كاردستي حتما شناسنامة 85كار را نوشته و آن ها را به ترتيب شماره و تاريخ در پوشه كار قراردهند. حتي جلساتي را كه فردي غايب است در پوشه كار خود ثبت كند و احساس و نظر خود را در بارة آن بنويسد. در پايان هر نيم سال در همه پوشه هاي كار يك كالس بايد بتوان فعاليت هاي هنري كه طي نيم سال انجام شده است، مشاهده و بررسي

نمود.

معلم مي تواند با روش هاي گوناگون دانش آموزان را براي حفظ و نگه داري پوشه كار و محصوالت هنري تشويق كند. به اين ترتيب عالوه بر سهولت دسترسي به فعاليت ها براي ارزش يابي هر نيم سال و نوشتن كارنامه،

زمينه اي براي تحقق هدف توجه به حفظ آثار هنري و ميراث فرهنگي را نيز ايجاد مي كند.

خود ارزيابي: قضاوت و ارزشيابي دانش آموزان نسبت به فعاليت و يا محصول هنري توليد شده توسط - 2وي. در اين نوع از ارزشيابي الزم است معلم شرايطي را فراهم كند تا دانش آموز كار هنري خود را توصيف كنند، احساسات خود را نسبت به آن بيان نمايند و در پايان بگويند براي ارائه بهتريك فعاليت يا محصول هنري چه كارهايي بهنر است در آينده انجام شود. الزم است نتايج ارزيابي دانش آموزان از

خود در برگه فهرست فعاليت هاي هنري ثبت و در پوشه كار گذاشته شود

ديگر ارزشيابي و ارزشيابي گروهي: در فرايند اجراي فعاليتهاي هنري در گروه هاي كاري، دانش آموزان - 3به طور فعال و به صورت گروهي به بحث و تبادل نظر درمورد فرايند و نتايج حاصل از فعاليت هاي هنري

خواهند پرداخت و با توجه به نتايج ارزشيابي گروهي به همكاري با يكديگر ادامه خواهند داد.

85 شناسنامه كار در بخش طراحي آموزشي صفحه توضيح داده شده است.

211

فـهرسـت فـعـاليـت هـاي هـنـري

نام و نام خانوادگي . . . . . . . . كالس. . . . . . . دبستان . . . . . . . . منطقه. . . . .

احساس و نظر دانش آموزتوضيح فعاليت انجام شدهعنوان فعاليترديفتاريخ

212

روش مشاهده رفتار: روش هاي مشاهد رقتار بسيار متنوع است. براي ثبت مشاهد رفتار هاي مورد نظر - 4در درس هنر ما از روش مقياس درجه بندي استفاده كرده ايم. معلم مي تواند در هر جلسه ضمن مشاهده فرايند توليد هنري دانش آموزان، برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري تعدادي از آن ها را تكميل نمايد.. همچنين موارد خاصي را كه ثبت آن ها ضروري دارند، در پوشه كار دانش آموزان يا در دفتر يادداشت

خود بنويسد.

برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموزان

در هر يك از رشته هاي هنري ، يك مقياس درجه بندي86 تهيه شده است. مقياس درجه بندي شيوه نظام داري است براي گزارش قضاوت هاي معلم درباره فعاليتي كه مورد بررسي قرار مي دهد.87 در مقياس درجه بندي يا برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري88، براي هر رشته هنري، در مقابل آن تعدادي ويژگي ، متناسب با اهداف اين درس و در مقابل اين ويژگي ها يك مقياس چهار درجه اي )خيلي خوب، خوب، قابل قبول، نيازمند آموزش و تالش بيشتر(

نوشته شده است.

خيلي خوب ؛ يعني كار خيلي خوب است و به هيچ نظارتي نياز ندارد.

خوب؛ كارخوب است اما گاه به گاه نياز به نظارت دارد.

قابل قبول؛ يعني كار قابل قبول است اما نياز به نظارت فراوان يا كمك غير مستقيم دارد.

نياز مند آموزش و تالش بيش تر ؛ يعني كار ضعيف است و نياز به كمك مستقيم دارد.

برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري را مي توانيد به اين ترتيب بسازيد:

روي يك برگة كاغذ همة ويژگي هاي مثبتي را كه از يك اثر هنري انتظار داريد، بنويسيد. اين ويژگي را - 1مي توانيد با توجه به اهداف كلي درس هنر و محتواي فعاليت هاي يادگيري تعريف كنيد.

ويژگي هايي را كه به هم نزديك هستند، به يك ويژگي تبديل كنيد.- 2ويژگي هايي كه در همة رشته ها مشترك هستند به بخش مهارت هاي فرايندي منتقل كنيد.- 3

86- يك نمونه » مقياس درجه بندي براي ارزش يابي فعاليت هاي هنري فراگيران« در ص 224 ارائه شده است. اما معلم مي تواند نمونه هاي ديگري بسازد.

