·بائع الاستبداد كتاب... · author: �� /. , e ' d 7 - q ' f created...

133
1

Upload: others

Post on 22-Oct-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 1

  • 2

    طبائع االستبداد ومصارع االستعباد

    الرحالة كاف

    عبد الرمحن الكواكيب دراسة وحتقيق

    الدّكتور حممّد مجال طحّان

  • 3

    الرحالة كاف

    طبائع االستبداد

    ومصارع االستعباد

    دراسة وحتقيق

    الدّكتور حممّد مجال طحّان

    1122الطبعة السابعة

  • 4

    اإلهداء ...إلى

    أبي

    واألبّي في كّل آن

    مجال

  • 5

    مقّدمة

    را اتتدم اّنتتا ه امستت االستتداداد مة تتت ستتداندي ن دتتت تتم د ا،تتم اّ نتتامله ين تتم دتتداّ ديتتمع ىةتت بم دامدتت يتتدماه ديتتدض اتت اّا تت ت تتم متت لانتتت يدتت الددستتن ّةنتتا ديمدتت

    ت .ا م اّداة ت ىةد ه ااّداّيه يد الدد م ن (اىمل ىد ك ب اله ) مّ إم االسداداده فضاله ىم بن ديا اّد ة ع تم اّديددتد الاستاه بب ااتاه د دردتت دن ىتته فت م

    ّتتت بالتتتمااله دنتتتددي ددضتتت م دداتتتد ه تتتا دمتتتدض اّيدتتتاي النستتتاندته ا ضتتت تتتا دتتت ف م ّتتت نن تتتم تتتم .بساّدت لدددي

    مماضد تت ه بض بم فتي لناتت اّدتماك بفمتاماه اّدد ا ستلّت يتةنا إّت بفت ستد د فد تا ددنة ت فر اّدد مماضد ت اّدمد ض ؟ ا اّخض ات اآلدةت إّ ذّك ؟ اّ يديد مم بم دنام انا إّ ال اضئ

    اّنتتتاّ ي اّلددتتتد ه اّديتتت الت اّم ندتتتت ااّننتتتاضددلتتتد د التتتم ىد د فتتتي نتتت تتتا دستتت ستتت ا مل ب اضتتتم إال استتتتدادد ه ددانتتتت ايستتتتم ال دندتتتت يدتتتتكاّ دستتتامىت ه ااتتتتا اّدلط،تتتتت اّمضتتتم ه

    .ىم فمدام اّبمت اّ دااَد ادم يم اض األاضام اّنمادت تسداسد ه دنا م ت االم ب اآخم تتتتم سةستتتتةت رتتتتض فتتتتي ىد تتتتت اّخضتتتتا اّيبدبتتتتت نيتتتت انردتتتتام اّيتتتت د اّنماتتتتي دمتتتتددض ستتتت ا

    تت ىةتت اّ ا ضتتات تتا إستتما،د ه د اّمستت ي ااّمدتتام ّالىدتتمالردتتداه اّدنتتاطالت ه اّدرافتتت اّ خللاأل تتت اّنمادتتت التتما ا د تتا بتتم اتاّيتترد ني فتتي فةستتضدم ه دضادتتا اّنالاتتات تتا تتم اسدنتتتطف ا

    . آمبلدادنا بانا،نا ه مان ا يل ت االسداداد في م إنمتتاذ تتا د متتم : )) اّنماد تتت اّما، تتت اّتتننض ماتتك فتتي ط تتم اّالتتنام اّتتذ دمفنتت ننتتض ستت ا

    يتتافيت تتم متتام تتا دتتطا بعتتض بستتاات ىَمتتدنا األ مدمتتي( اتتاّل ) ّد مدتتم اّد س تت (( إنمتتاذ . اّن سد ت اّل تتاعدم اّنماد تتت فتتي اّديتتم ك اّسداستتتي د مفتتي يتتدم دلتتم إو تتا د م اّدد مماضد تتتت عتتذا

    ض ه اات عم د تت ا ا رتا اات اّل تاعدم ا يتادت اّيم تا دمادادتتاّدمددمي االسدماددلي ه ديت إاتض ((.ّد اال مام بادع ت ا مام )) ننا را اّناّ ي اّلددد ديت سدام ب مدمااّيم اض ا يادت

    تتت تتم ستتي إّتت بستت ب ه ددتتمد ىتتدض االىدتتمال اتتلم اّمضمد تتت اتتد ببادتتت فالتتةرا تتايتتا األ دل تتا ادنرتتا اّيتتماع اّمتت ي ت اّتتددني اتتدم فيتتا، استتد ماماّتتذمدا التتدامي ال د يستتد ىةدرتتا ه تتا

    في د لدم اّدنا ا اّ ااا ااسدمانت اسدستالض ه فتي التلت خاليرااّمات اّيم ام ه دم م .لا الم اّدني ت ىة ب

  • 6

    رتا م م نتا ه انتا ه ىةت فرتض اسدالت العذ اّ مد ت ننام إّ اا مي م اّ ستدما اّدتي ياّ ّنت اّدتمامض اّ نمفتي د تد ّنتا مت ي . فرتض اآلختمدم ىةت فرتض اّتذات دلسدساه اّ ااا فرض اّدامدخ ه

    . م عنا دلدي بع د ت اّن دي إّ اّدماك . بفض سدما ىة ّنتا ت ّةختم م تم عتذ األط تت ت تم بم ناتدب ب اله اتد ننتاني تم بط تت دضت م يضتام ه ال إن نتا

    خال نمفت ا نيم عةت م ه اند بم ند يع إ مانادنا م ّ اعد ناا ضا اّ ناددم اّييديت اّنماتي التتمةت اّ متمبيتد تآط تتم. ن نت ن يتدك خةخةتت اتتدم تا نمدتد تا الّت يم تاه ه يدت

    .اّدماك ااّدنا ن تا اّدماك . اّ ستدما اّياضتم اّتذ ننضةت نت نيت التمةت عت ّد المةت اّ اضي ه ا

    ا نتا دلتا تا ىتم ايتمل اّننتم . ذات التل م اّن دي إّ اّدتماك ه فتي ط اننتا اّنماتي عتذا ه ه ب تتاض تتم ستتام نا ا لتت دعض نمتتلنتتما نة تتاه ب ضتتد،اه فدتت ه دامتت اّنتت دي دلناتتت يطلنتتت يتتدم

    . ا اداىادرض بدضاه النساني في ماي دامدخدت دنااات ه فت م ّةنالاضمام اّدماك م ينا النسام ندالاه ف ذا

    ذا متام االند تا إّت اّدتماك ال اخددتام ّنتا فدت . اخددتام ما النسام د ندة ع بدضاه م ين ا .ع م اخددامنا اناه ف م د ندة فدنا

    ه بن تت ستتدلد فدتت مبدتتماه تتم اللااتتات ىتتم طد لتتاه اّدتتي دتت م اتتام اّدتتماك بماتتاه اّ التتمةت ذّتتك ألم . التتمالت ىيتتم ت إّتت مبدتتم تتم اّيةتت ّ خالّتت دستتا الد ه ب بن تت ستتدردد ت تتم

    تتا دممتت م اد اّنرضتتت اّنماد تتت ه ف تتا طاّتتت بمبتتم ستتةاد اد داد تتماه اّ لد تتا اّنماتتي ّتتض دداد تتم لتتذمد اه ى ضاا، ت ض دد م م م ّ انتد اسددناارانةين فد م داد م س اسدن اّ ّدمندات ّض دندلرا ع ه ّ

    . د ىت انتت اما ادنتا ه ن ن رتا ا تا دختدض النستام ت ّنست اّخالتمإذم ال نممت عذا اّ ممتت فة اذا

    تت يتدم نتدم ىيتماه بسترض ااّدتلبدم اّ ااالتم فتي ىيتمنا ه ، اّننتاضإنستاننا اّ ضيت م يد ت خاي !؟ بفمامنا بندج انت

    ضاتتتا،ا االستتتداداد يتتتامع ) تتتم عنتتتا دتتتلدي بع د تتتت ىاتتتد اّتتتم ي م اّمتتت اماي ه دتتتلدي بع د تتتت مدتتتات دتلدي نالتم . مد ت ىست بم نتدنة ض تم اّ اضتي متي ال نةت ح تم اّيلتم تم ددم اّذ ن( االسدنااد( بض اّمتتم ) استتدم االه ّدماستتت بفمتتام اّ دتتي اتتدبت فتتي( ضاتتا،ا االستتداداد يتتامع االستتدنااد )مدتتات

    .ىة إخمال ا ا دةد نااّ ذ يمي( ،ا االستداداد يتامع االستدناادضاا) مامنته ادم ضانات خدة ت ّةمدات اّن د -عنا -إن نا نمد ض

    تتتنرا ااّي االتتتي ه نخدتتتام اّن يتتت ع ادا تتتتم تتتم اتتتدم تتتا دطدتتتد ىةتتت بالبتتتدم ضانتتتتم خدة تتتته نيي

  • 7

    تض ندت ام ىتم د يتدل اّد سدمات اّالط ت ه ننم ل ااألىالض اّ ناّض اّت امد ذممعتا فتي اّمدتات ه ّ .داداداّمدات ه ىم دمددض دماستم ديةدةد ت افدت ّضاا،ا االس

    ب د الالتتامي إّتت بن نتتي ستت يت ّن ستتي اديتتت دت انتتت األخضتتا فتتي انتتت اآلدتتات األالتتتنام ه . دلا طاه في ذّك ا ااض ا س ا

    ن نتتي إذ بنلتتط عتتذا اّن تت دتت ض يتتد م ضتتااا امدتتد فتتي ستت مدت دي تت يتت مي اّمتت اماي ا ناستتات ا نت تم ارتم يتمع ىةدت اّ ستد م م م ،ت ىاض ىة فاد ه بدذم م ا ىانا اّم اماي في ض

    ت م ه اّتذ دامت يتد عت ذّتك اّتنرج اّ خةتع اّتذ . في األمت عذا دنني بم اّ سددم دطّ دندني ا اّ ادى م اّيادا م ا بن سرض اندداه ىم نافا الخيدت آندت اّدت ّطدد ب ى تم ألم

    ه ر تتا لرتتد اّ دن تتذ م فتتي دطدد تت ه مةدر تتا ستتد ت ال دامتت إال اآلبتتام اّدتتي ديتتنا اّدتتامدخ اّتتذ ستتدن د إّتت ستتداا اّيتتيد فتتي خاد تتت اّ ضتتاله فد دةتتئ ن ستتي ااّم ضتت اتتاّم وض تتم اّرتتض اّمادتتم

    .اّ ذ بىاند دمام اّرض يدم دم اّ ضم دذ ب تاض ىدندتك بنتت دمد تي اتاّم فتي يتدم دمت ض اآلختم م ا نت

    د اّ النتتت يدتتك دتتذعت إّتت اّن تت يتتا اله ع تتك يدنتتذاك ددلس تت 0ارتتمك ستتدندندم ىةدتتك اتتذ دكفد ل ك م،د اّدا،مي اممامات ىملتا دن ت ىةت دتذمدمك دا، تا النرتا دا،مدت اّخايتت بنتك ست اك

