ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ ...iph.kz/doc/ru/1087.pdf6...

1 К І Р І С П Е

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ИНСТИТУТЫ

ЖАНДОСОВА ШОЛПАН МУЛЬКИМАНОВНА

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ: САЯСАТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ

Алматы 2016

2 Қазіргі әлемдегі діни экстремизм: саясаттанулық талдау

ӘӨЖ 2 (035.3)Ж 26

ҚР БҒМ Ғылым Комитеті Философия, саясаттану және дінтану институтының Ғылыми кеңесі баспаға ұсынған

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор З.К. Шәукенова және философия ғылымдарының докторы,

профессор С.Е. Нұрмұратовтың жалпы редакциясымен

Пікір жазғандар:Қайдарова Ә.С., саяси ғылымдарының докторы

Смағұлов Қ.Е., саясаттану саласы бойынша PhD докторыНысанбаев Ә.Н., ҚР ҰҒА академигі, философия ғылымдарының

докторы, профессор

Жандосова Ш.М. Ж 26 Қазіргі әлемдегі діни экстремизм: саясаттанулық талдау: Монография / Ш.М. Жандосова. – Жалпы ред. З.К. Шәукенова, С.Е. Нұрмұратов. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2016. – 188 б.

ISBN – 978-601-304-079-0Монографияда қазіргі саяси кеңістіктегі діни экстремизм феноменінің

пайда болу себептері мен мәні тұжырымдамалық және теориялық-әдіснамалық талдау тұрғысынан анықталады. Жұмыста заманауи әлемдегі діни экстремизмнің таралуы мен дамуына факторлық талдау жасалады, сонымен қатар діни экстремизмнің негізгі үрдістері мен оған қарсы күрес ауқымындағы мемлекеттік саяси бағдарламалардың маңызы көрсетіледі. Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-мәдени және саяси өмірінде діни экстремизмнің көрініс табуының өзіндік ерекшеліктері айқындалып, бұл келеңсіз құбылыспен күрестің тиімді тәсілдері ұсынылады.

Жұмыстың нәтижелерін «Саясаттану», «Дінтану», «Мәдениеттану» пәндерін оқыту барысында пайдалануға болады. Кітап ғылыми қызметкер-лерге, оқытушыларға, студенттер мен магистранттарға, PhD докторанттарға, жалпы оқырман қауымға арналған.

ӘӨЖ 2 (035.3)

ISBN – 978-601-304-079-0 © ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2016 © Жандосова Ш.М., 2016


МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.................................................................................................... 5

1 ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Діни экстремизм – саяси ғылым категориясы және нысаны............................................................................................ 9

1.2 Қоғамдағы діни экстремизмнің алдын алу және онымен күресу: әлемдік саяси компаративистика тәжірибесі................... 59

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету саласындағы мемлекеттік саясаттың құқықтық аспектілері ............................... 80

2.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының діни экстремизммен күрестегі негізгі басымдықтары.................... 112

3 ЖАСТАР САЯСАТЫНЫҢ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ ӘРЕКЕТ ЕТУДЕГІ РӨЛІ

3.1 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету жағдайындағы жастар саясаты тұғырнамасын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі................................................................................................. 137

3.2 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету аясында мемлекеттік саясатты жүзеге асырудағы жастар ұйымының рөлі.................... 149

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................ 159

ӘДЕБИЕТТЕР.......................................................................................... 164

АННОТАЦИЯ........................................................................................ 175

ANNOTATION......................................................................................... 179


Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет................................................................... 182

Информация об Институте философии, политологиии религиоведения Комитета науки Министерстваобразования и науки Республики Казахстан................................... 184

Information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Committee Science of the Ministry of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan................... 186


КІРІСПЕ

Лаңкестік, экстремизм мен қазіргі әлемдегі оның құбы-лыстарына қарсы тұру мәселелері жекелеген мемлекеттер үшін де, сондай-ақ жалпы дүниежүзілік қоғам үшін де – ең маңызды мәселелердің бірі болуымен негізделеді. Оны соңғы уақытта лаңкестік акциялардың өзінің жеке адами және жеке ұлттық мәнін өзгерте отырып, жалпы дүниежүзілік құбылысқа айналған ауқымымен және сипатымен түсіндіруге болады. Осыған байланысты адекватты әдістер және лаңкестік пен діни экстремизмді жеңу мен жою механизмдерін дайындау мақсатында осы құбылыстардың мәнін нақты анықтап алу керек.

Экстремизм, жалпы түрі бойынша қоғамда қолданылатын нормалар мен ережелерді жоққа шығаратын қоғамға қарсы пікірлер мен әрекеттер болып табылады. Қоғамның саяси саласында пайда болған экстремизм саяси экстремизм деп, ал діни салада көрініс тапқан экстремизм діни экстремизм деп аталады.

Дін барлық әділетсіздікке, жалғандыққа қарсы күресу мен қарсы тұруға рухани негіз болып табылады. Сондықтан адамзат өмірінің әртүрлі кезеңдерінде түрлі елдерде, әртүрлі діни наным аясында діни экстремизм пайда болған, ал ол діни наным практикасына қайшы келіп, оған кедергі жасаған. Бұдан басқа, билік режимімен келіспеуді көптеген жағдайда діни экстремизм формасында өршіткен. Мысалы, христиан әлеміндегі діни шиеленістерді (Лютер реформациясы) христан және мұсылман елдерінде діни фундаментализм көріністері-нің пайда болуын еске түсіргеннің өзі-ақ жеткілікті.

Қазіргі уақытта дін маңызды рөл атқарып, секулярлы қоғамдағы адамдар санасын қалыптастыра бастады. Адамгер-


шілік мінез-құлық, толерантты сананы қалыптастыру сала-сында дәстүрлі дін рөлі тарихи даму барысында белгіленеді. Бірақ әлемде жағдай өзгеріп отырады және дінде интегра-циялық және дезинтеграциялық әлеует бар, дінді саяси стратегияда пайдалануға болады, міне, нақ соны діни экстре-мизмнің жетекшілері мен апологеттері қолданады. Қандай да болмасын қоғамның күрделі әлеуметтік-саяси жағдайларын пайдалана отырып, олар қоғамда, «дұрыс діни наным» жоқ, қоғам әбден бұзылып кеткен және оны қандай да болмасын діни экстремизм формалары арқылы «тазалау» керек деп түсіндіреді. Осы мақсатта діни экстремизмді діндар емес елдерге экспорттау жүзеге асырылады. Егер ХХ ғасырдың басында діни экстремизмнің бейнесі, үрдістері және т.б. жалпы болатын болса, постмодерн жағдайында ол әртүрлі елдер мен әртүрлі жағдайларға тез бейімделетін формалар мен бағыттарды қабылдай бастады. Осыған байланысты діни экстремизмге тек феноменологиялық аналитика жасау ғана емес, сондай-ақ болжамдық аналитика жүргізу қажеттілігі туындайды.

Қоғамның, әсіресе секулярлы қоғамның басты міндеті діни экстремизммен күрес аясында жақсы жетілдірілген мемлекет-тік саясат жүргізу болып табылады, ол, Қазақстан Республикасы Президенті дәл айтқандай, «алаяқтарды ұстауға арналған емес», әлемде жалпы қабылданған демократиялық қағидаларға сәйкес келетін, белгіленген басымдықтары мен әрекетті механизмдері бар тұжырымдама болуы керек [1]. Бірақ діни экстремизмге қарсы күрес бойынша әрбір мемлекеттік доктрина әлеуметтік-саяси, мәдени, психологиялық және географиялық сипаттағы ерекшеліктерін ескере отырып, өзінің құндылық қағидаларына негізделу керек.

Діни экстремизммен күрес тәжірибесі қазіргі заманның өте маңызды міндеті болып табылады, өйткені бұл мәселе жаһандық сипатта болып отыр және оны дер кезінде шешпеу – «өркениеттердің қақтығысын» (С. Хантингтон), «тарихтың аяқталуын» (Ф. Фукуяма) қажет етпейтін адамзат дезинтеграциясына әкеліп соғуы мүмкін, ал адамзат ортақ үйде – Жерде бірлесе өмір сүруді қажет етеді. Осыған байланысты


Қазақстан Республикасы ішкі және сыртқы саясатының сұхбаттық сипатының маңызы өте зор, сондай-ақ оның діни экстремизммен күреске қатысты релевантты тұжырымдамасын дайындауда да маңызы зор.

Діни экстремизмде діни сананың радикалды өзгерістерінің феномені ретінде дәстүрлі діни ландшафттың, саяси құры-лымның интенционалды өзгерістері бар және ол кейіннен алдына мемлекеттік билікті жаулап алу мақсатын қояды.

Өкінішке орай, саяси және заң әдебиеттерінде «діни экстре-мизмнің» бірегей анықталған ұғымы жоқ, бірақ оның сипаты полисемантикалық екені анық, өйткені оның табиғатының өзі де екіұшты болып отыр. Сонымен қатар бұл ұғымның дифференциациясы да бар. Заманауи жағдайда осы ұғымды анықтау, түсіндіру, ең бастысы, оны онтологиялық түсіну қажеттілігі туындады. Діни экстремизм ұғым ретінде өзінің ұзақ тарихы мен өзіндік өмір сүру дәстүрлері бар қоғамның діни-құндылықтық парадигмасын мүлде қабылдамау оны өзгертуге ұмтылыс жасауды білдіреді.

Діни экстремизм, діни сананы түбегейлі өзгерту феномені ретінде, саяси құрылымды қарқынды өзгерту және содан кейін мемлекеттік билікті жаулап алуды білдіреді. Әдетте, діни экстремизм қандай да болмасын бір діни сенімді шынайы және қоғамда өмір сүру мен уағыздауға құқығы бар жалғыз ғана дін ретінде жүзеге асыруды мақсат етеді, ал оған плюрализм мен конфессияаралық шоғырлану идеологиясы жағдайында жол берілмейді.

Діни экстремизм көп жағдайда саясатпен бірігіп, қоғамды тұрақсыздандыруға бағытталған және ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін радикалды діни-саяси экстремизм идеоло-гиясына айналады.

Діни экстремизмнің және олардың дәстүрлі діни ілімдер аясында пайда болуының әртүрлі: христиан экстремизмі мен ислам радикализмі сияқты нұсқалары бар. Діни экстремизм-нің өзінің концептін анықтау қажеттілігі туындады. Ұғымдар-ды жіктеу дін негізінде экстремизмді тудыратын себептерді нақ-ты анықтауға мүмкіндік береді, олармен күресудің құралдары


мен әдістерін дұрыс таңдауға ықпал етеді, демек, жағдайларды алдын ала болжау мен осындай құбылыстардың алдын алу мен жеңудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.

Әлемде болып жатқан жағдайлар қазіргі кезеңде қоғамға тек жай экстремизм ғана емес, әсіресе, діни экстремизм өте үл-кен қауіп төндіретінін көрсетіп отыр. Оның экстремизмнің бас-қа түрінен айырмашылығы – ол діни ілімдер мен символдар-ды адамдарды тартудың маңызды факторы ретінде пайдалана отырып, оларды сенім мен діни наным үшін ымырасыз күрес-ке жұмылдыра отырып, мемлекеттік құрылымды күшпен өзгерту және билікті жаулап алуға, мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзуға бағытталғандығы болып табылады.

91 Діни экстремизмді зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері

1 ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Діни экстремизм – саяси ғылым категориясы және нысаны

Қазіргі кезде діни экстремизм ғылыми және әлеуметтік дискурста маңызды орынға ие болып отыр. Діни экстремизм құбылысымен пайда болған мәселелерді талқылау ғылыми және бұқаралық басылымдарда, теле-, радиобағдарламаларда белсенді түрде жүзеге асуда. Аталмыш құбылысқа қатысты белсенді пікірталастардың орын алуы оны зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігін көрсетуде. Діни экстремизм мен экстремистік ұйымдар мәселелерімен көптеген шетелдік зерттеушілер айналысқан, алайда, аталмыш құбылыстардың күрделілігі мен құбылмалылығы себебінен: экстремизмнің тарихи өзгермелілігі және көптүрлілігі, сондай-ақ осы құбы-лысты зерттеушілердің өздерінің идеологиялық көзқарастары, саяси-идеялық және әлеуметтік-философиялық ұстанымдары мен таңдауларының ықпалынан діни экстремизмді объективті тұрғыдан қарастыру қиындыққа толы болып отыр.

Осы орайда, діни экстремизм ұғымын жан-жақты талқылап түсіндіру мақсатында жалпы экстремизм ұғымына тоқталып өткен жөн. Қазақстандық саяси, дінтану, құқықтану салалары-на қатысты ғылыми әдебиеттерді талдау арқылы діни экстре-мизм құбылысына қатысты нақты түсінік қалыптаспағандығын көруге болады.

Егер экстремизм сөзінің этимологиясына үңілсек, «экс-тремизм» сөзінің нақты мағынасы ХХ ғасырдың өзінде пайда болды. Қазіргі таңда экстремизм шектен шыққан радикалдық ұстаным (бағыт) ретінде түсініледі. Экстремист – біржақты көзқарасты (ұстанымды) берік ұстанып, қоғамдық қатынас тұрғысынан шектен шығатын қимылдарға дайын адам, ол


өзінің саяси көзқарасы бойынша солшыл немес оңшыл болуы мүмкін.

Бірқатар сарапшылар экстремизм ұғымының бастауын саяси мүдделерді жүзеге асыру мақсатынан туындағандығын негізге ала отырып, «діни экстремизм» ұғымын саяси мақсат-тарды жүзеге асыру құралы ретінде қарастыруды ұсынады. Сол себепті, діни экстремизмнің пайда болу себептері мен белгілерін талдау арқылы оны саяси ғылым санаты ретінде қарастыруға ұмтыламыз.

«Діни экстремизм» ұғымы екі құрамдастырушы – экстре-мизмнің өзі мен діннің қатысуы арқылы тұжырымдалады.

Экстремизм термині латынша шектен шығушы, яғни нақты тұлғаның, адамдар тобының, қоғамдастықтың нақты парадиг-мада орныққан моралдық нормаларға, салт-дәстүрлерге, құқық қорғау қатынастарына қайшы іс-әрекеттері дегенді білдіреді.

Экстремизм нақты іс-әрекеттер арқылы жүзеге асады және ол адам өмірінің барлық салаларында тұлғааралық байланы-старда, қоршаған ортамен қатынастарда, саясат, дінге қатысты орын алады. Экстремизм өз мәнінде «агрессия» және «қылмыс» ұғымдарын қамтиды. Алайда, агрессия саналы әрі бейсаналы болатын болса, экстремизмге мотивация тән. Сол себепті, экс-тремизм адамдарға қатысты орын алатын әлеуметтік құбылыс әрі зорлық көрсетуге бағытталған тәрбиенің немесе сыртқы факторлардың тұлғаға кері ықпалынан пайда болатын салдар болып көрінеді. Мысалы, заманауи ғылымда экстремизмнің пайда болуына ықпал ететін:

− әлеуметтік психологиялық және өнегелік (өзгелердің пікірлерімен санаспаушылық, айналадағы жағдайды дұрыс пайымдай алмаушылық), психологиялық тұрақсыздық (шек-тен тыс психологиялық белсенділік, тез қабылдаушылық не-месе жастық максимализмі, бұлардың барлығы тек арнайы жағдайларда немесе өзге факторлармен қатынасқа түскен кез-де ғана пайда болады);

− әлеуметтік-экономикалық (материалдық жағдайының төмен болуы, әлеуметтік теңсіздік);

− идеологиялық (жалпы идеологияның әлсіздігі немесе


болмауы);− жұмыспен қамсыздандыру;− әлеуметтік тарихи (репрессиялар салдары, соғыс,

гуманитарлық апаттар, т.б.) факторларды көрсетеді [2]. Жоғарыда берілгендерден байқалғандай, экстремизмнің

генезисін талдаудан: аталмыш құбылыстың орын алуына қарапайым мүдделердің қақтығысы мен саяси, экономикалық, әлеуметтік, конфессионалдық сипаттағы қайшылықтар негіз бола алады деген тұжырым жасауға болады.

Қоғамдағы кез келген топтардың аталған мүдделерді (сая-си, діни, этностық және т.б.) қандай да бір себептермен қана-ғаттандыру мүмкіндіктерінен айырылуы оларды өз мүдде-лерін жүзеге асыруда шектен тыс әдістерді қолдануға, яғни экстремистік әрекеттерге итермелейді. Осы тұста қырғыз сарап-шысы М. Койчукуловтың: «экстремизмнің пайда болу табиғаты наразылық: саяси режимге көңіл толмаушылық, әлеуметтік теңсіздік, кейбір әлеуметтік, нәсілдік топтар мен конфессиялар-дың қоғамдағы орындарына көңіл толмаушылықтар сипатында көрініс табады», – деп айтқаны орынды көрінеді [3].

Сонымен қатар орын алатын қақтығыстардың барлығы бірдей антиәлеуметтік, зорлықшыл, заңға қайшы фомада бол-майды. Оларды нақты экстремистік немесе экстремистік емес деп бөлу үшін экстремизмнің нақты критерийлерін анықтау қажет. Экстремизм критерийлерін анықтаудағы басты мақсат тек қоғамға қайшы, заңсыз әрекеттердің орын алуына себеп-кер болатын деструктивті идеялардың (дiни өшпендiлiктi не-месе алауыздықты қоздыратын) алдын алу үшін ғана емес, сондай-ақ оларды осы критерийлерге жатпайтын идеялардан ерекшелеу үшін де қажет. Мұнда экстремизм критерийлерін тізбелеудің нақты бірыңғай жүйесі жоқ екендігін, әр сарапшы-ғалым өз критерийлер тізімін ұсынатындығын ескерт-кен жөн. Экстремизмнің критерийлерін көрсеткен шетел сарапшыларының ішінен ресейлік М. Красновтың:

− адамдарды таптық, мүліктік, нәсілдік және діни белгілері бойынша бөлу;

− жоғары конституциялық құндылық ретіндегі адам


құқықтарын жоққа шығару;− ашық плюрализм, идеяларды ашық таратумен алмасу

мүмкіндіктерін жою;− мемлекеттік идеология ретінде жалғыз идеологияны

орнықтыру сияқты критерийлеріне тоқталып өтуге болады [4]. Әрине, жоғарыда берілген критерийлер экстремизмді баға-

лау тәсілдері мен амалдарының объективтілігін бере алмайты-ны анық, дегенмен, экстремизм құбылысын тиімді анықтаудың құралы ретінде қолдануға болады. Оның негізгі қағидаты адам, қоғам және мемелекет мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етуге қауіп төндіретін әрекеттер, көзқарастар мен идеялар-ды бағалау белгісі болып табылады. Мысалы, Ш. Акинердің пікірінше, экстремистер қатарына «өз идеяларын тек жеке өмірінде ғана емес, мүмкін болатын заңдық, заңсыз шеңбердегі әдістер арқылы қоғамға таңуды қалайтындар жатады» [5].

Жоғарыда берілген көзқарастарды талдай отырып, келе-сідей екі тұжырым жасауға болады. Біріншіден, қоғамның кей-бір топтары немесе жеке тұлғалары өз мүдделерін радикал-ды түрде қорғаулары қоғам мен мемлекеттің мүдделері мен құқықтарын сақтауға қауіп төндіретіндей болған кезде ғана шынайы экстремизм көрінісі туралы айтуға болады.

Екіншіден, орын алған көріністерді экстремизмге жатқызу үшін нақты критерийлердің болуы қажет, өйткені ол экстре-мизммен күресті өзге көзқарастағылармен күреске айналмау-ынан, плюралистік пікірлердің сақталуы мен ар-ождан және діни-сенім бостандықтарының сақталу қағидаттарының бұзы-луынан сақтайды. Сондай-ақ экстремизмнің антиқоғамдық және антидемократиялық сипаттарын ескере отырып, экстре-мизмге қарсы күрестің уақтылы әрі тиімді жүзеге асуы мемле-кет қауіпсіздігі мен оның азаматтарының бостандықтары және құқықтарының сақталуына кепіл болады.

Ал мемлекет пен қоғамның экстремизм көріністеріне қарсы қимылдарының сапалы түрде әрі дер кезінде жүзеге аспауы мемлекеттің әлеуметтік-саяси жүйесінің құлдырауына әкеледі. В. Зорин және Э. Паин сынды Ресей сарапшылары экстремизм құбылысына қарсы уақтылы жүзеге асырылмаған


қызметтің салдарын: − саяси салада еріктілік айтарлықтай ұлғаяды, яғни шын

мәнінде, маргиналды болып табылатын саяси күштер бе-делге ие болады, салдарынан саяси этиканың жалпы деңгейі төмендеп, оның ықпалы барлық қоғамдық өмірге таралады;

− қоғамда төзімсіздік ахуалы күшейеді, салдарынан саяси жүйенің тұрақтылығы азаяды;

− зорлыққа жол беріледі және ол мақсатқа жетудің таң-даулы әдісі ретінде көрініс табады. Бұл әсіресе жастарға кері әсер етеді, өйткені олар идеялық астар мен соңғы нәтижелерге қарамастан түбегейлі қимылдарға және мұндай қимылдарды романтизациялауға жақын болады. Бұл жағдайды экстремистік қозғалыстардың идеологтары мен ұйымдастырушылары тиімді қолдана отырып, «идея үшін» кез келген террористік актіге не-месе қылмысқа дайын тұратын фанатиктерді қалыптастырады;

− соңында үрей азаматтық өмірдің өзегіне айналады, ал бұл елдегі саяси ахуалды тұрақсыздандыруға қажет қолайлы жағдай болып табылады деп көрсетеді [6].

Осылайша, экстремизмге қарсы шараларды уақтылы жүргізу арқылы мемлекет мемлекеттік жүйелердің қалыпты қызметі мен тұлғаның, қоғамның мүдделері, бостандықтары мен құқықтарын қамтамасыз етіп қана қоймай, жалпы алған-да, мемлекеттің ұлттық мүдделері мен қауіпсіздігін қорғайды. Шын мәнінде, экстремизмге қарсы күрестің тиімділігі оның орын алуына себеп болатын көріністерді уақытылы шешуге тікелей байланысты.

Бұдан діни экстремизм мәселесі әлем мемлекеттерінің саяси, экономикалық даму деңгейлеріне қарамастан бірдей өзекті болып отыр. Экстремизмнің әлеуметтік-экономикалық, саяси, діни, экологиялық және т.б. мәселелерді шешу құралы ретінде кез келген қоғам да, мемлекет те, соның ішінде саяси тұрақты, экономикалық дамыған мемлекеттерде де пайда болу көріністерін әлем тәжірибесі көрсетіп отыр.

Сондай-ақ аталмыш әлемдік тәжірибе қоғамның экстремизмді қабылдау деңгейінің жоғары болу көрінісі «өтпелі кезеңдегі мемлекеттерде» жоғары екендігін көрсетіп


отыр. Қысқа уақыт ішінде саяси және экономикалық жүйесін қайта қалпына келтіру жағдайын өткерген елдерде деструктивті ағымдардың, соның ішінде экстремизм көріністері жиі орын алатындығы байқалады.

Әр мемлекет пен қоғам үшін экстремизмнің пайда болу себептері әртүрлі, олар субъективтік және объективтік жайт-тарға қатысты болады. Дегенмен, экстремизмнің пайда болуы мен таралуына қажетті базистік жағдайлар анықталған, олар барлық қоғам мен мемлекеттерге сәйкес келеді. Мысалы,Д. Ольшанский, заманауи шарттылықтарда экстремизмнің пай-да болуына ықпал ететін: әлеуметтік-экономикалық дағдарыс-тар, халықтың басым бөлігінде өмір сүру деңгейінің төмендеуі, саяси институттар мен билік құрылымдарының шұғыл дефор-мациялануы, олардың қоғамдық дамуға қатысты қордаланған мәселелерді шеше алмауы, саяси режимнің тоталитарлық сипатта болуы, билік тарапынан оппозицияны басу, өзге пікірдегілерді бақылау, ұлттық негіздегі езгі, жекелеген топтар-дың өз мүдделерін шешуге ұмтылыстары, лидерлердің саяси амбициялары және т.б. факторларды айқындайды [7].

Мұндай факторлардың жиынтығы қандай да бір экстремистік актінің орын алу себебін түсіндіріп бере алмай-ды, өйткені экстремизм көрінісі орын алған әр қоғамда, мем-лекетте өзіндік ерекшелікке ие факторлар әсер етеді. Алай-да, жоғарыда берілген факторлық талдау қазіргі қоғамда экстремизмнің пайда болуы туралы жалпылама түсініктерді қалыптастырады. Көрсетілген негізгі себептерді жиынтықтай келе, экстремизм үздіксіз жалғасып отыратын саяси тұрақсыздық кезінде, мемлекеттік институттардың әлсіздігі, сондай-ақ экономикалық дағдарыс жағдайларында белсенді бола бастайды деген тұжырым жасауға болады. Кейбір зерттеушілер өздері ұсынатын негізгі факторлардан бөлек экстремизмнің пайда болуы мен таралуына жанама түрде әсер ететін факторлар тобын ұсынады. Мысал ретінде оларға: «экстремизм көріністерімен күресетін мемлекеттік немесе халықаралық жүйелердің тиімсіздігі; тұрғындардың, олардың кейбір топтарының саяси және құқықтық мәдениетінің төмен


болуы; мемлекетаралық қатынастардың нашарлауы, әлеумет-тік шиеленістердің күшеюі және т.б.» жатады [8].

Берілген себептерді саралай отырып, жалпы әлеуметтік теңдік орнаған, экономикалық игіліктердің теңдей бөлінуі жүзеге асқан, яғни қоғамның барлық мүшелерінің мүдделері теңдей сақталған қоғамда экстремистік көріністердің орын алу мүмкіндігі азаяды немесе жоғалады деген пікір білдіруге болады. Бұл пікір бір жағынан утопиялық сипатқа ие, өйткені экстремистік көріністер орын алған елдегі саяси, экономикалық-әлеуметтік ахуалдың төмендейтіні өздігінен белгілі. Сол себепті, адамзаттың созылмалы ауруына ұқсаған экстремизм көрінісін түбегейлі жою мүмкін емес болып көрінеді. Сондықтан оның қаупін төмендету жұмыстары жүргізіледі, мұндай жұмыстар үнемі туындап отыратын экстремизм себептерінің алдын алу секілді шараларды үнемі жүргізуді талап етеді.

Экстремизмнің критерийлері мен пайда болу және таралу-ына жағдай жасайтын себептерге қатысты жалпы түсініктерге тоқталғаннан кейін, оларды ескере отырып, экстремизмге нақты дефиниция беру қажеттілігіне тоқталамыз.

Айтылып өткендей, экстремизм туралы біржақты ортақ анықтаманың жоқ екендігін атап өткен жөн. Ұлттық және өзге де мүдделердің қайшылықта болуы себебінен және оларды іс жүзінде үйлестірудің мүмкін еместігін ескере отырып атал-мыш терминдерге ортақ анықтама жасаудың тиімсіздігі мен мүмкін еместігін анықтауға болады. Экстремизмнің, сондай-ақ өзге де мәндес терминдердің, ең алдымен, терроризм терминін анықтауға бірыңғай тәсілдің қалыптаспауы, бірақатар елдердің, саяси институттардың, жеке сарапшылардың экстремизмді бағалауды саясиландыру салдарынан деген тұжырым жасауға болады. Әр тарап аталған құбылысты анықтауда орын алған жағдайды өзіндік тұрғыдан, яғни өзіндік мүдделер мен қауіпсіздік тұрғысынан бағалайды. Бір тарап үшін экстремизм ретінде анықталған көрініс, екінші тарап үшін қауіп төндірмеуі мүмкін, тіпті, оның қандай да бір мүдделері үшін ыңғайлы бо-луы ықтимал.

Айтылғандарды тұжырымдай келе, экстремизм құбы-


лысына ортақ, бірыңғай анықтама берудің мүмкін еместігін ескере отырып, экстремизм – мемлекет пен қоғамның қалып-тасқан ортақ саяси, әлеуметтік, идеологиялық негіздерін түбегейлі өзгертуге бағытталған идеялар, әрекеттер, көзқарас-тардың көрінісі. Олар тұлғаны, қоғамның және мемлекеттің құқықтары, мүдделері мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қауіпсіздігін қорғауға ауқымды қатерлер туындатады деп анықтауға болады.

Әрине, экстремизмнің дефинициясын анықтау оның ұғымдық кеңістігін сапалы зерттеу үшін жеткіліксіз екендігі сөзсіз. Мазмұны жағынан экстремизмге жақын, өзара бай-ланысты құбылыстарды зерттеу қажеттілігі туындайды. Ол құбылыстардың өзара тәуелділігі мен өзара байланыстарының логикалық құрылысын анықтауға, зерттеулерде термино-логиялық реттілікті қалыптастыруға мүмкіндік беретіндігі анық, ол жеке зерттеулерді қажет етеді [9].

Қазіргі таңда экстремизмнің экономикалық, экологиялық, ұлттық түрлерінің қатарынан діни экстремизм құбылысына ерекше назар аударылуда. Діни экстремизмді белгілі бір діни сенімдегі ұстанымның шектен шыққандығын, оның жеке және әлеуметтік топтардың дүниетанымы мен іс-әрекеттеріндегі көріністерін айтуға болады. Сонымен бірге, діни экстремизм қоғамда қалыптасқан дәстүрлі діни құндылықтарды жоққа шығарып, агрессивтік пиғылда өз дүниетанымын, ұстаным-дарын басқаларға мойындату үшін әртүрлі күрес жолдарын таңдайтыны да белгілі. Күрес жолдары үгіт насихаттан ба-стап қорқыту, үрейлендіру, манипуляция, гипноз және адам өліміне алып баратын шектен шыққан іс-әрекетке дейін бола-тыны белгілі.

Сонымен қатар діни экстремизм экстремизмнің саяси, ұлттық және т.б. түрлері секілді радикалды топтардың діни, са-яси немесе экономикалық салаларда басымдылықтарға ие болу жолындағы құралы ретінде қолданылады. Діни экстремизм клерикализм немесе діни фундаментализм құбылыстарымен жиі қабысып отырады, әсіресе, діни фундаментализм діни экс-тремизм платформасы ретінде қолданыс табады. Сондай-ақ


діни экстремизм мәдениетаралық және ұлтаралық қатынастар саласында қолданылады. Бұл жағдайларда ол саяси немесе ұлттық экстремизмнің идеологиясы ретінде көрініс табады. Діни экстремизм экстремистік қимылдардың өзге түрлерімен тығыз байланыста болып, олардың түрлі саяси мүдделеріне қол жеткізуде идеологиялық және ұйымдастырушылық қызмет атқарады [10].

Қазіргі таңда мемлекет, қоғам мен конфессиялар діни экс-тремизм көріністерінің пайда болуымен аталмыш қауіптерде өз бетінше қимыл атқаруда. Дінге сенушілер ортасындағы экс-тремизм көрінісі экстремизм ретінде емес, өзге діннің қауіпті үндеуі, прозелетизм, діни соғыс (егер бір конфессияның ішінде болса – секта) түрінде қабылданса, мемлекет пен қоғам үшін діни әлеумет ішіндегі деструктивті қимылдар немесе дін шеңберінен шығып, мемлекеттік және қоғамдық тұрақтылықты бұзатын діни агрессия радикализм немесе экстремизм ретінде қабылданады.

Нақты бір парадигмаға қатысты діни экстремизм құбылысы бар, сондықтан діни экстремизм эксперттік категория ретінде орынды деуге болады. Осы орайда, Ресей зерттеушісі А.П. Забияконың: «Діни экстремизм – қалыптасқан салт-дәстүрлерге ымырасыздықпен бағдарланған діни идеология мен қимыл типі, ішкі діни ортадағы және сыртқы әлеуметтік ортадағы шиеленістің күшеюі. Экстремизм:

1. қандай да бір конфессия ішінде догмалар, құндылықтар мен нормалардың радикализациялануы (христиандықтағы анабаптизм, исламдағы уахаббизм және т.б.);

2. түрлі ілімдердің синкреттелуі арқылы орныққан конфес-сиялардан тыс немесе жаңа доктринаның қалыптасуы (АУМ синрике) арқылы көрініс табады. Экстремизмнің мақсаты қалыптасқан діни жүйені түбегейлі немесе оның ауқымды бөлігін өзгерту болып табылады.

Мақсаты тұрғысынан діни экстремизмнің: ішкі конфессия-лық бағдар және әлеуметтік бағдар сияқты екі негізгі типін көрсетуге болады. Бірінші тип өз мақсатын қалыптасқан діни ілімдерге, культтік тәжірибеге немесе діни институттарға


қайшы қоюмен байланысты. Екінші типтегі діни экстремизм діни өзгерісті жеке тұлға мен қоғамды өзгертуге бағытталған діни күш ретінде қарастырады. Ішкі конфессиялық бағдардағы діни экстремизм діни және зайырлы билікпен қақтығысқа ұшы-рағанда әлеуметтік радикализация түрінде өзгеріске ұшырап, әлеуметтік қарсылық пен өзгеріске айналады», – деген аталмыш құбылысқа берген анықтамасына тоқталып өткен жөн [11].

Өз мақсаттарына қол жеткізу үшін діни экстремизм қалыптасқан қоғамдық нормалардың шегінен шығатын: құқықтық нигилизм, діни немесе зайырлы құрылымдар мен институттарды мойындамау сияқты әдістерді қолданады. Діни өмірдегі діни экстремизмнің салдары радикалды діни ағымды жою немесе онымен мәмілеге келу арқылы өзгерген діннің пайда болуына немесе діннің ыдырауы арқылы жаңа діни ағымның, сектаның пайда болуына әкелетін конфессия ішіндегі қайшылықтар саналады. Қоғамдық өмірде діни экстремизмнің салдары экстремистік топтардың қоғамды радикалды түрде өзгерту бағдарламасынан ерікті немесе қысым көрсете отырып бас тартуы немесе экстремистермен мәмілеге келу арқылы әлеуметтік реформалардың орын алуы, сирек жағдайларда қоғамның клерикалдануы болып табылады.

Діни экстремизмнің негізгі бағыттарына қатысты экстремизм:1) конфессияны терең деформациялауға бағытталған – ішкі

конфессиялық;2) легитимді емес, зорлықты жолдар арқылы өзге конфес-

сияларды жоюға бағытталған – сыртқы конфессиялық; 3) тұлғаның деструктивті өзгеруіне бағытталған – тұлғалық-

бағдарлық; 4) этносты және этносаралық қатынастарды радикалды

түрде өзгертуге, жат этнодіни топтарды жоюға бағытталан – этнодіни экстремизм;

5) мемлекеттің құқықтық жүйесі мен мемлекетаралық қатынастарды өзгертуге бағытталған – діни-саяси-экстремизм;

6) әлеуметтік экономикалық жүйелерді өзгертуге бағыттал-ған – әлеуметтік-діни экстремизм;

7) адам тіршілігінің өзге де салаларына бағытталған діни


экстремизм болып бөлінеді [12].Зерттеудің концептуалды түсініктік аясында өзге сенімдегі-

лерге басымдық орнату әдісі ретінде діни экспансия жағымсыз сипаттағы жауапты реакцияларды туындататынын атап өткен жөн. Осы тұста діни экстремизм жаңашыл мен дәстүрлі мәде-ниеттердің қайшылыққа түсу көрінісі болуы да мүмкін. Тари-хи шеңберде орын алған гуманизм, ағарту, рационализм секілді кезеңдерден соң архаикалық рухани және әлеуметтік құрылым-дар өзгеріп, олардың орнына дәстүрлі қоғам қағидаларына қай-шы келетін құндылықтар қалыптасты. Осы тұста діни экстре-мизмнің пайда болуын дәстүрлі қоғам құндылықтарын сақтау тәсілі ретінде қарастыруға болатын секілді. Өйткені қазіргі таңдағы адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау бірінші орынға қойылып, барынша қорғалатын қоғамды діни ілімдер мен қағидаттарын өзгерту әрине, діни экстремизм ретінде бағаланатыны анық.

Осы тұста, саясаттанушылар, дінтанушылардың кез кел-ген діни экстремизм доктриналық алғышарттарға ие, себебі кез келген конфессия өмір ақиқатын тек өзіндік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылады, өйткені кез келген дін өзін ғана барлық жаратылыс сұрақтарына анық жауап беруші әрі шынайы ақиқат ретінде, ал өзге діндерге ашық немесе ұстамды түрде күмән келтіретіні анық дегенге саятын пікірлері бүгінгі күннің ақиқатына сәйкеспейді. Себебі түрлі діндердің сенім жүйелерінің бір-біріне сәйкеспеуі түрлі дін ұстанушылар ара-сында қақтығыстар туындатпайды [13].

Айтылған пікірдің күмәнділігін көрсететін мысал, қазіргі таңдағы конфессияаралық немесе дінаралық қатынастар тіке-лей субъективті факторға байланысты болып отыр және нақты саяси тұлғалар немесе топтар өз саяси мүдделері үшін діни жамылғыны пайдалану арқылы діни экстремизмнің мазмұнын өзгерте алады.

Діннің кең таралуына немесе ұлттар мен ұлыстардың та-рихи орын өзгертулері салдарынан пайда болған көпкон-фессиялы қоғамдардағы діни келісім үлгісі бола алады. Мы-салы, қазақстандық қоғамдағы дәстүрлі ислам мен право-


славиеден өзге католицизм, буддизм, индуизм секілді діндер мен сенімдердің мәдени алуандылықты түзе отырып, ортақ құндылықтарды насихаттайтындығын байқауға болады.

Жоғарыда айтылғандарға қайта оралатын болсақ, діни экстремизм экстремистік әрекеттердің бір формасы бо-лып табылады және оның мазмұны бір субъектілердің өзге субъектілерге басымдылығына ұмтылу ретінде бағаланады. Аталмыш әрекеттің жүзеге асу шарты мен жағдайына байла-нысты оған идеологиялық, мысалы, саяси, ұлттық және діни сипаттама беріледі. Шын мәнінде, оларды жеке дара бөліп қарастыру шартты түрде жүзеге асады, өйткені іс жүзінде олардың жеке орын алуы сирек кездеседі. Осы себептерге бай-ланысты көптеген қазіргі заманғы сарапшылар діни экстре-мизм ұғымына діни саяси, этнодіни секілді қосымшаларды қолдануды ұсынуда.