87- روش هاي اندازه گيري و ارزش يابي آموزشي- دكتر علي اكبر سيف- ويرايش دوم- ص 24988- پس از سراسري شدن ارزش يابي توصيفي)كيفي( در پايه هاي چهارم و پنجم ابتدايي، ارزش يابي درس هنر نيز تابع قوانيين و آيين نامه هاي آن

خواهد بود.

213

مواردي كه باقي مي مانند، منظم كنيد.- 4در مقياس درجه بندي تعداد درجه ها مي تواند تعريف شود. در صفحة مقياس چهار درجه اي مشاهده - 5

مي شود. بايد توجه نمود كه ويژگي ها و درجه هاي تعريف شده در يك كالس درس، براي همة دانش آموزان، با - 6

بررسي پوشة كار قابل اجرا، جمع بندي و نوشتن كارنامه باشد. در هر نيم سال تحصيلي حداقل دو مرتبه برگه ارزش يابي دانش آموزان را تكميل كنيد: يك مرتبه در طول

نيم سال تحصيلي و يك مرتبه در پايان نيم سال تحصيلي.

مرتبة اول در طول نيم سال تحصيلي است با توجه به مشاهدة معلم از فرايند فعاليت ها و توليد محصوالت هنري دانش آموز تكميل مي شود. معلم مي تواند در هر جلسه درس هنر برگة چند دانش آموز را تكميل كند. به اين ترتيب

در پايان يك نيم سال همة كالس برگة تكميل شده خواهند داشت.

در پايان نيم سال نيز از دانش آموزان بخواهيد پوشة كار خود را كامل و مرتب همراه بياورند. با مشاركت خودشان پوشه كار را بررسي و مجددا برگه ارزش يابي را كامل كنيد. در مورد فعاليت هاي تربيت شنوايي، قصه و نمايش كه محصول عيني ندارد، با مراجعه به فهرست فعاليت ها و طرح چند سؤال كوتاه از دانش آموز در مقياس چهار درجه اي ارزش يابي او عالمت مناسب بگذاريد. در مورد فعاليت هاي نقاشي و كاردستي كه محصول عيني دارند، از دانش آموزب خواهيد بهترين كار خود را از پوشه انتخاب و براي ارزش يابي ارائه نمايد. پس از ارزش يابي اين دو بخش، قسمت ششم جدول مربوط به مهارت هاي فرايندي است.اين ها مهارت هايي هستند كه در فرايند همة فعاليت

هاي يادگيري به طور مشترك وجود دارند.

به همين دليل در همة ساعت هاي درس هنر و حتي ساعات ساير درس ها قابل مشاهده هستند. معلم در طول يك نيم سال تحصيلي، با مشاهده رفتارها و فعاليت هاي هنري دانش آموز اين قسمت را كامل مي كند.

214

برگ ارزش يابي فعاليت هاي هنري دانش آموز

نام و نام خانوادگي . . . . . . . . . كالس. . . . . . . . دبستان . . . . . . . . . منطقه. . . . .

قابل قبولخوبخيلي خوبويژگيموضوعنيازمند آموزش

و تالش بيش تر

ياش

- نق1

1- نقاشي او جذاب است.

2- نقاشي او پيام مورد نظر را مي رساند.

3- عناصر نقاشي او تنوع دارد.

4- در نقاشي او تنوع رنگ ديده مي شود.

يست

ردكا

-2

1- كاردستي او جذاب است.

2- كاردستي او پيام مورد نظر را مي رساند.

3- مواد مصرفي او هماهنگي و تناسب دارد.

4- موضوع كار او تازگي دارد.

ت ربي

- ت3

يواي

شن

1- صداهاي موجود در طبيعت را تشخيص مي دهد.

2- منبع توليد آن ها را تشخيص مي دهد.

3- صداهاي زيبا را تشخص مي دهد.

4-سرودها را با ريتم درست مي خواند.

صه- ق

4

1- قصه يا خاطره خود را به گونه اي جذاب ارائه مي دهد.

2- عواطف عناصر قصه را با رفتار كالمي نشان مي دهد.

3- عواطف عناصر قصه را با رفتار غير كالمي نشان مي دهد.

4- به قصه و خاطره اي كه سايرين تعريف مي كنند، گوش مي دهد.

شماي

- ن5

1- بازي هاي نمايشي را به گونه اي جذاب ارائه مي دهد.

2- عواطف خود را در ارائه نمايش ها ارائه مي دهد.

3- با حركات تقليدي موضوع مورد نظر را نشان مي دهد.

4- شدت و تن صداي خود را متناسب با موضوع و موقعيت تنظيم مي كند.

215

ث يرا

ا مي ب

نايآش

-6ي

نگره

ف

1- اهداف بازديد را در گزارش خود بيان كرده است.

2- گزارش خود به به درستي تنظيم كرده است.

3- در گزارش خود اهميت ميراث فرهنگي را بيان كرده است.

4- تصاوير مناسبي در گزارش خود ارائه داده است.

يند

رايي ف

هات

هار- م

7

1- از انجام فعاليت هاي هنري شاد و با نشاط است.