    .دن في يدض خاع د ةم مابت ىم لد ب ىم باد منرتا داتتد ضتم مدت بمبتمه ألنرتتا -بدضتاه -ىنتد ا دماتم اّرتتضه ديتا اّ لاارتت بيتتنته ّ

    .خالينا اّ يدد م اّذ اّذ نيم فد

    محمد جمال طّحان . د

    طبائع االستبداد طبعات

    (.مال)ىن ان اّما ضاا،ا االسداداد يامع االسدنااده يممعا ع اّمياّت 3131نالتتتم أل تتتمي فتتتي اّ دتتتد اّ يتتتمدت ّيتتتايارا ىةتتتي د ستتتله ذّتتتك اتتتدم ستتتندي

    اتتد ىبمنتتا . َستتا اّمتت اماي دةتتك األايتتاك نالتتمعا فتتي مدتتاتضه بتتض 3003 3000عتتته 3130 يت يت تم اّمضتا 331ىة ضانت بنلطدرا ضانت اّل اّدت ا يمه م د م دامدخه ددلّل تم

  • 8

    .013 عناك ضانت الاارته ىةدرا دامدخ (. ك)اليادمه يممعا ع اّمياّت تتتت ضانتتتت ادد تتتته تتتم د م دتتتامدخه ضا ىتتتت فتتتي ضانتتتت اّدستتتد م اّ نب تتتاني فتتتي التتتامع ب

    ي تد ىةتيه ىةت ن مدت إاتماعدض فتام يتايت اّ مداتت اّالتمادت فتي يتمه دمتا عتذ اّضانتت فتتي .ي يت م اّمضا اّيادم 353

    م ا بم عناك ضانت بنلطدرا اّ مدات اّدلامدت فتي يتم فتي لةتد ايتد تا بض اّمتم ىتاض اتتتماض (( مدتتت بمافدتتت))سةستتةت ه ضانتتت اّتتدام اّم دتتت ّةضااىتتت اّنالتتم فتتي اّمتتاعميه ضتت م3013

    ضانتتت ىةتت ن متتت . ه دمتتا فتتي يتت يددم ،تتت3050ددستت ام /متتان م األ 5ه مختتت فتتي 32يتتت يت تتتم اّمضتتتا 332 ي تتتد ىضدتتتت اّمداتتتي فتتتي ضانتتتت األ تتتت فتتتي دمت اّالتتتنالمه دمتتتا فتتتي

    اّتمي م ّ دةست ل الستالض ىال تت اّالتم اّ ميت ض اّ اتم م اّستدد ىاتد ))اّيادمه يتدمت النرتا م تتتتا بم عنتتتتاك ضانتتتتات مبدتتتتمي دالتتتتاارت عتتتتي تتتتم اّمضتتتتا ((. اّمتتتت اماي اّ ةمتتتتت ااّستتتتدل اّ مادتتتتي

    د مننا بم ننتد دةتك اّضانتات مة رتا . ي يته م د م د امدخ 341 331اّيادمه ددما ح ادم ت ستنم ط إّدرتا اتاّيمفدم دمت . تم فرتم األايتاك –ل نرتا –ه عتي دخةت ( .ض)ضانتت بّ

    إننتي فتتي ستتنت ب تتاني ىالتتم بالب ،تت بّتتله لتتدت طا،تتماه فتتي : ))اماي فتتي مد تتت دةتتك اّضانتتاتاّمت فنالمت في انت اّييل اّام ا باياباه ىة دت سداسدت في ضاا،ا االسداداد يتامع ]...[ يم

    بتتض مة نتتي انتتت األىتتطا ال تتا التت دةتتك ]...[. االستتدنااده نرتتا تتا دمستتد ه نرتتا تتا ااداستتد ّدرا إّ عد،ت عذا اّماألايا اتدكه دن د اه ّة ا،ديه فلض ت وةدرا انت طدادات ي

    (3). ب تتتا اّضانتتتت اّباندتتتت فمتتتد يتتتدمت ىتتتم اّ ضانتتتت اّنيتتتمدت فتتتي يةتتتته فدرتتتا طدتتتادات ىةتتت ساامدراه ذم م فدرتا بنرتا ضانتت نميتته إال بنرتا ةد،تت ااألخضتا ه خي يتاه فتي يتد اّالت اعد

    ارت ّضانتت يتدمت ىتم دام اّ نتامل فتي يتم فتي ب التامع اّ لاّتتته عتي ضانتت التا. اّممآندتتتت مننتتا نلتتد اّمتت اماي دمتت فتتي متتد درا. نالتت مي ىةتت بنرتتا اّضانتتت األّ بتتض فتتي طدتتامدي : ))... ّ

    يم باندته بلات دمةدل انت اّالادات ف س نت دةك اّ اايك بض ت إّدرا ضما،ت اّتدخة ع تم ه تا دتد ىةت ...((س دد ضاا،ا االسداداد يتامع االستدنااد االسداداده نالمت ذّك في مدات

    تتاع )) اتتد اليننتتا فتتي ايتتك . بم عتتذ اّضانتتت عتتي اّباندتتته ف درتتا دديتتدك اّمتت اماي ىتتم طدادادتت إضتتتافات ودتتتم اةدةتتتته عنتتتاك فلمتتتمات ضتتتافت ديتتتت (( االستتتداداد اّتتتددم)) فتتتي ايتتتك (( االستتتداداداذا دم م اّ سداد الددد اّخ له ّ اذا اسدّ اّلتام ىةت مىدتت ا ضادنت االسداداده ّ ))ىن ام .ه ب ضانت ندّت(ض.ض) سنم ط إّ عذ اّضانت ااّيمفدم ((. اّ سداد؟

    ب تتتا اّضانتتتت اّدتتتي د متتتم بم دنتتتد باّبتتتت فرتتتي يتتتادمي ىتتتم اّ ضانتتتت اّمي اندتتتت فتتتي يتتتمه

    .3 – 2في طبعات طبائع االستبداد القيدمة كلها، ص ( )

  • 9

    م ىة اّمدات ي د ىةتي ا يتمه ّيتايارا دضةت م اّ مدات اّدلامدت اّمام ال الامع: د 311 دمتا عتذ اّضانتت فتي (. ك)ه يممعا ع اّمياّتت (ض 3013عته 3150) يض ي ده

    تتتل ن ستتت ه اتتتد ضتتت نت وةدرتتتا يتتت يات يتتت يت تتتم اّمضتتتا اّيتتتادمه فدرتتتا طدتتتادات اختتتض اّ ّ تتل ىاتتامي يممعتتا عتت : إضتتافدت دنتتاد ضتتنل اّ ضاتت عه اتتد م داتتت فتتي ما اّيتت يت اختتض اّ ّ

    تله لتا فدرتا. 415ه ىاد اّمي م اّم اماي 415 إننتي : )) دديتدمعا مد تت ند ّتت اختض دتد اّ ّ فتتي ستتتنت ب تتتاني ىالتتتم بالب ،تتت بّتتتل علمدتتتته علتتتمت ددتتتام ستتمياه فتتتي اّالتتتم ه فتتتطمت يتتتمه

    فتتتي طدتتتامدي عتتتذ ّ يتتتمه نالتتمت فتتتي بالتتترم لما،تتتدعا انتتتت ]...[ ادختتذدرا ّتتتي ممتتتطاه بملتتتا إّدتت االستداداده تا عت االستداداد؟ تا دتلبدم ىةت اّتددم؟ ىةت اّنةتض؟ : انتات ماالت سداسدت ديتت ىن

    بتض فتي طدتامدي يتم . ىةت ودتم ذّتك.. ىة اّدمادتت؟ ىةت األختال ؟ ىةت اّ لتد؟ ىةت اّ تا ؟ باندت بيااتت دمةدتل انتت اّالتاداته ف ستنت دةتك اّ اايتكه خي يتاه فتي االلد اىدتاته ماّدمادتت

    ،تت اّتتدخةع تتم االستتداداده نالتتمت ذّتتك فتتي مدتتات ستت دد ضاتتا،ا األختتال ه بضتت ت إّدرتتا ضمابتتض فتتي طدتتامدي عتتذ ه عتتي اّباّبتتته لتتدت اّمدتتات اتتد ن تتد فتتي ]...[ االستتداداد يتتامع االستتدنااد

    اتد . امعت اةدةته فلياات بم بىدد اّننم فد بطدد طدداه تا دمستد فاضدت ه ب تا ااداستد ضامدت ((اه ىطدتتطاه ىنتتا ه ودتتم اةدتت يتتمفت فتتي عتتذا اّستتاد ى تتم

    فتتي عتتذ اّنستتخت إضتتافت مبدتتمي فتتي . (3) سنضتمت انتت . ست اعا(( االسداداد األخال )) (( االسداداد)) (( االسداداد اّ لد))باياك

    ه ب ضانتتت ( تتخ.ض)األ بةتتت ىةتت اختتدال اّضانتتات فتتي يدنتت ه ما تتطدم إّتت عتتذ اّنستتخت اتتاّيمفدم . خض ضت

    يتتتدم بالتتتمل ىةتتت ضااىتتتت ( ىاتتتد اّتتتمي م. د)اىد تتتد ي دتتتد اّمتتت اماي ىةتتت عتتتذ اّضانتتتت ضه يدك اىد دت دةك اّضانت ىة بنرا األّ ه ألم فدرا دنمديتاه 3052 -عت 3122اّمدات سنت

    ل ن س ه م خت سنت .ض 3003 -عت 3130اخض اّ ّ دمتتا ض فتتي دما اّمتتمآم اّمتتمدض فتتي ادتتم ته 3021 -عتتت 3101بتتض ضانتتت باندتتت فتتي ستتنت

    .ي يت م اّمضا اّ د سضه عي ضاامت ّةضانت األّ اّ ب مت 310في اتتد استتد رةت عتتذ اّضانتتت اّلددتتدي امة تتت د ضتتديدت ّةتتدمد م ىاتتد اّتتمي م اّمتت اماي دمتت

    نرم عذا اّمدات إّ اّن م ضا ىاه نتذ بمبتم تم ستاندم ىا تاهه بىدتد ضانت : ))فدرا ىم اّمداتتتتل نستتتخت تتتم تتتمات تتتمات فتتت األيتتت اّتتتذ اتتتدا اتتت ب تتتميه يدتتت نرتتتمت اتتتدم ب ما اّ ّ

    ت نميتتت اختض دتتد دتت نالتم اّنستتخت اّ نميتت أل تتمي فتي ىتتاض ]...[ اّضانتت األّ ه (3052) دّ

    .، ولدّي نسخة مصّورة منها( )من المقدمة في النسخة المودعة بدار الوثائق التاريخية بدمشق، وثيقة رقم ( 2و )الصفحات ( 2)

  • 11

    دةتتي . (1) (( ي نتتت اّ خضتت ض األيتتةي فتتي ددمدتتت اّ بتتا، اّدامدخدتتت اّداانتتت ّتت طامي اّبمافتتت اد التت ل دنددالد ذّك ي مدام ّ ماددم م األي ّمن ناه دفناه ّالّداا ه ا نتا ادنتدد عتذ . اخض اّ ّ