Қазақстандың ғалым Т.Қ. Бөрібаев: «Діни экстремизм мен саяси экстремизмнің арақатынасын ажырата отырып, бұл екі құбылыстың өзара тығыз байланыста екенін атап өткен жөн. ХХI ғасырда бұл екі құбылыс бір-бірін толықтырып қана қоймай, олардың мақсат мүдделерінің белгілі бір жағдайда бір жерге тоғысуы да діни экстремизмге ерекше сипат беретінін ескерген жөн. Діни экстремизм саяси экстремизм-мен байланысты болғанмен, олардың мақсаттары әртүрлі. Саяси экстремизмнің мақсаты билікті басып алып, елдің сая-си жүйесін өз мүдделеріне сай өзгерту болса, бұл жолда діни экстремизм жай қолжаулық күйінде қалатынын айта кеткен жөн. Діни экстремизмнің мақсаты белгілі бір діндегі сенімді қайта қарау, сол діндегі фунаменталдық догматтарды, базалық ұстанымдар мен қағидаларды қайта құру үшін күрес болып келеді. Бұл екі экстремизмді біріктіретін ол – зорлық, үрей», – деген пікір білдіреді [14].

Діни идеологияны ұлтшылдардың, сепаратистердің қолдануы, әсіресе, халықтардың этностық және діни сәйкес-тенулері бірдей болатын жағдайда діни экстремизмнің шет-тен тыс қатал формалары пайда болады. Сол себепті, «діни экстремизм», «діни-саяси экстремизм», «қылмыстық діни


экстремизм» ұғымдарын «діндегі экстремизм» ұғымымен бірге қарастырған жөн, өйткені ол экстремизм құбылысының барлық қабаттарын қамтиды.

Зерттеуде «діни экстремизм» ұғымы арқылы дінаралық және конфессия ішіндегі қатынастар саласында шектен шыққанамалдарды қолданушыларды айтамыз, олар өзге сенім өкілде-ріне өз діни ұстанымдары мен құндылықтарын таңуда зорлық және психологиялық әдістерді қолданумен ерекшеленеді.

Діндегі экстремизм мәселесі объектілік мәселе емес, ол – субъектілік мәселе. Басқаша айтқанда, экстремизм дінде та-ным объектісі ретінде көрініс таба ма деген сауал емес (өйткені құбылыс ретінде ол бар), сауал кім (субъект) экстремизмді айқындап, түсіндіреді және осы айқындау мен түсіндіру қандай парадигмалық контекстіде жүзеге асады деген нұсқада қойылғаны жөн.

Әдетте, дінге сенуші тұлға үшін дінде экстремизм жоқ, құбылыс ретінде экстремизм дінсіздік санада пайда болған, мұндай түсіндірмеде діни экстремизм мен терроризм сая-си манипуляцияны немесе діннің саясилануын көрсетеді. Саясаттану мен дінтануда діни әрекеттердің шеткері (экс-тремалды) формаларын түсіндіру үшін «діни экстремизм», «діни-саяси экстремизм» немесе «діни негіздегі экстремизм» терминдері қолданылады. Кейбір сарапшылар мен саясатта-нушылар, құқық қорғаушылар, қоғам қайраткерлері мен жур-налистер, дінтанушылар күрделі діни мәселеде саяси әдептілік пен толеранттылыққа шақыруда. Осы күрделі мәселеде дінтанушылар мен саясаттанушылар қауымдастығы нақты анықталған ұстанымдарға ие емес. Олардың бір тобы «діни экстремизм» терминін қабылдаса, екінші тобы бұл термин орын алып отырған көріністің мәнін ашып бере алмайды де-ген пікірде. Ал дәстүрлі діндердің өкілдері діндегі экстремистік әрекеттерді дінге жат жалғандіни деген ұстанымда. Бұл орын-ды да, әлемдік діндерге экстремисттік әрекеттер жат, олардың өкілдері мемлекеттің сәйкесті құзырлы органдарымен бірге аталған көріністерге қарсы қимылдарға қосылуда.

Діни экстремизм немесе діндегі экстремизм мәселесін


тұжырымдық тұрғыдан түсінудегі бірізділіктің болмауының өзі экстремизм көрінісіне қарсы шығушылардың өздерінде талданып отырған мәселенің нақты бір шеңберде талқылануы үшін қажетті бірыңғай координаталар жүйесі, бірыңғай құндылықтар, бірыңғай парадигманы анықтай алмауында бо-лып табылады [15].

Жоғарыда айтылып өткендей, «діндегі экстремизм» діни экстремизмге қатысты жалпы ұғым болып саналады, ол қоғамдағы діни қатынастарды да қозғайтын экстремистік әрекеттердің кең қабаттарын қамтиды. Мұнда діни ағым мүшелерінің экстремистік қимылдарының барлығы бірдей экстремистік ретінде сипатталмайды. Деструктивті діни ұйымдардың мүшелері өз көсемдерінің бұйрықтарымен ра-дикалды әрекеттер жасай отырып, көсемдері мақсат ретінде айқындап отырған өзге дін ұстанушыларға басымдық орна-туды білмеуі де мүмкін. Сонымен қатар осы құбылыстарды объективті тұрғыдан зерттеу мен олардың себеп-салдарын анықтау барысында экстремистік әрекет діни басымдылыққа ұмтылу мақсатымен біріккен тұсында діндегі экстремизм көрінісі болып табылады.

Осы орайда, діндегі экстремизм мәселесін зайыр-лы қоғам тұрғысынан қарастыру орынды болып көрінеді. Әлемді әлеуметтік-саяси және құқықтық әдістер арқылы та-нитын зайырлы (секулярлы) мемлекет діни координаталар жүйесін қабылдай алмайды. Мемлекеттік қағидаттардың діни парадигмалық контекске өтуінде клерикалды мемлекет пайда болады. Көптеген дәстүрлі дінді ұстанушылар діни экстремизм жоқ деген түсінікті алға тартады және олар өз тұжырымдарын «өйткені дін жаман болуы мүмкін емес» немесе «дін жамандыққа үйретпейді» деген аргументтермен дәлелдеуге ұмтылады, ал мұның өзі осындай пікір иесі өз ойларын діни парадигма ая-сында тұжырымдайтынын білдіруі мүмкін. Мұндай тұжырым үшін нақты аргументацияның қажеті де жоқ, ол үшін дін – ақиқат, ізгілік деген сенім жеткілікті. Ал ақиқатта, ізгілікте экс-тремизм секілді қайшылыққа орын жоқтығы онсыз да түсінікті. Әрине, логикалық тұрғыдан мұндай тұжырым орынды. Алай-


да, біз қолданып отырған діндегі экстремизм мәселесінде экстремизмнің конфессияның ішкі қатынастарында да сыртқы конфессияаралық қатынастарда да пайда бола алатындығын көрсетеді [16].

Мысалы, батыстық саяси тұлғалардың, сарапшылардың діни экстремизге қатысты, «конфессияаралық қатынастардағы экстремизм дінге сенбейтіндермен соғыс» деген пікірлеріне тоқталуға болады. Олардың пікірлерінше, діни жүйеде экс-тремизм құндылықтары жоқ, алайда, дінсіздермен (өзге діншілдер, т.б.) соғыстар – «жиһад», «крест жорықтары» бар.

Дінде экстремизм жоқ, өйткені өз сенімін қорғау (мис-сия, жиһад, өзге сенімдегілермен күрес арқылы) көптеген конфессиялардың негізгі доктриналарының бірі болып та-былады, сол себепті «экстремизм» термині діни парадиг-мада легитимді емес. Салыстыру үшін мемлекет те тек діни құндылықтар жүйесін жетекшілікке ала алмайды. Дін – тек ізгілік деген негіздегі дінде экстремизм жоқ деген тұжырым діни дүниетанымның белгісі, алайда, осы тұжырымның біржақтылығы оның саяси саламен байланысында анық байқалады. Осы құбылысты зерттеу әдісінде «қос стандарт-тар» саясаты көрініс табатыны жасырын емес, мұнда бір ағымдардың әрекеттері экстремистік деп классификациялан-са, келесілерінің дәл сондай мазмұндағы әрекеттері легитимді түрде қабылданады. Дінде «экстремизм» термині легитимді емес және ол қабылданбайды, алайда, ол саяси ғылымда және дінтануда «экстремизм» деген атауға ие болған құбылыстардың дінде кездесуін жоққа шығара алмайды.

Саяси, діни немесе этностық экстремизмді қарастыруда саяси ғылым діни қауымдастықты этностан немесе әлеуметтік топтан тыс феноменологиялық ерекше құбылыс ретінде қарастырмайды. Мұнда құбылыстың пайда болуынан оның әлеуметік-саяси сипаттамасы маңызды.

Көптеген саясаткерлер мен дінтанушылар экстремизмге құбылыс ретінде сипаттама беруде қойылған мақсаттарға зорлық көрсету арқылы қол жеткізіледі деген тұжырым ұсынады. Сол себепті, саяси ғылымда экстремизм – саяси тәжірибедегі ради-


калды идеялар мен мақсаттарға бағдарлану, ал оларды жүзеге асыру легитимді емес, қарулы (мемлекеттік тұрғыдан) әдістер және құралдар (терроризм, діни, нәсілдік жеккөрініштілікті туындатуы, қарулы қақтығыстар және т.б.) арқылы орында-лады. Сонымен қоса, радикализм мен экстремизмнің мұндай формаларға түсуі олардың өзге мәдениетте пайда болуынан деген пікір келтіруге болады. Мысалға, уахаббилік Сауд Ара-биясында немесе Египетте абсолютті легитимділікке ие, ал Түркияда қатаң қудаланады, Дағыстанда заң жүзінде тыйым салынған, дәл осы көріністе, яғни Сауд Арабиясы мен Египетте дәстүрлі, ал Түркия мен Дағыстанда жаңашыл болуынан ба-сым конфессиялармен қайшылыққа түсіп әлеуметті және сая-си жүйені қайта өзгертуге ұмтылады [17].

Кез келген мемлекет үшін жат формадағы діншілдік формасының сыртқы мәдениет ретіндегі ішке енуі – өзге мемлекеттердің қандай да бір мемлекеттің діни платформа-сына әсер ету формасы – діннің радикализациялануы мен саясилануының факторы болып табылады. Діннің саясила-нуы, сәйкесінше радикалдануы діни платформасы сыртқы әсерге ұшыраған мемлекеттің ықпалынан және көп жағдайда мақсатты түрде әрекет етіп отырған екінші мемлекеттің әсерінен жүзеге асады. Мұндай құбылыстар салыстырма-лы түрде алғанда жаңадан пайда болып отырған жоқ. Атал-мыш «рухани агрессияға» қарсылық көп жағдайларда өзге діндегілермен қарулы қақтығыстарға ұласады. Осы тұста дін мәдениеттің ең көне әрі консервативті элементі ретінде халықтың өзіндік болмысының символы, оның түрлі заңға қайшы қауіптерден қорғау құралына айналады. Сонымен қатар қандай да бір қауымдастық анағұрлым ежелгі әрі өзіндік болмысқа ие болған сайын діннің қорғаушылық функциясы де белсенді бола түседі, ал қауымдастық сырттан енген руха-ни экспансияға (діни, мәдени, тілдік) агрессивті түрде қарсы тұрады. Көп жағдайларда мұндай қорғаныстық функциялар нақты шеңберлер аясынан шығып, экстремистік сипат алып жатады, бұл этнодіни шиеленістердің орын алуына, яғни бір субъектілердің экстремистік әрекеті өзге тараптың жауапты


экстремистік әрекеттерін туындатады [18]. Осы тұста қазіргі таңда қазақстандық қоғамда орын алып

отырған діни экстремизм құбылысы жат пиғылды күштердің қалыптасқан (немесе қалыптасу үстіндегі) рухани жүйелерді мақ-сатты түрде бұзуға бағытталған әрекеттері ретінде бағалауға болады. Ал олар елдің тарихи кезеңдерінде орын алған объек-тивті және субъективті дағдарыстар жағдайын кеңінен пайда-ланды.

Осы орайда, жүргізіліп отырған талдаудың логикасы діни экстремизмнің ұғымдық аппаратында дифференцация жүргізуге сәйкеседі. Қазіргі кезде діни экстремизм ұғымы біржақты діни қағидаттарды діни мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдалану мағынасында қолданыла алмайды, өйткені ол экстремизмді жүзеге асырушы субъектілердің іс-әрекеттерінің мазмұнын көрсетіп бере алмайды. Жүзеге асып отырған көріністерден шығатын тәжірибелерден байқайтынымыздай, діни қатыстылық түрлі экстремистік ұйымдардың әрекеттерінде маңызды факторлардың бірі болып отыр. Оның басым түсетін көріністерінің бірі немесе айқын көрініс табатын сәттері саяси мақсаттарға қатысты. Сол себепті, «дін ұстанушылар арасында пайда болатын діни экстремизмді нақты саяси мақсаттарға қол жеткізу үшін діни санаға жасанды түрде енгізілетін діни саяси экстремизмнен ажырату» ұсынысын қолдау орынды [19].

Діни-саяси экстремизм мәселесін зерттеу контексінде ең алдымен, қарастырылып отырған экстремизм түріне қатысты түсінікті талдап алған орынды. Осы орайда, экстремизм мәсе-лесін зерттеуші ғалымдар арасында діни-саяси экстремизм мәселесіне қатысы бар бірқатар шешуші ұғымдардың ғылыми бірізділігіне қатысты қайшылықты пікірлер қалыптасқан. Мұндай жағдай қалыпты ұғымға айналған терминдердің түрлі мағынада қолданылуынан, сол себепті қайта түсіндіру мен зерделеуді талап ететін шарттылықтар жағдайында пайда бол-ды. Жекелей алғанда, «діни экстремизм» әрі жиі қолданылатын әрі аталуына қатысты түрлі пікір таластар туындататын ұғым-ды анықтау қажеттілігі байқалады.

Діни экстремизм анықтамасын ғылыми-тәжірибелік тұрғы-


дан қолдануға қатысты зерттеушілер арасында бірыңғай пікір қалыптаспаған. Сарапшылардың басым бөлігінің пікірінше, қазіргі кезде қолданылып жүрген діни экстремизм анықтамасы көп жағдайларда мәселенің мазмұнын ашып бере алмайды.

Сонымен қатар түйткілді мәселенің мәнін нақты бейнелей-тін анықтаманы айқындау теориялық және тәжірибелік қызығушыларды туындатуда. Анықтаманың нақтылығынан діни экстремизмнің табиғатын, оның дамуына әсер ететін себептерді анықтауға болады. Алайда, діни экстремизмнің анықтамасымен қатар, талқылауға түсетін мәселелердің бірі экстремистік деп аталатын ұйымдардың өкілдерінің санала-рындағы діни құрауыштар көлемін анықтауға қатысты. Діни экстремизм өз мәнділігі бойынша діни құбылыс болып табыла-ды ма, әлде оны саяси немесе әлеуметтік құбылыстар қатарына жатқызуға бола ма деген сауалдар өзекті әрі орынды [20].

Ең алдымен, жалпы тұжырымдамасында діни экстре-мизмді діни салада орын алатын экстремизм ретінде қарас-тыруға болады. Сонымен қатар діни экстремизмнің өзі, яғни оның тек дін саласында орын алуы сирек құбылыс екендігін атап өткен жөн. Көп жағдайларда діни экстремизм ретінде дінге қатысы болса да әлеуметтің саяси саласында көрініс та-батын экстремистік құбылыстар аталады. Жалпы алғанда, діни экстремизмді анықтаудың екі тәсілін айқындауға болады:

1. Діни экстремизмді діни сананың ішкі конфессиялық және конфессияаралық дағдарысты құбылыстарға ерекшелікті реакция және осы дағдарыстарды діни емес тәсілдермен шешу ретінде қабылданады.

2. Діни экстремизм анықтамасын қоғам мен мемлекетке қарсы мазмұндағы нақты саяси құбылыс ретінде қарастырады. Бұл бағытты қолдаушылар діни негіздегі орын алатын шиеленістердің басым бөлігі бірінші кезекте саяси негізге ие болады және олар діни емес саяси экстремизм ретінде айқындалады деген пікірді ұстанады. Дін мұндай жағдайларда бағынышты элемент қызметін атқарады. Мысалы, діни экстремизмді қолдану себептері анықталса да, ресейлік ислам-танушы Л. Сюкияйнен діни экстремизм ашық немесе астыртын


түрде саяси мазмұнға ие деген пікірді қолдайды. Сарапшының пікірінше, «қандай жағдай болмасын діни экстремизмді жеке немесе саяси экстремизммен немесе оның көрініс табу форма-сы ретінде қарастыруға болады» [21].

Осындай пікірді ресейлік дінтанушы И.Н. Яблоков та ұсынады: «діни индивидтер, топтар және институттар экономикалық, саяси, ағартушылық қызметтерді атқарып, оларға сәйкес, саяси, экономикалық ағартушылық және өзге қатынастарды жүзеге асыруларына байланысты мұндай қызметтер мен ұйымдарды «діни» деп атаудың қажеті жоқ», – деп санайды [22].

Діни экстремизм құрауыштарының қайсысы басымдылық-қа ие, сәйкесінше, экстремизмнің бұл түрін қалай анықтауға, яғни діни экстремизм бе, әлде саяси экстремизм көрінісінің формасы ма деген сауалға қатысты талқылаулар ортақ тоқтамға келген жоқ және сарапшылар арасында әлі күнге дейін жалғасуда. Мұндай пікірталастардың өзектілігі мен ұзақтығы екі тараптардың өзіндік дәлелдемелерге ие негіздемелерінің болуына байланысты екенін атап өткен жөн, шын мәнінде, діни экстремизм түрлі формаларда көрініс табады. Мысалы, дін ұстанушыны бір діннен өзге дінге өткені үшін адамдардың оны жария түрде айыптауы мен қуғындауға, жазалауға үндеулері немесе кейбір діни қайраткерлердің конституциялық билікті жойып, орнына теократиялық мемлекет құруға үндеулері экстремистік әрекет ретінде бағаланады. Алайда, аталып өткен екі көріністер арасында айырмашылықтар бар, егер бірінші жағдайды таза діни экстремизм ретінде сипаттауға болса, екінші көріністі діни құрауыштардан тұратын саяси әрекет ретінде қарастыруға болады. Экстремизмнің екі көрінісінде де діни форма болғанымен, екі бөлек мазмұнға ие болады.

Діни-саяси экстремизмді айрықшалайтын маңызды шарттардың бірі «мұндай діни топтар экстремистік көрініс-терді діни қызметтерден тыс жүзеге асыру» фактісі, яғни сая-си байланыстарға түсе отырып жүзеге асырылады. Алайда, олардың әрекеттері діни сана арқылы бүркемеленеді [23].

Ресей зерттеушілері ағайынды А. және А. Нуруллаевтар-


дың: «діни-саяси экстремизм» ұғымын енгізу діни салада орын алатын құбылыстарды саяси әлемде орын алатын діни моти-вация мен діни бүркемелеуге ие әрекеттерден нақты бөлуге мүмкіндік береді. Ал оларды діни экстремизм ретінде сипат-тау билік пен қоғамды саяси билікті басып алу мен мемлекетті бөлшектеу мақсатында жүргізілетін қатал қылмыстардың себе-бін діннен іздеуге бағдарлау болып табылады. Ал ол мүлдем қате», – деген тұжырымдары жоғарыда аталғандарға сәйкеседі.

Ресей зерттеушілері діни-саяси экстремизмді экстремизм-нің өзге түрлерінен дифференциациялау үшін:

1. діни-саяси экстремизм – бұл мемлекеттік құрылымды күштеп өзгертуге және билікті жаулап алуға, мемлекеттің, аумақтың тұтастығы мен егемендігін бұзуға бағытталған қызмет. Саяси мақсаттарды басшылыққа алуы діни саяси экстремизмді діни экстремизмнен ерекшелеуге мүмкіндік береді. Аталған сипаттар бойынша ол экономикалық, экологиялық және руха-ни экстремизмнен ерекшеленеді;

2. діни-саяси экстремизм діни қағидаттар мен ұрандар ар-қылы бүркемеленеді немесе мотивацияланатын заңға қайшы саяси әрекеттердің көрінісі болып табылады. Осы белгілері арқылы ол өзге мотивацияларға ие этноұлттық, экологиялық, т.б. түрлерінен ерекшеленді;

3. өз мақсаттарына жету үшін күш қолдана отырып күресу әдісі діни-саяси экстремизмнің ерекше белгісі болып табыла-ды. Аталған сипаттар бойынша ол діни, экономикалық, рухани және экологиялық экстремизмнен ерекшеленеді», – деген үш айқындау сипаттамаларын ұсынады [24].

Діни экстремизм – нақты бір тұлғалардың, топтардың, мемлекеттердің саяси мақсаттарға жету үшін дінді немесе діннің кейбір қағидаттарын идеология, мотивке айналдыру. Яғни дін саясаттың құралына айналатындықтан, діни экстре-мизм саяси зерттеудің объектісі болып табылады. Осы орай-да, діни экстремизмнің идеологиясы, мотивтері, объектілері мен субъектілері, экстремистік әрекеттер мен ұйымдарды қарастырған жөн.

Экстремистік идеологияның мәнін ұғыну үшін идеология


ұғымының құрылымын, типтерін қарастырудан және оны тұтас құбылыс ретінде талдаудан бастаған жөн. «Идеология – адамдардың қоршаған ортаға және бір-бірлеріне қаты-настарын белгілейтін және қоғамдық қатынастарды бекіту мен дамытуға қызмет ететін идеялар мен көзқарастардың жиынтығы. Иедологиялық көріністердің негізі ретінде қан-дай да бір қоғамдық мүдделер анықталады. Таптық қоғамда идеология нақты бір таптың сол қоғамдағы орнын, таптардың өзара қатынастары мен мүдделерін білдіретін таптық сипатта болады. Идеология саяси, құқықтық, діни, этностық, эстетикалық, философиялық көзқарастар формасында көрініс табады» [25].

Өз мәнділігінде идеология объективті әлеуметтік шынайы-лықтың қандай да бір әлеуметтік қауым тұрғысынан көрініс табуы және осы әлеуметтік қауымның базалық әлеуметтік мүд-делерін білдіру, яғни ол қандайда бір әлеуметтік қауымның өзіндік әлеуметтік сана сезімі. «Әлеуметтік топтың (тап, ұлт және т.б.) немесе жеке тұлғаның бекітулері мен таңдаулар жүйесі, ол шынайылықты түсіну мен түсіндіру тәсілі және әлеуметтік игіліктерге, дәрежелер мен рөлдерге қатынастарын білдіру болып табылады» [26].

Формасы жағынан идеология – әлеуметтік шынайылыққа қатысты көзқарастар жүйесі. Бірақ саяси ғылымнан ерекшелігі – ол құндылықтық сана болып табылады. Сол себепті, идеоло-гия қоғам туралы ғылыми білімдерден бұрын нақты әлеуметтік шынайылыққа қатысты ешбір сынсыз қабылданатын құнды-лықтар жүйесінен тұрады. Идеологияны құрылымдық тұр-ғыдан қарастыруда, оның үш деңгейін қарастыруға болады:

1. Теориялық-концептуалды. Бұл деңгейде саяси теорияның негізгі ережелері қалыптасады, ұсынылатын қоғамдық құры-лымның негізін құрайтын кейбір құндылықтары мен идеалда-ры негізделеді.

2. Бағдарламалық директивалық. Бұл деңгейде әлеуметтік-философиялық принциптер мен идеалдар нақты саяси бағдарламаларға ауысады.

3. Іс-қимылдық. Қоғамдық санаға бағдарламалар, ұрандар


мен талаптар түріндегі идеологиялық ұстанымдарды енгізу қандай да бір саяси іс қимылдарға әкеледі».

Идеология құрылымы:− қандай да бір әлеуметтік топтың нақты әлеуметтік

шынайылық туралы және ондағы өзінің орны туралы елестетулерінен (теориялық-танымдық);

− нақты әлеуметтік шынайылықты бағалау мен ондағы өзінің орнын жеке (топтық) мүдделер тұрғысынан бағалаудан;

− осы топтың түпкілікті әлеуметтік мүдделерінің іске асу-ын қамтамасыз ететін, қоғамдық жүйенің үлгісін көрсететін қандайда бір әлеуметтік идеалдан;

− идеалды жүзеге асыратын іс қимылдар бағдарламасынан;− әлеуметтік-саяси қызмет пен сәйкесті іс-қимылдық ұста-

нымдар нормаларының, ережелерінің жүйесінен тұрады [27].Осы орайда, берілген элементтердің қандай да деңгейінде

экстремистік идеологияны экстремистік емес идеологиядан ажырату мәселесі туындайды. Мұндай ерекшеліктерді анықтау идеологияның әлеуметтік мазмұнының белгілері негізінде, яғни ол қандай топтың мүдделерін білдіретіндігіне байланы-сты айқындау толық болмайтыны белгілі. Сәйкесінше, қандай да бір әлеуметтік топтың идеологиясын экстремистік, топтың өзін де экстремистік деп атаудың орынсыз екендігі анықталады. Сонымен қатар қоғамды экстремистік топтар мен экстремистік емес топтар деп бөлудің өзі абсолютті шартты түрде және идеологиялық тұрғыдан алдын ала қалыптасқан сипат алаты-ны белгілі.

Сол себепті экстремистік және экстремистік емес идеоло-гияның ерекшеліктерін олардың саяси іс-қимыл бағдарлама-лары мен іс-әрекеттік ұстанымдары арқылы айқындаған жөн. Егер нақты бір идеология жүйелі немесе жаппай зорлық көрсетудің әлеуметтік топтарға геноцид жүргізу шараларына дейінгі радикалды іс-қимыл бағдарламаларынан, сондай-ақ сая-си оппоненттері, қарсыластары, өзге сенімдегілерге қатысты шектен шыққан ерікті қимылдар нормаларынан тұратын бол-са, мұндай идеологияны экстремистік ретінде айқындауға болады. Алайда, идеологияның ішкі байланыстар элементінің


логикасы ескерілмей қалады. Өйткені идеологияның бағдар-ламалық іс-әрекеттік элементтері оның теориялық құнды-лықтық элементтерінің салдары, нәтижелері ғана болып табылады. сол себепті экстремистік идеологияның басты критерийі ретінде осы мазмұнды, теориялық құндылықтық критерийлерді ескерген жөн [28].

Нақты қоғам туралы түсініктер мен ондағы өзіндік орын-ды нақты әлеуметтік топтар арқылы айқындау, сәйкесінше осы түсініктер мен бағалаулардан пайда болатын қандай әлеуметтік идеалдарды экстремистік іс-әрекеттер мен саяси бағдарламалардың негіздері деп қарастыруға болады. Соны-мен нақты әлеуметтік топтың экстремистік идеологиясы ретінде:

− қоғам туралы түсініктер деңгейінде әлеуметтік, нәсілдік және ұлттық теңсіздіктер бар болатын және олар тек жоғары әлеуметтік топтар ғана лайықты өмір сүруге құқылы, ал төменгі топтар шексіз пайдалану тіпті, геноцидке лайықты деген шек-тен шыққан идеялар болатын;

− әлеуметтік шынайылықты бағалауда қарапайым биопо-лярлы жүйе, яғни өз адамдары мен жат адамдар, мейірімділік пен зұлымдық ретінде бөлу қолданылатын және зұлымдық ретінде сол топтың құқықтары мен мүдделері қысымға түсетін нақты бір әлеуметтік жүйе танылатын болса, ал мейірімділік ретінде сол әлеуметтік жүйемен күресудің кез келген формала-ры қабылданатын;

− әлеуметтік идеал деңгейінде өзге әлеуметтік топтардың мүдделерінің зардап шегуі арқылы нақты бір әлеуметтік топтың мүдделері толығымен орындалуы жүзеге асырылатын қоғамдық құрылым үлгісі ұсынылатын;

− әлеуметтік іс-әрекет деңгейінде экстремистік идеология қоғамды радикалды түрде өзгертуді ұсынбайды, ол әдетте, нақ-ты әлеуметтік топ және оның мүдделері толықтай сақталатын деңгейде өзгертуді ұсынады. Бұл – утопиялық әлеуметтік фун-даментализм немесе консерватизмнің бағдарламасы белгілері бар идеологияны атауға болады [29].

Экстремистік идеологияның әлеуметтік мәнін анықтау,


оның әлеуметтік шынайылыққа қатынасын талдау арқылы анықталады. К.Мангейм идеологияны «түсініктердің транс-цендентті болмысы және мұнда «de facto» ешқашан өз маз-мұнының жүзеге асуына жетпейді», – деп анықтайды [30]. Cонымен қатар ол «болмысқа трансцендентті», мүмкін емес ретінде орын алып отырған өмір сүру салтына сәйкеспейтін түсініктерді атайды. Алайда, К.Мангеймнің өзі егер идеоло-гия әлеуметтік шынайылықты өзгерте алса, утопияға айнала-ды деп көрсеткен. Шын мәнінде, идеологияның шынайылыққа қатынасына байланысты мұндай тәсіл экстремистік идеология-ның мәнінің ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік бермейді.

Экстремистік идеологияның әлеуметтік мәні оның заң-дылығы мен тарихи шарттандырылғанында, алайда, нақты әлеуметтік топтың осы тарихи шарттылықтарда өзіндік сақталу әрекеттерін шектен тыс формаларда жүзеге асыруында. Мұн-дай әрекеттердің шектен шығуы мен адекватсыздығы бірінші-ден, нақты әлеуметтік топ өзінің мүделлерін тек зорлықшыл немесе күш көрсету әрекеттері арқылы, екіншіден, мұндай та-рихи экстремалды жағдайдан шығу үшін оны консервативтік тұрғыдан өзгертіп бұрынғы қалпына келтіру және мұнда сол әлеуметтік топтың жағдайлары мен дәрежелерін жақсарту секілді утопияға ұрынады.

Дегенмен, тек бір ғана әлеуметтік топтың мүдделері ғана жүзеге асатын қоғам құрудың мүмкін еместігі секілді тари-хи үдерісті тоқтатуға болмайтынын ұғынған жөн. Әрине, та-рихтан байқалғандай, нақты тарихи дағдарыстық кезеңді шешу үшін экстремизм емес, әлеуметтік сапалы қайта өзгерту бағдарламасын ұсынатын әлеуметтік революцияны қолдануға болады, мұндағы әлеуметтік топтар мен олардың арақатынастары да өзгерер еді, олардың мүдделеріне қатысты әділ компромисстер жүзеге асар еді.

Экстремистік идеология экстремистік әрекеттің негізі мен базисі болып табылады. «Индивидтердің, топтардың, партиялардың саяси қызметтерін оларға өзекті болып та-былатын идеалдар мен құндылықтар аясында мәнділік пен мағыналарға толтыра отырып, саяси идеологтар саяси іс-


әрекетті мотвациялаушы рационалды құныдылықтық форма-лар ретінде көрініс табады» [31].

Әдебиеттерде экстремизмді анықтағанда әдетте, экстре-мистік іс-әрекеттің сипаттамаларына ерекше назар ауда-рылады. Экстремистік іс-әрекеттерді анықтағанда, ең алды-мен, экстремистік әрекеттердің негізгі түрлерін тізбелеумен шектеледі, ал олардың жүзеге асырылу мотивтері анық-талмайды немесе абстрактілі, бұлдыр сипат алады.

Көп жағдайларда экстремистік әрекеттерді терроризм-мен теңестірулер кездеседі. «Терроризм – саяси экстремизмнің шектен шыққан көрінісі, қоғамды жүйелі түрде үрейлендіру, тұрақсыздандыру, зорлықпен қорқыту» [32]. Зорлық пен зом-былық арқылы үрейлендіру сыртқы белгілері бойынша экс-тремизм мен терроризмді ұқсас етіп көрсетеді. Террористік қимылдардың барлығы дерлік экстремистер тарапынан қолда-нылады. Алайда, террористік әрекеттер түрлі идеологиялық мо-тивацияларға ие болуы мүмкін екендігін естен шығармаған жөн. Осы негізде экстремистік көзқарастармен шарттандырылған терроризмді, өзге идеологиялық мотивациялармен шарттан-дырылған террордан айырып алған жөн. Мысалы, экстремистік әрекеттерді анықтағанда экстремистердің қандай да бір әрекет-терін тізбелеу емес, оның нақты идеологиясын көрсету қажет.

Экстремистік әрекетке экстремистік идеологиямен шарт-тандырылған, мотивацияландырылған әрекеттер жатады. Экстремизмді әлеуметтік деструктивті радикалдық әрекеттің интитуализацияланған формасы ретінде қарастыра отырып, оның субъектісі мен объектісін, мотвациясы мен мақсаттарын, сондай-ақ экстремистік әрекеттің жалпы әлеуметтік мәні мен әрекет ету тәсілдерін анықтаған жөн.

Діни экстремистік әрекеттің субъектісі өзіндік сәйкестілігі, әлеуметтік дәрежесі мен мүлдем құру қаупі төнген дағдарысты жағдайға ұшыраған қандай да бір тұлға немесе әлеуметтік топ, этникалық топ немесе тұтас мемлекет пен халық болуы мүмкін. Алайда, көп жағдайларда экстремистік әрекеттің субъектілері қатарына әлеуметтік қауымның күрделі жағдайға ұшыраған тобы мен психологиялық тұрақсыз, радикалды экстремистік


идеологияны қабылдағыш тобы өтеді. Мұндай топтарды кейде маргиналды топтар деп те атайды [33].

Діни экстремистік әрекеттің сыртқы объектілері ретінде «жау» категориясына жатқызылған адамдар (жеке тұлғалар немесе әлеуметтік топтар) немесе экстремистер санасын-да жағымсыз әлеуметтік тәртіп түрінде қабылданатын түрлі әлеу-меттік объектілер, институттар, ұйымдар қабылданады. Бірінші жағдайда ашық әлеуметтік агрессияны, екінші жағдайда жанама түріндегі әлеуметтік агрессияны көруге бола-ды. Шын мәнінде, экстремизмнің объектісі нақты дағдарысты әлеуметтік жағдай болып табылады, алайда, ол экстремист санасында нақты «жаулардың» бейнелеріндегі жеке тұлғалар немесе әлеуметтік ұйымдар ретінде қабылданып, агрессиялық қимылдарға бағытталады. Осылайша, экстремизмді нақты объектіге емес, оның өзіндік қабылдауына сәйкес өзгерген фор-масына кері бағдарланған агрессия ретінде анықтауға болады. Сонымен қатар мұндай агрессиялар көп жағдайда кездейсоқ, кінәсіз тұрғындарға бағытталуы да орын алып тұрады. Мұндай агрессиялар дағдарысты жағдайды шешпейтінін қайта ушықтыра беретіндігі белгілі.

Діни экстремистік әрекеттер өзінің идеологиялық мотива-цияларының сипаттамаларына қатысты:

1. қарапайым идеологиялық мотивация негізінде пайда болатын, жалпықоғамдық психология деңгейіндегі аяқасты пайда болатын, ретсіз әрекеттер (экстремистік әрекеттердің алғашқы қарабайыр формалары);

2. қандай да бір идеологиялық жүйеге және одан пайда бола-тын құндылықтар, идеалдар жүзеге асырылуы тиіс мақсаттарға негізделген саналы идеологиялық әрекеттер (экстремистік әрекеттердің толық формасы) болып екі түрге бөлінеді. Бірінші формадан екінші формаға өту және олардың өзара әрекеттес-тіктері әрбір нақты жағдайдағы тарихи ахуалдарға тікелей бай-ланысты [34].

Экстремизмнің психологиялық мотивациясы әлеуметтік үрей мен одан туындайтын агрессия мен қаталдық болып табы-лады. Сонымен қатар үреймен мотивацияланған экстремистік


әрекеттерде психологиялық мотивацияның қысымы азаймай, қайтадан күшейе түседі. Экстремист экстремистік әрекеттерге күштірек әрі тереңірек енген сайын оның экстремистік психо-логиялық толқыныстары күшейе түсіп, экстремистік әрекет-тердің одан әрі жалғасуына әкеледі. Психологиялық жоспарда, дәстүрлі емес ағымдарға қызығушылық туғызатын себептер-дің арасынан, ресей зерттеуші О. Копылова өмір ағымының шапшаңдығымен және ертеңгі күнге сенімсіздікпен байла-нысты болатын психологияға салмақ түсудің өршіп келе жатқандығымен жинақтала түсетін «сезімнің ашығу синдро-мын» атап көрсетеді [35].

Экстремистік әрекеттердің мақсаты қосарлы, қорғаныштық шабуылдық сипатқа ие болады. Экстремистік әрекет бірін-ші кезекте қорғаныстық мақсатты көздейді, алайда, көп жағдайларда төтенше және адекватты емес, заңсыз құралдарды қолдана отырып, өзге әлеуметтік топтардың құқықтары мен мүдделеріне қысым көрсетеді. Қорғаныстың мұндай түрі агрессивті, белсенді сипатқа ие болатындықтан, экстремистік әрекеттердің екінші мақсаты экстремистер санасында «жау-лар» кейпінде бейнеленетін саяси қарсыластарға максимал-ды түрде шығындар әкелу, оларды қирату болып табылады. Экстремистік әрекеттердің кең формаларының соңғы мақсаты – орын алып отырған әлеуметтік жүйені реформалау арқылы өздерінің топтарының сол ортада сақталуы мен дамуына қол жеткізу. Экстремизмнің дамыған институциализацияланған формасындағы экстремистік әрекетті: идеологиялық насихат-тық, ұйымдастырушылық және тәжірибедегі зорлық актілері деп негізгі үш топқа бөліп қарастыруға болады.

Идеологиялық насихаттық әрекеттерге экстремистік иде-ологияны дайындау, экстремистік насихаттық материалдар-ды әзірлеу, экстремистік идеологияны іс жүзінде насихаттау, ал ұйымдастырушылық әрекеттерге экстремистік ұйымдарды құру, олардың қызметтерін жоспарлау, экстремистік ұйым-дарды мамандар мен материалдармен және қаржылай қам-тамасыз ету жатады. Іс жүзіндегі экстремистік әрекеттердің жиынтығы рухани өнегелік, тәндік болсын зорлық актілерінен,


террордан тұрады, ол жеке тұлғалар, топтар мен әлеуметтік ұйымдарға қарсы бағытталады. Мұндай әрекеттер ең аз деген-де, саяси оппоненттерін қорқыту арқылы олардың қарсыласу мүмкіндіктерін шектеу, ең көп дегенде, оларды түпкілікті жою дегенді білдіреді [36].