2- در انجام فعاليت هاي هنري، مشاركتي مسئوالنه دارد.

3-كار خود را براي سايرين توضيح مي دهد.

4- در بررسي و توصيف كار سايرين مشاركت مي كند.

5- براي انجام فعاليت ها پيشگام است.

6- در انجام فعاليت ها با سايرين تعامل دارد.

7- در مورد فعاليت ها به تفكر مي پردازد.

8- در فعاليت هاي خود خالقيت نشان مي دهد.

9- نظم و ترتيب و نظافت را رعايت مي كند.

10- به زيبايي خود، كارهايش و محيط اطرافش اهميت مي دهد.

5- تهيه كارنامه توصيفي درس هنر

همان طور كه در قسمت قبل گفته شد، در پايان هر نوبت تحصيلي براي هر دانش آموز دو مرتبه برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري تكميل مي شود. اين برگ در شش قسمت نقاشي، كاردستي، تربيت شنوايي، قصه، نمايش و مهارت هاي فرايندي تنظيم شده است. در پاية پنجم و ششم آشنايي با ميراث فذهنگي و هنري ايران نيز اضافه مي شود. براي تهيه فرم كارنامه توصيفي، برگه هاي ارزش يابي را بررسي و جمع بندي نموده، نتيجه هر قسمت را در كارنامه ثبت كنيد. در صفحه هاي بعد يك نمونه برگه ارزش يابي فعاليت هاي هنري با استفاده از پوشه كار،

گفت وگو با دانش آموز و نظر معلم تكميل و سپس كارنامه توصيفي او تنظيم شده است.

216

كارنامه توصيفي درس هنر دوره ابتدايي

نام : نام خانوادگي: فرزند: شماره ي رديف:

فموضوعردي

نوبت دومنوبت اول

بيش از حدانتظار

در حدانتظار

نزديك به حدانتظار

نيازمندآموزش

و تالش بيش تر

بيش از حدانتظار

در حدانتظار

نزديك بهحد انتظار

نيازمندآموزشوتالش بيش تر

تربيت شنوايي

نقاشي

كاردستي

قصه

نمايش

آشنايي با ميراث فرهنگي و هنري

ايران

مهارت هايفرايندي

نظر معلم در نوبت اول:

نام و امضاي معلم مدرسه مهر و امضاي مدير

نظر معلم در نوبت دوم:

نام و امضاي معلم مدرسه مهر و امضاي مدير

سازمان آموزش و پرورش استان: ناحيه/ منطقه: سال تحصيلي:

كد مدرسه: نام مدرسه: شماره صفحه امتحانات: شماره رديف دانش آموز:

نام : نام خانوادگي: پايه:

محل صدور: فرزند: شماره شناسنامه: تاريخ تولد:

217

6- مـنـابــع بــراي مــطـالـعـه

سيف ،علي اكبر- روش هاي اندازه گيري و ارزش يابي آموزشي، تهران: نشر دوران، چاپ سوم، 1378، ص 32 و 249.- 1

خوش خلق، ايرج- مجموعه مقاالت اولين همايش ارزش يابي تحصيلي تهران، 1382، ص 144.ش- 2

سيف، علي اكبر؛ سنجش فرايند و فراوردة يادگيري، نشر دوران، تهران 1384.- 3

218

پيوست ها

219

برگه توزيعي شماره 1: خاطره

220

برگه توزيعي شماره 2: صداهايي كه ما مي شنويم

221

برگه توزيعي شماره 3 : شكل سازي

222

برگه توزيعي شماره 4: خطوط

223

برگه توزيعي شماره5: شكل يابي و شكل سازي

224

برگه توزيعي شماره 6: سطوح طبيعي: سطوح هندسي و غيرهندسي

225

برگه توزيعي شماره 7: شكل يابي، شكل سازي

226

برگه توزيعي شماره 8: سطوح مصنوعي

227

برگه توزيعي شماره 9: شكل يابي و شكل سازي

228

برگه توزيعي شماره 10: كوالژ

229

برگه توزيعي شماره 11: رنگ ها

230

برگه توزيعي شماره 12: رنگ هاي طبيعي

231

برگه توزيعي شماره 13: تنوع رنگ ها

232

برگه توزيعي شماره 14: كاردستي

233

برگه توزيعي شماره 15: طبقه بندي انواع بافت ها

234

برگه توزيعي شماره 16: كاردستي

235

برگه توزيعي شماره 17: شباهت ها و تفاوت هاي بافت ها

236

برگه توزيعي شماره 18 : زيبايي= تناسب

237

برگه توزيعي شماره 19 : فعاليت دلخواه: نقاشي يا كاردستي

238

برگه توزيعي شماره 20: ريتم هاي طبيعي )فعاليت انتخابي(

239

برگه توزيعي شماره 21: ريتم هاي منظم و نامنظم؛ نقاشي

240

برگه توزيعي شماره 22: فعاليت دلخواه )نقاشي، كاردستي، قصه(

241

242

243

244

245

246