    ه يتتتتدم استتتتدخدا راه اتتتتاّيم ل 3021 ستتتتنم ط إّتتتت ضانتتتتت . اّضانتتتتت االتتتتم دد افتتتت اّ خض ضتتتتت (.ح.ض)

    ديتتت سةستتةت 3010 اا تتت تت خماه سستتت نايتتم ّةبمافتتت فتتي ادتتم ت انالتتم اّمدتتات ىتتاض يت يت تم 332ه لتا فتي ((طانتت اّ متم اّنماتيخ)) ديت ىنت ام فمىتي عت 13االلد اع اماض

    اّمضتا اّيتتادمه تتا فرتتم ّلايتاكه ّمننتتاه تتم ختتال اّ مامنتتته لتدنا بنرتتا دخةتتض اتتدم اّضانتتات ض ننبم ّرا ىة نرج في نالم ضاندرا دةك .اّمدد ت اّلددديه ّ

    3003 -عتتت 3433ادتتم ته ضانتتت باّبتتته /بتتض ضاتتا اّمدتتات فتتي دام اّالتتم اّنماتتي يةتتتيتت يت تتم اّمضتتا اّ د ستتضه اتتد بييتتدت فتتي عتتذ اّضانتتت بمبتتم تتم ستتددم 310ضه لتتا ت فتتي .خضاه ضااىداه

    ّمنرتتا اىد تتدت ىةتت نستتخت ادد تتت ودتتم نميتتت ب ات مبدتتمي ىبتتمته تت خ ماهه ىةتت ضانتت طددي م اّمداته ا دسي إّ فمم اّم اماي دلن اىد اد اّدامسدم ىةت دةتك اّضانتات ودتم

    . لدم ّ ر

    الرحالة ك ىاد اّمي م اّم اماي

    عبيد الي نمن الاييواكبي، ((. دون األخي بيالتنقيا الي ي أاي نا ليي أن بعي دور النشي الع بيي دأبيى عليي طباعتي ))عبيد الي نمن الايواكبي لي . يشيي د( 3)

    .9، ص (793 نش رياض كيالي، دار الق آن الا يم، : بي وت) 2طبائع االستبداد ومصارع االستعباد، ط

  • 11

    طبائع االستبداد

    و مصارع االستعباد

    وهي كلمة حق و صرخة في واد إن ذهبت اليوم مع الريح لقد تذهب غدًا باألوتاد

  • 12

    بسم اهلل الرحمن الرحيم فاتحة الكتاب

    ىة بنادا، اّنناضه عتداي األ تض اّي د ّة ه خاّ اّم م ىة نناضم يمض م ددمه اّي الي اّس الض إّ اّي اّ ادمه الستد ا تنرض ىةت اّناتي اّنماتي اّتذ بمستة مي تت ه ّةنتاّ دم ّدمات ارتض ناالتاه

    . ناداه ىة سة ض اّيم ت إّ ىة ددمتتادع اتتاأل مه اّ نةتتم مبدتت ديتتت (4)باتت بنتتا ستتةض ىماتتي ضتتضم ّالمددتتاض تتندل اّي التتلم اّض

    دنمل اّي فتي ذادت ال ااّملتا ه إننتي : ّم الي امد ا اّ ضاّندم ااّم ى ًّم اا س ا اّالم ه اعلتتمت ددتتام ستتمياه فتتي اّال تتم ه فتتطمت يتتمه (5)فتتي ستتنت ب تتاني ىالتتم بالب ا،تتت بّتتل علمدتتت

    ادخذدرا ّي ممطاه بملا إّد ادن اه ىرد اّيم د ت فدرا ىة ىرد ىطدطعتايضتمي ست يًّ ىتض اّن اتي (1)

    ه ف لتدت بفمتتام ستماي اّمت ض فتي يتتم (1)اّن االتم ّت ا األ تتم ىةت بمنتال ةمت (2) (ّناتا اّبتانيا)م ا عي في سا،م اّال م خا،ضٌت ىاات اّايك في اّ سلّت اّمام ه بىني اّ سلّت االلد اىدتت فتي ٌ دتتذعت تتذعااه فتتي ستتات اّال تتم ى تتاه فتتي اّ ستتة دم خي يتتاهه إن تتا عتتض مستتا،م اّاتتايبدمه متت

    يدك إني اد د ي ع ىند بم بي اّد ا عت االستداداد اّس داستي . االنيضاض في ا ع اّد ا ََ فمتتم ىةت ذّتتك تم ا بم ّم تت ناتتل سدمماهتتت انتتد . د ا دفنت ااّال تت م اّد ستتد مدت ََ ََ ََ اتتد استتدمم

    ددت ع ض فدت اّاايتك ايباه بنن دماد دال م ا دخضم ىة اّاا تم ستات ... ايك بالبدم ىا اه ن ال دةاتك بمأ دمالتل ّت اّد تداد متمأ ت ه بنت ن تم اليت اّتد ا ب اتلعض بيتّ ه ّ ىنتد اّننتميل األّ

    .بن ّض دن م االي ه ب بم ذّك فمٌع ال بي ه ب ع نددلت ال سدةت د ا دستتل إم بيتت اّتتد ا اّد رتتا م فتتي اّتتد دمه ال دةاتتك بمأ دمتتل يتتا،ماه ىنتت: فاّما،تت تتباله

    إم اّتتد ا اختتتدالل اآلما ه دمتتل ار دتتاه ىنتتد دنةدتتت : ن ستت ّ تتاذا درتتا م اّن تتا فتتتي اّتتد دم؟ اّما،تت تم ىةدت لت د االختدالل اتدم اّنة تا ايت مي بات : فت م اتا . سات االخدالل ستاا اّلرت ه َدالأ

    عذا تا دمدتد اب اخةمت ه : عمذان دلد ن س في يةمت موت ال ادب ّراه فدملا إّ اّم ... بالد ...ودم مدمك ا ناطىت ىمة ددن ّ الم اب يمدٌض ىادٌ ميدضٌ

    ن يه إمايته ّ مم اّ ضاّندمه بىد د ّرض اّ اايتك اّدتي ضاّ تا بدناتت ن ستي فتي ديةدةرتاه ا

    .في ه ا الاتاب( ال نالة ك) اارة ل استخدام االسم المستعار ( ) .(م 711 )تقابل عام ( ) .((عزيزها ومعّزها(: ))ق.ط)في ( )نياو مقاومية االنيتا الب ييياني لمصي ، خلعي الب يييانيون، بعيد أنح ف تيوا نميايتهم علي (. 7 – 972 )عبيا نلميي بين توفييق، خيديو مصي ( 9)

    .مص ، ونفوه ل سويس اابقان يشييي ان ليي ت االيع عاقيية الاييواكبي بالخييديوي اليي ي والتعييديان الّسيي(( الّنااي لييوال الح ييية عليي أكنييا ملاي : ))كييان الييّنّا كييا تي(: ق.ط)فيي ( 9)

    .بدأت تتحسَّن عاقت بالّسليان عبد الحميد الثّاني

  • 13

    ا،ت اتتلم ختاضمت يد ت ايدتتادي فتي دمستترا دتدادمراه اتتذّك دنة ت م بن تتي تا افمتتت ىةت اّتتم ب اّم بملتت اب بمأ . بيتت اّتتد ا عتت االستتداداد اّس داستتي إال انتتد ىنتتا م ض دتت دتتمل اتتد بيتتات اّاتتمت

    :دلن ي سَم ند دي ال دا سد،اديه عاعي اّ اايكانتتتت متتاالت سداستتتدت ديتتتت (0)فتتي طدتتتامدي عتتتذ ّ يتتمه نالتتتمت فتتتي بالتترم لما،تتتدعا

    ه ىةتت اّنةتتضه ىةتت اّد مادتتت ىةتت (30)دم ىةتت اّتتد دم تتا عتت االستتداداد تتا دتتلب: ىن انتتات االستتداداد .إّ ودم ذّك... األخال ه ىة اّ لده ىة اّ ا

    بض في طدامدي إّ يم باندتته بلاتت دمةدتل انتت اّالتاداته ف س تنت دةتك اّ اايتك خي يتاه فتي ّتتك فتتي االلد اىدتتات ماّدمادتتت األختتال ه بضتت ت إّدرتتا ضما،تت اّتتدخة،ع تتم االستتداداده نالتتمت ذ

    لنةد عددته ني ّةن اال،ت اّنمادتت اّ ااممتت (33) (ضاا،ا االسداداد يامع االسدنااد)مدات س دد مل ن ايدرض . ال ومَ ه فال الاات إال ااّالاات. األادت اّ نم دي آ ا األ ت اد أ

    بىدتد بض في طدامدي عتذ ه عتي اّباّبتته لتدت اّمدتات اتد ن تد فتي امعتتم اةدةتته فليااتت بم اّن نم فد ه بطدتد طدتداه تا دمستد فضتاضد ه ب تا ااداستد ضا مد ت ه اتد يتمفت فتي عتذا اّستاد

    بنا ال بايد في اايبي ناّ اه اندن ال يم تته ب تت خييتته ... ى ماه ىطدطاه ىنا ه ودم اةد ن تتا بمدت ادتتام ضاتتا،ا االستتداداد تتا د نتت ه دالتتخدع يتتامع االستتدن ااد تتا دمضتتد د ضتتد ا

    ي عناك ايٌد آخمن ع اّدناد ّ مد اّتدا اّتد فدمه ىست بم دنتمل اّتذدم اضت ا ... ىة ذ د ّنيارضه بنرض عض اّ دستاا م ّ تا يت ارتضه فتال دندات م ىةت األودتام ال ىةت األاتدامه إن تا دندات م

    م ت م تم اّيدتاي دستددمم م التلنرض اات ىست اّتذدم فتدرض امدتت .. ىة اّلر َفمأتدل اّر تض اّد امت ...اّ ات

    اتتتد دخد تتتمت فتتتي النالتتتا بستتتة ت االادضتتتاته عتتت األستتتة ت اّس تتتر اّ دتتتد اّتتتذ دخدتتتام ،تك . م د ات سا،م اّةاتاته اادنتاداه ىتم ادت د اّدنمدتد سالست اّد ليتد اّد مدت ن تي بختاّل بّ عتذا ا

    : ا با اّ ِّّ دمه فال بد ن اّن ىم اّّط ن إنةنااتتد اّ اضتت بم دتتلدي ا تت اخدتتم نت ف تتا بنتتا إال فتتاد اتتات يتتادم تتم . عتذا لرتتد ه ّ

    ي، اّ ردددم. بس ام االسداداد .ىس اّط ام د سِّن ه اب ّ ض3003 -عت3130

    وقييد بي ييَّنَّييا تفاذيييل لييد فييي مألقييدَّمتنا لةعمييا الاامليية للاييواكبي التييي ذييدرت عيين م كييز دراسييات الونييدة الع بييية فييي بييي وت، عييام . المؤيّييد والعميي ان( 7)

    77 . ..تأثي ه في الّدين: في األذل، والّصواب ك ا( 1 ) .م 71 هي، 7 3 ندث لد في سنة ( )

  • 14

    ةـمقد ـم

    تتا اة . ال خ تتا بم اّس داستتت ىةتتٌض استتٌا لتتد اهه دد تتم ع إّتت فنتت م مبدتتمي اايتتَك دادمتتت التتد .د لد إنسام ديدض ارذا اّنةضه م ا بن اة ا د لد إنسام ال ديدك، فد