Діни экстремистік ұйымдардың мәнін анықтағанда бұл экстремистік идеология мен әрекеттердің аясында ерікті түрде біріккен адамдардың топтары екендігін ескерген жөн. Экстремистік ұйымдардың формалары: формалды емес азғантай топтар, заңды әрекет ететін қоғамдық немесе сая-си бірлестіктер, партиялар, қозғалыстар болуы мүмкін. Егер экстремистік партия билікті жаулап алса, ол тұтас мемлекетті экстремизм құралы ретінде пайдаланып, оны экстремистік ұйымға айналдырады. Экстремистік ұйым оның формасы-на қарамастан адамдар тобының нақты идеология аясында бірігулері мен осы идеологияларды жүзеге асыру мақсатын-дағы бірігулері мен әрекеттері болып табылады [37].

Сонымен, діни экстремизм жоғарыда қарастырылған күрделі үш элементтен: экстремизмнің базисі болып табы-латын экстремистік идеологиядан; экстремистік идеология-ны жүзеге асыратын экстремистік әрекеттен; экстремистік әрекеттерді әлеуметтік ұйымдастыру формасы болып табы-латын экстремистік ұйымдардан құралған күрделі әлеуметтік құбылыс болып табылады.

Діни экстремизм ішіндегі бөліністер діни сенімдердің формалары немесе діни конфессиялар бойынша бөлінеді. Мұндай критерийлерге сәйкес, діни экстремизм формала-рын негізгі конфессияларға қатысты: христиандық (оның ішінде христиандықтың үш бағыттары бойынша), исламдық, буддистік және дәстүрлі емес діни ағымдарға тән экстре-мизм формаларының топтары, т.б. деп көрсетуге болады. Егер діни экстремистік идеологияның әлеуметтік мазмұнын қарастыратын болсақ, ол – дәстүршілдік (феодалдық неме-се қауымдық әлеуметтік жүйелерді идеалдандыру негізінде пай-да болған) немесе модернистік (капиталистік әлеуметтік жүйені идеалдандыру негізінде пайда болған) діни экстре-


мизм.Әлеуметтік субъектінің саясатқа қатынасына байланыс-

ты діни экстремизмді: биліктік және оппозициялық экстре-мизм деп екі түрге бөлуге болады. Биліктік – нақты қоғамдағы экономикалық және саяси билікке ие тұлғалар тарапынан жүзеге асырылатын экстремизм. Бұл экстремизм бағынышты топқа қарсы бағытталады. Оппозициялық экстремизм бағы-нышты әлеуметтік топардың тарапынан жүзеге асады. Егер алғашқысы билікті сақтап қалу және онымен байланысты жоғарғы топтардың артықшылықтарын да сақтап қалу болса, екіншісі өздерінің жағдайларының күрт төмендеуіне шұғыл қарсылық көрсету болып табылады [38].

Жалпы алғанда, діни экстремизм өзінің мәні жағынан, қазіргі дәуірге тән діни және зайырлылықтың бөлінуіне ради-калды агрессиялар деген пікірлер де жоқ емес. Бұқаралық дең-гейде дінді тек рухани, сондай-ақ саяси қатынастарда да адам-нан үстем терминдермен түсіндіруге ұмтылу туралы әңгімелер жүргізілуде. Абсолютті бірегей деп, саяси экстремизмнің түрлері болып табылатын, этникалық халықтық экстремизмді, діни-саяси экстремизмді айтуға болады.

Экстремизмнің әртүрлілігіне тән сипаттарының ерекше-ліктерін мынадай сәттермен белгілеуге болады:

1. Діни экстремизм – мемлекеттік құрылымды өзгертуге бағытталған (билікті күшпен басып алу да бар) әрекет, мемлекеттің аумақтық тұтастығы мен егемендігін бұзу. Саяси мақсаттардың соңына түсу – діни экстремизмнен діни-саяси экстремизмді ажыратуға мүмкіндік береді.

2. Діни-саяси экстремизм діни жорамал, не ұрандармен көмкерілетін немесе тасаланатын саяси әрекеттің заңға қарсы түрі болып есептеледі.

3. Өздерінің мақсаттарына жету үшін күресудің күш қолда-натын тәсілі – діни-саяси экстремизмнің ерекшелігінің қыры [39].

Діни-саяси экстремизм әлеуметтік-саяси мәселелерді шешу жолында келісімге, ымыраға келу, тіпті, бітімгершіл мүмкіндіктерді теріске шығарады. Діни-саяси экстремизмнің жақтастары, бірдей сенімдегілерді қосқанда, бұлардың саяси


көзқарастарын ажыратпайтындардың бәріне қатынасы өрес-кел төзбестікпен айрықшаланады. Олар үшін ешқандай да «сая-си ойын ережелері», рұқсат етілген мен етілмегеннің шекарасы болмайды. Мемлекеттік институттармен майдандасу – олар-дың мінез-құлқының стилі. Әлемдік діндер үшін, негізі қалан-ған болып табылатын «алтын аралық» пен «олар сенімен сондай қатынаста болатындай ету үшін, өзгелерге өзің қаламағандай қатынас жасама» деген қағидалар жоққа шығарылады. Олар-дың қоймасында бос сөздермен келіп тоғысатын күштеу, өрескел қаталдық пен озбырлыққа ұмтылушылық басты нәрселер болып табылады.

Идеологиялық жоспарда экстремизм: − барлық өзге бір ойларды терістеу, жек көру, тіпті, оған

қысымшылық жасау; − өздерінің саяси және діни көзқарастар жүйесін қатаң

және баламасыз түрде тұжырымдау; − көшбасшысының бұйрықтарын орындау мен оған

бағынуды қалыптастыру және оны табынуға айналдыру болып есептеледі.

Ұйымдасқан құрамдағы діни экстремизм туралы:− құрылған ұйымның жасырын/астыртын сипатын; − террор мен агрессияшыл әрекеттерге дейін алып бара-

тын ымырашыл/төзімдіктің болмауын; − сол мемлекет насихаттайтын құрылым мен қызмет етіп

отырған мемлекетке өзін қарсы қоюға тырысуын айтуға бола-ды [40].

Жасалған талдауларды тұжырымдай келе зерттеу объектісі саналатын діни экстремизм типін саяси ғылым санаты ретінде ғылыми, қоғамдық, саяси, діни маңыздылық тұрғысынан, оның мазмұнында саяси мүдденің ашық немесе астарлы түрде орын алуына байланысты, пайда болу себептері мен белгілерін талдау арқылы діни-саяси экстремизм ретінде анықтайтын тұжырым жасауға болады.

Осылайша, экстремизмнің ұғымдық аппаратындағы анық-тамалардың нақты дифференциациясы және діни-саяси экстре-мизмді бөліп көрсету қазіргі таңда көрініс тауып отырған діни-


саяси экстремизмнің негізгі бағыттарын, субъектілерін және факторларын айқындауға мүмкіндік береді.

Діни-саяси экстремизмнің негізгі сипаттамаларын негізге ала отырып, діни-саяси экстремизмнің субъектілері ретінде түрлі конфессияларға қатысты діни, ұлттық, сепаратистік ұйымдарды көрсетуге болады. Олар өздерінің нақты саяси мақсаттарына қол жеткізу үшін экстремистік әрекеттерінде діни платформаларды қолданады.

Діни-саяси экстремизмнің пайда болуының және қалып-тасуының негізгі факторларын қарастыру шын мәнінде, аса күрделі болып табылады. Діни-саяси экстремизм генезисінің көпфакторлығы оны бір жағынан, қазіргі замандағы әлеуметтік тұрғыдан ең қауіпті құбылыс ретінде көрсетсе, бір жағынан, оны зерттеу деңгейін айтарлықтай күрделендіреді. Оның сал-дары аталмыш қауіпті құбылыстың алдын алуға бағытталған нақты шараларды жүргізуге кедергілер келтіреді.

Қазіргі таңда аса өзекті болып табылатын діни экстремизм көріністеріне қарсы күрес пен оның алдын алуға бағытталған қызметтер ұйымдастырылуда. Аталған қызметтер уақтылы әрі дер кезінде жүзеге асуы және нақты нәтижелер беруі үшін діни экстремизм құбылысын кешенді ғылыми зерттеулермен қамтамасыз ету өзекті болуда.

Осы орайда, діни экстремизмді зерттеу бірнеше фактор-лармен шарттандырылған:

1. Ғалымдар мен билік органдары тарапынан діни экс-тремизм қоғамға қауіпті құбылыс ретінде танылады. Оның қоғамда орын алуы ауқымды резонанс тудырады, бұл мәселені өзекті ете түседі.

2. Көптеген зерттеушілер тарапынан діни экстремизм тенденциясының ұлғаюы атап өтілуде. Бұл үрдістер Қазақстан қоғамымен қатар, ТМД, Орталық Азия, Еуропа елдерінде де көрініс табуда.

3. Сарапшылардың басым бөлігі діни экстремизм әлеу-меттік құбылыс ретінде жоғары латенттілікке ие, сәйкесінше, қоғамда көрініс табатын діни экстремизм лайықты деңгейде анықталмайды деген пікір білдіруде. Сонымен қатар қоғамда


орын алуы мүмкін діни экстремизмнің әлеуеті зерттелуі және өлшенуі қажет деген міндеттерді айқындайды.

4. Қазақстандық қоғамның көпэтностылығы мен көп-конфессиялық ерекшелігі ықтимал діни экстремизм әлеуетіне қолайлы құрал ретінде қолданылуы мүмкін [41].

Аталған шарттылықтар діни экстремизмді нақты әдістер арқылы зерттеуді көкейтесті етеді. Осы тұста отандық және шетелдік сарапшылар тарапынан діни экстремизм немесе жалпы экстремизм нақты теориялық, әдістемелік тұрғыдан аз зерттелгендігі айқындалады.

Көптеген зерттеушілер өз зерттеулерінде діни экс-тремизм ұғымын толық айқындайтын нақты түсініктің қалыптаспағандығына тоқталады. Бұл бағыттағы зерттеу-шілердің анықтамаларындағы ортақ түсінік діни экстремизм шектен тыс ұстанымдар мен әдістерді қолдану дегенге саяды. Ал діни экстремистік әрекетке жалпы экстремистік әрекеттердің белгілеріне ұқсайтын:

− заңға қайшылық;− қоғамдық құрылымды толықтай немесе жартылай мой-

ындамаудан туындайтын негативті сипаты мен қоғамдық қаупі;− әрекеттің компоненті тікелей әрекетте немесе экстре-

мистік әрекетке шақыратын үндеулер мен идеялардан көрініс табуы;

− әрекет етуші субъектінің өзіндік мотивтерінің болуы сияқты сипаттамалар енгізіледі [42].

Әрине жоғарыда атап өтілген шектен тыс ұстанымдар мен идеялар және өз мақсаттарына қол жеткізу үшін шектен тыс қатал әдістерді қолдану діни эксремизмнің мәнін түсінуде аса маңызды. Алайда, мұндай сипаттамалар нақты діни экстремизмнің мәнін зерттеу үшін тым ауқымды әрі жалпыла-ма болып көрінеді. Аталмыш критерийлер жалпы экстремизм құбылысын түсіндіру үшін ғана қолайлы болмақ.

Жоғарыда атап өтілгендей, аталмыш құбылыстың идео-логиялық тұрғыдан негізделуі діни экстремизм белгілерінің бірі болып табылады. Саясаттану, әлеуметтану секілді әлеуметтік салалар діни экстремизм көрінісінің орын алу көрінісінен тыс


оның мотивациялық, идеологиялық деңгейінде қарастырады. Яғни әлеуметтік ғылымдар діни экстремизмнің идеоло-гиялық құрылымына, құндылықтық бағдарлар, әрекет ету қағидаттарын зерделейді. Аталмыш ғылымдар экстремизмді тек заң бұзушылық әрекет ретінде зерттеудің тар шеңберінен шығып, оны ауқымды әлеуметтік контекстіде талдай отырып, дін экстремизмнің терең мәніне үңіліп, маңызды белгілерін айқындап, пайда болу себептері мен орын алу факторларын қарастырады.

Саясаттану ғылымының аясында діни экстремизм ради-калды идеологияларды ұстанатын топтар, ұйымдардың ашық немесе астыртын түрдегі саяси мүдделері мен ұмтылыстарын олардың пайда болуы мен дамуы үдерісінде қарастырады. Саясаттанулық әдіс аталмыш топтар мен ұйымдардың бағдарламаларын талдауға, олардың саяси үрдістерге араласу-ын және қоғамның саяси өміріне ықпалын зерделейді.

Әлеуметтанулық ғылымның діни экстремизмді зерттеудегі ерекшелігі ғылымның зерттеу амалдарын аталмыш құбылысты сипаттауға, зерттеуге және түсіндіруге бағытталады. Зерттеу амалы ретінде әлеуметтану шеңберінде қалыптасқан түсіндіру, категориялық аппараты және әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруге арналған теориялық және концептуалдық әдістері қарастырылады [43].

Діни экстремизмді зерттеудегі әлеуметтік тәжірибеге қатысты әлеуметтану аясында экстремизмді зерттеу теория-дан бұрын ғылыми тәсілдердің қиылысуын көрсетеді. Ата-лып өткендей, діни экстремизмді зерттеуді жүзеге асыру уақытының қысқалығына байланысты діни экстремизмнің әлеуметтанулық тұжырымдамасының негізгі міндеттері, зерттелуі, объектісі туралы нақты білімдерді көбейту бо-лып табылады. Өйткені алғашқы теориялық жалпылау мен құрылымдаудың шынайылыққа сәйкес болуы эмпирикалық білімнің жеткілікті болуына байланысты. Қазіргі уақытта діни экстремизм туралы эмпирикалық мәліметтер өте аз. Діни экстремизмнің әлеуметтік құбылыс ретіндегі салыстыр-малы сипаттамасын ескерсек, оның көріністері туралы нақты


ақпараттардың маңыздылығы анықталады.Сонымен қатар отандық әлеуметтанулық ғылымда діни

экстремизмнің теориялық тұжырымдамасы жоқ екендігі ай-тылды. Сол себепті, осы бағытта діни экстремизм құбылысын зерттеу үшін қолданыстағы әлеуметтанулық теорияларды қолдануға, мысалы, жалпы әлеуметтанулық теориялар мен орта деңгейдегі әмбебап әлеуметтанулық теорияларды зерттеу құралы ретінде бейімдеуге болады.

Діни экстремизм құбылысын әлеуметтанулық зерттеу-де оны қоғамда қалыптасқан нормалар, қағидалар, салт-дәстүрлерге қарсы бағытталған девиантты әрекет ретінде қарастыруға болады. Девиантты әрекет – нақты әлеуметтік жүйедегі қалыптасқан нормалардан, жекелей алғанда, заңдық, құқықтық нормалардан ауытқу. Ресей зерттеушісі О.Русанова экстремизмді шектен шыққан көзқарастар мен әрекеттерді қолдау ретінде анықтай отырып, оның әлеуметтік ортадағы көрінісінің мәнін «девианттық әрекет» түрі ретінде көрсетеді. «Девиацияның әлеуметтік себептері қоғамның мәдени мақсат-ты байланыстарының үзілуі және оларға қол жеткізудің қоғам тарапынан құпталған тәсілдерінің жойылуынан, әлеуметтік құндылықтар, нормалар мен қатынастардың әлсіреуі немесе болмауынан», деп түсіндіреді [44]. Сондай-ақ әлеуметтанулық ғылымда девиантты әрекет құқықтық нормалардың бұзылуын сипаттаумен шектелмейді, қоғамның басым бөлігі қабылдап, тұтынатын құндылықтар мен нормалардан бас тарту да деви-антты әрекет ретінде қарастырылады.

Діни экстремизмді әлеуметтанулық тұрғыдан, девиант-ты әрекет ретінде қарастыруда діни экстремизмге қатысты ұғымдар мен салаларды негізсіз көбейтудің қажеті жоқ. Сол себепті, шектен тыс ретінде сипатталатын кез келген әрекет экстремистік әрекетке жатқызылуына жол беру, аталмыш ұғымның мағынасының әлсіреуіне, оның нақты белгілерінің жалпылық сипат алуына әкелуі мүмкін, сондықтан діни экстремизмді әлеуметтанулық ғылым аясында қарастыруда оның құқықтық анықтамасына тоқталған орынды.

Сарапшылар тарапынан көрсетілген экстремизмнің белгі-


лері негізінде діни экстремизмге: «діни экстремизм қалып-тасқан қоғамдық құрылымдарды жартылай немесе толық-тай (әсіресе, оның билік қатынастарына қатысты бөлігін) қабылдамау; сондай-ақ, осындай әрекеттерді жүзеге асыруға шақыратын үндеулерінен көрініс табатын саналы әрі идеоло-гиялық негізделген девиантты әрекет», – деп анықтама беруге болады.

Әлеуметтанулық әдістің ерекшелігі діни экстремизмнің құндылықтық идеологиялық және мотивациялық құрауыш-тарын талдау болып табылады. Діни экстремизмді девиантты әрекет ретінде қарастыру діни экстремизмнің негізгі мәнділік белгісі антижүйелілік сипатын ескеруге мүмкіндік береді. Діни экстремизмнің осы сипаты көптеген зерттеушілер тарапы-нан аталып өтіледі, алайда, әлеуметтанулық әдіс басым түрде эвристикалық әлеуетке ие болып көрінеді. Діни экстремизмді девиантты әрекет ретінде қарастыру оның мәнділік сипат-тамалары тұрғысынан ең маңызды болып көрінетін мәдени құндылықтық аспектісін талдауға мүмкіндік береді. Мысал келтірер болсақ, діни-саяси экстремистің әрекеті құқықтық тұрғыда заңсыз әрекет ретінде, саясаттану тұрғысынан билікті басып алуға бағытталған әрекет ретінде көрінеді, әлеуметтанулық тұрғыда қандай да бір әлеуметтік топтың құндылықтары, мүдделері мен ұмтылыстарын білдіреді.

Діни экстремизмді әлеуметтанулық ғылым аясында зерт-теуде екі негізгі бағытты көрсетуге болады. Біріншісі, атал-мыш құбылыстың генезисін: факторлары, пайда себептері мен дамуын зерттеу; екіншісі, діни экстремизмнің әлеуметтік шынайылықта көрініс табу ерекшеліктерін: діни экстремизмнің әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәнін зерттеу, қоғамдағы өзге де ұқсас құбылыстардан ерекшелігін көрсету; діни экстремизмнің идеологиялық, әрекеттік, ұйымдық құрауыштарын талдау бо-лып табылады.

Діни экстремизмді әлеуметтанулық тұрғыда зерттеу оны әлеуметтік сипатта пайда болатын құбылыс ретінде қарастыратынын атап өткен жөн. Жекелей алғанда, мұндай әдіс «заманауи қоғамда орын алатын интеграциялық және


дезинтеграциялық үдерістерді ауқымды түрде қарастыруды білдіреді. Бұл тұрғыда діни экстремизм заманауи типтегі қоғамда орын алатын әлеуметтік, мәдени және саяси өзгеріс-тердің салдары ретінде қарастырылады» [45].

Әлеуметтік сипатқа ие бола отырып діни экстремизм нақ-ты тарихи шарттарда экстремизмнің мәнді сипаттарына не-месе қандай да бір жағдайларға байланысты пайда болатын сипаттарға ие бола отырып, нақты тарихи құбылыс ретінде көрінеді. Сол себепті, әр жағдайға қатысты бірегей себептерге байланысты пайда болады. Осылайша, діни экстремизмнің әр көрінісіне қатысты ерекше факторлар мен себептер орын алады.

Фактор ретінде құбылыстың формасы мен сипатына ықпал ететін нақты шынайы ортаның белгілі бір көрінісін ала және осы фактінің құбылыстың пайда болу сипатын айқындамай-тынын ескере отырып, діни экстремизм факторларының анық-талған классификацияларын көрсетуге болады. Қоғамның негізгі жүйелерінің негізінде:

− әлеуметтік-экономикалық;− мәдени-құндылықтық;− құқықтық;− әлеуметтік-психологиялық факторлар тобын айқындауға

болады [46].Діни экстремизмнің факторларынан бөлек, оның себептері

өзге құбылыстың пайда болуына шарттар жасайтын және ту-ындататын құбылыс немесе құбылыстың пайда болуына ше-шуші ықпал ететін айқындаушы фактор ретінде танылады. Діни экстремизмнің пайда болу үдерісінің шешуші кезеңі же-ке тұлғаның қоршаған ортасының шарттарын түсінуі болып саналады. Бұл жерде әлеуметтік-психологиялық құрауыш ше-шуі маңызға ие. Бұл туралы Т.Р. Гарр «түрлі сәйкестенулерге, қалауларға және нанымдарға ие адамдар үшін қақтығысты талдау орталығы болуы керек», – деп көрсетеді [47]. Басқаша айтқанда, қанағаттанбау сезімінің пайда болуына қажетті объективті шарт орын алған әлеуметтік қайшылық болып та-былады.

Қоғамдық-саяси кеңістікте діни эктремизмнің пайда


болуының әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық, саяси құқықтық себептерін көрсетуге болады:

1. Саяси-экономикалық алғышарттар, оларға: қоғам мүше-лерінің тұрмыс жағдайын төмендететін, ұзақ уақытқа созылған экономикалық дағдарыс; қоғамның кенеттен әлеуметтік жік-телуі, әлеуметтік әділетсіздік, елдің анағұрлым көп бөлігінің әлеуметтік келешегінің нашарлауы, жұмыссыздық; әлеуметке қарсы көріністердің өсуі; болашақ алдындағы үрей жатады.

2. Идеологиялық себептер. Идеологиялық себептердің шо-ғырында, яғни нақты айтқанда: қоғамның ұлттық пікірінің жоқтығын, зайырлы білім деңгейінің төмендеуін, көп-теген азаматтардың діни сауатсыздығын, халық арасында толеранттылық сезімін қалыптастыру қызметінің әлсіздігін көрсетуге болады. Осы блокта әсіресе, жаңа діни қозғалыстардың деструктивті миссионерлік әрекеттеріне айрықша көңіл бөлу керек. Мұндай ұйымдар елдің аумағын «ақырын басып алу» үшін шетелдер тарапынан жиі қолданылады.

3. Саяси-құқықтық себептер. Мұнда дін ұстанушылар мен конфессиялық қауымдардың заңды құқықтары мен олардың жетекшілерінің саяси мүдделік ұмтылыстарына қысым көрсетуден туындаған сезімдерінің ұлғаюына назар аудару қажет. Дінді саяси мақсаттарға қолдану. Конфессияаралық қатынастардағы шиеленістердің біртіндеп күшеюі.

А.В. Логиновтың тұжырымы бойынша, XVII-XX ғасыр-лардағы тарихи деректерде, көптеген елдердің таптарға бөлініп, аумақты аймақтарда үкіметтер ықпалын негіздеуге, жоғары-да айтылған миссионерлердің шешуші болмасада негізгі рөл атқарғандығын растайды [48]. Көптеген саяси қайраткерлер және зерттеушілер таптарға бөлінуді миссионерлікпен тікелей байланыстырады. Аумақтарды жаулап алуда миссионерлік әдіс, әскери, саяси және дипломатиялық басқару негіздерін тиімді алмастырды. Әрине, діни ұйымдардың прозелитизмдік әдістері ұлттардың және этностардың ғасырлық ұлттық мәдени қағидаларын тікелей қозғап, келеңсіз кертартпалар тудыратын «жат құндылықтарды» енгізуге ұмтылады.

РҒА академигі Л.Н. Митрохиннің: «Діни дүниетаныммен


әсерленген ұлттық мәдениет – бұл (адамдардың өздері оны осылай қабылдайды) адамға «моралдік негіз беретін» (Д.С. Лихачев), өзінің тегіне, ата-баба өсиетіне, әкелеріне, халқына және Отанына қатысы барын сезіндіретін білім», – деген пікіріне назар аударуға болады. Егерде ұлттық мәдениетке күштеп араласу, оған механикалық тұрғыда жат элементтерді енгізу (ауқымды мысал ретінде батыстандыру) ұмтылыстары орын алатын болса, «сырттан» енушіліктер мен ұлттық мәдениеттің көне құрауыштарын өзгерту немесе модерни-зациялау ұмтылыстарына, тіпті, олар «демократияланды-ру», азаматтар құқықтарын сақтау, ұждан бостандығы секілді қағидаттар арқылы іске асырылуына қарамастан онда бірінші орында оның «қорғаныс функциясы» көрініс береді. Бұл кез-де ұлттық сана тез арада агрессиялы ұлттық санаға өзгеріп, экстремистік белгілерін көрсетеді» [49]. Берілген пікірде діннің жат дүниетанымдар, салт-дәстүрлердің ұлттық мәдениетке енуінде «автоматты» түрде іске қосылатын қорғаныстық функ-циясын аңғартады.

Жоғарыда берілген себептер қандай да бір ұлттылық қатыстылықты қарастырмайды.

Зерттеу барысында талданған өзге де зерттеулерден байқалғандай, діни экстремизмнің маңызды сипаттарының бірі оның нақты бір әлеуметтік топқа немесе қалыптасқан би-леу тәртібіне тұтастай немесе жартылай кейбір элементтеріне қарсы бағытталғандық болып табылады. Діни экстремизмнің бұл сипаты қалыптасқан жүйеге қанағаттанбауға, әлеуметтік депривация немесе фрустурация сезімдеріне негізделеді. Осы негізде қанағаттанбау (немесе көңіл толмау) сезімі экс-тремизм көрінісінің орын алу себебі ретінде айқындалады. Мұндай қанағаттанбаушылық сезімдері индивид санасындағы түсініктердің өзекті бола түсуіне ықпал етуі мүмкін. Егер діни экстремизм кең мағынасында идеялардан тұрады деген түсінікті негізге алатын болсақ, мұндай идеялардың толық белгілерін анықтау қажет. Оның негізгі белгісі – әрекет етуге не-месе идеяны тәжірибеде іске асыруға итермелейтін элементтің болуы. Ол индивидтің қандай да бір әрекет етуіне дайындығын


білдірмейді, алайда, оның пікірлері мен сенімдерінің негізгі элементі болып табылады [50].

Діни экстремизм әлеуметтік құбылыс ретінде қоғамда орын алатындықтан, ол сөзсіз шеттелу ұғымымен байланысты (индивидтің немесе топтың). Алайда, шеттелуді адам мәнінің абстрактілік құбылысы ретінде емес, әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру керек. Діни экстремизм қандай да бір әлеуметтік топтың әлеуметтік болмыстың дәстүрлі, мәнділік формаларынан әлеуметтік реформалар, революциялар және дағдарыстар кезіндегі шеттелу жағдайына заңды реакциясы. Ол – нақты тарихи әлеуметтік жағдайдағы өзіндік сақталудың, нақты топтың қорғалуының формасы. Алайда, бұл реакция көп жағдайда қалыптасқан әлеуметтік жағдайда, нақты топтың өзгеріске ұшырап отырған ахуалдан қорғануының адекватты емес және аса тиімді емес болып табылады.

Діни экстремизм түсінігін талдай және оған теориялық тұрғыдан анықтама беруге ұмтыла отырып, радикализм, экс-тремизм, терроризм секілді терминдердің логикалық диффе-ренцациясы мәселесімен жолығу қалыпты саналады. Бұл тер-миндерге нақты анықтама бере отырып, діни экстремизмнің мәнін анықтауға болады. Діни экстремизмнің мәнін анықтауда оны әлеуметтік тәжірибенің төтенше әрі деструктивті формасы ретінде қарастырылатын тәсілді қолдану қажет.

Діни экстремизмнің мәнін қарастыруды «радикализм» ка-тегориясын талдаудан бастау қажет, өйткені діни экстремизм радикализмнің ерекше формаларының бірі болып табыла-ды. «Радикализм» ұғымына ғылыми әдебиеттерде әртүрлі анықтамалар берілген. Көп жағдайда бұл ұғымға екі түрлі түсінік беріледі: радикализм оны жақтаушылар нақты жүйені сынға алып, түбегейлі өзгертулер мен реформаларды талап ететін саяси ағым ретінде қарастырылады.

Радикализм – қандай да бір мәселені шешуде радикал-ды әдістерді қолдану, іс-әрекеттің шешуші түрі. Бірінші мағынасында, термин тек іс-әрекет формасын ғана емес, сондай-ақ, оның негізі болып табылатын нақты идеологияны білдіреді. Екінші мағынасында, радикализм қызметтің түріне


қарамастан тек іс-әрекет әдісі ретінде сипатталады.Діни экстремизмді радикализмнің бір түрі ретіндегі мәнін

анықтауда, радикализмді: «радикализм шеткі, айтарлықтай агрессивті идеологияларға және төтенше, шешуші әрекеттерге негізделген әлеуметтік тәжірибе немесе қызмет типі, ол нақты әлеуметтік саяси жүйені немесе жағдайды түбегейлі өзгертуге бағытталған», – деп анықтаған орынды. Сондай-ақ радикализмді радикалды идеология және радикалды қызмет сияқты екі өзара толықтырушы жағдайда қарастыруға бо-лады. Радикализм – қандай да бір әлеуметтік субъектілердің дағдарысты, шиеленіскен ахуалға қатысты реакциялары [51].

Радикализмнің әлеуметтік өзгерістердің сипаттарына қатысты орын алатын екі негізгі формаларын көрсетуге бола-ды. Бірінші форма конструктивті, революциялық радикализм, ол – қалыптасқан әлеуметтік жүйені сапалы, прогрессивті тұрғыдан қайта өзгерту. Радикализмнің бұл формасында деструктивті қоғамды түбегейлі өзгерту арқылы жаңа қоғам құратын әлеуметтік революция болып табылады. Екінші фор-масы деструктивті радикализм, ол ескірген, заман талабына сәйкес келмейтін ескі әлеуметтік қатынастарды агрессивтік қимылдар арқылы сақтауға бағытталып, пайда болуы ықтимал жаңа қоғамды немесе қалыптасқан әлеуметтік жүйені бұзуға бағытталады. Бұл жалған негіздегі әлеуметтік агрессия, ол – сол шиеленісті немесе ықтимал шиеленісті жағдайда пайда болған топтардың, күштердің төтенше немесе стихиялы түрдегі әре-кеттері. Мұндай агрессивті әрекеттер әлеуметтік және мәдени сәйкестену мен өзіндік сақталуға үлкен қауіп төндіреді [52].

Бұл анықтамаға сәйкес діни экстремизмнің қазіргі таңда орын алып отырған көріністерін деструктивті радикализм-ге жатқызуға болады. Сондай-ақ деструктивті радикализмнің өзін оның негізі болып табылатын және бағытын анықтайтын идеологиясының сипаттамасы мен радикалдардың әлеуметтік қызметінің іске асыру тәсіліне қатысты екі түрге бөліп көрсеткен жөн. Бірінші түрі әлеуметтік өзгертудің утопиялық, иллюзорлы бағдарламасын ұсынатын фанаттық идеологияға негізделеді. Ресейлік ғалым М.Я. Яхьяев: «Фанатизм әлеуметтік


революцияның иллюзорлық деструктивтік формасы. Фана-тизм өзінің иллюзорлы идеалына сәйкес әлемді иллюзорлы өзгерту идеясына берілгендік болып табылады», – дейді [53]. Деструктивті радикализмнің бұл түрін «фанатизм» ретінде анықтауға болады.

Радикализмнің екінші түрі фундаментализм идеоло-гиясына негізделеді. Фундаментализм – кең мағынасында қоғамдық жүйені түбегейлі өзгертуге қарсы оның дәстүрлі негіздерін сақтауға бағытталған идеология. Дінге қатысты қолданысында фундаментализм діннің дәстүрлі догматтары мен қағидаларының өзгеріске түспейтіндігін білдіреді. Бұл догматтар мен қағидаттар дәстүрлі әлеуметтік қағидаттармен байланысты болу себебінен діни фундаментализм әлеуметтік-саяси дәстүршілдікпен байланысады. Фундаментализм идео-логиясының мәні ескі әлеуметтік тәртіпке оралу немесе нақты әлеуметтік жүйені ешбір өзгерістер мен жаңартуларға жол бермеу арқылы сақтау болып табылады.

«Фундаментализм қоғамдық идеологиялық, діни қозға-лыстар, олар негізгі идеялар, қағидаттар, нақты ілімдердің құндылықтарына, доктриналарға берілгендіктерін ашық жа-рия ете отырып, олардың дамуы барысында бұзылушылықтар, ауытқушылықтар, діннен безушіліктерді жоюды және алғашқы кездегі тазалық пен «алғашқы негізге» оралуды талап етеді. Фундаментализм ортодоксияның түрлі типіне жақын. Ол қандай да бір қозғалыстың дағдарысқа ұшырау шарттарында пайда болып, қайта өзгеру, жаңару үдерістеріне күш көрсету әдістерін қолдана отырып қарсы тұрады» [54].

Фундаментализм идеологиясына негізделген деструктивті радикализмнің дәл осы түрін «діни экстремизм» терминіне қатысты қолданған орынды секілді. Осы тұста сарапшы А.Журавскийдің: «фундаментализм мен экстремизм өзара байланысқан. Екіншісі алғашқысының салдары мен дамуы бо-лып табылады. Діни фундаментализм өзінің шектен шыққан формаларында экстремизмге ауысады. Бұл мағынада діни экстремизм шектен тыс көзқарастар мен әдістерге берілгендік және әлемді діни фундаменталистік көзқарастарға сәйкес


қайта өзгертуге ұмтылу», – деген анықтамасымен келісуге бо-лады [55].

Діни экстремизм қандай да бір әлеуметтік субъектілердің дағдарысты, төтенше жағдайлардағы немесе ахуалдағы әлеу-меттік агрессиясы болып табылады. Бұл – агрессия дағдарысты жағдайды осы әлеуметтік субъектілердің өзіндік қорғалулары мен олар дәстүрлі болып табылатын дәстүрлі өмір салтын сақтау мақсатындағы әрекеттері. Егер фанатизм әлемді өзіндік утопиялық идеалдарға сәйкес өзгертуге ұмтылса, экстремизм әлеуметтік субъектілердің дағдарысты жағдайлардағы өзіндік сақтаулары болып табылады. Мәнділігі бойынша фанатизм мен экстремизм түрлі әлеуметтік субъектілердің түрлі шиеленісті әлеуметтік жағдайларға деген түрлі реакциялары, олар бір-біріне өте алады және бірігіп, бір форма түрінде көрініс таба алады.

Діни экстремизмнің мәнін нақты анықтау үшін оны фана-тизмнен нақты ажырата алу қажет, өйткені көп жағдайларда осы екі түсінікті бірдей мәнде қолдану көрініс табады. Олардың басты ерекшеліктерін бұл әлеуметтік деструктивті тәжірибе формаларының мақсаттары мен мотивациялары арқылы айқындауға болады. Фанатизм экстремизмге қарағанда анық әрі ашық утопиялық, дәстүрлі емес идеологияға ие және қоғамды осы идеологияға сәйкес радикалды түрде өзгертуге ұмтылады.

Экстремизм керісінше, қалыптасқан қоғамды өзгертуге емес, сақтауға бағдарланып, әлеуметтік қалыпты радикалды өзгеруден қорғау үшін агрессиялы реакция танытады. Оның идеологиялық негізі ретінде фундаменталистік формадағы дәстүрлі идеология болып табылады. Өз мақсаттарын жүзеге асыру әдістері бойынша фанатизм мен экстремизм ұқсас, олар шектен шығатын зорлықшыл, бұзушылық актілерге жақын, яғни террористік әдістерді қолданады. Дәл осы ұқсастықтары бойынша аталған ұғымдарды бір мағынада қолдану және олардың екеуінің де терроризммен біріктіре қолдану мен қабылдануы жүзеге асады [56].

«Экстремизм» мен «терроризм» ұғымдарының логикалық


бірігуіне жол бермес үшін, алғашқы ұғымның әлеуметтік әрекеттің шеткен тыс және ерекшелікті типін немесе тәсілін сипаттайтынын және мақсат, идеология, іс-әрекет мотивация-сы, жүзеге асыру құралдары мен тәсілдері секілді ұғымдарды қамтитынын атап өткен жөн. Ал екінші ұғым әрекет ету әдістерінің бір түрін немесе әрекет ету тәсілін білдіреді. Ол өзінің логикалық мәні тұрғысынан айтарлықтай тар. Алайда, терроризм экстремистік әрекеттің арсеналдар қатарына енеді және бұл арсеналда айтарлықтай орынға ие болады. Бірақ экстремизм әлеуметтік әрекет ретінде тек терроризмен ғана шектелмейді.

Діни экстремизмді жалпы экстремизм секілді әлеуметтік әрекеттің шектен тыс, радикалды тәсілі ретінде анықтай отырып, экстремизмнің ерекшелікті тәсілдері мәселесін айқындаймыз. Бұл тәсілдер радикалды тәсілдерді қарапайым радикалды емес тәсілдерден ерекшелеуі тиіс. Мұндай тәсілді анықтау критерийлері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ олар сандық емес сапалық тұрғысынан ерекшеленуі тиіс. А. және А.Нуруллаевтар мұндай критерийлер ретінде қоғамда қабылданған нормалар мен ережелерді радикалды түрде жоққа шығаруды ұсынады [57]. Алайда, бұл белгі көп жағдайда салыстырмалы әрі фор-малды болып табылады. «2003 жылы ЕКПА «экстремизм» ұғымына анықтама берді. Ол анықтамаға сәйкес, экстремизм – парламенттік демократияның принциптерін ашық немесе астыртын түрде жоққа шығаратын саяси қызмет формасы» [58]. Бұл анықтама арқылы қарастыратын болсақ, қылмыстық іс пен экстремизмнің айырмасы болмайтын секілді. Экстремизмнің адекватты тәсілі адамдар өміріне қауіп төндіретін және адам-дарды тікелей жоюға бағытталған зорлық болып табылады. Бұл жерде тек күш көрсету емес, сондай-ақ тұлғаны өнегелік, психологиялық тұрғыда құртудың да орын алатындығын на-зарда ұстаған жөн.