    اتتد لتتد فتتي متت ِّ األ تتض اّ دمادتتت ىة تتا سداستتد مه دمة تت ا فتتي فنتت م اّس داستتت اايبرتتا نات األددتتام ب اّيمتت ب اّدتتامدخ ب األختتال ب األدت ال د نتتمل ّلاتتد دم . استتدضماداه فتتي تتد

    ن تتا ّانضتترض مدتتٌت خي يتتت فتتي اّس داستتت ّادتتم سِّستتي اّل ر مدتتات فتتي اّم تتام اّد نتتامه ا ّ تتتات سداستتتدت بخالادتتتت ممةدةتتتت د نتتتتمات سداستتتدت ددندتتتت (31) مستتتا، و مدا مدتتت (33) ه يتتتم

    .(35) مدات اّخمام (34)منرج اّاالوتتتةت فتتي عتتذا اّ تتم ّادتتم ىة تتا الستتالضن ب تتا فتتي اّمتتم م اّ د ستتضت فتتال دتت بم بايتتاك ي

    فرتتتض بّ تتت ا فدتتت ط لتتتاه اتتتاألخال متتتاّم اط ه عتتتتي (30)ه اّنال،تتتي(31)ه اّاطاّتتتي(32)ه اّض ستتتي(31)

    ه ط لاه ااألدت ماّ نم ضمدمت اّ مأ له عي ضمدمت اّنمته ط لتاه ااّدتامدخ (33)ه اّ دنا ي(30)

    .ه عي ضمدمت اّ اامات(31)ه اام اض ضت(33)ماام خةد متتا اّ دتتلخِّ م م تتتم بعتت ب م اتتاه بتتتض ب مدمتتاه فمتتد د س تتتن ا فتتي عتتذا اّنةتتتض بّ تت ا فدتت مبدتتتماه ب

    بالان د يدالهه يد إن رض بفمد ا انت اايب في اّد لّدل ا لة تدات ضتخ ته اتد د تط ا اايبت

    ..ت الم عبد اهلل بن المقفع من الفهلوية عل الع بية. مجموعة من قصا الحيوان، تألم ثَّل نامة الهند( 2 ) ..رسائل اهي ة في السياسةكان ااع اً وخييبًا، ول . بي يد القسينيينية( 371 – 327)غ يغوريو الّنازيانزي ( 3 ) .كتاب اهي من كام علي بن أبي طالب، المع الش يف ال تيّ ( )القاتييي أبييو يوسيف يعقييوب بيين بيي اهيم، ويحييي بين آدم، وقداميية بيين العفيي ، وابيين رالييب، : في ع ميين فيي وع التّييأليف الفقهييي، ذينَّف فييي كثييي ون، ميينهم( )

    .وغي هم .(الحاوي)من أاه أطبال الع ب، من أاه مألؤلَّفات ( م 732 – 9)أبو با محمد بن زك يا ( )ولييد فييي طييو . فيلسييو فارسييي، ليي اييأن فييي العلييوم العقلييية والّ ياتيييات والفلييد( م 29 – 21 هييي، 93 – 79 )نصييي الييّدين الّيوسييي ( 9 )

    ..الّتصّو وسواها ك تب بالع بية ول مصنفات كثي ة، منها في الفلسفة وفي المنيق وفي. ق ب نيسابورتهافيى : مين مؤّلفاتي . لألقَّيب بحجية االسيام. فيلسيو ومأليتاّلم ذيوفي( م – 9 1 هيي، 1 – 1 )أبو نامد محمد بن محميد الغزاليي ( 9 )

    ..الفاسفة، نيال علوم الّدين، المنق من الّضا فارسيي األذيل، وألليد فيي سيورية، وعميل مستشياراً للشياه ( م 3 – 3 هيي، 1 7 – 9 9)علي بن الحسين بن عبد العالي الا كيي العائيي ( 7 )

    ..طهما بن سماعيل الّصفوي، يأللقَّب بالمحّقق الثّاني ..ااع و نزعة فلسفية، وأللد في مع ة الّنعمان( م 9 1 – 793هي، 1 – 3 3)أبو العال المع ي ( 21)قألتيل قي ب دييي . ايياع مألتابَّي طميوم، امتييدم سييف الّدولية، ثيمَّ كييافوراً ( م 7 – 7هيي، 3 – 313)أبيو اليّييب أنميد بيين الحسيين المتنبيي ( 2)

    ..ل ديوان ا ن كثي ون، ك ت ب أفضل قصائده في نلب الي عاش فيها عش سنوات. العاقو في عودت من فار ل بغدادذيانب مألقّدمية . واتيع عليم االالتمياع ومينهت التيأريع والعمي ان( م 1 – 332 هي، 917 – 932)أبو زيد عبد ال نمن بن محمد بن خلدون ( 22)

    .كتاب العب ر نَّاليية مغ بييي وأللييد فييي طنجيية، وطييا العييالم فييي تسييع ( م 399 – 31 هييي، 991 – 91)محمييد بيين عبييد اهلل بيين محمييد بيين بيي اهيم اللييواتي( 23)

    .ئب األسفارتحفة النُّظَّار في غ الب األمصار وعجا: ل . وعش ين سنة

  • 15

    . إّ سداست ى دته سداست خاملدته سداستت إدامدتته سداستت ااديتاددته سداستت يم ادتته إّتخ . اس ا ماله نرا إّ با ات الد بي فم ع

    تتا اّ دتتلخِّم م تتم اّالتتماددمه فمتتد لتتد تتم اّد تتمك مبدتتم م بّ تت ا فتتي بمبتتم اايبتت دتتآّدل ب ه يستتم فر تتي (31)ه ستتةد ام ااالتتا(35)ه م تتا اتتك(34)بي تتد لتت دي ااالتتا: ستتدمة ت ط لتتت بتت

    مفاىتتت : مه اّتتذدم دستتديم م اّتتذمم تتنرض فد تتا ننةتتضه اّ ّ تت م تتم اّنتتمت اةدةتت م ملة،تت(32)ااالتتاه اّ انتتتتتت ك (13)ه ستتتتتتةدض اّاستتتتتتداني(10)ه بي تتتتتتد فتتتتتتام (30)ه خدتتتتتتم اّتتتتتتد دم ااالتتتتتتا اّد نستتتتتتي(31)اتتتتتتك

    .(13)اّ دنيمدم اّس داستتتددم تتتم اّنتتتمت اتتتد مبتتتم اه اتتتدّد تتتا دنرتتتم تتتم ن دنرتتتم ّنتتتا بم اّ يتتتمِّ متتتمأ ّ

    رتتذاه الح ّرتتذا اّنتتالط بمأ ب ذم تتم يضتتمادرض . مبدتتمي نالتت مادرض فتتي اّلما،تتد اّ لتتالت فتتي اضتتا ّىة ّسام انتت اّلما،تد اّنمادتت ا ضت ع عت بعتض اّ اايتك اّس داستدته ات تم ضتم ااات تنرض إّتتت اآلمه فتتتلدى عض إّتتت دتتتدام اّ ستتتاامت فتتتي خدتتتم خد تتتت دندتتتم م ارتتتا بفمتتتام إختتت انرض اّالتتتماددم

    عض ىن وافة مه فد دد نرض ااّايك اّد نةد ضتمت األ بتا دناِّر نرض ت السد ا اّنمت نرض ت ّ اتتتا متتتام دنمدتتتل ىةتتتض اّس داستتتت الن تتت عتتت (. تتتا عتتت دا اّال تتتم تتتا عتتت د ا ؟) اّد يةدتتت إدامي »ّ

    ن (االستداداد)دم م ااّض اا ب اايك اّس داست بع رتا ايتك « اّال م اّ الدممت ا مدض اّيم ت . م اّ الدممت ا مدض اّر ب اّد يم،ل في اّال

    ن ي بم بم اّ دمةِّض في االسداداد ىةد بم دالين دنمدل دالخدع تا عت االستداداد؟ )) ا

    ونيي َّر مجلييية ( التنظيميييات)سيياهم فييي . مألييؤرّو وسياسيييي عثميياني، بلغيياري األذيييل( م 97 – 922 هييي، 3 3 – 239 )أنمييد الييودت باايييا ( 2) (.مجلة األناام العدلية)وت أ لجنة تأليف . مت2 تاريع الودت، : من مؤّلفات .( قدام)أديب ت كي من األن ار، كان ألدب دوٌر بارز في القومية الّت كية، وخاذة في روايتي (. م 999 – 1 9 هي، 31 – 2 )كما محمد نامق ( 2) .(الوطن)ونيين أألعلين . زعيم مجاهد، انتقيد السياسية العثمانيية(. م 1 7 – 991 هي، 7 3 – 929 )سليمان بن عبد اهلل بن يحي الّي ابلسي الباروني ( 2)

    .((مجلس المبعوثان))س في الدستور أختي نائباً عن ط ابل ..من المناتلين األت اك تّد الّسلية العثمانية( 29)ع ي َّب . أدار مدسي ة األلسين. مين روَّاد النهضية الع بيية الحديثية. أزهي ي مصي ي( م 993 – 91 هيي، 271 – 2 )رفاعة رافيع الّيهيياوي ( 29)

    ....لبابومناهت األ.. تخليا االب يز: وأّلف كألتألباً كثي ة منهانشيأ رقيقيًا، ثيمَّ تسيلَّم مناذيب عدييدة فيي الحاومية العثمانيية، ونياو ( م 971 – 92 هيي، 319 – 239 )نهضوي ومصلا سياسي تونسي ( 27)

    ...أقوم المسالد: ل . أنح يأليّبق آراله النهضوية فيهاكنييز الّ غائييب فييي منتخبييات : ليي (. الجوائييب)ذييحيفة ذييحفي وأديييب، أنشييأ( م 999 – 91 هييي، 31 – 7 2 )أنمييد فييار الّشييدياق ( 31)

    ...والّساق عل الّساق( 9ج. )الجوائباات ك مع والده في تح يي ذيحيفة الجنيان و . كان أند مح ري دائ ة المعار ( م 99 – 9 9 هي، 312 – 2 )أديب وذحفي لبناني ( 3) ...بليونتاريع ف نسا الحديث وتاريع نا: ل (. الجنة)و( الجننية)ييعأل االسييم هنييا يييد ُّ عليي ط افيية . اليي ي تخيَّليي الاييواكبي فييي كتابيي اليي ي يحمييل االسييم نفسيي ( أم القيي )ربمييا ياييون أنييد المشيياركين فييي مييؤتم ( 32) و و تح

    وهي ه المانظية تيألع يّزز . المبعيوث الاواكبي ونزعت ل السخ ية التي توتَّحى في أسلوب الصحفي، كما النظنيا سيابقًا، وقيد ني َّ اسيم المألحّقيق الميدني لي .القو نَّ كتاب طبائع االستبداد الال بعد كتاب أم الق

  • 16

    مت ، ضت ع تم ذّتك ددي ت د يتدالت (( ا ساا ؟ تا بىماضت ؟ تا ستدم ؟ تا إنتذام ؟ تا د ا ؟د؟ ّ اذا دم م اّ ستداد، التددد ا عي ضاا،ا االسدادا: مبدميه دنض ىة اايك الد م ب رادرا