Алайда, діни экстремизм тәсілі оның элементтерінің бірі экстремистік әрекет деңгейінде ғана анықталмайды. Ол, со-нымен қатар тағы бір элемент экстремистік идеологияны да қамтуы қажет. Теориялық тұрғыдан діни экстремизм деп


қалыпты әрекеттерден шектен шыққан антигумандылық арқылы ғана ерекшеленіп қана қоймай, сонымен қатар нақты бір экстремистік идеологияға негізделе отырып, жүзеге асатын әрекеттер де аталғаны жөн. Нақты діни экстремизм ретінде экстремистік идеология арқылы мотивацияланған әрекеттер танылады. Экстремистік әрекеттің идеялық негіздері қандай, оның мотивациялары қандай және экстремистік идеологияның негізгі критерийлері қандай деген сауалдар экстремистік идеологияның мәніне талдауды талап етеді.

Діни экстремизм жалпы экстремизм секілді әлеуметтік топтардың нақты шиеленісті шарттарға импульсивті реакци-ясы түрінде орын алып, оларға қарсы күрес барысында ин-ституцияланады. Мұндай интитуцияланудың элементтерін: экстремистік идеология (дәстүрлі идеологияларды радикал-дандыру арқылы пайда болады), экстремистік қауымдастық, экстремистік ұйымдар деп көрсетуге болады. Формасы жағынан діни экстремизм саяси әрекет ретінде көрініс таба-ды. Әлеуметтік мағынасы бойынша қалыптасқан әлеуметтік тәртіпті радикалды өзгертуге бағытталған агрессиялы реак-ция. Ол – түрлі әлеуметтік күштердің дағдарысты әлеуметтік жағдайларға қарсы дағдарысқа дейінгі қалыпқа келтірушілік бағыттағы реакциялар. Экстремизм мәнділігі бойынша шиеленісті жағдайдағы әлеуметтік топтың өздерін қорғау мен мәдени сәйкестенуін сақтау жолында шектен тыс әрекеттерді қолдана отырып күресу болып табылады. Алайда, бұл күрес-тердің, реакциялардың деструктивті әрі иллюзорлы сипатта екендігін ескеру қажет, ол аталмыш әлеуметтік топтың шие-леністі жағдайын шешпейді, қайта шиеленістіре түседі [59].

Діни экстремизмнің ішкі құрылымы мен олардың өзара әрекеттестігін талдап көрсетуге болады. Діни экстремизм: экстремистік идеология, экстремистік әрекет және экстремистік ұйым сияқты үш негізгі элементтерден тұрады.

Оның базалық элементі экстремистік идеология болып табылады, өйткені ол экстремистік әрекетті мотивациялай-ды және экстремистік ұйымдардың беріктігін қамтамасыз етеді. Экстремистік идеологияның мәнін анықтау үшін экстре-


мизмнің жалпы критерийіне жатқызуға болатын кейбір нақты идеяларды көрсету жеткіліксіз. Алайда мұндай тәсіл жиі көрініс табады. Діни экстремизмнің критерийі ретінде әдетте, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық теңсіздік, зорлық көрсету идея-лары ұсынылады. Бұл тәсілдер экстремистік идеологияның сыртқы, формалды белгілерін ғана сипаттайды.

Бір қарағанда толық көрінетін экстремистік идеология ту-ралы анықтаманы Ресей сарапшысы В.А. Бурковская ұсынады. Оның пікірінше идеология:

− әлемде орын алып отырған мәселелерді «біржақты» түсіндіру және оларды шешудің де қарапайым әрі міндетті түрде көмектесетін тәсілдерін ұсыну;

− болмысты «абсолютті игілік» және «абсолютті зұлымдық» деп бөлу және зұлымдық ретінде өздерінің жүйелеріне енбейтіндердің барлығын тану;

− бір мәселені ерекше әсірелеу және оған қоғамда қалыптасқан құндылықтық иерархияға сәйкес келмейтін басымдылыққа орын беру;

− өзге құндылықтар мен нормаларды қабылдамау немесе теріске шығару сияқты сипаттарға ие болса, ол экстремистік болып табылады [60].

Діни экстремизм кешенді зерттелуі үшін түрлі әлеуметтік ғылымдарда жинақталған тәжірибелерді қолдануды та-лап ететін күрделі әлеуметтік құбылыс саналады. Зерттеу объектісі діни экстремизм болып табылатын әлеуметтік білім саласы ретінде діни экстремизмнің әлеуметтік концепция-сы болуы мүмкін. Діни экстремизм құбылысын әлеуметтік тұрғыдан зерттеу оны қоғамда қалыптасқан нормалар, ере-желер, қағидаттар мен салт-дәстүрлерге қарсы бағытталаған девиантты әрекет ретінде қарастырудан басталғаны жөн. Діни экстремизмді зерттеудегі бірінші бағыт – құбылыстың генезисі мен пайда болуын зерттеу, екінші бағыт – діни экстремизмнің әлеуметтік шынайылықта орын алу ерекшеліктерін анықтау.

Діни экстремизмнің әлеуметтік себептерін қарастыруда ресейлік ғалым О.Г.Бахтияров оны «экстремалды шекпен» байланыстырып, экстремалды шекті: «экстремалды шек –


бұл соғыс, апат, революция, экстремистік әрекеттер, олар легитимді емес мақсаттарды көздейді және оған қол жеткізу үшін қалыпты әлеуметтік құрылымды бұзатын, оның дамуын тежейтін легитимді емес құралдарды, технологияларды пайда-ланады», – деп айқындайды [61].

Ресей анықтамалығында экстремизмді туындататын ауқым-ды себептерге: «қалыптасқан қоғамдық құрылымдардың қи-рауын; халықтың басым бөлігінің кедейленуін; экономикалық және әлеуметтік дағдарысты; халықтың басым бөлігінің тұрмысының нашарлауын; мемлекеттік биліктің әлсіреуі мен оның институттарының дискредитациясын; атқарушы тәртіптің құлдырауын; антиәлеуметтік көріністердің көбеюін; құндылықтар жүйесінің ыдырауын; ұлттық қатыстылық бой-ынша қысымның күшеюін», – жатқызады [62]. Берілген тізімде экстремизмнің барлық себептері көрсетілмесе де негізгі әлеуметтік экономикалық және саяси себептер анықталған.

О.А. Русанова экстремизмді әлеуметтік девианттылық формасы ретінде қарастыра отырып, оның себептерін жал-пылама түрде: «экстремизмнің айтарлықтай дамуына елдегі экономикалық әлеуметтік дағдарыстар, халықтың тұрмыс жағдайының нашарлауы мен кедейленуі, әлеуметтік, ұлттық және өзге де шиеленістер, демократиялық құқықтар мен бостандықтардың өрескел бұзылуы, құндылықтардың құлдырауы, авторитаризм, тоталитаризм, фашизм, нәсілшілдік және т.б.», әсер етеді – деп көрсетеді [63].

Көрсетілген себептер тізімін қарастыра отырып, экстре-мизмнің қайнарларын кешенді түрде зерделеген жөн секілді. Олардың негізгі төрт тобын: әлеуметтік экономикалық, сая-си, идеологиялық және психологиялық (мұнда өзара тығыз байланыстағы әлеуметтік психологиялық, индивидуалды психологиялық факторлар енеді). Көрсетілген төрт негізгі факторлар тобы кейбір әлеуметтік топтарды экстремистік қимылдарды жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сондай ақ экстермистік әрекеттің сөз жүзінде жүзеге асуы үшін көр-сетілген себептермен қатар, нақты түрткі қажет болады.

Экстремизмге нақты әлеуметтік топтың әлеуметтік жағ-


дайының бірден төмендеуі, әлеуметтік мәртебесінің төмен-деуімен байланысты сол әлеуметтік жүйедегі құқықтары мен бостандықтарының да төмендеуі себеп болып табылады. Со-нымен қатар өмір сүру деңгейінің төмендеуі ұзақ уақытқа созылады. Экстремизмді туындататын екінші әлеуметтік экономикалық фактор нақты әлеуметтік топтың әлеуметтік перспективасының болмауы, ол топтың жақын келешекте де болашағын қамтамасыз ететін немесе өзіндік әлеуметтік сақталуына жағдай жасайтын нақты экономикалық мүмкін-діктерінің болмауы. Үшінші әлеуметтік экономикалық се-бептер, қоғамдық иеліктер мен кірістерді бөлу кезіндегі әлеуметтік топтық қайшылықтар, мұның негізінде бір әлеу-меттік топтардың екінші әлеуметтік топтарды пайдалану дең-гейін бірден көтеруге ұмтылушылық жатыр. Экстремизмнің экономикалық факторлары қандайда бір әлеуметтік жүйенің немесе өркениеттің әлеуметтік экономикалық дағдарыс күйіне өтуінен туындайды. Осылайша, қоғамдық жүйенің эконо-микалық және әлеуметтік дағдарыстары экстремизмнің әлеу-меттік экономикалық туындатушылары болып табылады [64].

Әдетте, әкономикалық әлеуметтік дағдарыстар саяси күрестің бірден жандануы мен түйткілді болуымен қатар жүреді, мұнда барлық күресуші топтар, партиялар саяси ин-дукция заңдылығы бойынша саяси күрестің экстремистік фор-малары қолданылады. Билеуші саяси күштер жалпы дағдарыс жағдайында қандай да бір реформалар жасауға мәжбүр бо-лады. Бұл жерде биліктің қалыптасқан әлеуметтік жүйені жақсартуға ықпал ететін революциялық реформалар жүргізу арқылы ықтимал экстремистік көріністер әлеуетінің алдын алу немесе уақыт талабына сай келмейтін әлеуметтік жүйені сақтауға ұмтылатын консервативтік шешімдер қабылдау арқылы шиеленісті ахуалды тереңдете түсу сияқты екі таңдауы көрініс табады.

Шын мәнінде, кез келген реформалар қалыптасқан әлеу-меттік қатынастарды, ұлттық кірісті бөлуді, негізгі әлеуметтік топтардың әлеуметтік мәртебелерін өзгертетіндіктен, билік тарапынан жүргізілетін кез келген реформаторлық қызметтер


экстремизмнің орын алуына жағдайлар жасайды. Сондай-ақ биліктің өзі реформаларды жүргізу барысында экстремистік әдістер мен тәсілдерді қолдануы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің дағдарысы мен биліктің реформаторлық қызметтері билікке саяси оппозициялық бағыттағы әлеуметтік топтардың табиғи қарсылығын туындатады. Осылайша, экстремизмнің саяси факторларына:

− дәстүрлі билеу жүйесінің дағдарысын;− биліктің дағдарысты жағдайдағы саяси және әлеуметтік

экономикалық реформаларын;− саяси дағдарыс пен реформаларға қарсы қоғам мен са-

яси оппозициялардың табиғи қарсылықтары мен күрестерін жатқызуға болады [65].

Экстремизмнің әлеуметтік экономикалық және саяси себептерін жиынтықтай келе экстремизмнің жалпы себебі орын алған дағдарыспен шарттандырылатын әлеуметтік тари-хи жүйенің дағдарысы мен әлеуметтік қарсылықтардың барлық түрлері мен ішкі әлеуметтік шиеленістер болып табылады деп тұжырымдауға болады.

Жоғарыда айтылғандай, экстремизмнің негізгі белгілері идеология болып табылады. Сол себепті, жүйелі әлеуметтік дағдарыс кезінде түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін экстремистік идеология (бірнеше түрінде) экстремизмнің туындауына қажетті себептердің бірі санала-ды. Экстремистік идеология дәстүрлі, ресми идеологияның дағдарысты жағдайында әлеуметтік жүйені тұрақтандырушы қабілетінен айрылып, қоғамдық санаға ықпалын жоғалтуы кезінде көрініс береді.

Дәстүрлі идеология орнына түрлі баламалы, соның ішінде саяси, діни, ұлттық, нәсілдік сипаттағы экстремистік идеология пайда болады. Бұл идеологиялар жүйенің дағдарысымен, дәстүрлі идеологияға қарсы маргиналды зиялылардың қатысуымен дайындалуы мүмкін. Сонымен бірге, жаңа экстремистік идеологияны дайындауға алдыңғы экстремизм түрлерінің философиялық және саяси ойлары мен тұжырымдамалары және теориялары қолданылады. Ескі


экстремистік идеологиялар модернизацияланып, жаңа ахуалға бейімделінеді. Әрине экстремистік идеологияның мұндай түрі жеткіліксіз. Бұл идеология бұқаралық санаға ендірілуі тиіс. Сол себепті, экстремистік идеологияны жасаушы теоретиктердің қызметі уағызшы насихаттаушылардың қызметімен қатар жүзеге асқанда ғана экстремизмнің пайда болу себебі ретінде қарастырыла алады [66].

Экстремизмнің қалыптасуына психологиялық себептер де әсер етеді. Оларға экстремистік әрекеттерді мотивациялай-тын сезім мен көңіл-күй, жүріс-тұрыстық ұстанымдар жатады. Әлеуметтік экономикалық дағдарыстар жағдайында барлық әлеуметтік топтарда сәйкесті эмоционалдық психологиялық қайғыру, қобалжулар туындайды. Орын алған дағдарысты жағдайдың салдарынан әлеуемттік тұрғыда жойылып кету қаупінің алдында тұрған әлеуметтік топтар өздерінің өмірлік қажеттіліктерінің қысымға түсуі себепті үнемі әрі күшеюші сипаттағы психологиялық фрустрация кезеңінде болады.

Мұндай әлеуметтік фрустрацияның нәтижесінде бір жағынан езілгендік, жаншылғандық, шарасыздық, үрей мен әлсіздік секілді жағымсыз сезімдерді, екінші жағынан, жеккөрушілік пен агрессияның стеникалық көңіл-күйлерінен тұратын амбивалентті сезімдер пайда болады. Мұндай эмоциялық жиынтықтар барлық жайсыздықтардың себебі болып табылатын «жауларға» қарсы зорлықшыл, қатал әрекеттерді көрсететін экстремистік, радикалды әрекет ұста-нымдарының қалыптасуына ықпал етеді. Іс-әрекеттің экстре-мистік ұстанымы нақты топқа қатысты болған әлеуметтік қиын-шылықтарды түзету зорлықшыл қатал тәсілдер мен әдістер арқылы, радикалды өзгерту арқылы мүмкін болады де-ген сенімді ұстанумен сипатталады [67].

Экстремистік іс-әрекет ұстанымы, сондай-ақ, барлық нор-мативті тыйымдарды босаңсытумен немесе құқықтықтан бас-тап заңдарға дейінгі нормативті тыйымдарды қабылдамауы-мен де сипатталады. Экстремизмнің негізгі факторлары бір жағынан, көрсетіліп кеткен әлеуметтік экономикалық сая-си дағдарыстардан туындайды, екінші жағынан, олар осы


себептердің нәтижелері ретінде, бұл себептердің күшеюіне ықпал етіп, бұқаралық санада экстремистік идеологияның қабылдануына жағдай жасайды. Яғни тек психологиялық факторлар арқылы ғана экстремизмді туындатушы барлық себептердің соңғы синтезі жасалады.

Экстремизмнің көрініс табуына жоғарыда көрсетілген кешенді себептерден өзге, қоғамың жарылуына әкелетін қосушы тетіктердің қызметін атқаратын сылтау немесе қозғалтқыш қажет. Нақты тарихи жағдайларда мұндай қызмет қоғамдағы кез келген саяси әрекет немесе биліктің шешімі, техногендік немесе табиғи апаттар, идивидуалды экстремистік оқиға және арнайы провокациялық террористік акті болуы мүмкін [68].

Жалпы діни экстремизмнің бастаулары мен себептері же-келеген адамдардың ішкі рухани дүниесіндегі қайшылықтарды шеше алмай тұйыққа тірелудің нәтижесінде пайда болған іс-әрекет десек де болады. Бұл – қайшылық сенім мен мінез-құлық, идеалдық пен реалдық, сөз бен іс, дін мен саясат арасындағы байланыстардың дұрыс жолға қойылмауының нәтижесі. Со-нымен бірге, діни экстремизмнің бастаулары мен себептерін жаһандану үдерістерінен де іздестіру қажет.

Жаһандану жағдайындағы бөгде мәдени құндылықтардың шамадан тыс экспансиясы, нақтырақ айтқанда, агрессивтік мінез-құлықты қалыптастыратын батыстың тобырлық мәдениеті де діни экстремизмді тудырудың бірден-бір көзі болары сөзсіз. Қоғамдағы ұлттық рухани құндылықтардың тоқырауы, олардың девальвацияға ұшырап, адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі болудан қалуы жастар санасында интолеранттылықты қалыптастырып қана қоймай діни экстремизмге де жол ашудың бірден-бір мотивіне айна-лып отыр.

Көп жағдайда діни экстремизмді сектанттық қозғалыспен байланыстырады. Тарихи тұрғыдан мұндай көзқарастың өмір сүруге құқы бар екені белгілі. Осы тұрғыдан Еуропадағы дін тарихына сәл назар аударсақ, діни негізде болған соғыстар, инквизиция, кітаптарды өртеу, қантөгістердің барлығын діни экстремизмнің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Иезуит


Орденінің негізін қалаушы Игнати Лойалдың «мақсат қандай болмасын құралды ақтайды» деген идеясы дін тарихынан белгілі. Бірінші идея, содан кейін ғана адам. Діни идея үшін өзін және басқаларды құрбандыққа шалу діндер тарихында діни экстремизмнің адамзат тарихында ертеден пайда болмағанын дәлелдейді. Сондықтан діни экстремизм тек ХХI ғасырдың нәтижесі деп қарау шындыққа жанаспайды. Бұл жердегі басты мәселе ортағасырлық тағылыққа жол бермеу, оған оралудың жолдарына өркениеттілік тұрғысынан тосқауыл қою.

1.2 Қоғамдағы діни экстермизмнің алдын алу және оны-мен күресу: әлемдік саяси компаративистика тәжірибесі

Ұлттық қарама-қайшылықты саясаттандыру, мемлекет-аралық және мемлекетішілік қарама-қайшылықты шешудегі тоғышарлық, соңғы кездерде жекелеген елдердің де, сонымен қатар бүкіл дүниежүзі қоғамдастықтарыныңда экстремизм мен лаңкестіктің күрделі мәселелерімен бетпе-бет келуіне ықпал етті. Лаңкестік қауіп-қатердің жолын бөгеу, кедергі жасау, әртүрлі елдерде құқықбұзушылықтың алдын алудың ұлттық жүйесінің басымды міндеттерінің бірі болып табы-лады. Оны шешу үшін шетелдердің ұлттық заңнамасына лаңкестік және экстремистік көшбасшыларын, сондай-ақ лаңкестік пен экстремистік актілерді ұйымдастыру мен жасауға бейімді басқа да тұлғаларды анықтау тәртібін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер енгізілген, құқыққорғау ор-гандарына көмек көрсететін тұлғаларды қорғау мен ақтау шарттары, құқықбұзушылықтың жекелеген түрлері бойынша жауапкершілікті күшейту шаралары және т.б. анықталған.

Шетелдік тәжірибе, көптеген мемлекеттерде діни экс-тремизм сияқты қауіпті әлеуметтік-саяси құбылысқа қарсы тұру әрекеттерінің дағдылары жасалып, қазіргі уақытта қолданыста екенін көрсетеді. Қазіргі жағдайда әлемдегі ұлттық қауіпсіздікке, адамның конституциялық құқықтарына экстремизмнің әртүрлі формаларының күшеюі нақты қауіп төндіріп отыр.

Экстремизм ұғымының өзін кең және арнайы заңды мағы-


нада қарастыруға болады. Кең мағынада, экстремизм (латын ті-ліндегі extremus – «шеткі») «төтенше көзқарастарға, шараларға (әдетте, саясатта) бейім болу» ретінде, «өзінің қағидаларын мәж-бүрлі түрде тарататын, оппоненттерге есептеспеушілік пен олар-ды күшпен басуды меңзейтін идеология» ретінде анықталады.

Соңғы онжылдықтарда діни жорамалдармен байланысы бар экстремистік құбылыстар кеңінен қанат жайып келеді. Осы құбылыс «діни экстремизм» деген атқа ие болды.

Діни экстремизм – ол мемлекеттік құрылымды күшпен өзгертуге немесе билікті күшпен тартып алуға, мемлекет егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзуға, сол мақсатта діни алауыздық пен жеккөрушілікті қоздыруға бағытталған діни уәжделген немесе діни камуфляжданған әрекет [69].

«Экстремистік әрекеттерге қарсы күрес туралы» № 114-ФЗ [70] 2002 жылғы 25 шілдеде бекітілген Федералдық заңда діни экстремизм: «...діни алауыздықты қоздыру; адамның діни на-ным белгісі немесе дінге көзқарасы бойынша оның қайталан-бастығын, үстемдігін немесе оның толық дамымағандығын насихаттау; адамның нанымына немесе дінге көзқарасына байланысты оның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзу; діни бірлестіктердің заңды іс-әрекеттеріне күш көрсете немесе оны көрсету туралы үрей тудыра отырып, кедергі жасау; Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің 63-бабы бірінші бөлімінің «е» тармағында көрсетілген себептер бойынша қылмыс жасау; ...» деп анықталады.

Ресейде діни экстремизмнің күшеюіне ықпал ететін себеп-тер ішінде «лауазымды тұлғалардың дұрыс саясат жүргізбей, діни және этникалық аз халықтардың құқығын бұзуын, сондай-ақ конфессияаралық қарама-қайшылықтарды жандандыруға бағытталған шетелдік діни миссонерлер әрекеттерін» атауға болады [71].

Діни негіздегі экстремизм саясат және ұлтшылдықпен тығыз байланыста бола отырып, бір тұтастықты құрайды, сондықтан ғылыми әдебиетте «діни-саяси экстремизм» термині жиі қолданылады [72].

Бүгінгі таңда лаңкестік сипаттағы акциялар көлемінің


кеңею үдерісі анық көріне бастаған кезде, эксремизмнің бір формасы ретінде лаңкестікпен күрес жаһанды халықаралық міндет болып табылады.

Экстремизм көлемі, оның мемлекетаралық сипаты, оған қарсы әрекет ету жүйесін жетілдіруді, әртүрлі мемлекеттер күшін ұзақ мерзімдік негізде үйлестіру қажеттілігін тудырды.

Экстремизмге қарсы әрекет ету бойынша халықаралық құқықтық актілер, сондай-ақ шетелдік мемлекеттердің заңнама базасы үлкен қызығушылық тудырады, олар заманауи ресейлік жағдайда пайдалы болуы мүмкін.

Көптеген шетелдік мемлекеттерде нәсілдік сөздер сөй-леуге, нәсілдік насихат, нәсілдік немесе этникалық сипаты, діни нанымы, тері түсі, ұлты негізінде тұлғаларға немесе тұлғалар тобына жеккөрушілікті, менсінбеушілікті білді-ретін арандатушы әрекеттер жасауға тыйым салатын заңдар бар.

Зерттеушілердің пікірі бойынша, Канада, Дания, Фран-ция, Германия мен Нидерландыдағы діни алауыздық пен дінге сенушілердің діни сезімдерін кемсітуді қоздыруға (бірқатар ел-дерде бұл әрекеттер hate speech – «жауыздық сөзі» деп аталады) тыйым салатын заңдарды қолдану тәжірибесі ұқсас – барлық жерде бұл заңдар, қылмыстық жауапкершілікті де, азаматтық жауапкершілікті де қарастыра отырып, адамның ар-намысын қорғау қажеттілігіне бағытталаған және белсенді қолданылады [73].

Канада, Дания, Франция мен Нидерландыда қабылданған Заңдар діни топтар, солармен қатар нәсілі, ұлттық және этникалық шығу тегінің бірыңғайлығына қарай бірлескен топтардың да мүшелерін қорғауды қамтамасыз етеді. Діни сезімдерін кемсіткені үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы Заң Канадада [74] және Нидерландыда бар [75].

Канадада бұл құқықбұзушылық жалпы құқықта қарасты-рылған, діни сезімді кемсіткені үшін жауапқа тарту үшін, ол қоғамдық тыныштыққа қауіп төндіретіндігі туралы дәлелдеме беру керек.

Францияда міндеттеріне нәсілдікпен күрес кіретін үкімет-


тік емес ұйымдардың, нәсілдік әрекеттер үшін тек азаматтық қана емес, сондай-ақ қылмыстық іс те қозғауға құқықтары бар. Ондай істердің көпшілігін нәсілдікке қарсы күрес ұйымдары қозғайды. Қазіргі уақытта нәсілдікке қарсы күрес жүргізетін ұйымдарға Орталық және Шығыс Еуропаның, ТМД, Батыс Еу-ропа мен Солтүстік Американың 29 елінде 60 үкіметтік емес ұйымдар бар. Олардың ішіндегі ең ірісінің бірі еуропа Кеңесі-нің Нәсілдікке қарсы комитеті болып табылады.

Канада, Германия мен Нидерланды қылмыстық істерге араласуға жекешеленген ұйымдарға осындай кең мүмкіншілік беру қарастырмаған.

Германияда 80-жылдардың ортасынан бастап, Конститу-цияға экстремистік ұйымдардың кез келген әрекеттеріне тый-ым салатын арнайы түзетулер енгізілген. Германия Федеративті Республикасының Негізгі Заңында діни нанымы, діни неме-се саяси көзқарасы бойынша ешкімге қиянат жасауға немесе басымдық көрсетуге болмайды; дінге сенім, адамдардың ар-намыс бостандығы мен діни нанымдары, дүниетанымдарына қол сұғуға тыйым салынады; мемлекет діни әдет-ғұрыптардың кедергісіз орындалуына кепілдік береді; мақсаты мен әрекеттері қылмыстық заңдарға қарсы келетін немесе конституциялық құрылымға қарсы бағытталған, халықтар арасындағы өзара түсінушілік идеясына қарсы бағытталған бірлестіктерге тый-ым салынады; мемлекеттік қызмет атқару, мемлекеттік қыз-мет ету барысында берілген құқықтар, азаматтық және саяси құқықтарды пайдалану, діни сеніміне байланысты, тәуелді емес деп атап көрсетілген (3, 4, 9, 33-баптар) [76].

ГФР Қылмыстық кодексінде азаматтар мен діни қоғамдарды кемсіткені, сондай-ақ егер діни әдеттер, рәсімдер қоғамдық тәртіпті бұзуға бағытталмаған болса, онда оларды өткізуге кедергі жасағаны үшін үш жылға дейін бас бостандығынан ай-ыру немесе ақшалай айыппұл салу қарастырылған (130, 166, 167-баптар) [77].

АҚШ-та экстремизмнің қандай да болмасын көріністеріне қарсы күрес мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ең маңызды міндеті болып табылады. Қаруланған экстремизм


бұл жерде заңсыз қолданылған немесе күшпен қауіп төндіру, адамдарды немесе жекеменшікті мәжбүрлеу немесе үкімет пен қоғамды қорқыту үшін, саяси, діни, идеологиялық мақсат үшін қарумен күш көрсету деп анықталады [78].

1988 жылы Италияда жаңа Қылмыстық-процессуалды ко-декс жарияланды, онда әділ соттың конституциялық қағида-ларын сақтау мен тұлға құқықтарын қорғау қажеттілігі атап өтілді. Италияның жаңа ҚПК-де ұлттық немесе діни алауыз-дықты, кемсітушілік идеяларын дәріптейтін ұйымдарды құруға және олардың әрекет етуіне тыйым салынған, оларды ұйымдастырушыларды, қатысушылары мен оларға ықпал ететін тұлғаларды жазалау шаралары, сондай-ақ тыйым салынған эмблемалар және символдарды қоғамдық орындар мен митингілерде көрсеткені үшін қылмыстық жауапкершілік бекітілген [79].

Үндістанда 1898 жылы Қылмыстық кодекс 153А-бабымен толықтырылған болатын, онда «үнді азаматтарының әртүрлі таптары» арасында алауыздық немесе жеккөрушілікті тұтат-қаны үшін жауапкершілік тағайындалған [80].

Жапония Конституцииясында барлық адамдар заң ал-дында тең құқылы және саяси, экономикалық, әлеуметтік жағынан нәсіл, дін, жыныс, әлеуметтік жағдайы, сондай-ақ шыққан тегіне қатысты кемсітуге тыйым салынады; ой және ар-намыс бостандығы бұзылмауы тиіс және ол барлығы үшін кепілдік беріледі; бірдебір діни ұйым мемлекет тарпынан еш-қандай басымдық алмауы және олар ешқандай саяси билікті пайдаланбауы керек; қандай да болмасын діни актілерге, мей-рамдарға, рәсімдерге немесе әдет-ғұрыптарға қатысу үшін еш-кімді мәжбүрлеуге болмайды; мемлекет және оның органдары діни оқулар және қандай да болмасын діни әрекеттер жасаудан аулақ болу керек, – деп атап көрсетілген (14, 19, 20-баптар).

Халықаралық құқық тұрғысынан, экстремизмнің барлық формалары, егер олар халықаралық бейбітшілік пен қауіп-сіздікке зиян келтіруге және қауіп төндіруге бейім болса, сондай-ақ қатерлі болса және осы пәлеге қарсы мемлекеттер күшін салуды талап етсе, онда олар антиқұқықтық әрекеттер


деп қарастырылады. Осыдан, экстремизммен, халықаралық, ұжымдық және ұлттық қауіпсіздікке төніп тұрған қауіп ретінде күрес жүргізу мақсатында, мемлекеттердің халықаралық-құқықтық ынтымақтастығын өзектендіру қажеттілігі туындай-тынын көруге болады.

Мемлекет күштерін халықаралық экстремизммен күрес жүргізу үшін өзектендіру соңғы жылдары мемлекеттердің аумақтық ынтымақтастық контексінде экстремизмге, сепара-тизмге, халықаралық лаңкестікке қарсы әрекет етуге бағыт-талған бірқатар халықаралық-құқықтық актілерді қабылдау арқылы шешіле бастады. Осыған байланысты «Шанхай ынты-мақтастық ұйымын» (ШЫҰ) құру туралы Декларацияны (2001 жылдың 15 маусымында Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федера-циясы, Тәжікстан Республикасы мен Өзбекстан Республи-касы Президенттері қол қойды) ерекше атап өту керек. [81]. ШЫҰ мақсаттары – қатысушы мемлекеттер арасында өзара сенімді, достық пен бейбіт көршілікті нығайту, олардың ара-сында саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және басқа салалардағы ынтымақтастыққа қолдау көрсету, аумақта бейбітшілік, қауіпсіздік пен тұрақтылыққа қолдау көрсету және қамтамасыз ету бойынша бірлесе жұмыла әрекет ету, жаңа демократиялық, әділ және тиімді саяси және экономикалық халықаралық тәртіп орнату.

Шанхай Конвенциясын жүзеге асыру мәселелері бойын-ша 2005 жылдың 5 шілдесінде Астана қаласында ШЫҰ мүше-мемлекеттерінің лаңкестікпен, сепаратизм және экстремизм-мен күрес бойынша Ынтымақтастық Тұжырымдамасы қабыл-данды, ол «Жалпы ережелер» деп аталатын 1-бөлімде тура көрсетілген, жалпы мойындалған және халықаралық құқық нормаларына сәйкес осы саладағы мемлекеттер ынтымақтас-тығының базалық мақсаттары мен қағидаларын анықтайды.

Тұжырымдама лаңкестік, сепаратизм мен экстремизмді қандай да болмасын жағдайда, қандай да болмасын себеп-теріне қарамастан ақтау мүмкін емес болып табылатын антиқұқықтық құбылыстар деп қарастырады, ал осындай


әрекеттерге барған кінәлі тұлғалар мен ұйымдар Конвенцияға сәйкес жауапкершілікке тартылу керек. Тұжырымдама БҰҰ Жарғысына сәйкестігін атап өтеді.

2005 жылдың 26 тамызында лаңкестік және экстремизмнің басқа көріністерімен күрес мәселелері бойынша ынтымақ-тастықты дамыту мақсатында ТМД мемлекеттерінің басшыла-ры «Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына қатысушы-мемлекеттер-дің лаңкестік және экстремизмнің басқа да күш көрсету көріністерімен күрестегі ынтымақтастық тұжырымдамасы ту-ралы шешім» қабылдады. Құжат ТМД қатысушы-мемлекеттері лаңкестік және экстремизмнің басқа да күш көрсету көріністерімен күрестегі ынтымақтастық Тұжырымдамасын өздеріне қабылдаған халықаралық міндеттемелер мен осы саладағы ұлттық заңнамаға сәйкес қабылдайтынын көрсетеді.

Мысалы, ТМД қатысушы-мемлекеттері лаңкестік және экс-тремизммен күресті өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең маңызды міндет ретінде қарастырады және осы бағытта өзара әрекетті әрі қарай дамыту үшін күш салады.

Демек, экстремизммен күресті басымды стратегиялық міндет ретінде қарастыра отырып, халықаралық қоғамдастық экстремистік акциялардың алдын алу және тоқтату бойын-ша ынтымақтастықты кеңейтеді, оларға қарсы әрекет етудің халықаралық-құқықтық негіздерін нығайту бойынша өзара әрекетті үйлестіру механизмін жетілдіреді.

Шетелдік тәжірибе, көптеген мемлекеттерде діни экстре-мизм сияқты қауіпті әлеуметтік-саяси құбылысқа қарсы тұру әрекеттерінің дағдылары жасалып, қазіргі уақытта қолданыста екенін көрсетеді. Бұл тәжірибені, сөзсіз, Ресей Федерациясының құзіретті органдары тарапынан мұқият зерттеу қажет.

Атап айтсақ, діни экстремизмнің алдын алу және қарсы әрекет ету бойынша шетелдік үкіметтік емес ұйымдардың жұмыс тәжірибесін зерттеуге ерекше көп назар аудару керек.

Ұлыбритания экстремизммен жемісті күресіп келе жатқан және экстремистік көріністердің алдын алу мен тоқтату бой-ынша белгілі бір тәжірибелері бар елдер қатарына жатады. Осы елдің экстремизмге қарсы күрес бойынша тәжірибесі


Қазақстан Республикасы үшін пайдалы болуы мүмкін.Ұлыбританияда (2005 жылдың наурыз айында) «Лаңкестік-

тің алдын алу туралы» Заң қабылданды, оған экстремистік әрекет мәселелері де кірген. Лондонда болған лаңкестік акті-лерінен кейін (2007 жылдың сәуір айында) экстремистік идеялардың таратылып кетуін тоқтату мақсатында «Күш көрсететін экстремизмнің алдын алу» (Preventing Violent Extremism) бағдарламасы қабылданды [88-85], ол «Төрт – ал-дын алу, қудалау, жақтау және дайындық – қағидаларына негізделді. Нәтижесінде ІІД Ұлыбритания парламентіне экс-тремизмге қарсы күрес бойынша іс-шараларды, соның ішінде экстремизм, заңсыз немесе қоғамдық қауіпті әрекеттерімен күдікті немесе байқалған шетелдіктерді Бірлескен Корольдікке кіруіне жол бермеу көрсетілген тізімді ұсынды [86]. Британ үкіметі шетелдіктердің елге кіру ережелерін қатайту туралы шешім қабылдады. ІІД басшысы Джеки Смит, экстремистік көзқарасты дәріптейтін барлық адамдар үшін ел есігін жабуға дайын екені туралы хабарлады.

Жаңа заңнама шетелдік жаңаұлтшылдар және басқа да экс-тремистер үшін жақсы кедергі жасады. Үш жыл ішінде (2006–2009 ж.) Ұлыбританияға кіру үшін алатын визаны 230 адам осы негіздер бойынша ала алмады, олардың 80-ні діни экстремист болып танылды. Бірақ соған қарамастан, Ұлыбритания Ішкі істер министрінің пікірі бойынша, иммиграциялық «сүзгі» арқылы да бәрібір радикалды идеяны дәріптеушілер мен жас-тар арасында тәртіпсіздік ұйымдастырғылары келетіндер өтіп кетіп жатты. Греция, Италия, Франция және Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда Ұлыбританияда, елдегі жастардың этникалық, саяси, әлеуметтік және мәдени сан алуандығына, сондай-ақ Ұлыбританияда көптеген радикалды ислам ұйым-дарының көшбасшылары бассауғалап жатқанына қарамастан, экстремизм деңгейі (әсіресе, жастар арасында) айтарлықтай төмен.

Жүзжылдан артық уақыт Ұлыбритания иммигранттарға оң көзқарас көрсетіп отырған болатын. ХІХ ғасырдың орта-сында мұнда жүз мыңдаған ирландтықтар көшіп келді. Екінші


дүниежүзілік соғыстан кейін халық санын бұрынғы отарлардан – Үндістаннан, Пәкістаннан, Кариб бассейні елдерінен келген тұрғындар көбейтті. Британдықтар өздерінің елдерінен саяси қуғынға ұшыраған қашқындарды құшақ жая қарсы алды.

Статистиканың ұлттық бюросының мәліметтері бойын-ша, 1997 жылдан 2006 жылға дейін иммигранттар саны (ЕО елдерінен келетіндерді есептемегенде) 2 млн. адамға жуық болды, ол 60-миллиондық Ұлыбритания үшін айтарлықтай сан болып табылады. Иммигранттар ел экономикасының да-муына ықпал еткеніне қарамастан, Біріккен Корольдіктің кейбір аймақтарында олар әлеуметтік қызмет, атап айтқанда, медициналық қызмет көрсету мен білім жүйесінің жүктемесін айтарлықтай үлкейтті, тегін баспана саласында жағдай қиындады. Тұрғындардың жартысының қобалжуын қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар мен үкімет қолдады.

Қазіргі уақытта балл бойынша таңдау жүйесінің арқасында Ұлыбританияда өмір сүру мен жұмыс істеу құқығын алуға ниеттенушілер саны айтарлықтай қысқарды. Бұл жүйе елге қажетті білімі, тәжірибесі мен дағдылары бар адамдарды ғана қабылдауға мүмкіндік береді. Адам құқығын қорғау туралы қам жей отырып, парламенттік оппозиция келетіндерді күмәнмен қарсы алу бойынша бастамамен кездесті. Адам теңдігі мен құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Тревор Филипс, жастардың білім деңгейін қалай көтеру қажет, оларды жақсы жұмыс іздеуге қалай қызықтыру керек екендігін нақты ойла-ну керек, – деп атап өтті. Консервативті партиядан сайланған парламент депутаты Патрик Мерсердің пікірі бойынша, шека-рада тиімді кордон қою екі талай, ал күшті қауымдастықтарда жасырын бүлдіру және үгіт жұмыстарын жүргізетіндерге қарсы жұмсау керек, ол үшін оларды анықтап, нақты айғақтар негізінде елден қуу керек және ол туралы Ұлыбритания поли-ция қызметкерлерінің алдына сәйкес міндеттер қойылды. Жас-тар экстремизмімен күресу мақсатында 2006 жылы Ұлыбри-тания Үкіметі ел университеттері мен колледждерінде экстре-мизмді тарату және үгіт-насихатпен күресу бойынша арнайы директива қабылдады [87-88]. 2010 жылдың қараша айында


Ұлыбритания биліктері Интернеттегі экстремистердің белсен-ді әрекеттерімен күреске барлық назарларын аударды [89].