    ي اّلام ىة مىدت اّ سداد ؟ ا دلبدم االسداداد ىة اّد دم؟ ىة اّنةتض؟ ىةت اّخ ل؟ ّ اذا دسدّ َ تتمأ عتتض بىتت ام اّ لتتد؟ ىةتت اّ تتا ؟ ىةتت األختتال ؟ ىةتت اّد ماِّتتي؟ ىةتت اّد مادتتت؟ ىةتت اّن تتمام؟

    تتتت االستتتتداداد؟ مدتتتتل دمتتتت م اّتتتتد خةع تتتتم االستتتتداداد؟ ا تتتتاذا دنااتتتتي استتتتدادا اّ ستتتتداد ؟ عتتتت د دي االسداداد؟

    اا اّخت ت فتي عتذ اّ ستا، د مننتا بم نالتدم إّت اّن دتا،ج اّدتي دستدمم، ىنتدعا بفمتام اّاتايبدم فتتتي عتتتذا اّ ضتتت عه عتتتي ندتتتا،ج د يتتتدي اّ تتتدّ خدة تتتت اّدنادتتتم ىةتتت يستتتت اختتتدالل اّ التتتامت

    : األننام في اّاايبدمه عي .اّ ما ت: اّم يه اّد ا : ا اّد : دم اّ اد

    .اسدمداد اّيم د ت: اسدنااد اّامدته اّد ا : اّد ا : دم اّس داسي .االاددام ىة االسدنيال: اّمدمي ىة االىدساله اّد ا : اّد ا : دم اّيمدض

    .(11)ة اّس ةضتداةدت اّال مدنت ى: داة ت اّس ةضت ىة اّال مدنته اّد ا : اّد ا : دم اّيم ايا اني .د يدد اب يم اه : الاممت اب في اّلام ته اّد ا : اّد ا : دم اّم

    عذ با ا بع اّننمه ب ا بع اّنطا،ض(14):

    .اّال ىم اّذ : د، اّم اات ّةسالس ه اّد ا : اّد ا : فدم األاي، ماضرض ااّمد د اّب ما : اّد ا ل د اّم سا اال ط اضه : اّد ا : دم اّ ددم

    (15). .دذّد اّ دما مدم: اّد ناّي ىة اّن ا ااضالهه اّد ا : اّد ا : دم اّيم

    . يت، اّ ت: يت، اّيدايه اّد ا : اّد ا : (11) دم اّ اد ما هو االستبداد

    ديته ب االستدمال فتي اّتم ب وم م اّ م امبد ه األن ت ىم اا اّن ي: االسداداد ّاته ع

    . في اّيم اّ الدممت

    .(الحاومة)هي االطار العام ال ي يأل اق ب من خال عملأل السلية ( القانون)أن الاواكبي ي يد أنح تاون الش يعة –هنا –نانظ ( 33) .نألونالمفّا ون والمنّظ ون والمألق ون : أهل الّنظ ( 3)

    .أهل العمل، أو المألني فَّ ون والمألم ار سون: أهل العزائم .أي با قانون مأللز م: با زمام( 3)

    .أي، العل سلية الّ ؤسال مألقيَّدة بالقوانين: القيود الّثقا هيا لي وذيف التاتييد القتيالي، وذيفاً التيي ينصي معنا( الفيدائي)علي وزن مجاهيد ومقاتيل، بيدالً مين ( المفيادي)وقد أنسن الاواكبي باختيار كلمية ( 3)

    ...أما المفادي فهو ال ي يفتدي بنفس مبادئ أو وطن . للفعل

  • 17

    تهن ألن را بىنتض نتاعم بضتمام اّدتي د ماد ااالسداداد ىند إضالا اسداداد اّيم ات خاي ب تتا ديم تتض اّتتن ىةتت اّنمتت ه ديم،تتض األت األستتداذ اّتتط مه . لنةتتتأ النستتام بالتتم ذ اّيدتتاي

    ماته انت اّض امتاتن فد يتل ااالستداداد لتاطاه ب تا ه انت اّالم (12) م سا انت األددام .الضافت

    َدَيم،ل فمد ب ل ا في يم ات ض ااّ التد،ت اتال : االسداداد في ايضالح اّس داسددم ع ختت ل دانتتته اتتد َدضتتم طدتتدات ىةتت عتتذا اّ ننتت االيتتضاليي فدستتدن ة م فتتي متتاض مة تتت (11)

    ستتتا ايه يتتت : فتتتي مااةدرتتتا مة تتتات. ستتتة،ضه ديم،تتتضاستتتدنااده اىدستتتاله د: مة تتتات( استتتداداد)لا تتتامه ضاودتتتته : مة تتات( ستتتداد ) دستتدن ة م فتتتي متتتاض يتت ت . التتدمكه دمتتتاف ه ستتةضت ىا تتتت

    ته مد تتتديه : مة تتتات( يم تتتت ستتتداد ي) فتتتي مااةتتتت. يتتتامض اتتتل م ه يتتتامض ضةتتت ىادّتتتته ستتت ّ بستتم ه سديتتامدمه : مة تتات( ستتَدَاد ىةتتدرضاّ ) دستتدن ة م فتتي متتاض يتتل اّم ىدتتت . دستتد مدت

    .بيمامه باايه بيدا ه بىط ا : ه في مااةدرا(10) ا سا ه سدناددمتا دنمد ت ااّ يتل فرت بم : عذا دنمدل االسداداد السة ت ذمتم اّ مادفتات اّ متااالته ب

    الت م اّم ىدتت م تا دالتا االسداداد ي ت ّةيم ت اّ ضةمت اّننام فناله ب يم اهه اّدي دديم ل فتي د سدم ذّتك عت مت م اّيم تت إ تا عتي ودتم مة تت ادضادت . اال خالدت يسات ال ىمات يم َمدم

    . ديم،فرا ىة ال مدنته ب ىة ب بةتت دمةدددتته ب ىةت إمادي األ تته عتذ ياّتت اّيم تات اّ ضةمتتمن رتتا د ةتتك ان ذعتتا إاضتتا اتت ي اّمدتتد ا تتا درتت ه عتتذ ياّتتت بمبتتم ب عتتي مد تتدي انتت ع تتم ذّتتكه ّ

    . اّيم ات اّدي د س ي ن سرا ااّ مد دي ب ااّل ر مدت دم تي عنتا الالتامي إّت . بالما اّيم ت اّ سداد ي مبدمي ّد عذا اّايك يت ، د يتدةرا

    ب (40)بم يتتت ت االستتتداداده م تتتا دالتتت يم تتتت اّيتتتامض اّ تتتمد اّ ضةتتت اّتتتذ دتتت ّ اّيمتتتض ااّاةاتتتتاّ مابته دالت بدضتاه اّيتامض اّ تمد اّ مد تد اّ ندختت دت متام ودتم ست ه دالت يم تت اّل تا ن ا اتد دند ّت االختدالل ن ىتاهه اتد دمت م ّ ندخااهن ألم االالدماك في اّم ب ال ددفا االسداداده ا

    اتتت فدرتتا ااّم ةِّد تتت اتت ي دالتت بدضتتاه اّيم تتت اّد ستتد مدت اّ. ىنتتد االد تتا بضتتم تتم استتداداد اّ تتمد م ن ألم االستداداد ال دمد تا تا ّتض دمتم عنتاك امداتاض فتي (43)اّدالمدا ىم ا ي اّد ن دذ ىتم ات ي اّ ماالاتت

    دم ّد األ ته دةك األ تت اّدتي دم ّد اّ اَلمِّىدمه ع ال س ّ دته فدم م اّ َن ِّذ م س ّ اّ س ّ .ال لم مة ه دنمل بمأ دماات بمأ ددماض اّيساتدنمل بن را يايات اّ

    .بع رؤسال األديان: ك ا في األذل، ون أنَّ ي يد( 39) .تي أ: بمعن ( 39) (.ك)االستنبات أو الّتنبُّى من اذيانات الف نت، ي يدون ب الحياة الّشبيهة بحياة الّنبات ( 37) .بالعنف والقّوة من غي وال نقّ ( 1 ) .أي، التي ال تتاامل فيها السليات( )

  • 18

    ذ ارتتا تتم اّال تتدضام عتتي يم تتت اّ تتمد اّ ضةتت ه اّتت امك بالتتد مادتتت االستتداداد اّدتتي د دنتت تتتتٌل تتتتمأ عتتتتذ . ّةنتتتتمله اّما،تتتتد ّةلتتتتدله اّيتتتتا،ط ىةتتتت ستتتتةضت ددندتتتتت نتتتتا بمأ نمتتتت مة تتتتا اتتتت َ يأ ّ

    متذّك دختل، . مض اّ ندختت اّ اتت اّ ست فنتاله األ يالن ختل االستداداد إّت بمأ دندرتي ااّيتااالستتداداد ت ضاناهتتت مة تتا اتت ىتتدد ن تت اّم ىدتتته اتت االمداتتاض اتتاأل الك اّب اادتتته اتت اّد تتا ت فتتي

    . اّب م ي مة ا دما اّال نت في اّ ناملاّ ماااتت إم اّيم ت م ب نت ع مانتت ال دختمم ىتم يتل االستدادادن تا ّتض دمتم ديتت

    اّال دددي االيدسات اّ ذ ال دسا فد ه م ا لم في يدم الستالض فتي تا ن ملتض ىةت ىب تامه بتض ىةتت ىةتتي مضتتي اب ىنر تتاه م تتتا لتتم فتتي ىرتتد عتتذ اّل ر مدتتتت اّياضتتميفتتي فمنستتا فتتتي (43)

    . (41) سا، اّن داالدم انا ا دمد مي ضادنتته دامدختاه دت اّ اختذي بن ت م األ م اّ مم ن تا تم يم تت ىادّتت دتل م اّ ست ّ

    اسات و ةت األ ت ب اّد م،م م إو اّرا إال دستامع إّت اّد ةتا، ايت ت االستداداده انتد بمأ دتد م م ع تا بماتم . لراّت األ ته اّلنت د اّ نن تت: فد ال ددمم في خد درا إيد اّ سدةددم اّنند ددم

    ن يا،ت األ ض متمأ بعض نا،ت النساندته اد دخة يت األ تض اّ د د،نتت ت ن ىتاه اتت تم اّلراّتته ّ ا ةدتتت االتتدي اّلنددتتتت اّلامدتتت اّن دتتتتن دةتتك اّال تتتدي اّدتتي لنةدرتتا بالتتتم يدتتايه تتتم األ تتض اّلاعةتتتته

    عتتتذ إم خدتتتمع: بّيتت ىتتتاماه االنستتاندت تتتم باتتا بالتتتما االستتداداده يد تتت ما تتا ديتتت بم دمتتا ننتضن إذا تا ! اّلنددت إذا مام عت اّال تدضامن فمتد انتدمض تم آدض فتي ب الد بىنتض تا د منت بمأ دنتدمض

    دا ت عذ اّلنددت اّدي ض ىةدرتا نيت اتمَندأم إّت اتمم آختم بدضتاه دنرتك دلة،تد األ تضه دلنةرتا فتي عتذا اّنيتم دماِّدتاه م ددم مض ددنلتت ملتا االستدماا تم َدَماِّتي اّنةت ض . دسمض دفنت ايدي

    مم نتتاه ااالتتدداد عتتذ اّ يتتدات اّدتتي ال ددتتمك يتتاله الستتدامات إضاىتتت اّ يتتمددم ّة ماىنتتت فتتي انتتا تا اّلنددتت فد ستد بختال األ تتن ه األعما ات سخمين ألم دةتك ال ددلتا ط اّد نتت ضتداع األ اتات ب

    تتت يدتتك د نةِّ رتتا اّال ماستتت اّض اىتتت اّن دتتا االدِّمتتا ه د دتتت اّن التتاض فمتتمي االستتدمال ه د مةِّتتل األ استتداداد اّيم تتات اّما،تتدي : الن تتا اّتتذ ال دضتتا ن م تت ، ذّتتك نيتتمل ّدلددتتد االستتداداد اّ التت ض .ّدةك اّم ي م لرته اسداداد األ ض انضرا ىة انت م لرت بخم

    –بسبب الح ية السائدة فيي ف نسيا –المقصود هو ناومة ف نسا في أواخ الق ن الّتاسع عش وأو العش ين، والمسائل هي قضايا استياع أذحابها ( 2 )

    .(ك) . ثارة ال أي العام، ورفع الظّلم عنهم وتحقيق العدالةنينميا كألشيف عين ب نيامت ( م 97 )وقضيية دي فيو التيي بيدأت عيام . المانيية( بنميا) ل األنداث التي رافقى منا امتياز قنياة –هنا –واالاارة ( 3 )

    وأدانييى . لب نييامت بتقييديمهاأألرسييل عليي الميياالور اييفارتزكوبن، الملحييق العسييا ي األلميياني ببيياريس، ومعيي قائميية بالوثييائق السيي ية الف نسييية التييي و ع ييد كاتييب اوهو تابط ف نسي يهيودي، اتُّهيم بالخيانية العظمي ، ونألايم عليي بالسيجن ميد الحيياة عيام ( 73 – 7 9 )المحامة العسا ية الاابتن ألف د دريفو

    (. 71 )، فبيألّ ئ، ورألدَّ لي اعتباره ( 97 )بجزي ة الشييان، ثمَّ أعيدت محاكمت ، بضغط من الجماهي ( 97 )

  • 19

    نملتتا أليتت اّ دندتتت استتد مام يم تتت ال د نرتتد فتتي دتتامدخ اّيم تتات : اّايتتك فتتلا (44)ّ ت تتد ي بمبتتم تتم نيتتل اتتمم إّتت وادتتت اتتمم نيتتل ه تتا التتذ تتم ذّتتك ستت اّيم تتت (45) ستت ّ

    اّياضتتمي فتتي إنمةدتتماه اّس تتات دمنتتت النمةدتتط اّتتذدم ال د ستتممعض انديتتامه ال د خ ةرتتض انمستتامه فتتال َخَدَ تت َياَلتتَ فضتتاله ىتتم دا ةتت م ّينتتت ىتتم ماااتتت ةتت مرضه يد تت بم اّتت طامي عتتي دندختتت ّة ةتتك

    تترمه ةتت ك النمةدتط اّتتذدم فمتتد ا نتتذ اتم م متت التتي تتا ىتدا اّد تتامه ّتت دستتن اآلم اّط لتت اّي ن عدرات بمأ دن م اامي م ا دسدةض فدرا ط اض اّلدل ممأ .أليدعض االسداداد ََّانلَ ياالهه ّ

    تتا اّيم تتات اّاد د تتتت اّدتتي ددتتتلّ ل مىددرتتا م ة رتتا ب بمبمعتتتا تتم ىالتتتا،م دمضنتت م اّااددتتتته ب تض دمت ا د درض اّال خيتدته ستا دأرض ضتد اهه ّ دسر ىةتدرض اّم يدت اّد تم دت س تتأ يمت د رض يتم

    باتتمت بتتا ّتتذّك بعتت لطدتتمي . ىةتت االسدنيتتالن فرتتذ اّيم تتات اة تتا انتتدفنت إّتت االستتدادادإّت اآلم إال (41)داد م اا ىرد ة ك دا ا ي دأم وساماّنمته ف ن رض ال دماد م دنمف م االسدا

    بيت اّيم تت فتي بم اّياّتت اّاد دتت اندتدي ااّل ةتت ىتم اّ ات ع ديتت ندتم االستداداده . فدمات اةدةت ع بم ناللي اّاد ناللي اسدمالّدتن ايدك م ، فتمد د منت بمأ دند تد فتي ندالتد ىةت ن ست فمتضه

    نستتام اّ تتدني اّضاتتاه دةتتك اّماىتتدي اّدتتي بيتتايت ستتخمدت ىنتتد ىة تتا االلد تتاع خالفتتاه ّماىتتدي المدمه اّما،ةدم الم النسام م اّيد انات اّدي دندل بسماااه في مرت ل ستامح خي يتته اّ دلخِّ ب تا اآلم فمتد يتتام تم اّيدتت ام اّتذ دتت اندرتت يضتاند ن ىةدتت بمأ دنتدل ستتدماله اذادت ه ودتتم

    اتتت ا تتت متتت االمداتتتاضه ال تتتمداض ااددتتت اةتتتد متتت اّد نة،تتت ه م تتتا عتتتي ندالتتتت بمبتتتم دنة تتت الاام النمةدط األ مدمام اّذدم د دمم اّ مد نرض بم دنة،م ام يم دت ّتد اتلمبم تم مااضتت التمدك

    .في الممت اخددامدته خالفاه ّل ض اّدي دداا يم ادرا يد فد ا دددم تتض دتتم بم األ ستتما دندالتت م داليتتمدم دتتمام دمه دتتدي ن انضتترض اّن تتانم فتتي بيتت ا األ

    تتا اّنالتتا،م األ تتض اتتانت تتم ستتض ي االستتداداده متتاّانض دةدتتل، يتت انضتترا إذا ذىمعتتا اّتتذ ،ته ب ادم .اّيم ي اّ اّك بفمادعا االسدمالَ اّن الط فدندال م َد مِّم م تنرض ت فتي يتل االستداداد د ا،ت ال ت اتد دمة تض انتت اّيم تا ت ال ستد ا اّ دتلخِّ

    م في األذعام الما النسامه ملن را دم ّ عذا ىد ك فاننم اذا ديتناه تم اةدات اددنت د ي ِّرض :عذ اّل اّ

    دديم ض في ال م اّن ا ا مادد ال ا ماددرضه ديم رض ار ا ال االتمدندرضه دنةتض : اّ سداد »

    (. ل )يتعد بي ( ن الع)ألنَّ فعل . ولن الع عل أذل البحث: ك ا في األذل، والّصواب( ) .ه ه الفا ة تد ُّ عل اّطاع الاواكبي عل أفاار ابن خلدون وأعمار الدولة لدي ( ) .دألو ٌ نشأت قبل االسام في اب الجزي ة الع بية( )

  • 21

    فدضتا منتت ملةت ىةت بفت ا اّ الدتدم تم اّن تا دستد،عا ىتم (42)اّ دنتدِّ م ن س بن اّاايتت .«اّن ض ااّي اّد داىي ّ ضاّاد

    د تتت ب رتتضه اّنتتت اض : اّ ستتداد » د تتت اادةر تتتاه اّيتت باتت اّاالتتمه اّيم ىتتد اّيتت ه ىتتد اّي مأ دىتت عض ّا تت اه يتتادت بددتتاض ال دنة تت م التتد،اهه اّنة تتا عتتض إختت درض اّم االتتد مه إمأ بد منتت عض عا تت اه ا

    ال فدد ي ن رض ااّ ت .« ا ددلتتا ط اّيتتد تتا ّتتض دتتَم يتتالطاه تتم يددتتده فةتت مب اّن تتاّض ىةتت لنتتت اّ نةتت ض : اّ ستتداد »

    .«االسدنداد ّةيمت د نا اّيمت: سد اه ّ ا بادض ىة اّن ةضه م ا دما ه فنة اّم ىدتت بمأ دنتمل تا عت (41)ّةخدم إنساٌم سدندٌّ ااّض اا ّةال م االّلا : اّ سداد »

    اّخدتتم تتا عتت اّال تتم فدةلتتئ يام رتتا ّةخدتتم موتتض ضانتت ه اتتد دم تتي ّ ّلتتا لتتم د اّض ةتتت إذا ىةتتض .« م اّ نة ض بم لمد االسدنداد ّة ن فن دم ي الم االسداداد. اّيامض بم ما اّم فناله

    انض دم اه ضاىتتهه متتاّمالت دتتذّ،اله د ة،متتاهه ىةتت اّم ىدتتت دتت د، بمأ دمتت م مىددتت متتاّ: اّ ستداد »تتملات اَلمستتته ىةدرتتا بم دمتت م ماّيتتم م ال د الىتتت مأ ض ه ا َ ت َختتد تأ تتدل بمأ دمتت م ماّخدتت إمأ خ تتدد مةِّتت ه خالفتتاه ّةمتتالت اّدتتي ال فتتم ىنتتدعا َبض نل تتت ب ي مل تتت يد تت تتم ال د ستتدلبم ىةدرتتا ااّي

    ةلمت خاد ت ّيام راه دضدنت إمأ ىتد ب لتامه : ة اّم ىدت بم دنمل ما راننضن ى. اّنناض ع خ ةتتت عتتت ّديم رتتتا مدتتتل التتتا انتتتد ب اىدستتتال؟ بض عتتتي لتتتا ت اتتت ّدختتتد را ال دستتتدخد را؟ .. خ

    اّم ىدتتت اّنااةتتت دمد تتد يتتل االستتداداد اط تتاض دستتد دت د م اما،تت فتتي دتتدعان ّدتتل م تتم اضالتت ه فتت م مأ يا ماضدأ ال خ عط ت ا ا .«ّط اض ا

    م باا بن اع االستداداد استداداد اّلرت ىةت اّنةتضه استداداد اّتن ىةت اّنمت ه د ست اسداداد اّ م ىة ن س ه ذّك بم اب لة تأ نن ت َخَةتَ النستام يتم اهه اا،تد اّنمت ه فمَ تَم بات إال

    تاه باتاه دم تام اتل د إّت بم داةت بالتد ه بتض لنت ّت َخَةَم سخ م ّ . بمأ دم م ىاداه اا،د اّلر ب تتت يام تتت باتتتا تتتاه اّن تتت باتتتاهه َفَمَ تتتم تتتا مضتتتي إال بم دمتتت م ب د تتت ب َخَةتتتَ ّتتت إدمامتتتاه . األمت ب

    ستتاناه ّدمتت م ّدردتد إّتت ناالتت دد متتي رةمت ه ىدأَنتتدأم ّدايتتمه ملةتتدأم ّدستن ه دتتددأم ّدن تت ه ّ ه اّمتتتذ ته دمل انتتتاه ىتتتم ضتتت دم ه فَمَ تتتَم تتتا بيتتتت إال بمأ دمتتت م ماألاةتتت األى تتت ه اّ منتتتده األالتتت