Экстремистік әрекеттердің алдын алу мен тоқтату бой-ынша Біріккен Корольдік полициясының құжаттарымен танысу және Ұлыбритания полициясының бөлімдеріне тиісті сайттарды қарап шығу барысында, Г.К. Нұрлыбаева негізінде алдын алу сипатында болып табылатын жастар экс-тремизмен күрес көбіне, жаһанды сипатта емес, ол көбіне «нүктелі» және «нысаналы» болатындығына назар аударған: осы күреске графтықтардың, жекелеген қалалардың және кішігірім тұрғылықты жерлердің онша үлкен емес полиция бөлімшелері тартылған. Полиция қауымдастықтарда жасырын бүлдіру және үгіт жұмыстарын жүргізетіндерге назар аудара-ды, экстремистік әрекетке дайындық жағдайларын анықтайды, халық хабарлаған айғақтарды талдайды [90].

Суррей графтығы полициясының қоғамда экстремизмнің алдын алу бойынша стратегиясына шолу жүргізуге арналған сайттың құндылығы – онда үнемі жекелеген азаматтар – жергілікті қоғамдастық мүшелері лаңкестік пен экстремизм қаупін жою үшін полицияға қалай көмек көрсете алатыны ту-ралы нақты ақпарат беріліп отырады. Сайтта лаңкестік және елдегі экстремизммен күрес стратегиясы Біріккен Корольдік Үкіметі жариялаған олардың алдын алу стратегиясы болып та-былады. Ұлыбритания үнемі әлі күнге дейін сақталып отырған халықаралық және ішкі лаңкестік пен экстремизм қаупімен кездесіп отырады деп айтылған.

Экстремизмнің алдын алу стратегиясы қауымдарда әрекет ететін экстремистік ұйымдардың жоспарларын жүзеге асырмауға, тоқтатуға және болдырмауға бағытталған. Сайтта, күш қаупін көрсететін экстремизм кез келген қауымдастықта пайда болу мүмкін және оның пайда болу себептері әртүрлі болып келеді делінген. Ұлыбритания үшін, әрине, әлі күнге дейін Аль-Каидамен жігерлендірілетін исламдық экстремизм қауіп төндіріп тұрғанына қарамастан, экстремизмнің алдын алу стратегиясы, сондай-ақ экстремизмнің басқа түрлерімен және олардың қаупімен күресуге де бағытталған. Экстремизм


қатерінің алдын алу Ұлыбританияның нақты қауымдарында, графтықтарында, қалалары мен ауылдарында қоғамдық қауіпсіздікті сақтауға арналған, демек, жергілікті деңгейде әсер ете алатын тұрғындардың көптеген қызметтерімен негізделген.

Суррей графтығы полициясына тұрғындар топтарының шектелген санымен жұмыс жасаған ыңғайлы, оларға төтенше жағдай бола қалған кезде азаматтарға қызмет көрсететін ұйымдар – полиция серіктестері, азаматтардың әртүрлі Кеңестері мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары, жергілікті кәсіпорындардың қызметкерлер топтары мен еріктілер топта-ры кіреді. Осы топтардың әрқайсысы жергілікті қауымдардың экстремизм қаупіне тұрақтылық мониторингінде өзінің ин-струменталды рөлін атқарады. Бұдан басқа, қоғам өкілдері, сондай-ақ олардың қауымында әрекет ететін экстремистік топтардың құрылуының алдын алу жұмысында да өте маңызды рөл атқара алады.

Қарапайым азаматтар экстремистік әрекеттердің әлеуетті қаупін және олардың өздерінің қауымдастығында экстремис-тік жағдайға жетелеп отырған нәрселерді, сондай-ақ экстремис-тік әрекеттерді дайындаудың әртүрлі формаларын, азаматтар-дың топтары мен бірлестіктеріндегі өкілдерге қарағанда, көбіне, жақсы және жиі анықтай алады. Суррей графтығы полициясының сайтында, тұрғындар байқаған кейбір әрекет түрлерін экстремистік әрекетке дайындық түрінде қарастыруға болады деп көрсетілген. Оларға:

− күш әрекеттерін көрсетуге шақыруға байланысты ақпараттар берілген үнқағаздар немесе плакаттар тарату;

− ғаламтор арқылы экстремистік бағыттағы хабарламалар тарату;

− ғаламтор-кафе арқылы экстремистік форумдар немесе сайттардың қолжетімділігі;

− қауымдастыққа немесе қауым орталықтарының иелі-гіндегі бөлмелердегі экстремистік топтардың отырысы;

− күш әрекетіне және т.б. шақыратын лаңкестік және экстремистік жарнамалық роликтерді қарау жатады.

Әрине, бұл тізім осымен тоқтамайды. Экстремистік әре-


кеттерді дайындауға байланысты барлық оқиғалар халықтың назарынан тыс қалмайды, ол туралы полицияны ескерту Сур-рей графтығы полициясының сайтында көрсетілген полиция нөміріне телефон соғу немесе электронды пошта арқылы ха-барлау – полицияның электронды поштасының мекенжайы да сайтта көрсетілген. [email protected] электрон-ды мекенжайда «prevent» сөзі «алдын алу» деген мағынаны білдіретіні де маңызды, яғни сол арқылы полициямен бай-ланыс жасаудың нақты мақсаты, экстремистік, лаңкестік және қала тұрғындары мен қонақтарына, соның ішінде жас-тар қауымына, күш көрсету әрекеттерінің алдын алу екендігі көрсетіледі. Ұлыбритания полиция бөлімдерінің басқа сайт-тарында да азаматтар үшін осыған ұқсас, экстремизм қатерін дер кезінде анықтауға және оған қарсы сәйкес әрекет жасауға мүмкіндік беретін ақпарат бар [91].

Ұлыбританияда экстремизм және лаңкестікпен күрес жал-пы мемлекеттік деңгейде де, қоғамдық деңгейде де жүргізіледі. Жастар экстремизміне қарсы күресте полицияға ерекше рөл беріледі. Г.К. Нұрлыбаева:

а) жастар экстремизмінен күрестің мемлекет тарапынан да, Ұлыбритания полициясы тарапынан да алдын алу сипа-тында болуы;

ә) осы күреске жергілікті қоғамдастықтар мен жергілікті тұрғындарды кеңінен тарту және Ұлыбритания полициясының қоғамды осы күреске үйлестіруге қатысуы;

б) ел университеттері мен колледждерінде экстремизмді насихаттау және тарату жұмыстарымен күрес;

в) экстремистердің ғаламтор арқылы белсенді жұмысымен күрес сияқты ерекшеліктерін бөліп көрсетеді [92].

Ұлыбританияда экстремизммен күрес жұмысының жемістілігін қамтамасыз ете отырып, желілік қағида бойын-ша жергілікті полиция бөлімдері деңгейінде үйлестіруші мен оның белсенді қатысушылары болып саналады. Экстре-мизммен күресті ұйымдастыру қағидалары, бірінші кезекте, оның алдын алу сипатында жасалуы, сондай-ақ халықпен кең ынтымақтастық Ұлыбританияда жастар экстремизмінің алдын


алу жұмыстарының жемісті жүргізілуінің себебі болып табы-лады.

Еуропа елдерінде экономикалық дағдарысқа, жұмыссыз-дықтың өсуіне, жеткілікті деңгейде тиімді бола алмай отырған иммиграциялық саясат және басқа факторларға байланысты экстремизм белсендірек келеді. Әлемдік қауымдастық алдын-да экстремизм мен лаңкестікке қарсы әрекетті қамтамасыз ету бойынша маңызды міндет тұр. Осындай әлеуметтік және сая-си үдерістерді дамытуды болжау шетелдік мемлекеттердің заң шығару тәжірибесі мен сот практикасын білуді талап етеді.

Чех Республикасындағы экстремизмге қарсы күрес бойын-ша саяси-құқықтық аспектілерді қарастырып көрейік.

Осы елдің ұлттық заңнамасы қылмыстық кодексте экс-тремизмнің ұғымы туралы ештеңе бермеген, бірақ ол жеткі-лікті деңгейде жиі қолданылады. Мысалы, экстремизм мәсе-лелері бойынша жыл сайын жасалатын баяндамада (1998 ж.) Чех Республикасының Ішкі істер министрлігі Әділет министр-лігімен бірлесе отырып, Қауіпсіздік және барлау қызметінің, Сыртқы байланыс пен ақпарат Басқармасының, Сыртқы істер министрлігінің, Білім, жастар және спорт министрлігінің, Мәдениет министрлігінің, Еңбек және әлеуметтік істер министрлігінің, Жоғары Мемлекеттік прокуратураның, осы елдегі Адамдар құқықтары бойынша Мемлекеттік Кеңестің қатысуымен бірлескен жұмыс жүргізілетіні туралы айтылған.

Экстремизм ұғымы Чех Республикасы Ішкі істер министрлігінің 2002 жылдағы жұмыс қорытындысы тура-лы баяндамасында құқық нормаларынан айтарлықтай ауыт-қыған, интолеранттық элементтерін көрсететін және Чех Республикасының Конституциясының 1-,2-,5-,6-, 9-баптарын-да және 1991 жылғы 9 қаңтарда қабылданған Негізгі құқықтар және бостандықтар Хартиясының 1 және 3-баптарында қарас-тырылған конституциялық қағидаларға озбырлық жасайтын идеологиялық позиция ретінде қалыптастырған. Чех Респу-бликасы Конституциясының 3-бабына сәйкес бұл Хартия оның құрамдас бөлігі болып табылады [93].

Чех Республикасының Конституциясы бойынша – Че-


хия адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандығын құрметтеуге негізделген егеменді, бірыңғай, демократиялық жән құқықтық мемлекет (1-бап). Халық барлық мемлекеттік биліктің көзі болып табылады (2-бап). Конституцияның 5-ба-бында, Чех Республикасы саяси жүйесі негізгі демократиялық қағидаларды құрметтейтін және өз мүдделерін қорғау құралы ретінде күшті жоққа шығаратын, еркін және ерікті құрылатын, еркін бәсекеге түсетін саяси партияларға негізделген делінген. Констицияның 6-бабы саяси шешімдердің негізінде ашық да-уыс беру арқылы көпшіліктің еркі берілетінін анықтайды. Конституцияның 9-бабы 2-бөлімінде демократиялық құқық-тық мемлекеттің негізгі атрибуттарын өзгертуге жол беріл-мейді делінген.

Негізгі құқықтар мен бостандықтар Хартиясының 1 және 3-баптарында, адамдар намысы мен құқықтары бойынша еркін және тең болып табылады; негізгі құқықтар мен бостандықтар бөлінбейді, ажырамайды, ескірмейді және алынып тасталмай-ды, ол құқықтарға, адамдардың жынысына, нәсіліне, тері түсіне, тіліне, діні мен сеніміне, саяси немесе басқа ұстанымдарына, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне, ұлттық немесе этникалық аз халықтарына жатуына, мүліктік жағдайына немесе басқа жағдайларға қарамастан, кепілдік беріледі.

Ресей зерттеушілері, З.М. Бешукова мен Л.А. Прохо-ров, экстремистік тұрғыдан уәжделген қылмыстар деп әділ бағаланған қылмыстар түрі деп түсіндірілетін, «экстремистік мағынадағы қылмыс» деген ұғым пайдаланылады деп атап өтті. Осы ұғымға ұқсас, барлық орнатылған қылмыс белгілері бар және «apriori» нәсілге, ұлтына, дініне, табына неме-се басқа қанаушылыққа ұшыраған әлеуметтік тобына деген жеккөрушілікпен уәжделетін тәртіпті «нәсілдік, ұлттық не-месе басқа әлеуметтік жеккөрушілікпен уәжделген қылмыс» деген ұғым қолданылады. Сонымен қатар, осыған ұқсас қылмыстарды көп жағдайда скинхедтер қозғалысы мен анар-хист-автономистер қозғалысының қатысушылары жасайты-нына қарамастан, оларды экстремистік қозғалысқа ешқандай қатысы жоқ және ситуациялық шиеленістерде ашық түрде


ешқандай экстремистік идеологияны дәріптемейтін тұлғалар да жасауы мүмкін деп атап көрсетеді [94].

Ғалымдардың зерттеулерінде «экстремистік мағынадағы қылмыс» ұғымына немесе «нәсілдік, ұлттық немесе басқа әлеуметтік жеккөрушілікпен уәжделген қылмыс» ұғымына жа-татын қылмыстар тізімі берілмеген. Бірақ соттарға экстремизм факторларын қарау барысында:

1) қоғамдық қауіп; 2) адамдар топтарына немесе жекелеген адамдарға қатысты

күш көрсету; 3) ұлтқа, нәсілге немесе нанымдарға қатысты жала жабу; 4) ұлттық немесе нәсілдік алауыздық тудыру; 5) қоғамдық тәртіпті бұзу; 6) ауыр өлім; 7) денсаулыққа зиян келтіру; 8) адам бостандығын шектеу; 9) бопсалаушылық; 10) сенім еркіндігін шектеу; 11) бірлестіктер мен жиналыстар бостандығы құқықтарын

бұзу; 12) басқа тұлғаның мүлкіне зиян келтіру; 13) геноцид; 14) адам құқығы мен бостандығын басуға бағытталған

қозғалыстарды насихаттау және қолдау көрсету; 15) тұрғындарды қудалау сияқты қылмыстарды ескеру ке-

рек екені көрсетілген [95].Сондай-ақ экстремистік идеология қолданыстағы демо-

кратиялық саяси және экономикалық жүйеге қарсы бағыттал-ған деқұрылымдық әрекетке айналуы мүмкін деп атап көрсе-тілген. Әрекеттің осы түрімен Заңның 5 (а) бөліміне сәйкес 153/1994 Қауіпсіздік және сыртқы барлау қызметі айналысу ке-рек. Ғалымдар ондағы «экстремизм» ұғымы Чех Республикасы-ның Конституциялық құрылымына қарсы бағытталған әре-кеттерді белгілеу үшін бірегей түрде қолданылған деп атап көрсетеді [96].

Сонымен, 1996-2008 жылдардағы мәліметтер бойынша,


экстремистік бағыттағы қылмыстар саны жыл сайын өсіп келеді, тек 1998 жылы (133 тіркелген) алдыңғы жылдарда тіркелген осы санаттағы қылмыстардан 26 қылмысқа аз болған. Осы санат-ты қылмыстардың рекордтық саны 2002 жылы тіркелген – 473 қылмыс, ал ең төмен көрсеткіш 1996 жылы болған – 131 қылмыс.

Чехия полициясы, ең қауіпті қылмыстар деп, құқыққорғау органдары мен әскери қызметкерлер жасаған қылмыстарды санайды. Мысалы, 2002 жылы полиция қызметкері, ішімдік шіп алып, Чех Республикасы Қылмыстық Кодексінің 198 (1) және 202 (1) бөлімдерінде қарастырылған қылмыс жасаған. Кінәлі Вьетнам азаматтары екен деп ойлап қалып, мейрамха-нада отырған жапондықтарға тап берген, содан кейін ол нәсілі үшін мейрамхана иесіне де шабуыл жасаған. Міне осы жылы өзінің қызметтік міндеттерін атқару барысында ұлты сыған жүргізушісіне шабуыл жасаған қала көшелерінде машиналар-ды тоқтайтын орындарға қоюды реттейтін жұмысшыға қарсы қылмыстық іс ашылған және солдат терісінің түсіне қатысты жәбірлегені, кемсіткені үшін әскери қызметкерге қатысты да қылмыстық іс қозғалған (ЧР ҚК 198-бөлімі).

1996-1998 жылдары экстремистік бағытта ең көп тараған қылмыс басқа тұлғаның мүлкіне зиян келтіру болып та-былды (ЧР ҚК 257 (2b) 1961 ж.). 2002-2008 жылдар арасында экстремистік бағытта ең көп тараған қылмыстар қатарына адам құқығы мен бостандығын басуға бағытталған қозғалыстарды насихаттау және қолдау көрсету (ЧР ҚК 260, 261 бөлімдері 1961 ж.); ұлтқа, нәсілге немесе нанымдарға қатысты жала жабу (ЧР ҚК 196 (2) бөлімдері1961 ж.); адамдар топтарына немесе жеке-леген адамдарға қатысты күш көрсету (ЧР ҚК 196 (2) бөлімдері 1961 ж.) болып табылды.

2008 жылы Чех Республикасы Қылмыстық Кодексінің жаңа үкіметтік жобасы қабылданып, ол 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Чех Республикасы қазіргі қолданыстағы Қылмыстық Кодексінің 42 (b) бөліміне сәйкес нәсілдік себеп бой-ынша жасалған қылмыс жазаны қиындататын жағдай болып қала береді, оны үкім шығарар кезде соттар ескеру керек. Чех Республикасы Қылмыстық Кодексіне сәйкес жәбірленушінің


саяси ұстанымдарына, оның нәсіліне, ұлтына, этникалық құрамына, дініне немесе жәбірленушінің діни нанымдарының болмауына байланысты жасалған қылмыстар:

1. адамдар топтарына немесе жекелеген адамдарға қатысты күш көрсету;

2. өлім; 3. денсаулыққа зиян келтіру; 4. ауыр дене жарақатын келтіру; 5. бопсалаушылық; 6. басқа тұлғаның мүлкіне зиян келтіру; 7. адами емес зорлау және қинау, қанау; 8. заңсыз еркіндігінен айыру; 9. бостандықты заңсыз шектеу; 10. адам ұрлау; 11. лауазымды тұлғаның билікті асыра қолдануы сияқты

қылмыстардың жіктемелік белгілері болып танылады [97].Сонымен, Чех Республикасында ұлттық заңнама экс-

тремизммен күрес және алдын алу мәселелері бойынша жетілдіріліп келеді. Атап айтсақ, саяси ұстанымдарына, оның нәсіліне, ұлтына, этникалық құрамына, дініне немесе жәбірленушінің діни нанымдарының болмауына байланыс-ты жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілген.

Францияда экстремистік ұйымдар әрекеті бұрынғыдан да белсендірек болып келеді және лаңкестік актілер саны да қатты өскен. Бұл елде қылмыстық жаза қолдану күшейтілген.

Мысалы, Францияның Қылмыстық кодексінде алдын алу әдістері қолданылатын тұлғалар ортасы айтарлықтай кеңейтілген. Қылмыстық жауапкершілік субъектілері болып жекелеген тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да мойындалды.

Францияның «Тұлғаларды тексеру туралы» N86-1004 Заңы-на, қоғамдық тәртіпке немесе елдің қоғамдық қауіпсіздігіне қауіп төндіруі мүмкін деп саналатын Франция еліне кіретін тұлғаларды, сондай-ақ қандай да болмасын қылмыстық ұйымға жатады деп француз билігі күмән туғызатын тұлғаларды ар-найы тексеру регламентациясы туралы өзгерістер енгізілген.


Қарастырылып отырған Заң артық формалдықты алып таста-ған, тексеру процедурасын жеңілдеткен, саусақ іздерін фотоға түсіруге және алуға мүмкіндік береді, жарылыс, уландырғыш немесе басқа заттар бар деп болжамдаған тұлғаларды ұстауға ықпал етеді [98].

Лаңкестік актілерді көбіне, шетелден келген азаматтар жа-сайтын болғандықтан, елде қобалжу туындаған жағдайда, егер билік олардың болуы ел азаматтары үшін қауіпсіз емес деп санаған жағдайда, шетел мемлекеттерінің азаматтарын елден шығаруды алдын алу шаралары деп мойындауға болады. Фран-цуз аумағынан мемлекет үшін тиімді емес деген шетелдік аза-маттарды елден қууды Францияның N 86-1019 «Шетелдіктердің Францияға кіру және болу шарттары туралы» Заңына сәйкес жүзеге асырады.

Францияның нормативті актілерінде құқықбұзған тұлға-ларды құқыққорғау органдарымен ынтымақтастықта жұмыс істеуге тарту шаралары да бекітілген. Бұл жағдайда мысалға 1986 жылы 2 қазанда қабылданған «Қылмыстық әрекеттермен күрес туралы» N 86-1019 Заңды алуға болады. Осы бапқа сәйкес, қылмыстық топты ашуға көмектескен немесе сыбайластарын көрсеткен тұлға жауапкершіліктен босатылады. Францияның N 86-1020 «Лаңкестікпен және мемлекеттік қауіпсіздікке қолсұғушылықпен күрес туралы» Заңында лаңкестік қылмыс жасағаны үшін толығымен немесе жартылай жазадан босату жағдайлары қарастырылған (6-бап). Мысалы, егер жазаланушы тұлға (егер оның әрекетінің құрамында басқа қылмыс болма-ған жағдайда), құқыққорғау органдарын дайындалып жатқан қылмыс туралы хабарласа және осы лаңкестік актті болдырмау үшін барлық күшін салса, қажет болған жағдайда, лаңкестік актіне басқа қатысушыларын анықтауға көмектессе, онда ол жазадан толығымен босатылады. Егер де орындаушы немесе қатысушы, әкімшілік және сот органдарын ескертіп, барлық болатын қылмысты тоқтату үшін барлық күшін салса немесе адам өлімінің алдын алса, сондай-ақ басқа қатысушыларды анықтауға көмектессе, бірақ оның әрекеттерінде басқа қылмыс құрамы болса, онда Заңда қарастырылған жаза жартылай азай-


тылады [99].Францияда лаңкестік бағытта жасалған қылмыстар үшін

өмір бойы абақтыға жабу жазасы қолданылады, бірақ құқық қорғау орындарының жұмысына көмектескен тұлғаларға қатысты, 20 жылға бостандығынан айыру қарастырылатын ерекше ереже қолданылады.

Практика, бұл ережелер, қылмыс жасауға дайындалған тұлғаларға, әсіресе, егер кімде-кім лаңкестер арасына кездейсоқ кіріп кеткен жағдайда (мысалы, оған жағымсыз жағдайлар себебінен аяқасты болған жағдай), жағымды әсер ете ал-майтынын көрсетті. Осындай нормаларды заңнамаға кіргізу қажеттілігіне дәлел Францияның N 86-1020 Заңының жаза-дан босату немесе лаңкестікке қатысты тұлғалар жазасының мөлшерін азайтуға қатысты ережелері Францияның Қылмыстық кодексінің 4-кітабының ІІ бөлімінің 2 тармағына («Ерекше ережелер») ешқандай өзгеріссіз енгізілу фактісі бола алады.

Италия Республикасында экстремистік және лаңкестік әрекеттермен күрес мақсатында ерекше тергеу тәсілдері қолданылады. Кейбір авторлар көрсеткендей, агент-аранда-тушыларды пайдалану, тергеу үшін барынша көлемді мате-риалдар жинау мақсатында оларды ұстау немесе қамау тура-лы қаулы шығаруды тоқтата тұру тиімді тәсіл болуы мүмкін. Осындай операциялардың өте қауіпті екендігіне байланысты, оларды жүргізу заңдылығы Заң қарастырған бірқатар шарттар арқылы, соның ішінде, бірінші кезекте, магистраттың (соттың) алдын ала келісуі арқылы анықталады. Бұл шаралар белгілі бір қылмыстар категориясы үшін ғана қарастырылған және ол нақты түрде Заңда тізімделген. Оларға: кімді болмасын ақша алу үшін бостандығынан айыру, қару және есірткі сату, сондай-ақ ақшаны заңсыз пайдалану жатады.

Лаңкестік әрекетпен тиімді күрес жүргізу мақсатында итальяндық заңнама реттелген қылмыстық-процессуалдық және әкімшілік құқық қарастыратын тергеудің басқалардан айырмашылығы бар, ерекше тәсілдерін қарастырады [100].

Испанияның Қылмыстық кодексінде (1995 ж), «Қарулы


банда және лаңкестік элементтермен күрес туралы» Заңында алдын алу сипатындағы нормалар қарастырылған және нормалардың мәні бойынша рекоменсивті формалары бар. Мысалы, Испанияның ҚК 579-бабы өзінің қылмыстық әрекетін өз еркімен тоқтататқан және өзінің істеген қылмыстары туралы мойындап, билік алдына келген, сондай-ақ қылмыс жасаудың алдын алу бойынша билікке көмек көрсеткен; жауапкершілікке тартылуға тиісті адамдарды табуға немесе тұтқынға алуға айтарлықтай көмек көрсеткен; қарулы құрылымдар немесе өзі қатысқан немесе жәрдем көрсеткен лаңкестік топтардың әрекеттерін тоқтатуға немесе ажыратуға көмек көрсеткен тұлғаларға жазаны бір немесе екі сатыға азайтуды қарастырады Осы Заңның 6-бабына сәйкес өз кінәсін мойындаған тұлға, егер оның жасаған әрекеттері басқа қылмыс құрамын құрамайтын болса, ал оның белсенді көмегі басқа қылмыскерлерді анықтау-ға, қылмысты жасаудың алдын алуға немесе қылмыстық нәти-женің алдын кесуге, сондай-ақ қарулы бандиттік, лаңкестік және тағы басқа бүлік құрамдарын құрылудың алдын алуға мүмкіндік берсе, онда ол тұлғаны жауапкершіліктен толығы-мен босатуды да қарастырады [101].

Демек, біріншіден, еуропалық мемлекеттерде құқықбұзу-шылықтың алдын алу мақсатында арнайы органдар немесе ұйымдар құрылған. Олар ақпарат жинайды, бағдарламаларды, құқықбұзушылықтың алдын алуды жоспарлауды бағалайды, сондай-ақ полиция мен осы сала бойынша басқа арнайы органдардың жұмыстарын үйлестіреді және экстремистік бағыттағы қылмыспен күрес бойынша саясатты анықтайтын заң органдарымен ынтымақтастықты жүзеге асырады, БАҚ-пен, ғылыми-зерттеу ұйымдары және ғалымдармен бірлесе жұмыс жасайды, оқу жаттығуларын жүргізеді. Алынған нәтижелер экстремизмге қарсы жоспарланған перспективті іс-шаралар бойынша мемлекет саясаты мен құқықтық базасын қалыптастыруға пайдаланылады.

Екіншіден, қолданыстағы қылмыстық құқық нормала-рын күшейту үрдісі жоспарланып отыр және бір мезетте жасаған қылмыстар үшін заң жауапкершілігі күшейтіледі,


ол қылмыстан ерте кезеңде өз еркімен бас тартуға жол береді және ынтымақтастыққа итермелейді, сондай-ақ қылмыс жасау үшін себептерді жоюға ықпал жасайды, сонымен қатар өшін алу және виктимологиялық алдын алу бар.

Үшіншіден, экстремизм және лаңкестікпен күрес пен оның алдын алу бойынша басқа елдердің тәжірибесін талдау ұлттық саясат пен заңнаманы жетілдіру үшін пайдалы.

Көптеген елдерде – экстремистік және лаңкестік қылмыс-тармен айналысатын органдар мен ұйымдарға ерекше уәкілет-тіктер беру практикасы бар, олар лаңкестік нәтижесінде жәбірленушілер құқықтарын қорғайды, экстремистік және лаңкестік актілерді болдырмау үшін тікелей алдын алу, ескерту жұмыстарымен шұғылданады.

Заңды түрде модельдеу және қылмыстық іске қатысатын жекелеген тұлғаларды ынтымақтастыққа тартуға ықпал ете-тін рекомпенсивті нормаларды пайдалану практикасы айтар-лықтай тиімді және Қазақстан Республикасы аумағында экс-тремизм және лаңкестікпен күресте кеңінен қолданыла алады.


2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ МЕМЛЕКЕТТІК

САЯСАТТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету саласындағы мемлекеттік саясаттың құқықтық аспектілері

Қазақстан халықаралық қауымдастықта бейбітшілік пен келісім, төзімділік пен өзара түсіністік кеңістігі ретінде таны-лып, конфессияаралық келісімнің жарқын үлгісін көрсетіп берді. Жаһандану заманында діни мәндегі қақтығыстар бо-лып, адамдардың рақымшылық пен сенімге деген үміттерінде күдік пайда болған, қауіп-қатерге толы кезеңде еліміздің дін саласындағы мемлекеттік саясаты келісім мен этносаралық үйлесімділікті сақтау бағытындағы ауқымды қызметтерді жүзеге асырып, жақсылық пен қайырымдылық, гуманизм мен ізгілік талабындағы әлемнің жаңа архитектоникасын қалып-тастыруды іске асыруда.

Алайда, дін саласындағы оң көріністермен қатар, бірқатар түйткілді мәселелер де жоқ емес. Мемлекеттің жарты ғасырдан астам дінсіздік идеология үстем болған Кеңес үкіметінен тәуелсіздік алғаннан кейінгі рухани саладағы бос кеңістік орын, бұл салада дәстүрлі діндермен қатар дәстүрлі емес ағымдардың жаппай белең алуы жағымсыз салдарды туындат-ты. Қазақстан XXI ғасырдың екінші жартысында халықаралық жоғары деңгейдегі кездесулерде, саммиттерде, конференция-ларда мемлекет басшылары мен танымал саясаткерлердің, діндер лидерлерінің қызу талдауына түскен діни экстремизм мәселесімен жолықты.

Қазіргі әлемде діни экстремизм − жалпы адамзат мәселесіне айналды. Аталмыш құбылыс күрделі әрі біртекті емес. Оның күрделілігі мен қиындығы және оған қарсы тиімді

812 Қазақстан Республикасындағы діни экстремизмге қарсы мемлекеттік саясаттың ерекшеліктері

әдістердің дайындалмауы «экстремизм» ұғымын түрлі та-ным түсінікте қабылдауға ықпал ететін нақты анықтамасының қалыптаспауында болып табылады.

Атеистік идеологияның ықпалынан босағаннан кейін қоғамның діни сұранысы бірден ұлғайғанымен, оны қабылдау тәжірибесі жетілмеген еді. Қоғам мен діннің ашық түрде әрекеттесуінің нақты үлгісі қалыптасып үлгермеді. Мемлекеттің дін саласына қатысты саясаты бейтараптылық сипатта болуы, ал діни саланы реттеуші діни институттардың қалыптаспауы мен діни және дінтанушы мамандардың болмауы секілді бірқатар себептерді көрсетуге болады.

Сондай-ақ Қазақстанның геосаяси орналасуы да діни экс-тремизм көрінісінің орын алуының маңызды факторы болып табылады. Осы тұста ел аумағында орын алған діни экстре-мизм мен терроризм құбылыстары сырттан енген «кірме» си-патта екендігін атап өткен жөн. Орталық Азияда болғандықтан осы аймақта болып жатқан үдерістерден тыс бола алмаймыз. Алдымен, ол исламның пәрменденуі және исламның басты дін ретінде танылған мемлекеттердің пайда болуы. Ал, енді зайыр-лы мемлекет ретіндегі Қазақстанда қайшылықтар болмауы мүмкін емес еді.

Қазақстанда және Орта Азияда дәстүрлі исламның жан-дануымен қатар, өзге де үдеріс – мемлекеттің әлеуметтік саяси ахуалына кері ықпал етуші исламның радикалды, фундамен-талистік ағымдарының таралуы байқала бастады. Олардың ел аумағына өтуі мен мотивациялары туралы Ресейдің Таяу Шы-ғыс институтының президенті Евгений Сатановский: «Қазақстан Өзбекстан мен Түрікменстан елдерімен шектеседі, осы елдер арқылы Қазақстанға Ауғанстан экстремистері өтуі мүмкін. Олар этникалық қазақтар болуы мүмкін: ауған Пәкістан шекарасын-да әрекет ететін «Булгар» жамағаты», сондай-ақ олар татарлар, башқұрттар және Орта Азия республикаларының өкілдері бо-лулары мүмкін. Мұндай жағдайда этникалық қазаққа «Тали-бан» неосалафилік қозғалысының немесе радикалдардың өзге де бағыттарының мүшесі болуға ешкім кедергі бола алмайды», – деген тұжырым жасайды [102].


Мұндай ағымдар Таяу Шығыс, Закавказье, Орта Азия мем-лекеттерінде белсенді түрде көрініс таба бастады. 2011 жыл-дың жазында Қазақстанның Батыс өңірлерінде орын алған қайғылы оқиғалар аталмыш тенденциялардың ел аумағына да енгендігін көрсетіп берді. Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау аймақ-тарындағы оқиғалар легі кейбір экстремистік ұйымдардың тармақтары Қазақстанға аса қауіпті екендігін көрсетті. Орын алған экстремистік әрекеттерге келесідей шолу жасауға болады:

− Ақтөбе қаласының ҰҚК ғимаратының жанында жары-лыс орын алып 4 адам жарақаттанды. Жарылысты террорист «шаһид» ұйымдастырды деп болжануда [103].

− 2011 жыл 24 мамыр. Астана ҰҚК абақтысы жанында көлік жарылды. Көліктен 2 адамның – Қазақстан мен Қырғызстан азаматтарының мәйіті табылды [104].

− 2011 жылдың 1 шілдесінде Ақтөбе облысының Шұбаршы ауылында патрулді-постық қызметтің полицейлері белгісіздердің оғынан қаза тапты [105].

− Орын алған оқиғадан екі күннен соң Қостан ауданында да қарулы атыстар болып, Шұбаршы ауылының маңында қарулы әрекеттер орын алып, арнайы қызмет бөлімінің жауынгері қаза тапты [106].

− Ақтөбе қаласы маңындағы Қызылжар ауылындағы ар-найы операцияда 1 полицей және қарулы топқа қатысы бар деген 2 күдікті көз жұмды [107].

Экстремистер тек мұнайлы Батыс өлкеде емес, басқа өңірлерде де әрекет етеді. 2011 жылдың 11 шілдесінде Қарағанды облысы Балқаш қаласының 159/21 колониясына жарылыс орын алғандығы туралы ақпарат тарайды. Ресми ақпарат бойынша, түрмедегілер түрме күзетшілеріне қарулы шабуыл ұйымдастырған. Бірнеше адамдарды өлтіріп, бірнеше адамдарды жаралаған, түрмедегілер ІІМ арнайы жасағы келген кезде өздерін оттегі баллоны арқылы жарып жібереді [108].

2011 жылдың 31 қазанында Атырау қаласында облыстық әкімшілік пен прокуратура ғимараттарының жанында екі жа-рылыс орын алады. Жарылыс террористің өзін жаруы арқылы жүзеге асады. Аталған оқиғаға қатысты «Терроризм» (ҚР ҚК


б п. 2 ч. 233 б.), бабы бойынша іс қозғалады. [109]. Тексеру амалдарының нәтижесінде жарылыс ұйымдастырушылардың террористік тобы 2009 жылы жиhадтық идеялар, соның ішінде Солтүстік Кавказда қаза тапқан экстремистік идеологияның уағызшысы Саид Бурятскийдің ықпалымен құрылғандығы анықталды. 2011 жылы топ мүшелерінің «Джунд-аль-Халифат» («Халифат сарбаздары», аталмыш ұйым Қазақстан азамат-тары Ринат Хабидолла, Орынбасар Мұнатов және Дамир Зналиевтардың Қазақстан аумағында террористік әрекеттерді ұйымдастыру мақсатымен құрылған) террористік ұйымымен қатынасқа түскендігі анықталды [110].

Исламдық радикалдардың аталмыш тобы сол жылдың 25 қазанында Интернет арқылы Қазақстанға қатысты үндеулерін жариялады, жекелей алғанда, олардың үндеулері Республикада «Дін және діни қызмет» туралы жаңа заңның қызмет орындарында намаз оқуға тыйым салатын баптары-на қатысты болды. Сол жылдың 1 қарашасында аталмыш топ Интернет арқылы Атырауда орын алған жарылыстарды өздері ұйымдастырғандықтарын жариялады. 2012 жылдың 12 наурызынан бері топ ешқандай белсенділік танытқан жоқ және ол Қазақстан аумағында экстремистік деп танылып, іс-әрекеттеріне тыйым салынды [111]. Атырауда орын алған оқиғалар Қазақстан Республикасы аумағында бірінші рет рес-ми түрде террористік акті ретінде мойындалғандығын атап өткен жөн.

− 8 қараша күні кешкі сағат сегіз шамасында Алматы қаласында белгісіз қылмыстық топ «Боран» патрульдік эки-пажымен қоғамдық тәртіпті қадағалап жүрген полиция қызметкерлерін атып өлтіріп кеткен [112].

− Атыраудағы жарылыстардан кейін 2 аптадан соң 2011 жылдың 12 қазанында Жамбыл облысының Тараз қаласында 7 адам қаза тапқан қарулы қақтығыс орын алды [113].

Берілген шолудан байқалатындай, 2011 жылы Қазақстан Республикасы аумағында діни экстремизм мен терроризм-ге қатысты орын алған оқиғалар жиі көрініс тапқан. Осы оқиғаларға қатысты саясаттанушы Ерлан Қарин Қазақстанда


терроризм көріністері 1990 жылдың соңында пайда бола бастағандығын айтады. 2011 жылдың 16 қазанында өткен «Қазақстанның антитеррористтік жүйесі. Мәселелер диагнос-тикасы және қоғамның рөлі» атты дөңгелек үстелде жасаған баяндамасында терроризм бойынша сотталғандардың статис-тикасын келтіреді, оған сәйкес, 2003 жылдан 2011 жылдар ара-сында Қазақстандағы экстремизм мен терроризмнің өсу дина-микасы байқалады: 2003 жылы сотталғандар саны 6 болса, 2006 жылы – 33, 2010 жылы – 31 адамға жеткен. «Осы жылдар бойы органдар экстремизм мен терроризмнің көріністеріне назар аударып, ішкі пайда болушылықтарға назар аудармады» деп атап өтеді [114].