    َخَةَمت ن تمداه ودتم د يت اادتم ّد ةتك اخددتام . دندنم م اليأ م ودم ه اة ا دضا ّسان لنانت دالتتااك فتتي يممدتت ستتم ن ه فَمَ تتَم تتا استتدضات إال االمداتتاض فتتي بمت يتتد دي ستت اعا اّتت ضمه

    .المعتدي( 9 )ومييا هيي ا الّ أنمييو ج للّتغيييي ات الاثييي ة التييي أدخلهييا المؤلّييف عليي الّنسييخة القديمييية ( نسييان مسييتعدل بييالفي ة للخييي والّشيي المسييتبدّ (: )ق.ط)فييي ( 9 )

    طبيائع)وتحميل الّشييل نفسي علي طيو كتياب . بعد الّتنقيحات، يعاد تعف مثيل في اليّبعيات القديمية( ما هو االستبداد؟)الميبوعة، نتَّ نَّ ه ا الفصل .(االستبداد

  • 21

    َخَةَم ّدالمم ىة لنة ىنيتماه يد تاه انتد بم ... ااّن ا ا اسدضاع االدااك دناّ ض ال االدااك دنا مدبتتت دستتتدند ىةدتتت ىنتتتد اّنتتتطض دفنتتتاه ّةدتتتمد،ده ّ دةلتتتل إّدتتت ىنتتتد اّ تتتطع دباددتتتا ّةلنتتتامه ّ متتتام دمااتتتاهه ّ

    َم َخَةتتت تتتيد ااّااضتتت ا مافلدتت ب لاطادتتت ىةتتت األى تتتا ه فَمَ تتتَم باتتت ال تتتمأ َض فتتتي ددتتتم اّ ضتتتمي اّي َخَةَمتت دضةتتت ن ندتت لتتاىاله ما،تتد اّ لتتدامه فَمَ تتَمه استتدي اّ ن نتتت اتتل لتت . ّداتتاّض ن ستت ودتتم

    خةم اذ ّ اد اّيدايه تم نت م . مامه فال ددن ل ىم ين م يادم إال د ي،اله ّ يم ض مادمطي فتي ختطا،م اّض ادنتته ا متاددم ناضمتت اةستام اّيتا ه نسدض ناات يدت ام نتادم ىنايتم منت

    اتلم اعتت اّيدتاي يمتدض خادتم لنتت ت اد اّيدتاي بمبتم ّط تاه فتتي ذادت ه بمبتم لت داه اادتذاالهه فَمَ تتَم النستتام نن تتَت اب باتت بم دند تتد م اّتتت مطاتت ه ف م ةتت ما،تت إّتت ن ستت ه ااتتدال انةتتض ن ستت ن ةأتتتض

    . م النسام نة اه م ماه لنس ه عمذا ماَدتتتد اب اّم د تتتت اّخ د تتتت ديتتت ا ارتتتا ماتتتات اآلامتتتدم تتتم لن تتتت ىا دد دتتت إّتتت لرتتتن ض : االستتتداداد

    اّن تتاّض »: ىا ددتت اّ ستتدادِّدم اّتذدم دالتتامم م اب فتي ىن دتت دناند نت لرتتاماهه اتد مد فتتي اّخاتمَ مأ بىام ناّ اه ىةت نة ت َستة َض اب »: بمم آخمه م ا لا في ب«سدل اب دندمض ا ه بض دندمض ن

    .ه ال الك في بم إىانت اّن اّض داددئ م لم د الاا ت ىة بمض «ىةد عت نتام وضتت اب فتي اّتد نداه اّليتدض عت نتام وضتا فتي اآلختميه اتد خةت : االسداداد

    َنتتتَ تتتمأ خةمرتتتض بيتتتماماهه َاَستتتَض ّرتتتض األمت اب اّن تتتام باتتت اّ ضرِّتتتماته َفد َضرِّتتتم ارتتتا فتتتي اّتتتد ندا دَ . اسنته اذَ فدرا مطارضه فَمَ م ا انن د ه مضخ ا ّالسدنااد اّد ناّض

    ت اب ات االندمتاض تم ىاتاد اّختا ةدمه ال دمفنت ىتنرض يد ت : االسداداد بىنتض اتال ه ددنل ا دا،تتتض اتتتاّ دم َلتتتدأٌت ستتتد مٌّ ادنضدتتت ننتتتضن االستتتداداد بىنتتتض اتتتال ن ألن تتت اتتت. دد اتتت ا د اتتتت األن تتتت

    ته سدأٌ لامٌل ّةن تمامه خت ٌل دمضتا اّمةت ته نتالٌض األى ا ه يمدٌ د ايٌ ااّس ةت اّايأذا ستتل ستتتا، ٌ . دن تتي األايتتتامه بّتتتٌض ال د دتتمه يتتتا،ٌ ال دتتتميضه ايتتت ستتت ال دندرتتتي ّ تتتاذا : ا

    إم اب ىادٌ ضةٌ ال دنةض بيداهه فال د ت ّ : ت سأملت ع دادةي اب ىااَد ااّ سدادِّدم؟ فلاة ل اتتت ننتتتم اّس تتتا، ننتتتمي اّيمتتتدض اّ تتتداِّ ّ لتتتد م تتت فتتتمد تتتم ب ستتتما . اّ ستتتداد إال ىةتتت اّ ستتتدادِّدم ّ

    االسداداد سداد اه في ن س ه ّ ادم ّلن ط لد ىا،ةد ىالدمد ا اّاالتم م ة رتضه يد ت ما ت . خةَم دااندم ّمبد ب م اّذ

    م تتا دم نتت ا »: فاّ ستتداد، م ددتت العض ستتداد ه األيتتمام ددتت العض األيتتمامه عتتذا يتتمد ننتت .(40)«د ّ ىةدمض

    .779 ، رقم ص /2،ج ...العجلوني، كشف الخفال( 7 )

    . 1 ، رم 9 2السيوطي، الجامع الصغي ، ص

  • 22

    د دتت ه فتت م اّمةتتت اّض ةدتت تتا بّدتتَ ااألستتدم فتتي بمتم بم دديتت ىنرتتا إّتت يدتتك د ةتتك يم . خدم يدايه م األسد اّ ما ض

    ياونيوا (( نيون))مين دون ني األليف المقصيورة، وني ميا أن تثبيى (( يأليولى ))والحديث م سوم فيي األذيل . ورألمز للحديث بالّضعف(( يؤمَّ عليام))وقيل

    ((. يول))أو أن تجزم .وبال غم من تعف ه ا الحديث، يظنُّ كثي من الّنا أنى من الق آن الا يم

  • 23

    الستبداد والد ينا

    دضتتتافمت آما بمبتتتم اّنة تتتا اّن تتتانمدم فتتتي اّد تتتامدخ اّض ادنتتتي ّلددتتتامه ىةتتت بم االستتتداداد دتد فر تا بخت امن با ع تا : اّس داسي َدَ ِّّد تم االستداداد اّتدِّدنيه اّتانت دمت إمأ ّتض دمتمأ عنتاك دّ

    ااضت اّيالت ىةت اّد نتا م ّدتذّد النستامه اّد اةت ب ر ا اّم داسته ب ع ا ين ام ا د امن ادنر ا م اّ مدمتتام . اّ التتامةت ادنر تتا بن ر تتا يام تتامن بيتتدع ا فتتي ةمتتت األلستتاض اآلختتم فتتي ىتتاّض اّمةتت ت

    ّتتتدمه اّمستتتض اّد تتتامدخي تتتم اّد تتت مايه اّم ستتتا، يتتتداام ايم ر تتتا اتتتاّن نم إّتتت اتتتط بستتتاضدم األ األاساض اّد نةد دت األخالادت فدر اه م ا عض خض،ت م إذا خض، م في ي . اّ ضافت إّ النلد

    د تم اّنتذم التي . ننم ا إّ بم اّممآم لا د داه ّالسداداد اّس داسي ت ا (50)ّ نيتم ال : بمأ دمّ ن تتا نتتدمك داتتا، اّمتتمآم ننتتماه ّخ ا،رتتا ىةدنتتا فتتي ضتتيِّ االودتت ه ما اّنةتتض الستتاات نتتط آدادتت ن ا

    متتدِّ ات تتا نالتتاعد ىةدتت اّ ستتة دم نتتذ اتتم م إّتت اآلم تتم استتدنانت ستتدادِّدرض نانتي نددلدنتتا ىةتت . ااّدِّدم

    م م إم اّد ناّدض اّد دندته نرا اّمدت اّس ا د ت دتدى اّاالتم إّت خالتدت : دم ع ال اّ يمِّي فمتتضه م تتا ىنتتد اتت ي ىند تتت ال د تتدمك اّنمتت م نأَررتتاه اتت ي ددرتتد د النستتام امتت يتتدات فتتي اّيدتتا

    اّا ذدتتت اّدر ددتتته ب فتتي اّيدتتاي انتتد اّ تتاته م تتا ىنتتد اّن يتتام الستتالضه درددتتداه دمدنتتد نتت اّ تما،ع فدختت م اّمت ه دنتتذع نتت اّنمت فدسدستتةض ّةخاتت اّخ ت ه بتتض د تتد عتذ اّد نتتاّدض با ااتتاه

    ن ىةتت متتمأ تتات تتم اّاماع تتت ّةن لتتاي تتم دةتتك اّ ختتا ل نلتتاي ما عتتا ننتتدض متتدضه ّ دةتتك األاتت ات يل تتاامه اّمرنتت اّمستت ب بتتاّرض اّتتذدم ال دتتلذن م ّةن تتا ااّتد خ تتا ّتتض دننِّ تت عض تتا اّد تتذّ ل اّي تتات فتتي انتتت األددتتام ديلتتط م فد تتا ،تتك اّيل دمطاتت عض ااستتض نتتذم ب ب تتم و تتمامه يد تت إم بّ

    ا متت اّ تتم م إّتت اّماتت م فددتتت اّختتالع تتتم دطى تت م ّمتتا األم اح اماِّرتتا تتا ّتتض دلختتذ ا ىنرتت عتت ال اّ رد نتت م ىةتت األددتتام متتض دمعِّاتت م اّن تتا تتم وضتتت اب دنتتذم نرض . ضرتتم األىتتمال

    ايةت يتتا،ا ىذااتت ىةتدرضه بتتض دمالتتد نرض إّت بمأ ال ختتالع ال نتتاع ّرتض إال ااالّدلتتا إّتت . فدي نرض م وضا سمام اّما م اّذدم ّرض داّته ا سض ي ىة اب

    إم اّس داسددم دان م مذّك اسدادادعض ىة بسا م م عذا اّماد ه فرتض دستدمعا م : دمّ ماّن ا ااّد ناّي اّال خيي اّد الا خ اّيس يه د ذِّّة نرض ااّمرم اّم ي ستةتل األ ت ا يد ت دلنةت نرض

    م األننتاض اّدتي دالتما م بّاانرتاه دتلمة م خاضندم ّرضه ىا ةدم أللةرضه دد د ن م ارض ملن رض ن ع