Жоғарыда келтірілген террористік оқиғалардың ішінен екеуі ғана терроризм ретінде мойындалуы сарапшының пікірін нақтылай түседі. Шын мәнінде, орын алған әрекеттердің діни негізде көрініс тапқандығы олардың ұқсастықтарына үңіле оты-рып анықтауға болады. Мысалы, барлық орын алған оқиғалар құқық қорғау өкілдеріне қатысты болған. Мұның өзі исламдық экстремистік ұйымдарде ерекше насихатталатын «тагут» ұғымына байланысты, яғни жер бетінде тек ислами халифат орнатуды мақсат ететін исламдық радикалды топтары жер бетіндегі «тагуттық» жүйелерді (зайырлы билік) жоюды хали-фат құрудың негізгі жолдарының бірі ретінде айқындайды. Ал «тагутқа» қарсы жиhадта (соғыста) бірінші бағыт әскерилерге, жекелей алғанда тәртіп сақтау қызметкерлеріне бағытталады. Мысалы, Ресейдің Таяу Шығыс институтының президенті Ев-гений Сатановский: «Қазақстанға діни радикалдардың өту себептері түсінікті. Өйткені радикалдардың ойынша, Кеңес Одағының барлық аумағы жиһад аумағы болып саналады», – деп көрсетеді [115]. Мұндай ұстаным жоғарыда аталған көріністердің мотивациясын білдірсе, олардың кейбіреу-лерінде экстремистердің өздерін жарып жіберу әрекеттері экстремистік топтардағы «шаһид» (ислами емес жүйеге бағытталған «қасиетті» соғыста өз өмірін қию арқылы, жұмаққа түсу) ұғымына негізделеді. Аталған екі белгі негізінде заңға қайшы әрекеттерді діни терроризм ретінде бағалауға болады.


Сонымен қатар ресми емес деректер, яғни саясаттанушылар, сарапшы-аналитиктер, ҮЕҰ, БАҚ және т.б. орын алған оқиға-ларға қатысты ресми тараптан өзгеше пікірде. Сондай-ақ оқиға орын алған ауданның жергілікті тұрғындары, оқиғаларға діни экстремистердің қатысы бар екенін айтуда. Мысалға, Шұбаршы ауылының тұрғындары бандиттер – 17-ден 30 жас аралығындағы жастар, Темір ауданында, жалпы Батыс Қазақстан өңірінде кең таралған уахабилік қауымның мүшелері деп көрсеткен [116].

Берілген пікірлерден өзге, бірқатар сарапшылардың пікірінше орын алған оқиғаларға Қазақстан Республикасы үкіметімен «Талибан» қозғалысына қатысты орын алған жағдай себеп болуы мүмкін. 2011 жылдың 18 мамырында Қазақстан Республикасының Мәжілісі Астананың Ауғанстандағы халық-аралық коалицияға қатысуы туралы НАТОмен келісімін ра-тификациялады [117]. Келісім шарттары бойынша, Қазақстан қауіпсіздікке ықпалдасудың халықаралық күштеріне МССБ Ауғанстан жеріне әскери контингент жіберуі тиіс, НАТО-ның сертификацияны мақұлдау шарттарында әскер жіберу мерзімі алты айға мерзімінде және екі жақтың келісімі бой-ынша ұзартылуы мүмкін еді. МССБ үшін жолданған ұлттық контингенттер қимыл ету аумағына жеткізілгеннен соң НАТО-ның Еуропадағы біріккен қарулы күштерінің Жоғарғы қолбасшысының оперативті басқаруына беріліп, НАТО бекіткен қару қолдану субъектілеріне айналуы тиіс.

Сол жылдың 22 мамырында «Талибан» қозғалысы Қазақстанға Қазақстанның НАТО контингентін қолдау үшін Ауғанстанға әскер жіберу шешімі өңірдегі мемлекеттердің мүдделеріне қайшы келетіндіктен ауыр салдарға ұшырай-тындығын ескерткен үндеу таратты [118].

Бұл оқиғалар Қазақстанның географиялық орналасуынан туындайтын қауіптер мен оның мұсылман әлемінің бір бөлше-гі екендігін көрсетіп берді. Сондай-ақ туындап отырған діни экстремизм мен терроризм жағдайында сыртқы саясаттағы шешімдерге ерекше мән берілу қажет екендігін көрсетті. Мұны отандық сарапшы Д.Сәтпаевтың «Талибан» үндеуіне қатысты: «Бұл қорқытулар мемлекеттер АҚШ және НАТО блогымен


қатынаста, әсіресе, Ауғанстандағы жағдайды реттеу туралы әңгімеге қатысты екені даусыз. Сол себепті, «Талибан» үндеуі Қазақстан тарапынан қандай да бір шара қабылдауды қажет етуі тиіс», – деген пікірін көрсетуге болады.

Аталмыш оқиға Қазақстанмен шектесетін елдердегі діни ахуалдарға үнемі назар аудару қажет екендігін байқатады. Мысалы, саясаттанушы Д.Сәтпаев «Мәселе Орталық Азияда, Қазақстанмен көршілес елдер Өзбекстан мен Қырғызстанда жергілікті экстремистік террористік ұйымдар әрекет етеді және олардың Қазақстан аумағында да белсенділік танытуы көрініс береді. Ал Қазақстанның Ауғанстандағы шиеленіске араласуы экстремистік террористік ұйымдардың шын мәнінде, елде террорлық әрекеттерді жүзеге асыруына әкелуі мүмкін», – деп тұжырымдайды [119]. Жалпы діни экстремизм мен терроризмнің орын алу мотивтерін қазіргі таңда Орталық Азия аумағында белсенді түрде тарап отырған уахаббилік ағымына қатысты көрсетуге болады.

Уахаббизмнің ел ішінде таралуы мемлекет қауіпсіздігі мен қоғам тыныштығы үшін қауіп төндіретін келесідей жағдайларға итермелейді (мұндай тұжырымдама уахабшылдар белсенді әрекет етіп отырған мемелекеттерді бақылау нәтижесінде ұсынылады):

− елдің мұсылмандар қауымын «дінсіздер» мен «таза ис-лам» жолын ұстанушылар деп жікке бөлінушілікке әкеледі;

− жікке бөлінген бір ұлттан құралған мұсылмандық қауымнан мемлекетке қарсы, қоғамға қарсы белсенді анти-семиттік топтың құрылуы;

− топтың бүкіләлемдік уахабшылдық тобына қосылып, сырттай қаржыландыруға ие болуы;

− ұлттық және діни төзімсіздік идеологиясының тара-луы, уахаббизм таралған аймақтардағы дискриминация мен сегрегацияның орын алу мәселелері;

− зорлық, экстремизм мен терроризмнің «дінсіздерге» қарсы қолдануын теориялық жағынан ақтау;

− «дінсіздерге» қарсы қарулы террористік актілердің іске асуы [120].


Жалпы Қазақстандағы діни экстремизмнің геосаяси, эконо-микалық мүдделерді көздейтін сыртқы күштердің арнайы ойы-ны ретінде бағалайтын пікірлерде жоқ емес. Мысалы, көңіл аударуға тұрарлық көзқарасты, Қырғызстан Республикасының «Prudent Solutions» атты сараптама орталығының директоры Эсен Усубалиев айтқан болатын. Ол Қазақстанның діни топта-рын радикалдандыруға ықпал етуі мүмкін бірнеше факторлар-ды атап көрсетті:

− әлемдік экономика мен саясаттағы ҚХР-дың саяси жә-не экономикалық рөлінің өсуіне көңілі толмайтын, оның қа-тарында АҚШ шешуші орын алатын, батыс елдерінің әрекеті;

− Парсы шығанағындағы араб елдерінің әлемдік нарықта-ғы қуат тасымалдаушылығының тым артуына мүдделі еместер-дің әрекеті;

− бұл оларға Каспий маңы аймағынан Орта Азия мұнайын сыртқа шығаруға кесе көлденең тұру үшін тиімді;

− Сауд Арабиясының әрекеті, ол – Таяу және Орта Шығысқа АҚШ мүддесін өткізудің, Израильден кейінгі, радикалданған діни қызметкерлердің көпшілігі білім алған басты мемлекеті;

− дін саласы бойынша толық либералданған заңдар [121].Оның түсінігі бойынша, радикалды топтардың әрекетінің

мәні, жиһадшылардың пәрменді құрылым өкілдеріне қарсы шығуы – Қазақстандағы жамағаттардың және әр түрлі топтардың қарулы әрекеттерін дамытудың негізгі кезеңі емес, тек бастапқы ғана сатысы. Болашақта – қазақ топтарымен қатар жиһад бағытын ұстанатын ұйғыр сепаратистерінің мүддесін біріктіру арқылы ҚХР-мен қатынасты ушықтыру, сондай-ақ Қазақстандық террористермен және Солтүстік Кавказдағы (Дағыстан) жиһадшылармен байланысу арқылы Ресеймен де қатынасты шиеленістіру және Ресейдегі, Солтүстік Кавказдағы жағдайды тұрақсыздандыру үшін Қазақстан аймағын пайдала-ну мүмкіндігі [122].

Саяси алаңда діни пиғылдағы экстремизм мен терроризм-нің болуымен байланысты жалпы мәселені терең ұғыну үшін исламның саясилануы үдерісі деген феноменді қарастыру ке-рек. Исламның едәуір саясилануын түсіндіру үшін көбіне,


ислам тарихының бастапқы кезеңдеріндегі зайырлы және діни биліктердің ең әуелгі бірігуі туралы дәлелге иек артады. Яғни исламның саясатқа практикалық және тіпті, кейде қатаң қағидалық деңгейде принципиалды және концептуалды тар-тылуын дәлел қылады. Ислам дамуының ертедегі кезеңінде за-йырлы билік пен діни биліктің бірігуі шынында орын алды. Ол Мұхаммед пайғамбардың жоғары беделімен және қауымның тайпалық сипатымен ақталды, мұның өзі діни және зайырлы билікті ешқандай қиындықсыз біріктіруге (халифат формасын-да) мүмкіндік берді. Алайда, пайғамбар қайтыс болған соң ис-лами араб қоғамдарында билік зайырлы (әмірлік) және діни (имамат) деп бөлінді. Ислам әлемінде биліктің қалаулы фор-масы саналған кейінгі басқарушы халифтер ислам факторының қатысы көбірек немесе азырақ болған мемлекеттегі зайырлы билеушілер болды.

Бүгінгі күні исламның атынан діни және зайырлы биліктер-ді біріктіруді (оның үстіне кез келген зайырлылық элементін біртіндеп ығыстырумен) талап ету қисынсыз. Оның үстіне за-йырлы мемлекетті. Сондықтан қазіргі кезеңде исламның са-ясилануын ақтау үшін биліктің аталған бұтақтарының әуел бастапқы дәлелін алға тарту ақылға сыймайды.

Бүгінгі исламның саясилануы – бұл мүлдем діни емес, саяси жоба. Оған дәл осылай саяси жоба ретінде қарау керек, яғни билікті атқарудың тарихи тұрғыда игерілген формала-рын қайта тірілту кімге және қандай мақсатта керек екендігін анықтау арнайы зерттеуді талап етеді. Бүкіләлемдік халифат идеясы бүгін өмір сүруге қабілетсіз, бірақ ол идея жүзеге асыры-луды мақсат тұтпайтын да тәрізді. Ол идея барынша кең саяси кеңістікті «жаулап алу» үшін турашыл төрт халифтің дәуіріне қайта оралу талабын мейлінше бұқаралық сипатқа айналдыру мақсатында ұсынылды. Бұл, өз кезегінде, экстремизм мен тер-роризмге (экстремизмнің шектен шыққан формасы ретінде) деген пиғылды қоздырады. Сондықтан біздің жағдайымыздағы (Орталық Азия елдеріндегі) діни пиғылдағы терроризмге әкелетін бүкіл үдерісті: ислам – исламның саясилануы – исла-ми идеологиялар – экстремизм – терроризм деп сипаттауға


болады. Терроризмді исламмен байланыстыру мүлдем дұрыс емес, ислам анықтамасы бойынша ол – бейбітшілік діні, бірақ оқиғалар жоғарыда келтірілген бағыт бойынша орын алғанда біз ең «соңынан» терроризмді көреміз [123].

Қазіргі «саяси ислам» термині батыстық журналистика-да көбіне, теріске шығарушы коннотацияға ие болмағанның өзінде, күмәнділіктің реңін білдіреді. Бұл түсінікті де – исламдық құндылықтарды саясатқа енгізу қажеттілігін жариялау көп жағдайда бұл саясаттың өзінің радикалдануын аңғартады.

Американдық зерттеуші Грэкхем Фуллердің: «саяси ислам – саяси бұрмаланған мұсылмандардың мәдени жамылғысы», – деген саяси исламға берген анықтамасынан шығар болсақ, әбден мүмкін. Оның үстіне, Қазақстанда бұл діннің сая-си сахнаға шығуы үшін қажетті барлық шарттар формальді түрде бар. Егер, әрине, бұл үдерісті мұхиттың арғы жағындағы зерттеушінің жоғарыда келтірілген пікірі тұрғысынан түсінер болсақ. Урбанизация үдерісі, әсіресе, ауыл тұрғындары есебінен қалалық қазақтардың санының өсуі және ауыл халқының өмір деңгейінің салыстырмалы түрде төмендігі мұндай орта-да әлеуметтік құрылысты «түзету» туралы идеялардың тара-луына қолайлы жағдай туғызады. Бұл идеяларды қоғамның қабылдауы үшін ыңғайлы формаға түрлендіру қиын емес [124].

Мұның расталуын қазіргі заманғы тарихтан көптеп табуға болады. Мысалы, ең танымал ислами саяси ұйымдардың бірі – «Ихван аль-муслимин» («Мұсылман ағайындар») исламды «сенім әрі мемлекеттілік, кітап әрі қылыш және өмір тәртібі» деп түсініп, дін «бауырларының» ұстанатын осы ұстындарынан өзге негіздерге құрылған кез келген басқа мемлекеттік құрылысты теріске шығарады.

Осындай «сырттай-діни» радикалды идеяларды қоғам қабылдай ала ма деген сауал туындайды. Саясиланған исламның салдары жоғарыдағыдай сипатта берілсе де, қоғам өміріндегі діннің белгілі бір пайдалылығын мойындай және діннің бекіткен адамгершілік нормалары мен қағидаларын ішінара немесе сөзбен бөлісе отырып, қазақстандықтардың басым бөлігі дін олардың өмірі мен қылықтарын белгілі


дәрежеде анықтап отыруы тиіс деп есептейді. Мысалы, «ис-лам құндылықтарын саясатқа енгізуден қорықпау керек» де-ген пікір де жоқ емес. Мысалға, өзін Қазақстан мұсылмандары одағының төрағасы ретінде таныстырып, ғаламтор бетінде өзінің «ерекше» пікірлерімен танымалдыққа ие болған Мұрат Телібеков: «Ислам нормаларының елдің өміріне ену үдерісі ұлттық мүдделерден немесе мемлекеттің зайырлы негізінен бас тартуды білдірмейді. Шынайы мұсылман үшін жетекші болатын нәрсе ислам қағидаларын өз қалауынша түсіндіретін көбейе түскен беделді діни көшбасшылардың пікірі ғана емес, оның өзінің ар-ұяты мен парызы, оның ішінде туған елге деген де парызы», – деген ойымен бөліседі [125].

Жоғарыда берілген пікірдің әлеуетін анықтау үшін Қазақстан Республикасының Дін істері Агенттігіне қарасты Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығының 2012 жылғы «Діни негіздегі терроризм мен экстремизмнің қауіптеріне тұрғындардың қатынасы» тақырыбында жүргізген әлеуметтанулық зерттеулерінің нәтижелерін қарастыруға бо-лады.

Мұнда респонденттерге діни фундаменталистердің теократиялық мемлекет құруға қатынастарын анықтау үшін қойылған сауалдарға, келесідей жауаптар алынған: әрбір екінші қатысушы мемлекет зайырлы сипатта болуы тиіс деп са-найды, әрбір бесінші жауап беруге қиналады, әрбір алтыншы «мақсат дұрыс, бірақ қолдану әдістері дұрыс емес деген» пікір білдіреді, сұралғандардың әр он біріншісі фундаменталистердің мақсаттары мен әдістерін қолдайтындығы анықталып отыр. Олардың ішінде басым бөлігі Павлодар (28,6%), Қызылорда (21,9%), Қарағанды (19%), Жамбыл облыстарынан (15,6%), сондай-ақ салыстырмалы түрде жоғары көрсеткіштер Оңтүстік Қазақстан өңіріне тиесілі (11,3%), Маңғыстау (11,1%) және Аты-рау облыстары (10,4%).

Дегенмен, Қазақстанның қазіргі саяси өмірінде заңмен бекітілген саяси исламның болмауы еліміздегі бұл құбылыстың орны туралы мәселе маңызды емес дегенді білдірмейді. Нарықтық экономикасы бар құқықтық, демократиялық, за-


йырлы мемлекет идеологиясы әлсіз екені анық. Қазақстанда мемлекеттік құрылыс үдерісін одан әрі дамыту мейлінше әралуан идеологиялық бояулары бар «саяси палитраны» білдіретіні түсінікті. Мұндай жағдайларда бағдар көрсететін мемлекеттің біртұтас идеологиясын құру анағұрлым қажет бола түседі. Оның үстіне құндылықтардың мемлекеттік жүйесі әмбебап, яғни барлық таптардың немесе діни топтардың көзқарастарымен сай келетіндей болуы тиіс.

Осы тұста, қазақстандық қоғамның діни экстремизм мен терроризмге қатынастары, олардың аталмыш қауіп тура-лы ақпараттану деңгейлері, қоғам мүшелерінің пікірінше діни экстремизм мен терроризмнің пайда болу себептерін анықтау қажет секілді. Осы мақсатта Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығының 2012 жылы жүргізген «Діни негіздегі терроризм мен экстремизмнің қауіптеріне тұрғындардың қатынасы» тақырыбында жүргізген әлеуметтанулық зерттеулерінің нәтижелерін қарастыруға болады.

Әлеуметтанулық сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі діни экстремизмді «үрей», «қиналыс», «қорқыныш», «өлім» және т.б. секілді жағымсыз ұғымдар арқылы анықтаған.

Респонденттер бұл ұғымдарды бірінші кезекте радикады ислами идеологиядағы террористерді сипаттайтын категория-лармен байланыстырады («шаһидтер», «терактілер», «моджа-хедтер», «уаххабизм», «қарулы мұсылмандар» және т.б.) және олардың атрибуттарымен («қару», «ұзын киім», «ұзын сақал», «қысқа балақты шалбар» және т.б.).

Сауалнамаға қатысқандардың 36,6%-да діни экстремизм-ге қатысты ұғымдар нақты ассоциацилар туындатпағандығы анықталды. Бұл олардың аталмыш құбылыспен жолық-пағандығын көрсетеді.

Қандай діни ұйымдарды проэкстремистікке жатқызуға бо-лады деген сауалға 70% сұралғандар нақты жауап бере алмаған. Қалған 30% «Мұсылман бауырлар», «Халифат сарбаздары», «Хизбут-тахрир», «Боз Гурд», «Аль-Каида» секілді ұйымдар мен ағымдарды көрсеткен.


«Сіз псевдомұсылмандық террористік ұйым туралы естідіңіз бе?» деген нақты сауалға сауалнамаға қатысқандардың – 7,5% мұндай ұйымдар туралы БАҚ арқылы естігендіктерін айтқан.

Осы тұста зерттеуге қатысушыларға қойылған «Сіз түрлі діни ұйымдар мен олардың лидерлері туралы мәліметтерді қандай ақпарат көздерінен аласыз?» деген сауалға төмендегідей жауаптар алынған (сурет 1).

Сурет 1 – «Сіз түрлі діни ұйымдар мен олардың лидерлері туралы мәліметтерді қандай ақпарат көздерінен аласыз?» (%)

Ал «Адамдарды экстремистік, террористік ұйымдарға/топтарға не итермелейді?» – деген сұраққа респонденттердің 24,0%-ы – материалдық сыйақы, 22,4%-ы – әділетсіздік пен зорлық-зомбылықты сезіну, кек алу тілегі, 17,3%-ы – үміт үзу, тығырыққа келу, өзін-өзі құрбан ету, 15,5 %-ы – діни идеялар, арман-мұраттарды көздеу деп жауап берген (сурет 2).


Сурет 2 – «Адамдарды экстремистік, террористік ұйымдарға/топтарға не итермелейді?» (%)

«Конфессияаралық егесті жасанды, ашық және жасырын қоздыратын немесе бұл қатынастарды шиеленістік жағдайға сүйемелдейтін кім?» – деген сұраққа респонденттердің 40,3 %-ы біздің қоғам үшін жат жаңа діни ағымдарды тарататын діни миссионерлер, 21,8%-ы – түрлі қайырымдылық қорлары арқылы шетелдік мемлекеттер, 12,9%-ы – билік, мемлекеттік органдар, 9,1%-ы – ел ішіндегі қоғамдық бірлестіктер және сая-си партиялар деп есептеген (сурет 3).


Сурет 3 – «Конфессияаралық егесті жасанды, ашық және жа-сырын қоздыратын немесе бұл қатынастарды шиеленістік

жағдайға сүйемелдейтін кім?» (%)

«Діни экстремизммен және терроризммен күресуде тұрғындар қандай позицияны ұстануы тиіс?» – деген сұраққа респонденттердің 51%-ы құқық қорғау органдарына мүмкін болатын террористтік әрекеттер мен күдікті азаматтар туралы хабар беру, 16 %-ы – террористік әрекеттердің құрбандарына моральдық және материалдық қолдау көрсету, 14%-ы – экс-тремизм мен терроризмнің көріністеріне қарсы наразылық шараларына қатысу, 9%-ы – терроризммен және экстремизм-мен күресуде мемлекетке қаржылық қолдау көрсету деп жауап берген (сурет 4).


Сурет 4 – «Діни экстремизммен және терроризммен күресуде тұрғындар қандай позицияны ұстануы тиіс?» (%)

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді талдай отырып, Қазақстан жерінде ХХІ ғасырдың бірінші он жылдығында пай-да болған діни экстремизм құбылысы көріністерінің себептерін анықтауға болады. Бұл себептер тәуелсіздік негізінен тәуелсіз-дік алған жылдардағы тәжірибелерді қамтиды.

Діни сабақтастық тәжірибесінің үзілуі. Ұзақ мерзімді атеистік иделогия орнаған қоғамда діни еркіндік жариялануы, діни институттардың болмауы. Мұның салдарынан дәстүрлі дін жетекшілері, яғни имамдар идеологиялық тартыстарда жеңіліс тауып отырады.

Исламның дәстүрлі емес ағымдарына қарай осылай-ша қайта бағдарланудың басты себептерінің бірі, кейбір сарапшылардың пікірінше, өздерінің жүріс-тұрысы жағынан мемлекеттік шенеуніктерді еске түсіретін ҚМДБ және Епархия-мен салыстырғанда салафилер, құраншылар, сопылар және т.б. өздерінің әлеуетті ізбасарларымен байланысқа оңай түсіп қана қоймай, кейде оларға материалдық тұрғыда көмектесіп те тұрады. Сондықтан да әлеуметтік-экономикалық мәселелер жағдайында, қазақстандықтардың басым бөлігі өздерінің экзи-


стенциясымен уайым шегіп жатқан тұста, әртүрлі ислами ра-дикалды ағымдар жақтастарының саны Қазақстан үшін қауіп төндіретіндей көлемде ұлғаюда [126].

Геосаяси себептер. Қазақстанның геосаяси орналасуы да діни экстремизм көрінісінің орын алуының маңызды факторы бо-лып табылады. Осы тұста ел аумағында орын алған діни экстре-мизм мен терроризм құбылыстары сырттан енген «кірме» си-патта екендігін атап өткен жөн. Орталық Азияда болғандықтан осы аймақта болып жатқан үдерістерден тыс бола алмайды. Ис-ламдандыру үдерістерінде жаңа саяси ауқым да бар. Орталық Азияның тұрақсыздығына қазіргі геосаясаттың көптеген ірі субъектілері мүдделі. Қарсылық әлеуетінің бар екенін пайда-лана және шетелден енген радикализмнің ұшталған форма-ларын қолдана отырып, бұл «ойыншылар» қақтығыстарды желіктіріп, кейін оларды басқара отырып қарсылық әлеует пен радикализмді бөлшектейді, осылайша жаһандық геосаяси мақсаттарына жетеді.

Сондай-ақ аймақтағы исламдық радикализмнің тара-луымен байланысты ахуалдың соншама қауіпті көлемге ие болуы Орталық Азия елдеріндегі исламдық жетекшіліктің қабілетсіздігінің салдарынан сияқты көрінеді. Аймақтағы ислам үмбетінің ресми көшбасшылары радикалдармен пікірталасқа түсуден, радикализм идеяларын айқын әрі негізді сынайтын күнделікті уағыздан бойын аулақ ұстайды. Имамдар тарапы-нан әлеуметтік және экономикалық сипаттағы өткір мәселелер көтерілмейді, ал ислам радикалдары бұл сұрақтарға жауап бере отырып, оны белсенді пайдаланады, сөйтіп, өз жақтастарының санын арттырады.

Тәуекелдерді бағалау тобының директоры Д. Сәтпаев 2006 жылы-ақ террорлық әрекеттердің белсендірілуіне жағдай туғызатын, Қазақстанның террорлық топтар әрекет етіп отырған мемлекеттермен көршілес болуынан бастап, Рес-публика аймағында шетелдік құрылымдар мен батыстық инвестициялық компанияларының санының көптігіне дейінгі факторларды атап көрсеткен болатын. Ол бұлардың қатарына АҚШ-пен серіктестікті де қосып қойған. Оның пікірінше,


Қазақстан Республикасында тек экстремистік ұйымдар ғана емес, соққы беретін нақты жоспарлары бар тұтас топтар әрекет етеді. Ол біздің елімізде экстремизм үшін шарттардың жоқ екендігі туралы әңгімелерді негізсіз деп санайды. Оның түсінігі бойынша, мемлекеттік құрылымдар (ҰҚК-нен басқа), сондай-ақ дәстүрлі конфессиялар халық арасында, іс жүзінде, жұмыстар жүргізбейді, ал Қырғызстанда «Хизбут-Тахрир-аль-Ислами» айтарлықтай саяси күшке айналып үлгерді және өздерінің кандидаттарына немесе басқаларға қолдау көрсетіп, сайлауға белсенді түрде қатысып отыр [127].

Әлеуметтік-экономикалық жағдай. Экстремизмді зерттеуші мамандар экстремизмнің пайда болу себептері ретінде әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарды көрсетеді. Кейбір дінтанушылар мен саясаткерлердің пікірінше исламдық экстремизмнің таралуының бірден-бір себебі, ол халықтың әлеуметтік және мәдени деңгейінің төмендеуі, кейбір әлеуметтік-демографиялық топтардың әлеуметтік тұрғыдан дұрыс қорғалмауы, жұмыссыздық себептерін алға тартады [128]. Әрине, көрсетілген себептердің діни экстремизмнің тара-луына ықпал ету факторын жоққа шығаруға болмайды. Алайда, оларды абсолюттендіріп, Қазақстандағы діни экстремизмнің таралуының бірден-бір себебі ретінде көрсетуге болмай-ды. Мұндай себептер көршілес Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан мемлекеттерінде орын алып отырған жағдайларға сәйкес келуі мүмкін, мысалы, Ахмед Рашид «Джихад» атты кітабында: «Аймақтағы 50 миллионнан астам халықтың жаппай кедейшілігі, олардың болашақтан күдер үзуі, елді жайлаған коррупция, ат төбеліндегідей биліктегілердің елмен санаспауы, олардың шектен шығуы Орталық Азияда діни экс-тремизм отын тұтатуда», – деп көрсетеді [129]. Көрші елдердегі әлеуметтік жағдайдың төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі мен кедейшілік Қазақстан жеріне заңсыз миграция мәселесін ту-ындатады. Ел аумағына заңсыз өтуі арқылы жұмыс пен жай-лы жағдай іздеушілер діни экстремистік идеологияны та-сымалдаушылар болу мүмкіндігін естен шығармаған жөн. Олардың саналарындағы әлеуметтік жағдайға алаңдаушылық,


өз елдеріндегі саяси билікке наразылық, торығу секілді психологиялық қалып Қазақстанның қоғам мүшелері, әсіресе, жастар арасында экстремистік көңіл күй туындатады.

Діни саланы реттеуші занаманың әлсіздігі. 1992 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы мейлінше либералды сипатқа ие болып, ел аумағына деструктивті діни ағымдардың өтуіне, таралуына тоқтау бола алмады. Ол туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану интитутының ғалымы Е. Бурова: «Құқықтық, зайырлы, демократиялық және әлеуметтік мемлекет ретіндегі Қазақстанның осы жылдарға дейінгі егеменді дамуы нақты әралуандық үшін жағдайлар қалыптастырды және қазақстандық қоғамның шын мәнінде, діни сипатта еместігіне қарамастан, қазіргі кезде бізде тек әлемдік және дәстүрлі діндердің ғана емес, сонымен қатар жаңа наным-сенімдердің де тұтас шоғыры бар. Мемлекет пен діннің өзара қатынасын реттеу саласындағы бұрыңғы заңнама мыналарға мүмкіндік берді:

1. қоғамдық бірлестіктерді (оның ішінде жалған діни сипаттағы да) тіркемеу және олардың қызметін бақыламау;

2. экстремистік мазмұны мен үндеулері бар әдебиеттің шектеусіз енгізілуі мен еркін таратылуы;

3. діннен хабары жоқ азаматтарды жалған діни әрекетке ал-дап немесе мәжбүрлеп кіргізу;

4. азаматтарды бұл ұйымдарда қорқыту және еркін басып тастау арқылы ұстау.

Оның ішінде әңгіме:а) өз мүдделері мен әрекеттерінің аясына балалар-

ды, оқушыларды, жұмысшы жастарды, зиялы қауымның (педагогикалық, ғылыми) әртүрлі топтарын, жасы ұлғайған азаматтарды қоса алғандағы жергілікті халықтың барлық топ-тарын дерлік алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде тартатын жалған діни бағыттағы көптеген бірлестіктер туралы;

ә) саяси сахнада белсенді «жұмыс істейтін және қарсы бағыттағы азаматтық мәдениетті қалыптастыру үдерісіне


(ең бастысы, мемлекет пен оның институттарына қатысты азаматтардың осындай ұстанымын қалыптастыратын) азаматтық қоғам институттарының әрекеті туралы болып отыр [130].

Діни сауатсыздық және экстремистік идеологияның белсенді түрде уағыздалуы. Бұл әсіресе діни сауаты төмен деңгейдегі жастарға қатысты орын алып отыр. Бірінші кезекте, дәстүрлі діндер туралы қолжетімді ақпараттардың болмауы, жас буын өкілдерін өз рухани сұраныстарын ғаламтор кеңістігінен іздеуге итермеледі. Мұнда тілдік мәселе, яғни орыс тілділердің ислам туралы ақпараттарды мешіттерден, имамдардан ала алмауы радикалды мазмұндағы орыс тілді ақпараттарға жолықтырады.

Исламдану үдерісінің басқа бір факторы «Хизб ут-Тахрир» тәрізді қозғалыстардың қызметі болып табылады. Көп адам-дар бұл ұйымдарға қандай да бір саяси мақсат көздеп емес, ислам туралы көп білгісі келгендіктен барады.Нәтижесінде, экстремистердің қоғамға жат қылықтары, құқық қорғау органдарымен шынайы қарулы қақтығыстары еліміздегі бүлдіргіш күштердің қызметінің жаңа сатысын көрнекі түрде көрсетіп берді. Көп жағдайда экстремизмнің идеологтары манипуляциялаудың, адам таратудың, дендеп енудің әдеттен тыс формалары мен тетіктерін өзіне жинақтаған және қазіргі заманғы қарым-қатынас әдістемесі, әлеуметтік желілер, медиа-аспаптар және т.б. технологиялары белсенді қолданылуда [131].

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану интитутының ғылыми қызметкері Е. Бурова: «дәстүрлі емес сипаттағы діни ұйымдардың жетекшілеріне арналған арнайы әдістемелік әдебиеттің мониторингі көптеген қауымдардың дінді жамыла отырып, өз қатарына жаңадан келгендерді тар-ту мен әдістемелермен арнайы жасақталған әрі бекітілген және мақсатты түрде ұйымдастырылған сипатқа ие зомби жасау, ма-нипуляция технологиялары бойынша өз мүшелерін тәрбиелеу боынша белсенді түрде жұмыс жасайтынын көрсетеді. Мұндай әрекет табиғи сипатты емес, белгілі бір дүниетанымды, жүріс-тұрыс пен өмір тәртібі үлгілерін «жасанды енгізу» сипатты, яғни


«таңылған бірегейлікті» қабылдайды. Біз мұндай қауымдарды псевдодіни деп атап, ал олардың әрекетін квазидіни деп бағалауды ұсынамыз.

Жүріс-тұрыстың экстремизациялануына:а) өздерінің әлеуетті және шынайы мүшелеріне тұтастай

алғанда қазақстандық қоғамдағы және жекелей алғанда отба-сында қалыптасқан мәдени дәстүрлерден бас тартуға, туған-туыстармен өзара қарым-қатынастарда жалпы қабылданған құндылықтар мен басымдылықтарды үзуге шақыратын үндеулерді;

ә) діни топтағы қарым-қатынастың қатаң, құпиялық ережелерін сақтаумен байланысты белгілі бір мінез-құлық алгоритмдеріне үйрету, сана мен құлықты қадағалауға дағдыландыру, өз туыстары мен қауымның өзге мүшелері өмірінің әр алуан қыры туралы ақпарат жинауға үйретуді жатқызу керек», – дейді [132].

Діни экстремизмнің алғы бастауларының бірі діни фана-тизм болып табылады. Ол діни ұстанымдар мен идеяларға шексіз, шүбәсіз, соқыр сенуден туындайды. Соның нәтижесінде, ол адам өміріндегі басты қозғаушы күшке айналады. Діни фа-нат өлімнен қорықпайды, ол өз өмірін әр уақытта қиюға дай-ын. Діни экстремизмнің идеологтары осындай фанаттарды өзінің саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін пайдаланып оты-рады. Фанаттар әр салада бар. Бірақ діни фанаттардың санасы мен дүниетанымында шүбә келтіруге, ақылмен саралауға орын жоқ. Сенім ақылды адамды іс -әрекетінен ығыстырып, жетекші күшке айналады. Тертуллианның: «сенемін, өйткені ақылға қонымсыз», – деген қағидасы фанаттың дүниетанымының негізіне айналады.

Әлем қаупі болып табылатын экстремизмге қарсы күрес трансұлттық сипат алып, халықаралық террористік ұйымдардың пайда болуына байланысты, әсіресе 2001 жылдың 11 қыркүйектегі АҚШ оқиғасынан кейін, аталмыш қауіппен бірлесе отырып күресу мәселесі айқындалды. Қазақстан географиялық орналасуы жағынан Батыс пен Шығыстың, Азия мен Еуропаның тоғысқан тұсы болып табылатындықтан


сәйкесінше, халықаралық антитеррористік шараларға белсенді қатысып, осы бағыттағы 12 Конвенцияның 7-не қосылды [133]. Мемлекеттік ұлттық қауіпсіздікті сақтау мен экстремизм, терроризм мәселелеріне қатысты тәуелсіздік алған жылдары қабылданған Заңдары өзгертілді. Бүгінгі таңдағы экстремизм әлеуетінің өсуіне байланысты 2017 жылға дейінгі Бағдарлама қабылданды.

Қазақстанның лаңкестік мәселесіне қатысты позициясы-на келетін болсақ, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Ұлттық қауіпсіздік стратегиясында»: «халықаралық лаңкестікпен күрес Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі алғышартты бағыты болып табылады, сондай-ақ, лаңкестікпен ешқандай мем-лекет жалғыз, жеке күресе алмайды, өйткені, қазіргі кездегі лаңкестіктің шегі жоқ, демек, әлемнің барлық мемлекеттері күш-қуаттарын біріктіру қажет, өйткені лаңкестіктің қауіп-қатері саяси-экономикалық дамуына тәуелсіз әлемнің әр елінде бар», – деп айтты [134].

Бүгінгі таңда әлемдік қауымдастыққа конфессияаралық, ұлтаралық қайшылықтарға әкелетін діни экстремизм құбылысы қауіп төндіруде.

Сарапшылардың пікірінше, ХХ ғасырдың 60 жылдары әлемдегі діни бағыттағы фундаменталистік ағымдардың саны үш есеге өскен [135].

Терроризм және трансұлттық сипат алып отырған діни-саяси экстремизммен күрес жаһандық деңгейдегі халықаралық мәселеге айналып, түрлі мемлекеттердің атал-мыш құбылыстарға қарсы қимылдарын үйлестіруді талап етеді.

Мұндай қызметке ұлттық және діни алауыздықтардың алдын алу қызметтерінің заңдық нормативтік-құқықтық ба-заларын жетілдіру, экстремизм түрлерінің алдын алуға арналған тиімді құқықтық механизмдерді дайындау, антитеррорлық, жедел іздестіру, саяси, экономикалық және өзге де шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру жатады. Терроризммен халықаралық күрес саласындағы мемлекет


арасындағы ынтымақтастық құқықтық (конвенциялық) және ұйымдастырушылық (институционалдық) механизмді пайда-лану арқылы жүзеге асырылады.

Бүгінгі таңдағы діни-саяси экстремизмнің ерекше белгісі оның мемлекеттік құрылымды өзгерту, билікті жаулап алу, мемлекет аумағының тұтастығын жою секілді мақсаттарына қол жеткізуде күш көрсету әдістерін қолдану болып табылады. Сондай-ақ алдыңғы тарауларда айтылғандай діни экстремизм «таза» түрінде сирек кездеседі және діни-құқықтық нормалар мен догмаларды қолданатын терроризммен қатар жүреді. Сол себепті, діни экстремизмнің салдары тұтас елдердің рухани, моралдық қалпына келуімен бірге экономикалық-әлеуметтік дағдарыстарды еңсеру мәселелерін тереңдете түседі.

Көрсетілген қауіптер аясында Қазақстан Республикасы аумағында діни экстремизммен күресу – маңызды, міндетті және қажетті мәселенің бірі. Себебі қазақ жерінде 130-дан астам ұлт пен диаспора өкілдері тұрады. Сонымен қатар 18 конфессияның 3088-нан астам тіркелген діни бірлестіктері өз қызметтерін жүргізуде. Бұл ұлтаралық және дінаралық татулықты сақтау – мемлекеттің ең басты міндеті. Қоғам болғандықтан, әртүрлі қылмыстар болуы мүмкін. Тағы да мемлекеттің өте қажетті міндеттерінің бірі – мемлекет аумағында тұрып жатқан мелекеттің, қоғамның және барлық азаматтардың қауіпсіздігін, құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.

Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың белсенді мүшесі ретінде терроризм, сепаратизм, жалпы экстремизм түрлерімен, оның ішінде діни экстремизммен Халықаралық заңдарға сәйкес, Халықаралық ұйымдар шеңберінде күресу жұмыстары жүргізіліп келеді. Діни экстремизм мен терро-ризмге қарсы мұндай ұйымдардың негізгі бағыттары келесідей:

− діни экстремизм мен терроризмге қарсы келісілген әрі нәтижелі қызмет атқару үшін халықаралық құқықтық базаны дайындау;

− халықаралық антитеррористік орталықтарды құру және экстремизмге қарсы күресте қарулы күштерді қолдану;


− қарулы қақтығыстардың ошағы болып табылатын мемлекеттердегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды оңалту және т.б.

Экстремизм мен терроризмге қарсы күрес қағидат, терро-ризмге қарсы күрестегі мемлекеттердің өзара ықпалдастығы-ның маңыздылығы – ол әмбебап сипаттағы халықаралық кон-венцияларды; аймақтық халықаралық келісімдерді; екі жақты халықаралық қылмыспен күрес саласындағы шарттарды; Біріккен Ұлттар Ұйымы қарарларын, басқа да халықаралық ұйымдардың шешімдерін және мемлекеттердің ұлттық заңдарын қабылдау, оларды орындау арқылы жүзеге асырыла-ды. Атап айтсақ:

− 1937 жылы Терроризмнің алдын алу мен оны жазалау ту-ралы Конвенция;

− 1977 жылы Терроризмнің алдын алу туралы Еуропалық Конвенция;

− 1987 жылы Оңтүстік Азия мемлекеттері аймағында терроризмнің алдын алу туралы Конвенция;

− 1994 жылы Халықаралық терроризмді жою шаралары туралы халықаралық Конвенция;

− 1997 жылы Жарылғыш терроризммен күрес туралы халықаралық Конвенция;

− 1999 жылы ТМД мемлекеттерінің терроризммен күресінің ынтымақтастығы туралы Шарт;

− 2001 жылы Терроризм, сепаратизм және экстремизммен күрес туралы Шанхай Конвенциясы;

− 2001 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кенесінің № 1373 қарары және т.б. қабылданды.

1996 ж. терроризммен халықаралық құқықтық күрес мәселелерін әлемнің жетекші мемлекеттері мен үкімет бас-шылары кеңінен талқыланған болатын. Дегенмен, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы халықаралық, аймақтық және ұлттық терроризм туралы оннан астам қарарлар (резо-люция) қабылдағанына қарамастан, осы құбылыстың қандай да бір ортақ және тиімді пайдалануға болатын анықтамасын қабылдай алған жоқ [136].


Халықаралық терроризммен күрес саласында Казақстан Республикасы ТМД, ШЫҰ елдерімен, басқа ұйымдармен тығыз ынтымақтастықта. Қазақстан Президентінің бастауы-мен Достастықтың Лаңкестікке қарсы орталығы құрылды, қазіргі уақытта ол белсенді жұмыс істеуде. Сондай-ақ лаңкестік актілерімен күрестегі ынтымақтастық «Шанхай ынтымақтастық ұйымының» қатысушы-мемлекеттерінің арасындағы келісімдердің шеңберінде де жүргізілуде. Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан Президенттерімен лаңкестікпен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыспен және тараптардың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне төнетін басқа да қатерлермен күрес бойынша бірлескен іс-қимылдары туралы Келісім шартқа қол қойылды. Қазақстанмен лаңкестікке және халықаралық қылмыстарға қарсы әрекет ету саласындағы ынтымақтастық туралы бірқатар мемлекеттермен, солардың ішінде Венгрия, Грузия, Қытай, Қырғызстан, Литва, Молдова, Ресей, Германия, Пәкістан, Түркия, Өзбекстан және Украинамен қостарапты келісімдер жасалды.

Лаңкестікпен күрес мәселесін шешу барлық деңгейдегі мемлекетаралық өзара әрекеттестікті талап ететінін есепке ала отырып, республикамызбен осы салада бірқатар халықаралық және мемлекетаралық шарттар мен келісімдерге қол қойылды. Лаңкестікпен күрес саласында республикамыз ТМД елдерімен, сондай-ақ ШЫҰ шеңберінде Қытаймен тығыз қарым-қатынас жасауда. Лаңкестікпен күрес ісіне қолда бар келісімдердің негізінде түркі тілді мемлекеттермен жасалып жатқан ынтымақтастықтар өзінің ауқымды үлесін қосуда.

1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республика-сының Қылмыстық және Қылмыстық-процессуалдық кодекстерінің жаңа редакцияларын іс-әрекетке енгізу еге-мен мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп-қатер төнді-ретін қылмыстар ретіндегі лаңкестік пен экстремизмнің (ҚР ҚК 167-, 233-баптары және басқалары) алдын алу мен жолын кесудің әсерлі механизмдерін жасау барысында бас-тау алар нүктеге айналды. Осы бағыттағы келесі қадам


Қазақстан Республикасындағы лаңкестікпен күрестің, жеке меншік түрлеріне қарамастан, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қызметтері тәртібінің, сондай-ақ азаматтардың құқықтары, міндеттері мен кепілдіктерінің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін белгілеп берген 1999 жылдың 13 шілдесіндегі «Лаңкестікпен күрес туралы» Қазақстан Респу-бликасы Заңы болды [137].

2000 жылдың 10 шілдесінде Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік органдардың қызметтерін және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің үйлестірушілік рөлін нақты белгілей отырып, еліміздегі лаңкестікке қарсы біркелкі сая-сатты біртіндеп жүзеге асыруды қарастыратын «Лаңкестік пен экстремизм белгілерінің алдын алу және жолын кесу жолындағы шаралар туралы» Жарлығы шықты. Соның негізінде Қылмыстық және Қылмыстық-процессуалдық Кодек-стерге, Қазақстан Республикасының «Лаңкестікпен күрес ту-ралы» Заңына, Қазақстан Республикасының «Жедел іздестіру қызметі туралы» Заңына өзгерістер енгізілді, бұл өзгерістер лаңкестік әрекеттердің алдын алуда, анықтауда және жолын кесуде тиімді іс-қимыл жасауға септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасы Халықаралық заңдарға сай, Лаң-кестікке, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес ту-ралы Шанхай конвенциясы (Шанхай, 2001 жылы 15 маусым) негізінде қабылданған Қазақстан Республикасы 2002 жылы 18 сәуірдегі №316 – ІІ Заңы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Рес-публикасы, Тәжікстан Республикасы және Өзбекстан Респуб-ликасы арасындағы Шарт (Ташкент қ., 2000 жылы 21 сәуір) негізінде қабылданған Қазакстан Республикасы 2000 жылы 9 қараша № 97 – ІІ Заңы, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Келісім (Пекин қ., 2002 жылы 23 желтоқсан) негізінде қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылдың 2 маусымындағы № 1098 Жарлығы және басқа Халықаралық заңдар сәйкес нормативтік актілері мен Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі мен басқа нормативтік құқықтық актілер негізінде діни


экстремизмнің құбылыстарына қарсы алдын алу жұмыстары жүргізіліп жатыр.

Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» заңына сәйкес діни саладағы экстремизмге тойтарыс беріп, ымырасыз күресу әрбір Қазақстан азаматының міндеті. Атап айтсақ, Заңға сәйкес, діни экстремизмге қарсы күресу мемлекеттік органдардың қызметіне жатады. Яғни адам құқықтары мен азаматтардың бостандықтарын, Ата Заң негіздерін қорғауға бағытталған шараларды жүзеге асыру көпконфессиялы еліміздің тұтастығы мен ұлттық қауіпсіздігін экстремизм қатерінен қорғап, экстремизмнің алдын алу, анықтау, жолын кесу және оның салдарын жою, сондай-ақ экстремизмнің жүзеге асуына жол ашатын себеп-тер мен алғышарттарды анықтап, жойып отыру мемлекеттік органдардың басты міндеті. Бір сөзбен айтқанда, заңнамалық деңгейде экстремизмнің тамырын терең жаюға мүмкіндік бермейтін алғашқы кезеңінен бастап оны залалсыздандырып отыруға басымдық беріледі.

Діни экстремизм қирату әлеуетімен ғана қауіпті емес, ол сондай-ақ тұлғаның психологиялық және дүниетанымдық құлдырауын жүзеге асыратын идеологиясы ерекше қауіпті. Жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан діни экстремизм, ра-дикализм, терроризм мәселелерін шешу бойынша әлем қауымдастығы бола отырып, ұлттық қауіпсіздікті – егемендік, конституциялық құрылымды сақтау, аумақтық тұтастық, тұрақты экономикалық даму, ұлтаралық және дінаралық келісімді сақтауға ерекше мән береді. Бұл бағытта мемлекетіміз ұлттық және діни қайшылықтардың алдын алу бағытында: діни және этносаралық шиеленістердің алдын алу бойынша заңнамалық нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру, эктре-мизм, терроризм түрлерінің таралуына жол бермеудің – жедел іздестіруге, саяси, экономикалық және өзге де антитеррористік сақтандыру шараларының тиімді құқықтық механизмдерін дайындауға, экстремизм мен терроризмге қарсы бағытталған халықаралық келісімдер мен шараларға қатысу сияқты кешенді қызметтерді жүзеге асырады [138].


Діни сенім еркіндігі берілген тәуелсіздіктің алғашқы жыл-дарында діни экстремизм, радикализм мен терроризмнің ал-дын алуы мен күрес туралы заңдар қабылданды, олар: «Ұлттық қауіпсіздік туралы» (26 маусым 1998 жыл), «Терроризммен күрес туралы» (13 шілде 1999 жыл), «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» (23 шілде 1999 жыл), Қазақстан Республи-касы Президентінің «Лаңкестік пен экстремизм белгілерінің алдын алу және жолын кесу жолындағы шаралар туралы» Жарлығы (1 шілде 2000 жыл) [139].

Уақыттың өтуіне сәйкес, қоғамдағы діни ахуалдың өзгеруі мен қазіргі таңдағы діни экстремизм мен терроризмнің қатерлерін ескере отырып, кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер енгізілді, кейбіреулері күшін жойды. Мысалға, Қазақстан Республикасының 26 маусым 1998 жылғы «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы, 15 қаңтар 1992 жылдың «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы өз күштерін жойып, олардың орындарына жаңа нұсқадағы заңнамалық актілер: «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі» және «Діни қызмет және діни бірлестіктер» қабылданды.

Осы орайда, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіп-сіздікке қатер төндіретін терроризмге қарсы қызметтердің тиімді механизмдерін реттейтін бірақатар нормативті-құқықтық актілерге тоқталып өтуге болады:

− Қазақстан Респбуликасының 2012 жылдың 6 қаңтарында қабылданған «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы ұлттық қауіпсіздік саласындағы құқықтық қатынастарды реттейді және адамның, азаматтың, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мазмұны мен қағидаттарын, Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесiн, мақсаттары мен бағыттарын айқындайды. Мұнда ұлттық қауiпсiздiк объектiлерi ретінде – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары; қоғам, оның материалдық және рухани құндылықтары; мемлекет, оның конституциялық құрылысы көрсетіледі [140];

− Қазақстан Республикасының «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» 1999 жылғы 13 шілде қабылданған Заңы терро-


ризмге қарсы іс-қимылдың қағидаттарын, мақсатын, құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін белгілейді. Мұнда терро-ризм – күш қолдану идеологиясы және халықты үрейлендіруге байланысты және жеке адамға, қоғам мен мемлекетке за-лал келтіруге бағытталған күш қолдану және (немесе) өзге де қылмыстық әрекеттерді жасау не жасаймын деп қорқыту жо-лымен мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына әсер ету практикасы ретінде анықталады [141];

− Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» 1999 жылдың 23 шілдесінде қабылданған Заңы экстремизм немесе терроризмдi насихаттауға және ақтауға, терроризмге қарсы операцияларды жүргiзу кезеңінде олардың техникалық тәсiлдерi мен тактикасын ашатын ақпаратты таратуға, сондай-ақ қатыгездікке, зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға тыйым салады және экстремизмді немесе терроризмді насихаттау, ұлтаралық және конфессияаралық өшпенділікті өршітуге бағытталған матери-алдарды жариялау және ақпаратты тарату, БАҚ-тың таратылу-ын тоқтатуға негіз болады [142];

− экстремизмге қарсы қызметтерді қылмыстық-құқықтық қамтамасыз етудің маңызды нормативтік-құқықтық актілерінің бірі ретінде 2005 жылдың 18 ақпанында қабылданған Қазақстан Республикасының «Экстремистік әрекетке қарсы іс-қимыл ту-ралы» Заңын айтуға болады. Заң адамның және адамзаттың құқықтары мен бостандықтарын, конституциялық құрылыс негіздерін қорғау, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында экстремистік әрекетке қарсы іс-қимылдың құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін айқындайды;

− Қазақстан Республикасының «Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстату) және терроризм қаржыландыруға қарсы іс-қимылы туралы» 2009 жылғы 28 тамыздағы Заңы заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдасты-руға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимылдың құқықтық негіздерін, заңсыз жол-


мен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы қаржы мониторингі субъектілерінің, уәкілетті органның және Қазақстан Республикасының басқа да мемлекеттік органдарының құқықтық қатынастарын айқындайды. Терроризмді (террористік қызметті) қаржыландыруды – террористік қызметті жүзеге асыру үшін террористерге және (немесе) террористік ұйымдарға ақша және (немесе) өзге мүлік беру немесе жинау не қаржы қызметін көрсету ретінде анықтайды [143].

Қазақстан Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» 2011 жылдың қазанында қабылданған Заң Қазақстанның дін саласындағы саясатының діни сенім еркіндігі қағидатынан бас тарту емес, мемлекет, діни бірлестіктер мен қоғам арасындағы сапалы қатынасты құруға, сақтауға, дамытуға бағытталған жаңа кезеңнің басталғандығын білдіреді. Заңдағы маңызды нәрсе барлық діндердің теңдігі, азаматтардың дін таңдау мен ұстану еркіндіктерінің сақталуы, мемлекеттің діннен бөлектенуі және азаматтардың діни сеніміне қарамастан барлық теңдіктерінің сақталу қағидаты болып табылады.

Жоғарыда берілген діни экстремизм мен терроризмді қауіптері айқындалатын және оған қарсы қызметтерді белгілейтін Заңдар Қазақстан қабылдаған Конвенциялар мен шаралардың қағидаттары мен ережеліне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстанды «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мем-лекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» екендігін көрсете отырып, «мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне» тыйым салады. Соны-мен қатар Конституцияның 20-шы бабы: «Республиканың


конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді», – деп көрсетеді [144].

Конституция анықталған адамның еркіндіктері мен құқықтары және оларды кез келген діни озбырлық, экстре-мизм мен терроризм секілді көріністерден қорғау Қазақстан Республикасының экстремизм мен терроризмге қарсы бағыттағы заңдары мен нормативтік-құқықтық құжаттарында сақталатын басты ұстаным екендігі анықталды.

Алайда, 2011 жылы елдің Батыс, Оңтүстік, Орталық өңірлерінде орын алған лаңкестік оқиғалар дін саласын реттейтін, дін мен қоғам, дін мен мемлекеттік қатынастарды жүйелендіріп, діни ортадағы экстремизмнің алдын алу қызметтерін құқықтық қамтамасыз ететін Заңның қажеттілігі туындады. 2011 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Республи-касы Президенті Н.Ә. Назарбаев парламентті дін саласында, діни бірлестіктердің қызметтерін бақылауға алатын заң жо-басын дайындауға тапсырма бергеннен кейін, бір айға жуық уақыт ішінде Парламенттің төменгі палатасы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң жобасын бірауыздан қабылдады [145]. Ал қыркүйекте Қазақстан Республикасының Сенаты пленарлық отырыста жаңа заң жобасын ресми түрде қабылдады [146].

Аталмыш заңға сәйкес, құзырлы органдардың уәкілеттіліктері нақтыланған (4-б.), миссионерлікке қатысты мәселелер реттелген (4-1-б.), діни бірлестіктерді құру мен тіркеу тәртібі анықталған (4-4-б.), олардың қызмет көрсету тәртібі көрсетілген. Сонымен қатар діни негіздегі партияларға, мақсаттары мен әрекеттері мемлекетте бір діннің үстемдік етуіне, дінаралық алауыздық пен қайшылықтарды туындатуға бағытталған діни бірлестіктерді құруға тыйым салынады. Мемлекеттік органдардың, ұйымдар мен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және азаматтардың денсаулықтары мен


өмірлерін қорғауға қатысты қызметтердің аумақтарында және діни мекемелерді алмағанда білім беру орындарын-да діни рәсімдер мен жоралғылар өткізуге тыйым салынады. Заңға сәйкес, діни бірлестіктерді тіркеуде оның құрамындағы дін ұстанушылардың арнайы мөлшері белгіленген. Мысалы, жергілікті діни бірлестіктердің құрамында 50-ден кем емес дін ұстанушылары, аймақтық бірлестіктер – 500-ден кем емес, ал рес-публикалық деңгейдегі діни бірлестіктер – дін ұстанушылары ел аумағында таралып, елдің әр өңірлерінде тиісті филиалда-ры мен өкілдіктері болуы тиіс. Діни бірлестіктер заң күшіне ен-геннен кейін бір жыл ішінде қайта тіркеуден өтулері тиіс. Бұл үдеріс Қазақстан аумағында сәтті жүзеге асып, дін саласының заңды түрде реттеуге және мемлекет пен діни бірлестіктердің құқықтық шеңберді өзара әрекеттесуіне жағдай жасады.

Миссионерлердің қызмет ету шарттары айқындалған. Мұнда шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар лайықты мәртебеге ие болулары үшін бірқатар құжаттар, соның ішінде, діни бірлестіктің шетелде тіркелгендігі туралы куәлікті ұсыну секілді талаптары заңды. Бұдан өзге, Қазақстанда тіркелген діни бірлестік тарапынан шақыруға ие болулары тиіс.

Заңды әзірлеуде тек Ресей ғана емес, сондай-ақ Қазақстан секілді зайырлы саналатын Белорусия, Литва, Дания, Ис-пания және өзге де көптеген мемлекеттердің тәжірибелері қарастырылды. Шетел заңнамаларын талдау көшіріп алу мақсатында емес, жаңа, біздің мемлекетіміз бен мемлекеттік дінаралық қатынастың механизмдерінің ерекшеліктеріне лайықты болатын әмбебап заң жасау мақсатында болды.

Заңның маңызды ерекшеліктерінің бірі исламның ханафилік бағытының тарихи рөлін мойындау болып табыла-ды. Аталмыш дінді ерекшелеу оның Қазақстан тарихына тара-лып, ұлттық дәстүрлер мен құныдылықтарға тез сіңісіп ұлттық мінез бен дүниетанымды қалыптастыруға үлес қосқандығын бағалау негізінде жүзеге асты.

Аталмыш заңды қабылдау Қазақстан Республикасындағы діни экстремизм мен исламдық фундаментализмге қарсы күрестің алғашқы қадамдардың бірі болды.


Заң қабылданысымен бір жарым жыл уақыт ішінде елімізде мемлекеттік конфессияаралық қатынасты реттейтін жаңа құқықтық база қалыптасып үлгерді.

2011 жылдың қазанында Қазақстан Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданып, оған сәйкес, кейбір заңнамалық актілерге: «Экс-тремизмге қарсы күрес туралы», «Коммерциялық емес ұйымдар туралы», «Қазақстан Республикасындағы балалардың құқықтары туралы», «Әскери міндет пен әскери қызмет ту-ралы», «Лицензиялау туралы», «Мемлекеттік мүлік туралы», Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы» Кодексіне, Қазақстан Республикасының «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді [147].

Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 29 қараша-сындағы «Қазақстан Республикасының ұйымдасқан қылмыс, террористік және экстремистік әрекеттерге қарсы күрес ту-ралы кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер енгізу туралы» Заңына сәйкес, кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

2012 жылы діни қызмет пен діни бірлестіктер қызметтері-нің құқықтық аспектілерін реттейтін бірақатар заңға бағынысты нормативтік-құқықтық актілер, жекелей алғанда, Үкіметтің миссионерлік қызмет, дінтанулық сараптама, культтік ғимарат-тарды құру мен оларды өткізу тәртібі, шетелдік діни бірлестік-тердің қызметтерін келістіруге қатысты, шетелдік діни орта-лықтардың Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктердің жетекшілерін тағайындау, ғибадат үйлерінің (намазхана) қызмет көрсетуі секілді мәселелерге қатысты жарлықтары қабылданды.

2.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының діни экстремизммен күрестегі негізгі басымдықтары

Қазақстан Республикасы – зайырлы, демократиялық мем-лекет, мұнда әр азаматтың ар-ождан бостандығына кепілдік беріледі және барлық конфессия өкілдері заң алдында тең.


Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы ұлттық құқық және халықаралық-құқықтық нормалар мен стандарттар негі-зінде өзіндік құқықтық база мен мемлекеттік және қоғамдық институттардың қызмет ету механизмдерін қалыптастыруда. Көпконфессиялы ел ретіндегі Қазақстан Республикасы азамат-тардың діни сенім бостандығы құқығын жүзеге асыруды қамта-масыз етуге мүдделі және оның алдағы демократиялық, құқық-тық дамуын негізгі құраушыларының бірі болып табылады.

Қазақстан үшін дәстүрлі діни сенім (ханафи бағытындағы ислам мен православие бағытындағы христиандық) мен дәстүр-лі емес діндер мен конфессиялар енген конфессиялық алуан түрлілік бүгінгі таңда мемлекеттегі қоғамдық тұрақтылықты, бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етеді. Көзқарастар, дәстүр-лер мен мәдениеттердің алуан түрлілігіне қарамастан, Қазақстан діни негізде шиеленісі жоқ мемлекет болып есептеледі.

Қазақстан Республикасындағы конфессияаралық қаты-настар дамуының сипаттық ерекшеліктерінің бірі соңғы екі онжылдықта діни институттардың сандық әрі сапалық өсуін шарттандырған діннің қоғам өміріндегі рөлінің артуы болып табылады.

Сарапшылардың пікірінше, дінге сенушілердің саны ХХ ғасырдың 80-жылдары ортасымен салыстырғанда 20-25%-дан 90-95%-ға дейін өскен.

Дінге сенушілердің саны бойынша дәстүрлі түрде мұсылмандық және православиелік діни бірлестіктердің көрсеткіштері алдыңғы орында, 2009 ж. халық санағы бойын-ша олар дінге сенушілердің 90%-нан астамын құраған. Жеке-лей алғанда, тұрғындардың 70,2%-ы өздерін мұсылманбыз деп атаған, 26,0% – христиандар деп, 0,3% – иудаизм ұстанушылары, 0,1% – буддизм, 0,2 % – өзге діни сенім ұстанушылар деп атаған. Сонымен бірге, тұрғындардың 2,8%-ы өздерін дінге сенбейтіндер ретінде көрсеткен.

Қазақстандағы діни бірлестіктердің саны артты, 1989 жыл-ғы 1 қаңтардағы санақ бойынша олардың саны 671-ді құраса, 2013 жылы олардың саны 3434-ке жеткен [148].


Қазақстан Республикасындағы он жеті миллион халықтың көпэтностық және көпконфессиялық діни мүдделерін та-нытатын 18 түрлі конфессия бейбіт түрде қызмет атқарады. Қазақстандағы діндерді діни тәжірибе мен дүниеге деген көзқарастарымен ерекшеленетін түрлі діни сенімді ұстанатын түрлі этнос, тілдік, мәдени және әлеуметтік топтар танытады.

Қазақстан Республикасында қоғам негізінен тарихи және мәдени екі дәстүрлі діндерге: сүниттік ислам (ханафилік маз-хаб) және православиелік христиандыққа негізделетіндіктен, ең көп діни бірлестіктер мұсылмандарға (2367) тиесілі. Олар елдегі дін ұстанушылардың жалпы санының үштен екісінен астамын құрайды. Сондай-ақ аталмыш діннің культтік ғимараттары да саны жағынан басым болып табылады (2366).

Қазақстандағы дін ұстанушыларының саны жағынан екінші орында Қазақстанның Православиелік шіркеуі (ҚПШ), ол 293 діни бірлестіктерге ие.

Келесі діни бағыт Қазақстандағы Рим-католиктік шіркеу (РКШ) болып табылады, оның 84 діни қауымы бар.

Қазақстанның конфессионалдық кеңістігінде айтарлықтай орынды 500-ден астам діни бірлестігі бар протестанттық бағыт алады.

Жоғарыда аталғандардан өзге 7 иудейлік қауымдар, 2 буддистік діни бірлестіктер, сонымен қатар Қазақстан үшін дәстүрлі емес 18 діндер («Мормондар», «Кришнаиттер», «Баха-илер», «Муниттер») бар [149].

Соңғы жылдары дінге қатысты мәселелер өзінің өзектілігімен аса өткір тақырыптардың біріне айналып, еліміздің қоғамдық өміріндегі күн тәртібінде алдыңғы қатарға шыға бастағандығын байқауға болады. Бұл, бір жағынан, дінге сенушілер қатарының көбеюінен, екінші жағынан, діни экстремизм мен терроризм мәселесінің өсе түсіп отыруы-нан көрініс табады. Бүгінде діни экстремизм мен терроризм әлемдік қоғамдастықты алаңдатып отырған мәселеге айнал-ды. Заманауи әлемнің қатеріне айналып отырған діни экстре-мизм мен терроризм мәселесі Қазақстаннан сырт қала алма-сы анық.


Бұл мәселелер өз кезегінде мемлекет пен қоғам алды-на нақты шешімін табуды қажет ететін бірқатар кезек күт-тірмейтін міндеттерді қойып отыр. Сол себепті, Қазақстанда діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл мен ал-дын алу қызметтері кеңінен іске асырылуда. Осы орайда, ел Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдау-ында: «діни экстремизм мен терроризм мәселесіне қарсы қыз-метте құрылымды шаралардың бірі заңнамаларды жетілдіру керек», – деп атады [150].

Осыған байланысты, Елбасы Президент Әкімшілігі мен Қазақстан Республикасының Үкіметіне келесідей тапсырма-ларды берді:

− діни радикализм мен экстремизмнің пайда болуын бей-тараптандыру мақсатында заңдарды жетілдіру қажет. Терро-ризмге қарсы заңдарды да жетілдіру қажет. Мемлекет қайдан бой көтерсе де, радикализм мен экстремизмнің жолын кесу ке-рек;

− әлеуметтік, этникалық және діни қысымдар мен шиеленістерді болдырмау механизмдерінің жаңа сенімді фор-маларын қалыптастыру;

− қоғамда, әсіресе, жастар арасында діни экстремизм про-филактикасын күшейту;

− әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі беретін артықшылықтарды да пайдалану. Осы сұхбат алаңының базасында діни ыңғайдағы дауларды шешудің жаңа платформасын жасау қажет;

− діни және этностық дауларды шешу үшін аймақтағы ыстық нүктелерде, Үлкен Таяу Шығыс аясында, тіпті, одан да ауқымды деңгейде ара ағайындық жасауға дайын болу;

− мемлекетіміздің зайырлы келбеті – Қазақстанның табыс-ты дамуының маңызды шарты екенін естен шығармау [151].

Берілген тапсырмаға сәйкес, 2013 жылдың қаңтарында Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы күрес туралы кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңына сәйкес,


Қазақстан Республикасының «Терроризмге қарсы күрес» тура-лы заңына ауқымды өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Содан бергі уақыт ішінде діни экстремизм мен терро-ризмге қатысты мәселелердің ушыға түскенін ескере отырып, 2013 жылғы қаңтар айында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне терроризмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу ту-ралы» Заң қабылданды, 2013 жылғы 24 қыркүйекте Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасында 2013-2017 жылдарға арналған діни экстремизмге және терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік бағдарлама бекітілді.

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының кейбір арнайы мемлекеттік органдар туралы кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы қабылданды.

Жалпы алғанда, қабылданған заңамалық және нормативтік-құқықтық актілер терроризмге қарсы қызметтің тиімді механизмдерін ұйымдастыру мен үйлестіруге бағытталған және халықаралық әрі өңірлік деңгейдегі экстремизм қаупінің өсуі шарттарында Қазақстанның заңнамалық жүйесіне ауқымды өзгерістер енгізілді. Бұл өзгертулер мемлекеттің экстремизм қаупінің алдын алу мен оған қарсы күресудің құқықтық негіздері болып табылады.

Республикамызда 2011 және 2012 жылдары орын алған экстремизм мен терроризм көріністерін ескере отырып, еліміздегі антитеррористік құрылымдарының жұмыстарына сәйкес өзгертулер енгізілді. Діни экстремизмге қарсы күрестің маңыздылығын ескере отырып, терроризмге қарсы қызметті үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында Елбасы 2013 жылдың 24 маусымында «Қазақстан Республикасының антитеррористік орталығын бекітетін Ереже туралы»№ 588 Жарлыққа қол қойды.

Жаңа форматта қалыптасқан Қазақстан Республикасының Антитеррористік орталығы мемлекеттің басты ұлттық қауіптері терроризм мен экстремизмге қарсы мемлекет пен қоғамның қызметтерін басқару және үйлестірумен айналысады.


АТО жоспарлы негізде ведомствоаралық өзара әрекеттестік және терроризм мен экстремизмге қарсы жалпы мемлекеттік жүйені одан әрі нығайтуға бағытталған шараларды қабылдауға арналған отырыстарды өткізеді.

АТО терроризм мен экстремизм көріністеріне құқықтық тосқауылдар жасауға тікелей қатысады. Қазіргі уақытта террористік қауіптерге қарсы іс-қимылдардың барлық аспектілері заң негізінде бекітілген.

Қарулы құрылымдардан өзге, терроризмнің салдарын азай-туда терроризм профилактикасы маңызды басымдылық ретін-де айқындалды. Антитеррористік қызметте оның ақпараттық және насихаттық құрамына ерекше көңіл бөлінеді. Осыған бай-ланысты, Дін істері агенттігінің де қызметтері қоғамда толерант-ты діни сана мен радикалды идеологияға қарсы иммунитетті қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар саяси-экономи-калық, құқықтық, әлеуметтік, тәрбиелік, насихаттық және мемлекеттік органдар тарапынан жүзеге асырылатын өзге де шараларды жандандыру мәселесіне ерекше назар аударылды.

Қазіргі күнде шешімін таппаған жекелеген мәселелерге қарамастан, елімізде дін саласына қатысы бар мемлекеттік органдардың жұмыстары жүйелі деңгейде жолға қойылғаны туралы толық сеніммен айтуға болады. Яғни осыған қажетті инфрақұрылым мен құқықтық базаның негізі қаланды. Атап айтар болсақ, 2011 жылғы мамыр айында Дін істері агенттігі құрылып, сол жылдың қазан айында «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Дін мәселелерімен айналысатын арнайы уәкілетті орган құрылып, дін саласын реттейтін жаңа заң күшіне енген-нен бергі уақыт ішінде көптеген жұмыстар атқарылды.

Дін істері агенттігін қазіргі таңда діни экстремизмнің ал-дын алу бағытында ауқымды қызметтер атқаратын мемлекеттік орган ретінде көрсетуге болады. Дін саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі міндеттерін:

1. азаматтардың діни сенім бостандығына құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ету және діни бірлестіктермен өзара әрекеттестік орнату;


2. қазақстандық қоғамда конфессияаралық келісім мен тұрақтылықты қамтамасыз ету, конфессияаралық диалогты ұйымдастыру және қолдау;

3. діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл, дін саласындағы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, – деп көрсетуге болады.

Агенттіктің негізгі міндеттері:− азаматтардың дін ұстану бостандығы құқықтарын іске

асыруды қамтамасыз ету және діни бірлестіктермен өзара іс-әрекеттестік саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру бойынша ұсыныстар жасау;

− елімізде азаматтардың дін ұстану бостандығы құқықтары және діни бірлестіктердің, миссионерлердің қызметі саласын-да болып жатқан үрдістерді жан-жақты және объективті түрде зерделеу, жалпы қорытынды және талдау жасау.

Дін істері агенттігі өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес: − діни бірлестіктермен өзара іс-әрекеттестік саласындағы

мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын қалыптастыру мен іске асыру;

− діни ахуалдың дамуын, Қазақстан Республикасы аумағында құрылған діни бірлестіктердің, миссионерлердің, қызметін зерделеу мен талдау;

− ақпараттық-насихат іс-шаралары мен түсіндіру жұмыстарын жүргізу;

− дінтану сараптамасын жүргізуді қамтамасыз ету;− облыстық жергілікті атқару мекемелері мен

республикалық қала мен астаналық деңгейдегі діни қызмет және олардың діни бірлестіктерімен байланыстарын реттеу;

− өз құзіретіне қатысты мәселелерге ресми түрде мәлімде-ме жасау;

− мемлекеттік қызмет көрсету барысында тұтынушылар-дың құқығын қорғау сияқты функцияларды жүзеге асырады.

Діни экстремизм мен терроризм көріністеріне қарсы күрес тек орталық мемлекеттік органдармен қатар жергілікті атқарушы органдар саясаты ретінде жүзеге асырылады. Облыстардағы, Астана және Алматы қалалары Әкімдіктері


жанындағы өңірлік дін істері басқармалары түріндегі жергілікті атқарушы органдар:

− жергілікті деңгейде дін саласы бойынша мемлекет саяса-тын жүзеге асырады;

− аймақтың діни ахуалына зерттеу және талдау жұмыстарын жүргізеді;

− өз құзіретіне сәйкес аймақтық деңгейде дін мәселесіне қатысты түсіндіру жұмыстарын жүргізеді;

− құзыретті органға Қазақстан Республикасының діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын жетілдіру туралы ұсыныстар әзірлейді;

− құқық қорғау органдарына Қазақстан Республикасының діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңын бұзушы жеке және заңды тұлғалардың іс-әрекеттеріне тыйым салу туралы ұсыныстар әзірлейді;

− Қазақстан Республикасының діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасының бұзылуына қатысты жеке және заңды тұлғалардың шағымдарын қарастыру;

− миссионерлік қызметпен айналысушы тұлғаларды тіркеу;− Қазақстан Республикасының заңнамасы негізінде мемле-

кеттік басқару органдарының сұранысына сай жергілікті атқару органдарына жүктелген өзге де міндеттерді атқарады [152].

Дінге қатысты тура немесе жанама үдерістердің барлығы қоғамдық өмірдің маңызды бөлігін қамтитындықтан, дін төңірегіндегі туындайтын проблемаларды шешуге билік органдарымен қатар, азаматтық қоғам институттарының қатысуы ерекше маңызға ие. Өйткені діни сипаттағы мәселелер қоғамның өмір сүруіне қатысы бар проблемалар ретінде қоғамдық және ұлттық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей бай-ланыста көрініс табады. Осы орайда, діни экстремизм мен терроризмнің алды алу, елдегі діни ахуалды тұрақтандыру, халықтың діни сауаттылығын арттыру секілді қызметтерді жүзеге асыратын ғылыми орталықтар мен Үкіметтік емес ұйымдарды қарастырып өткен жөн.

Дін саласына жүйелі мониторинг және талдау жа-сау, зерттеулер жүргізу, діни экстремизм құбылысының


табиғатын анықтау секілді қызметтермен айналысатын Дін істері агенттігінің жанынан құрылған «Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы» мақсаты дін мәселелері жөнінде мемлекет органдарының қызметіне ғылыми-әдіснамалық және ақпараттық-талдау жұмыстары бойынша қолдау көрсету болып табылады.

Дін істері агенттігінің жанынан құрылған «Мәдениеттер мен діндердің халықаралақ орталығы» қызмет атқарады. Орталық жанынан Бұқаралық ақпарат құралдарында діни тақырыптарды жариялау бойынша Әдістемелік Кеңес жұмыс істейді. Әдістемелік кеңес журналистік пул өкілдерімен кезде-сулер, журналистерге арналған семинарлар мен тренингтер ұйымдастырып тұрады.

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанынан құрылған діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі Кеңесі қызмет етеді. Кеңес консультативтік-кеңесші орган саналады. Кеңестің мақсаты – діни қызмет және діни бірлестіктермен өзара іс-әрекеттестік саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын қалыптас-тыру және іске асыру, қоғамдағы діни келісімді нығайту және конфессияаралық қатынастарды үйлестіру мәселелері жөніндегі ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу. Кеңестің негізгі міндеттері:

− елдегi дiни жағдайды және оның даму үрдістерін жан-жақты және объективті зерттеу, жинақтап қорыту және талдау;

− діни бірлестіктермен өзара ықпалдастық пен діни қызмет саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыттарын қалыптастыру бойынша ұсыныстар әзірлеу;

− Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарын республикадағы діни ахуалдың жай-күйі және Қазақстан Республикасының діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын сақтау туралы хабардар ету;

− діни бірлестіктермен байланыс бойынша аймақтық Кеңестердің жұмыстарын үйлестіру;

− дiни бiрлестiктер арасындағы өзара түсiнiстiк пен төзiмдiлiктi нығайту және оларға Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес консультативтiк көмек көрсету болып та-былады.


Дін істері агенттігі жанынан құрылған Қазақстандағы діни ахуал мәселелері жөніндегі консультативтік-сараптамалық кеңесі Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі жанындағы үнемі қызмет атқаратын консультативтік-сараптамалық орган болып есептеледі.

Кеңес діни қызметке байланысты мемлекеттік реттеу жұмысын жүзеге асыру мәселесі мен діни қызмет саласындағы заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеуді; діни аху-алды зерделеу саласында тәжірибе алмасу мақсатында шетел сарапшыларымен, халықаралық ұйымдармен өзара әрекет етуді жүзеге асырады.

Кеңес құрамы дінтану, саясаттану, әлеуметтану, филосо-фия, мәдениеттану, құқықтану саласындағы жетекші маман-дар мен ғалымдардан, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінен тұрады.