    ..وليس من الع ر ايل في أنح يقولوا: نيألف ّضل أن تاون الجملة( 1 ) ..ليس من الع ر في ايل أنح يقولوا: أو

  • 24

    .ّي راه دمما م نر معاه ارا دد اخم م دم م بم عذا اّد التام فتي انتا ندتا،ج االستداداَددأمن اّتدِّدني اّس داستيه لنةر تا فتي بت فمنستتتا ختتتامم اتتتامد التتتدمَمدأم فتتتي اّن تتت ه ملن ر تتتا دتتتدام دنا ندتتتامه لنةر تتتا فتتتي بتتت م ستتتتدا

    .َمدأمل في اّ ند ته ملن ر ا اّة ح اّمةض د سلِّالم اّالما ىة األ ض الداَددأم دنلتم، انت اض اّاالمتت عتض اّست اد األىنتض ت إّت نمضتت م م بم عذا اّد التام اتدم اّمت د ممِّبمأ دةدتتتا ىةتتتدرض اّ تتتم اتتتدم الّتتت اّ ناتتت د ايتتت اتتتدم اّ ستتتداد اّ ضتتتاع اتتتاّمرمه فدخدةضتتتام فتتتي

    فنتت ىتم اّس ت ا ىتدض اّ اختذي ضاد بذعانرض م يدك اّد الاا في اسديما طدد اّد ننتدضه اّمِّىةتت األفنتتا ن انتتا ه ىةدتت ن ال دتتم م ألن ستترض يم تتاه فتتي ماااتتت اّ ستتداد الند تتا اّن ستتات اتتدم ىن دتت

    ّيتاالت األست ا دلد اّن اض نات دعض لا تامعض التدمَمدأمل فتي مبدتمم تم ا: دنا درضن اناامي بخم اتت ا تتباله اتتدم تت اته عتتض ّتتد تتم التتلنرض بمأ د مِّ ال )ه اّيتتامض اتتل م ه اتتدم (اّ ن تتا اّ ضةتت ) اّيِّ

    تي اّتننضه اتدم ( اّ تننض) ودم س ه ادم ( د سل ى ا د ن انتا ه . لةدت اّال تلم( لت التلن ) ّ رض ىةتت اّد ننتتدض بن ألن تت يةتتدٌض متتمدضه ألم ىةدت ن د ننِّ تت م اّلاتتاامي دننتتد رض به دطدتتد م دننتد تا اندمتاض اّلا تام فنالتٌ ياضتم رض فتي ىدت نرضه . ىذاات آلتٌ وا،تٌته ب اّنت اض ت م تا دمتا ت ىمتّ

    ّتت ال ملتا عض اتابه ختت فرض : دمتاد ال ددلتا ط فنةرتض اّ يستت اّ التاَعده يد ت ديتت بمأ د متا فتدرضرض اّد نداه ّ ا ية ا ال يا اه ّ ال ب ةرتض اّنالت ه ّ تا مل يت ا اتما ي اّتد ال، ن فد ا ددنة ايداد

    دا ت اّ مم ادم م ا دندمد م ت ىة اّد دم ااب . األ ماد ىة اما ي اّممآمه ال مل ي ا اّد دم ااألّ األّ عدتت عذ اّيا ن عي اّدي سر ةت في األ ض اّاتاامي اّ نيض تت دىت انتت اّ ستدادِّدم

    إن ا م ستداد سداستي إّت اآلم : ىة مادت خدة ته يست اسدنداد بذعام اّم ىدته يد د ما ال بات تم بمأ دد ختذ . إال دد خذ ّ ي ت ادسد ت دالامك ارا ابه ب دنضد ماَض ذ ىالاتت تا اب

    ض ابه باتت ، تتا دندنتت م اتت االستتداداده د مدتت اضانتتت تتم َخَدَ تتتل اّتتدِّدم دندن نتت ىةتت نةتتض اّن تتا ااستتتتت دتتذعت مديرتتاه فدخةتت األ تتض إّتت تتذاعت التتدا دناددتتت دمتتا ض انضتترا انضتتاهه فددرتتادم اتت ي األ اّل ّالسداداد ّدادت د مِّ ه عذ سداست النمةدط في اّ ستدن ماته ال د دِّتدعا التي بت انمستاض

    فنا،رض .السرض ادنرض اسات اخدالفرض في األددام اّ ذاعت األعاّي ىة بن سرضه ا فتي نالتم اّتدِّدم (53) (استضنضدم) (53) (بانتا دا د) د َنةِّة م بم اداض اّ سدادِّدم م ب با

    النمةدتط ّةتدِّدمه يد ت (عنتم اّب تا م)األستااني (51) (فدةدت اّب تاني)ادم مىاداعضه انديام ب

    .ال ين خلفوه في نام الّدولة( ) .اسم عدد من أباط ة رومان وبيزنييين( 2 )واذيييل نييي ب أبيييي تيييدَّ ف نسيييا، وكيييان مألتعّصيييباً للمييي هب .أذيييبا ملاييياً السيييبانيا ونيييابلي وذيييقلية عقيييب نيييزو أبيييي عييين العييي ش( 79 – 29 )( 3 )

    .ق م ع المسلمين في باده، وفي ض ت ائب باهظة عل المواطنين. روة نفو ها بّان نألاحم ( محاكم الّتفتيش)بلغى . الااثولياي .كان ينساق ورال رغبات الشخصية. من أالل مقال تد لوث ( نامي الّدين)منا البابا هن ي لقب ( 9 – 17 )نام ( 9 – 7 )

  • 25

    ادتتتاض اّيتتتامض اّ تتتاض ي (54) (ستتتد مانمدطد)ادالتتتمد لتتتاّ اّس تتتالضدم األىتتتالض فتتتي الستتتالض (55)

    تتتت فد ته انتتتتا،رض ّرتتتتض اّد مادتتتتاه ّتتتتض دمتتتتمأ إال اميتتتتد االستتتتدنانت ا ستتتت اّتتتتدِّدم ااالنديتتتتام ّاتتتتالي اّي، اتانت بعةت اّ ا ةتدم ىةت نةتتض اّ ستامدمه بىنتض تا دال،تتض يتةيت اّ ستداد د د تدعا بم اّن تتا

    م ا اىد بيما ا ذىام اتد م ايتك لتدا ه فدت د م دتلّدل األ تت ىةت دةم تي ب ا تمعض ا بت ددةم رذا اّميد ىدأن ه مبدماه ا دياّ م انا ب ا معض ب د مدنرا ىة الي م م ا اىد اّدِّدم .ذّكه ّ

    تتد: ديم تت م اتتلم اتتدم االستتداداَددأم بيتتدع ا فتتي اّس داستتي اّتتد دني مامنتتت ال دن تتك، دتت للمأ يتتة ه ب ضتتنل األ ه يتتة ه ب ضتتنل تتت لتتم اآلختتم إّدتت ه ب دتت طا ه طا مفدمتت ه ا ب

    د امعنت م ىةت بم اّتد دم . إم ال اعد ذّك مبدمٌي لد اه ال دخة نرا ط اٌم ال متام: دمّ م. اّب انيفساداهه د ب ة م ااّس مس م نتدددم األ دممتام با دلبدماه م اّس داست إيالياه ا ن ب النمةدتط اّرّ

    م اّتد دني فتي اليتالح اّس داستي األختال بمبتم تم األّ ام اّذدم ااة ا اّام دستدندد ته فتلبم اّد يتم د ت اّ ضةمت اّس داسد ت في ل رت م اّالدتدمن ب اّ منستددم اّض ةدتام االستااند اّامداتا . دلبدم اّيم

    م اّ تداِّم مه ااالستتدناد ىةتت اتد بل تتا اّمد تات اّس داستتد بم تتا تتم (52)اّد تامدخ االستتدمما ه تم (51)

    .ب ت ب ىا،ةت ب الخع َدَنض َا في اّد دم ب دالد د فد إال اخد نناض دندا خسم ب الد ىماا اّيايتتتتت بم متتتتت اّ تتتتتداِّمدم اّس داستتتتتددم دتتتتتم م بم اّس داستتتتتت اّتتتتتد دم د التتتتتدام دمتتتتتادَ دأمه

    .ام م بم إيالح اّد دم ع بسر با بامت ضمد ّ يالح اّس داسي دند ما تتا متتتام ب تتم ستتتةك عتتذا اّ ستتتةكن ب استتتدخدض اّتتدِّدم فتتتي اليتتالح اّس داستتتين عتتتض يم ا اّد نامه يدك ديد ة ا ىة ةت مرض اّ ستدادِّدم فتي ي ةرتض ىةت اات االالتدماك فتي اّس داستت

    فتتتي األّ عدتتتته بختتتذ عا ىتتتم اآلالتتت مددمه طل عتتتا الستتتاضدم اّ يتتتمددم ا يدتتتا،رض ىمدتتتدي االالتتتدماك ايت مي دخيتتدع اّنداّتتت ا ّتت ه اّيتتمت ا ّتت ه األ ضتتام ا ّتت ه إّتت ودتتم ذّتتك تتم اّد طدتتاه لنةتت ا

    بتتتض انتتد د م،تتتم عتتتذ . لّتت اآلّرتتتت يتتت اّن نتتامي ىةتتتدرضه يتتت اّد تتملد ىنتتتد اتتت ع االختتدالل ادتتتنرض،تك اّيم تا دفنرتض اّنمددي في األذعام ا ا ب ّاست م لالّت اّ ناعم سيم اّادام َسر َ ىة بّ

    اّن تتا إّتت ضاّاتتت لاتتاامدرض اتتاّن ط تتم متتاض االن تتماده اتتلمأ دمتت م إدامي األمت متت دامي اّس تت ا ه عذ عي اّ سدةت اّنن اّدي م نتت اّد نتام بخدتماه تم إاا تت . فانياع ة مرض إّ ذّك مأمعدم

    ساامضته مذّك فن اّم امل عذا األي ّض دط اّ بتا اّمتددض أليت د طدتا . ر مدات ببدنا ا .الدامي في اّيم ات اّ ةمدت اّل ر مدات ىة بن اىرا إّ عذا اّنرد

    .(ك( )محاكم التفتيش)محاكم لمعاقبة المتَّهمين بالّزندقة أو مخالفة بع أناام الّدين، وفيها أنواع الع اب ( )مييا ليي آرال االسييماعيلية والتنجيييم، وفييي سييي ت متناقضييات . الخلفييال الفيياطميين فييي مصيي سيياد ( 12 – 79)الحيياكم بييأم اهلل، ابيين العزيييز ( )

    .كثي ة . ل ( ) .علماً أنَّ ( 9 )

  • 26

    إن تتا عتتذ اّ ستتدةتن ب اّد التتمدكه فضتتاله ىتتم م نرتتا ااضةتتت فتتي ذادرتتاه َنتتَدَج ىنرتتا مد، فنتت م ذّتتك بن رتتا فديتتتأ ّة التتن ذدم تتم ستتا،م ضامتتات اّن تتا اااتتاه استتناه ّتتدى التتي تتم بضتتم مبدتتماهه

    ض ىةت بةرتا ت ات اّم دأستد ت اّد يتم،فات اّم، يد تته متام اات ذّتك ال دتدرل خيا،ع األّ عدته ماّي ا