«Дінтанушылар конгресі» қоғамдық бірлестігі. Кон-гресс қызметінің негізігі бағыттары төмендегідей:

− республикалық және өңірлік ауқымда діни ахуалды зер-делеу бойынша зерттеу жобаларына қатысу;

− дін саласындағы сарапшылар туралы мәліметтер базасын құру;

− мемлекеттік органдар, діни бірлестіктер мен сараптамалық қауымдастық арасындағы өзара іс-әрекет етуді ұйымдастыру;

− мемлекеттік қызметкерлер мен педагогикалық жұмыс-керлер кадрларын дайындауға және олардың біліктілігін арттыруға дінтанушы сарапшыларды тарту (арнайы курстар оқу, семинарлар, тренингтер, конференциялар өткізу);

− орта және жоғары оқу орындарында дінтануды оқыту тәжірибесін зерттеу;

− ақпараттық және ағартушылық сипаттағы іс-шараларды жүргізу [153].

Қазіргі таңда Қазақстанның бүкіл аумағы бойынша 160 жетекші дінтанушылар, теологтар, исламтанушылар мен ғалымдар Конгресс мүшелері болып табылады.

Дін істері агенттігі жанындағы Үкіметтік емес ұйымдармен өзара байланыстар кеңесі қызмет атқарады.


Кеңестің мақсаты – дін және діни сенім бостандығы саласындағы, атап айтқанда, үйлесімді конфессияаралық қарым-қатынасты, толерантты сананы, қоғамдық бейбітшілік пен келісімді дамыту мәселелері бойынша мемлекеттік сая-сатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік емес секторды және азаматтық қоғам институттарын тарту.

Кеңес азаматтық секторды қамтитын 40-тан астам ҮЕҰ-ны біріктіреді, соның ішінде 28 ҮЕҰ діни қатынас саласы бойынша қызметтер көрсетумен тікелей айналысады.

Сонымен қатар, Кеңес құрамына дін саласында әртүрлі қызмет атқарып жүрген 28 үкіметтік емес ұйымдар кіреді.

Олардың ішіндегі 6 ҮЕҰ радикалды діни топтардың идеологиялық әсеріне ұшыраған азаматтарға кешенді сауықтыру көмегін көрсетуге мамандандырылған. 25 орталық деструктивті діни бірлестіктер мен ағымдардан зардап шек-кен тұлғаларға кеңес берумен және психологиялық көмек көрсетумен айналысады.

14 орталық «Деструктивті діни ағымдардан зардап шек-кендерге көмек көрсету орталықтарының қауымдастығының» құрамына кіреді, ал 8 орталық өз алдына қызмет көрсетеді.

Деструктивті діни ағымдардан зардап шеккендерге көмек көрсету және сауықтыру орталықтар түрінде қызмет ететін ҮЕҰ арасынан: «Деструктивті діни ағымдардан зардап шек-кендерге көмек көрсету орталықтарының қауымдастығы», «Аңсар» кеңес беру-сауықтыру орталығы, «Сана» дінтанулық ақпараттық-кеңес беру орталығы, «Виктория» деструктивті сек-талардан зардап шеккендерге әлеуметтік-психологиялық және құқықтық көмек көрсету орталығы және «Әлеуметтік бастама орталығы» сияқты ҮЕҰ-ды ерекше атап өтуге болады.

Дін саласында қызмет атқаратын кейбір орталықтар тек оңалту қызметімен ғана шектеліп қана қоймай, әлеуметтік-тұрмыстық мәселелері бойынша мұқтаж азаматтарға кеңес берумен де айналысады. Мұндай ҮЕҰ қатарында, Қызылорда облысында орналасқан адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуден зардап шеккендерге, діни экстремизм құрбандары-на және діни экстремистік ұйымдардың ықпалынан шыққан


тұлғаларға арналған «Қамқорлық» дағдарыс орталығының орны ерекше.

Бір қатар ҮЕҰ, соның ішінде, қоғамда адамдардың құқықтарын бұзатын, олардың денсаулықтарымен әлеуметтік салауаттылығына зиян келтіретін, Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетін әрекеттермен ай-налысатын ұйымдар мен адамдар тобы туралы және олардың адамға деструктивті ықпалдары туралы объективті ақпараттар таратуға маманданған Алматы қаласының «Перспектива» ақпараттық-кеңес беру тобы» қоғамдық қорын атап өтуге бо-лады.

2013 жылы діни мәселелер бойынша ақпараттар қабылдау мен азаматтарға консультациялар беру Орталығы құрылды. Оның базасында тәулік бойы тегін қызмет атқаратын – «Қауырт желі – 114» қызметі ұйымдастырылды. Қауырт желі қызметінің мәні – азаматтарды дін мәселесі бойынша тәулік бойы тегін ақпараттандыру мен дін саласындағы заңдардың бұзылуы ту-ралы мәліметтерді жинақтау мен оларды құқыққорғау орган-дарына жолдау болып табылады.

Аталмыш ҮЕҰ қызметтері 2012 жылғы 27 қаңтардағы Еуропа Кеңесінің «ұлттық немесе аймақтық деңгейде діни, эзотерикалық немесе рухани сипаттағы ақпараттық орталықтарын құру» туралы Ұсыныстарына, сонымен қатар Парламент Ассамблеясының (1999 жылы №1412) «Секталардың заңсыз қызметі» және (1992 жылы №1178) «Секталар мен жаңа діни қозғалыстар туралы» Ұсыныстарына сәйкес келеді. Сондай-ақ бұл Ұсыныстар «секталар мен дәстүрлі емес діни топтардың азаматтардың бостандықтарына негізгі құқықтарын, әсіресе, денсаулық сақтау, білім беру, жеке өмір мен отбасын құрметтеу құқықтарын қорғауға бағытталған».

Барлық деструктивті діни ағымдардан зардап шек-кендер мен оңалту орталықтарының қызметтері әртүрлі конфессиялардың деструктивті діни ағымдарынан зар-дап шеккендерге психолог, теолог, дінтанушы және заңгер мамандардың қызметтерін біріктіре отырып көмек көрсетуге бағытталады.


Осы бағыттағы жұмыстарды сапалы жүзеге асыру мақ-сатында облыстардағы, Астана және Алматы қалалары Дін іс-тері басқармаларының жанынан коммуналды мемлекеттік ме-кеме түріндегі Дін мәселелерін зеттеу орталықтары құрылуда, олар дін істері басқармалары арқылы әкімдіктердің қызмет ету аясы мен мүмкіндіктерін кеңейтеді.

Орталықтардың жұмыстары өңірлік АТК, діни бірлес-тіктермен байланыс жөніндегі кеңестермен бірыңғай байланы-ста және ортақ ұйымдастырушылық негізде жүзеге асуы тиіс.

Орталықтардың жергілікті жерлердегі діни экстремизм-ге қарсы іс-қимыл мен алдын алу шаралары бойынша негізгі қызметтері келесілер болып табылады:

− жергілікті және орталық атқару органдарын, сондай-ақ өңірлік антитеррористік комиссиялардың жұмыстарын, соны-мен қатар дін және экстремизм мен терроризмнің алдын алу саласындағы мақсатты ақпараттық-насихаттық жұмыстарды жетілдіру үшін өңірдегі діни ахуал туралы талдаулық базаны қалыптастыру. Бұл бағыт түрлі талдаулық материалдарға негіз болатын талдаулық және әлеуметтанулық зерттеулер, сарап-шылар сауалнамасын, БАҚ-қа мониторинг пен контент-талдау-ды жүргізуді ұйымдастыруды қамтиды;

− ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру. АНТ ұйымдастыру, мақсатты топтар мен тақырыптарына сәйкес қызметтерін жоспарлау, сондай-ақ АНТ жұмысын бақылау және ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етуді жүзеге асы-ру. Бұл бағыт дәрістер, акциялар, кездесулер, консультация-лар, баспасөз-мәслихаттарын ұйымдастыру, медиа-жоспар-лауды жүзеге асыру, баспа және электронды БАҚ-пен өзара әрекеттестік, Интернеттегі жұмыстарды қамтиды;

− ақпараттық-насихаттық қызметте қолдану, сонымен қатар өңірлік деңгейдегі АНТ мүшелерінің біліктілігін арт-тыру үшін АНТ-ны қажетті әдістемелік және әдіснамалық қамтамасыз ету, ол ақпараттық және әдістемелік материалдар, құралдар, кітапшалар, бүктемелер, бейнематериалдар және өзге де үлестіру мен таныстыру материалдарын дайындау мен шығарудан тұрады;


− ақпараттық-құқықтық және психологиялық консуль-тацияларды, сондай-ақ деструктивті діни ағымдардан зар-дап шеккендерді оңалту жұмыстарын ұйымдастыру. Бұл мақсатта Орталықтар өңірлерде дін мәселесі бойынша қызмет ететін консультативті-оңалту орталықтары мен деструктивті діни ағымдардан зардап шеккендерге көмек көрсету орталықтарының қызметтерін үйлестіреді;

− деструктивті діни ағымдардың мүшелерін оңалту жұмыстарын ұйымдастыру, дестурктивті діни ағымдардан зардап шеккендерді оңалту орталықтары мен көмек көрсету орталықтарының қызметтерін үйлестіру [154].

Діни экстремизм мен терроризмге қарсы қызметте оның ақпараттық және насихаттық құрамына ерекше көңіл бөлінеді. Осыған байланысты, Дін істері агенттігінің де қызметтері қоғамда толерантты діни сана мен радикалды идеологияға қарсы иммунитетті қалыптастыруға бағытталған. Ол дінбасылары өкілдерінің, этностық-мәдени орталықтар, үкіметтік емес және жастар ұйымдары, әртүрлі саладағы беделді азаматтардың әлеуеттерін діни экстремизмге қарсы түсіндіру жұмыстарына қолдану арқылы жүзеге асып, қоғам өкілдері экстремизм мен терроризмнің барлық түрлері мен көріністеріне қарсы шығып қана қоймай, сонымен қатар оларға принциптік бағалау мен кез келген деструктивті ағымдарды айыптауларын көрсетулері тиіс. Жалпы алғанда, экстремисттік доктриналар мен ілімдерді жою мен дін атын жамылған радикалды және деструктивті идеологиялардан өзіндік қорғануға бағытталған қоғамдық бас-тамаларды жандандыруға күш салу қажет.

Осы орайда, Агенттіктің ақпараттық-насихаттық қызметтерін қарастырып өтуге болады. Ең алдымен, ақпараттық-түсіндіру жұмысын – мемлекеттік саясаттың түрлі аспектілері бойынша қоғамдық пікір қалыптастыру мақсатында мемлекеттік мекемелердің халықпен жұмыс жүргізу формасының бірі ретінде анықтап алуға болады.

Дін мәселелері жөніндегі ақпараттық-насихаттық топ-тар (әрі қарай – АНТ) елдегі үйлесімді конфессияаралық қарым-қатынасты қалыптастыруға және нығайтуға, халықтың


діни сауаттылығын арттыруға және діни экстремизм мен терроризмнің алдын алуға бағытталған ақпараттық-насихаттық жұмыстарды іске асыру тәсілінің бірі болып табылады.

АНТ жұмысының басты бағыттары:1) конфессияаралық келісімді насихаттау;2) тұрғындардың діни және құқықтық сауаттылығын

көтеру;3) діни экстремизм мен терроризмнің алдын-алу болып та-

былады.АНТ облыстық, аудандық және қалалық деңгейлерде

құрылады. АНТ жұмысы дін саласындағы мемлекеттік саясатқа халық сенімінің негізін қалайды және қоғамдық келісім мен қоғамдағы тұрақтылықты нығайтуға белсенді азаматтық ұстанымды қалыптастырады.

АНТ құрамына дінтанушы-мамандар, теологтар, ғалымдар, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, заңгерлер, психологтар, жергілікті атқарушы және құқыққорғаушы органдардың қызметкерлері енеді. Өзінің жұмысы барысында АНТ тұрғындардың мақсатты әлеуметтік топтарын қамтып, оларға діннің шынайы адамгершілік бастауларын жеткізіп, дәстүрлі рухани құндылықтарды сіңіреді және радикалды, деструктивті діни қауымдардың қатарына өту қауіптері тура-лы ескертеді.

Қазіргі таңда Агенттіктің ұйымдастыру-әдістемелік сүйе-мелдеуімен құрамында мемлекеттік органдардың маманда-ры, дінтанушылар, теологтар мен имамдар бар 500-ден астам ақпараттық топтардың жұмысы ұйымдастырылып:

− тұрғындардың түрлі топтарында дін саласына қатысты негізгі білімді қалыптастыру, азаматтардың ақпараттылығын арттыру және мемлекеттің Қазақстандағы конфессияаралық келісім және дінаралық қатынастар саласындағы саясатын халықтың қолдауын қамтамасыз ету;

− дін саласында құқықтық сауаттылықты арттыру арқылы азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру;

− конфессияаралық және ішкі конфессиялық негізде мүм-кін болатын әлеуметтік шиеленістерді ескерту және алдын алу;


− азаматтар арасында толеранттылық және қазақстандық қоғамның рухани бірлігі идеяларын қалыптастыру және та-рату;

− халықты Қазақстандағы діни бірлестіктердің және ағымдардың қызметімен ақпараттандыру, сондай-ақ дәстүрлі діндердің қызметтерінің мәнін ашып көрсету;

− қоғамда жалған діни ағымдар мен радикалды ұйымдардың таралуының алдын алу;

− қоғамда діни экстремизм мен терроризмді насихаттай-тын идеологиялардың таралуының алдын алу;

− радикалды діни идеологияны ұстанатындар, сонымен қатар қылмыстық-атқарушы жүйенің мекемелерінде жазасын өтеушілердің арасында, оларды дәстүрлі діни құндылықтарға оралту әрі қарай қоғамға бейімдеу мақсатында түсіндіру жұмыстарын жүргізу сияқты бағыттарда қызмет атқаруда.

Тұрғындардың діни сауатын арттыру, Қазақстан халқының рухани құндылықтарын насихаттау және діни экстремизмнің алдын алу бағытында 2013 жылы жүргізілген жұмыстар 1 млн. 300 мыңнан астам адамды қамтыған [155].

Ал 2014 жылдың І тоқсанында өңірлердегі ақпараттық-насихаттық мазмұндағы 2500 астам шаралар ұйымдастырылып, 330 мыңнан астам тұрғындарды қамтыған.

Ақпараттық-насихаттық қызмет бағытында теолог-тар, сарапшы-ғалымдар, зиялы қауым өкілдерімен қатар, БАҚ әлеуетін қолдану жүзеге асырылуда. Ол қоғамда дінге деген қызығушылықтың артуына байланысты діни сенім бостандығы және толеранттылық тақырыбы бұқаралық ақпарат құралдары беттерінде үлкен орын алуда. Осы орай-да, діни БАҚ-ға тоқталып өтуге болады. Қазақстанда тіркелген діни бірлестіктерге тиесілі діни бұқаралық ақпарат құралдары еркін таралады. Cоңғы жылдардағы діни бірлестік қызметіне діни сипаттағы басылымдардың көбейе түсуі тән: мерзімді ба-сылымдар (журналдар, газеттер), сондай-ақ брошюралар мен буклеттер басылуда. Басылымдық үгіт-насихат саласындағы белсенділік барлық конфессияларда байқалады. Егер бұрын басылымдық үгіт-насихат және ағартушылықпен Қазақстан


үшін жаңа конфессиялар мен деноминациялар айналысса, қазір дәстүрлі ислам мен православие өзінің мерзімді басы-лымдары мен олардың санын күн санап арттырып келеді.

Бүгінде Қазақстанда 47 тіркелген діни БАҚ (45 баспа басы-лымы, оның 20-ы христиандық бағытта, 21 исламдық бағытта, 2 БАҚ иудаизм және 2-уі католицизм бағытында) және 2 теле-арна (1 отандық және 1 шетелдік) жұмыс істейді. Солардың ішінде: «Ислам және өркениет», «Е-Islam» интернет-порталы, «Православие», «Кредо», «Гуманный мир», «Қазақстандағы православиенің жандануы», «Вестник», «Шолом» және т.б. ірі діни БАҚ ретінде атап көрсетуге болады.

Соңғы кездері діни бірлестіктер неғұрлым ауқымды ау-диторияны қамтып, ақпаратты алғашқы болып жеткізетін Интернет-ресурстарға көптеп көңіл бөлуде. Мәселен, бұл бағытта Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы, Қазақстан Православтық шіркеуі, Рим-католиктік шіркеуі, сондай-ақ Қазақстан Еврей қауымы қызметі елеулі жұмыс атқаруда.

Сонымен қатар діни БАҚ діни салт-дәстүрлер мен олардың ерекшеліктеріне, діни тәрбиеге, ұран, Інжіл және т.б. Қасиетті кітаптарды рухани пайымдауға, конфессияаралық диалог пен толеранттылыққа, діни мейрамдарға үлкен мән береді.

Діни БАҚ-қа қарағанда зайырлы БАҚ дін мәселесін дін бүкіләлемдік мәдениет, өркениетпен контексте, дін ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан құндылық және баға жетпес рухани тәжірибе, әлемдік деңгейдегі конфессияаралық диалог проблемалары, қоғам толерантты-лығының қазақстандық тәжірибесі ерекшелігі мен бірегейлігі, діннің негізгі теологиялық қағидаттары жақсылық жасау, әділ болу, бірін-бірі құрметтеу контексінде, мемлекеттік конфессиялық саясат, қоғамдағы процестер жөніндегі дін өкілдерінің пікірі, деструктивті діни ұйымдардың қызметі жөнінде, діни экстремизм және терроризм мәселелерін тарату сияқты бағдарда таратады.

БАҚ-та жарияланатын ақпараттар мазмұны мен олар-ды талқылау деңгейі оның діни экстремизмге қарсы халық сауаттылығын арттыру үшін нәтижелі қолдану әлеуетін


көрсетеді. Осы мақсатта Дін істері агенттігі жанынан Бұқара-лық ақпарат құралдарында діни тақырыптарды жариялау бойынша Әдістемелік Кеңес жұмыс атқаруда. Әдістемелік Кеңес журналистерге арналған: «Діни терминдер мен ұғым-дардың анықтамалығы», «Діни экстремизм мен терроризм көріністеріне байланысты оқиғаларды жариялау жөніндегі әдістемелік ұсыныстар» атты екі әдістемелік құралды дайын-дап, шығарған. Дін саласында мемлекеттік саясаттың әртүрлі аспектілерін ақпараттық қолдауға арналған бірқатар медиа-жоспарлар жүйелі түрде жүзеге асырылып келеді. Сәйкесінше, дін саласындағы өзекті мәселелер бойынша БАҚ-тарда 7 мыңнан астам жарияланымдар жарық көрген [156].

Діни экстремизм идеологиясы ғаламтор арқылы кеңінен таралатындығы анық. Сол себепті, діни экстремизм мен терро-ризмге қарсы бағытталған қызметтердің бірі ғаламтор арқылы деструктивті ақпараттардың таралуын тоқтатуға бағытталған. Агенттік мәліметтер бойынша, тұрақты түрде діни мазмұндағы интернет-сайттарға мониторинг пен талдау жүргізеді және олар бойынша дінтанулық сарапатама өткізеді. Деструктивті мазмұндағы сайттардың сараптамасының нәтижелері про-куратура органдарына шешімдер қабылдау үшін жіберіледі. 2013 жылдан 2014 жылдың 1 тоқсаны аралығында 2,1 мың діни интернет-ресурстардың мазмұнына сараптамалар жасал-ды. Прокуратура органдарына жіберілген материалдардағы 227 сайттар мен 167 видеоматериалдар бойынша теріс сараптамалық қорытындылар жасалған.

Сонымен қатар ғаламторда ислам атын пайдалана оты-рып, діни экстремистік идеологияны насихаттаушыларға қарсы контрақпараттарды, яғни ғаламтор қолданушылар үшін нақты ақпаратты салыстыруға мүмкіндік беретін объективті ақпараттарды көбейту мақсатында нақты ақпараттық сайт-тар ашылып жатқандығын байқауға болады. Мысалы, 2013 жылы Дін істері агенттігі Аймақтанушылар конгресімен бірігіп, ақпараттық-ағартушылық «Е-Islam» интернет-порта-лын әзірлеп, іске қосты. Ол халықтың діни сауатын арттыруға, зайырлы принциптер мен діни нормалардың өзара іс-қимыл


мәселелерін айқындауға, сондай-ақ діни экстремизмнің алдын алу шараларына бағытталды.

Осы тұста, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасына қарасты мешіттердің сайттары белсенді қызмет атқарып отырғандығын байқауға болады, олар: «azan.kz», «muslim.kz», «islam.kz» сайттары. Елде белең алып отырған экстремистік көңіл-күйдің ислам атын пайдалануын ескерсек, аталмыш сайттардың белсенділігі және оларда талқыланатын тақырып-тар мен пікірлердің көлемі дәстүрлі дін өкілдері тарапынан атқарылып отырған қызметтердің күрделілігін көрсетеді.

Дін саласын реттеуге бағытталған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының діни қызметтің барлық субъектілері тарапынан сақталуын қаматамасыз ету бойынша ұйымдастыру жұмыстары аса маңызды. Мысалы, 2013 жылы аталмыш Заң нормаларын бұзу бойынша 282 әкімшілік іс қозғалып, нәтижесінде, 199 адам айыппұл түріндегі жазаға тартылған. Оның ішінде діни әдебиеттерді белгіленген орын-нан тыс жерлерде таратқаны үшін 78 адам, тіркелмеген діни бірлестіктер қызметіне қатысқаны үшін 70 адам, заңсыз миссионерлік қызметі үшін 51 адам әкімшілік жауапкершілік-ке тартылған. Қазақстандық соттардың шешімдерінің негізінде бірқатар діни ұйымдар экстремистік ретінде танылып, олардың қызметтеріне тыйым салынды.

2013 жылдың қыркүйегінде «Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2013-2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» атты маңызды құжат дайындалып, қабылданды.

Мемлекеттік Бағдарламаның негізгі мақсаты – діни экстре-мизм көріністерінің алдын алу және терроризм қатерлеріне жол бермеу арқылы адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Бағдарлама: 1. қоғамда діни сананы және радикалдық идеологияға деген иммунитетті қалыптастыруға бағытталған діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу шараларын жетілдіру; 2. діни экстремизм мен терроризмнің көріністерін, соның ішінде арнаулы мемлекеттік және құқық қорғау органда-


ры қызметін қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру жолымен анық-тау мен жолын кесудің тиімділігін арттыру; 3. экстремистік және террористік әрекеттердің салдарларын азайту және жою шараларының жүйесін жетілдіру сияқты міндеттерді қамтиды.

Мемлекеттік Бағдарлама діни экстремизм мен терро-ризмге қарсы қарсы іс-қимыл бойынша мемлекеттік органдар қызметін ұйымдастырудың жаңа формалары мен әдістерінен, соның ішінде, тұрғындардың діни сауаттылығын арттыру ша-раларынан тұрады [157]. Бағдарлама жоғарыда көрсетілген қызметтерді толықтай қамтиды және келесідей нәтижелерге қол жеткізуді көздейді:

1) 2017 жылы ел тұрғындары, соның ішінде 100% жас-тар мен діни негіздегі радикалдық идеологияға бейім және ұшыраған адамдар экстремизм мен терроризм идеяларын қажетсінбейтін сананы қалыптастыруға бағытталған кешенді алдын алу жұмысымен қамтылатын болады.

2) терроризм актілерінің дайындалу және қастандық жас-ау сатыларында беті қайтарылғандарының осындай дайында-лып жатқан және анықталған қылмыстардың жалпы санына арақатынасы 100%-ға шаққанда 2017 жылға қарай кемінде 95 %-ды құрайтын болады.

3) террористік тұрғыдан осал объектілердің, тұрғындар-дың, уәкілетті мемлекеттік органдардың күші мен құралдары-ның экстремистік және террористік әрекет салдарларын азай-туға және жоюға дайындығының дәрежесі 2017 жылы 100% құрайтын болады [158].

Жоғарыда келтірілген діни экстремизм мен терроризм-ге қарсы бағытталған қызметтерді талдай келе, аталмыш қызметтердің жан-жақты жүзеге асырылуда деген тұжырым жасауға болады. Сонымен қатар діннің қоғамдағы рөлі артып, әлеуметтік ортада жиі талқыланатын тақырыпқа айналуына бай-ланысты оған қатысты қоғамдық пікірдің рөлі өсіп келеді. Діни қарым-қатынастар саласында шешім қабылдауда қоғамдық пікірмен санасу негізгі құраушы болып табылады. Соңғы жыл-дары елде діни сала мәселелеріне қатысты ондаған әлеуметтік есептеулер жүргізілген. Оларды әлеуметтік орталарда танымал


мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар жүргізді. Мыса-лы, Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігінің орталықтары жүргізген бірқатар зерттеулерге тоқталып өткен жөн, 2011-2013 жылдар аралығында жүргізілген әлеуметтік сауалнамалардың нәтижесі бойынша, халық арасында елдегі діни жағдайды оң қабылдау басым болғаны байқалады. Сұралған азаматтардың 90%-ға жуығы оны жағымды деп бағалаған. Жағдайға теріс баға берген сауалнамаға жауап берушілердің үлесі 10% шамасында. 4%-ға жуық респондент жауап беруге қиналған.

Қоғамдағы діни жағдайды оң қабылдаудың басымдығын 2013 жылы елдегі ішкі саясаттың тұрақтылығы және экстремизм мен терроризмге жол бермеу нәтижесі деп түсінуге болады.

Елдегі діни қатынастардың қақтығысты әлеуеті өте төмен. Діни жағдай мен конфессияаралық қатынастар қатардағы азаматтарға үрей тудырмайды. Соңғы сауалнама бойынша, халықтың барлығына жуығы (92%) күнделікті өмірде дінаралық қақтығыстарға кез болмайтынын айтқан.

Жалпы алғанда, қазақстандық қоғамда жайлылық пен діни жағдайдың шиеленісті әлеуетінің төмендігі байқалады.

Діни толеранттылық қазақстандық қоғамның ажыра-мас бөлігіне айналды. Қолдағы мәліметтерге сәйкес, елдегі азаматтарға конфессиялық қатыстылық жақын әлеуметтік ай-нала құруға әсер етпейді.

Қазақстандықтар үшін басқа дінді уағыздайтын адам-дармен көрші, әріптес, дос, сыныптас, курстас болу қалыпты жағдай болып табылады.

Қазақстандықтардың қандай да бір дінге қатысы ең алды-мен, оның қоғамда таралу деңгейімен белгіленеді. Оның жолын қуушылар саны неғұрлым көп болса, соғұрлым қоғам тарапы-нан қолдауға ие болады:

− дәстүрлі исламға деген оң көзқарас анық байқалады – 77-84%, бұл қазақстандық қоғамда оның қолдаушылары санының көптігімен түсіндіріледі;

− позитивтік-бейтарап деп Қазақстандағы екінші ірі дін – православиеге қатысты айтуға болады. Сауалнамаға жауап берушінің 43-55%-ы оны оң, ал 41-49%-ы бейтарап бағалайды;


− бейтарап қабылдау тізімде көрсетілген иудаизм, католи-цизм, протестантизм мен буддизм сынды діндерге байқалған;

− бүгінгі күні дәстүрлі емес исламды (59-70%) теріс қабылдау байқалады, бұл жағдай елде діни экстремистердің қатысуымен өткен терактілерден кейін орын алған.

Конфессияаралық қарым-қатынастардың келесі негізгі аспектісі ретінде екі негізгі діни топтар, атап айтсақ, мұсылман мен христиандар, дәстүрлі және дәстүрлі емес діндер өкілдері, белсенді сенетіндер мен сенбейтіндер арасындағы қарым-қатынас сипатын атауға болады.

Көпшілік (67-71%) халықтың көрсетілген топтары арасындағы қандай да бір қайшылықтардың жоқ екендігін алға тартады. Мұны мұсылман мен христиандар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты айтуға болады.

Сауалнама қорытындысы бойынша, 79% азамат Қазақстан-дағы әрбір адам өз дінін ұстана алады. Ал толық сенімділері 16%-ды құрайды.

Дінаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты ел тұрғындары дін саласындағы жалпы саясатты қабылдаған-дай, оң қабылдайды. Бұл бағыттағы мемлекет қызметін 86% халық (халықтың басым бөлігі) қабылдайды. 9% респондент жауап беруге қиналды, сұралғандардың 5%-ы ғана дінаралық қатынастар саласындағы мемлекет жұмысына теріс баға берді. Бұл діни қатынастар саласындағы мемлекеттік саясаттың кең әлеуметтік базаға сүйенетінін дәлелдейді.

Қазақстанда ешкімнің діни ағым өкілдері құқықтарының бұзылғаны туралы естімеген. Мұндай жағдайларға сауалнама нәтижелері бойынша халықтың тек 5%-ы ғана тап болған.

Әлеуметтік зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, респуб-ликадағы діни сенім бостандығын сақтау мәселесіндегі жағдай соңғы үш жылда өзгермеген.

Конфессияаралық қарым-қатынас жағдайына қатысты халықтың негізгі діни топтары арасында (дәстүрлі ислам мен православие) елдегі діни ахуалға тікелей әсер ететін достық, жайма-шуақ қатынастың орнағандығын айтуға болады. Бір аумақта көп жылдар бойы өмір сүру, екі конфессиялық


топтың мәдени кеңістігі мен ортақ тарихи өткені бұл қарым-қатынастардың алдағы уақытта да тұрақтылығына негіз бола алады. Халықтың пікірінше, конфессияаралық қарым-қатынас саласын шиеленіске әкеп соқтыратын жалғыз фактор қоғам тарапынан теріс қабылданатын, Қазақстан үшін дәстүрлі емес діни ағымдардың жұмысы болып табылады.

Қазақстандықтардың діни толеранттылығы жоғары бо-лып саналады. Адамның дінге қатыстылығы қоғам мүшелері арасында әлеуметтік арақатынас факторы емес. Түрлі діннің өкілдері қоғамдық және күнделікті өмірде өзара қарым-қатынасқа түске алады.

Сонымен, Қазақстандағы деструктивтік, радикалдық және экстремистік ағымдардың алдын алуда мемлекеттік органдар атқаратын қызметтердің негізгі қағидаттары ретінде:

− қоғамдық келісім мен тұрақтылықтың конституциялық басымдығын сақтау;

− конфессияаралық және этносаралық келісімді бекіту;− дінде экстремизм жоқ екендігін мойындай отырып,

азаматтардың діни сенім бостандығы құқығын жүзеге асыру;− қоғамның руханилығын жоғарылату және ұлттық

дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды құрметтеуге тәрбиелеу;− адамгершілікке бастайтын, шындық пен әділеттілікті

дәріптейтін нағыз рухани құндылықтарды анықтау;− патриотизм мен Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;− мемлекеттің зайырлық принциптерін дамытуды анықтау-

ға болады.Алайда, діни экстремизм мен терроризм көріністеріне

қарсы мемлекеттік органдардың қызметтері қоғам тарапынан біркелкі бағаланбайтындығы байқалады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігіне қарасты Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы жүргізген әлеуметтанулық зерттеу бойынша, зерттеуге қатысушылар «Сіз биліктің діни экстремизм мен терроризмге қарсы және оның алдын алу бойын-ша қызметтерінің тиімділігін қалай бағалайсыз?», – деген сауалға төмендегідей нәтижелер алынған:


Сурет 5 – «Сіз Биліктің діни экстремизм мен терро-ризмге қарсы және оның алдын алу бойынша қызметтерінің

тиімділігін қалай бағалайсыз?» (%)

Сауалнамаға қатысушылардың пікірлерінше, экстермистік әрекеттерде діни факторды қолданудың алдын алуда ҰҚК, ІІМ секілді органдардың арнайы құрылымдар мен дәстүрлі діни бірлестіктердің жетекшілерімен бірлесе жүзеге асырылуы тиіс.

Түрлі құқық қорғау органдардың экстремизм мен терро-ризмге қарсы біріккен іс-қимылдарын бағалау төмендегідей көрсеткіштерді анықтаған:

− жоғары деңгей – 16%; − орташа деңгей – 38,7%; − төменгі деңгей – 38,7%;


− жауап беруге қиналамын – 6,5%.Олардың қызметтерінің тиімділігінің төмендігіне: − қаржыландырудың аздығы, нормативтік-құқықтық

кедергілер («мемлекет тарапынан қолдау лайықты деңгейде емес, қажетті өзара әрекеттестік орнықпаған»);

− кәсіби деңгейдің төмендігі («дайындық пен тәжірибенің аздығы», «траибализм секілді жағымсыз көріністер жұмысқа «кәсіби мамандарды» емес «өздерінікін» алады»);

− әлеуметтік-психологиялық дайындықтың төмендігі («олар қорқады және жұмыс істемейді, көп жағдайларда қарапайым халықты жауаптап, жазалайды, ал қылмыскерлер мен террористер бостандықта жүреді»);

− халық арасында антитеррористік қызметті ақпараттық-насихаттық қолдау деңгейінің төмендігі («бұрынғы кездегідей тұрғындардың көмегі – жасақшылар отрядының көмектері жетіспейді», «халық террористік қауіпті таратушы қайнарларды айтпайды»);

− дін мәселелеріне қатысты біліктілік деңгейінің төмендігі («дінді, діни рәсімдерді білмеушілік», «олардың ойлау, жүріс-тұрыс ерекшеліктерін білмеу») сияқты себептерді көрсеткен (сауалнама нәтижесі бойынша).

Жоғарыда берілгендерге байланысты, сауалнамаға қатысушылардың басым бөлігі (80,6%) негізгі міндеті рес-публика аумағында қызмет ететін діни ұйымдардың заңбұзу-шылықтарын тіркеу болып табылатын арнайы ұйым құруды құптайды. Нәтижесінде, әр ұйым жинақтық жүйе бойын-ша, яғни заңбұзушылықтың белгілі бір шегіне дейін қызмет атқарады. Осы шектен шыққан діни ұйымның қызметіне тый-ым салынады. Мұндай органның қажеттілігін әр діни ұйымның қызметі (Қазақстан Республикасы аумағынан тыс жерлердегі) туралы бірыңғай ақпараттар базасын құру да дәлелдей түседі. Бұл Қазақстан аумағында шетелдерде тыйым салынған ағымдардың атауларын өзгерту арқылы тіркеуден өтуіне тосқауыл болады.

1373 Жастар саясатының діни экстремизмге қарсы әрекет етудегі рөлі

3 ЖАСТАР САЯСАТЫНЫҢ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ ӘРЕКЕТ ЕТУДЕГІ РӨЛІ

3.1 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету жағдайында-ғы жастар саясаты тұғырнамасын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі

Діни экстремизм мен лаңкестіктің мақсаты – әрбір жеке адам мен қоғамның өмірін талқандайтын рухани және табиғи үрей қалыптастыру. Бүгінгі терроризм – күнделікті өмірде ғана емес, болашағымызға да қауіп төндіреді. Осыған байланысты адам дамуының көрсеткішін анықтайтын, өмір сапасының белгісі болып табылатын қоғамға қолайлы әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани-мәдени жағдай жасау қажет.

Қазіргі кезде адамзатқа қауіп төндіріп отырған діни экстремизм мен лаңкестік біздің жастарымыздың «ойын» жаулауға тұзақ құруда. Шеттен келген бөтен діни иедология жастардың басқыншылық және радикалды діни санасын қалыптастырады. Мұндай конверсиялық идеологиялық жағ-дайда біздің қоғамымыздың рухани қауіпсіздік идеологиясын қалыптастыру қиынырақ.

Діни экстремизм мен лаңкестік феномені қоғамдық, әсі-ресе жастардың санасында өз бейнесін табады. Діни экстре-мизм жаңа саяси және әлеуметтік ақиқатта сәйкестендірілген мәдени-діни кодты және ең қорқыныштысы жалған діни идеологияны ұсына отырып, жеке адам мен қоғам өмірін құнсыздандырып, құндылықтық дүниетанымдық парадигма-ны өшіретін рухани ұлттық қауіпсіздіктің үрейіне айналады. Діни экстремизмнің мақсаты – қалыптасқан дәстүрлі діни құндылықтар жүйесін бағытсыздандыру, ыдырату, түбегейлі тартысқа түсіру.


Радикалды діни ағымдар құрған әлеуметтік шиеленісті тоқтату қиынға соғып, үздіксіз дау-жанжалға айналады.

Қоғамдық санада діни экстремизм қаупін түсінудің дүние-танымдық сипаты мен психологиялық ерекшелігін анықтау ең қиыны. Себебі дін өзіне адамдардан, топтардан, қоғамнан қалыптасқан рухани, психологиялық, дүниетанымдық, ділдік құрылымы бар құбылыс, діни экстремизм қаупі де қоғамдық санада өз бейнесін табады. Діни экстремизм – дінді идеологиялық құралға, өз мақсатына жету үшін барлық, тіпті зорлықты да құралға айналдырған, радикалды және бұрма-ланған формадағы жалған дін екенін анықтау маңызды.

Экстремизм мен лаңкестік жалпы қоғамдағы қалыптар мен ережелерді жоққа шығаратын көзқарастар мен іс-әрекетті ұстанатын құбылыс. Экстремизм қоғамның саяси аясында көрініс табатын саяси экстремизм деп, ал діни аядағы діни экстремизм деген атау алды.

Дін барлық әділетсіздікке наразылық пен қарсылық көрсетуге нақты түсінік береді. Адамзат өмір сүрген әртүрлі дәуірлерде діни экстремизм түрлі елдерде, түрлі дінге сенуші-лік кезінде шығып отырды – дінге сенушілік тәжірибе бойын-ша барлығына қарсы болып, кедергі келтіріп отырды. Сонымен бірге басқарушы құрылыспен келіспеу діни экстремизм мен лаңкестік формасында көрініс берді.

Зайырлы Қазақстанда діни сананың қалыптасуы зайырлы мемлекет қағидаларына негізделуі керек, сонымен бірге біздің қоғамда «құрылған» діни мәдениет дәстүрін де ескеру қажет.

Діни сананың радикалдануы қазіргі қоғамның мәселесіне айналды. Радикалдыққа шалдығу жалпы үрдіске айналуда. Тіпті діни сананың жағрафиялық радикалдану көрсеткіші де бар. Мысалы, мұндай көрсеткішке Қазақстанның батыс облысын жатқызуға болады.

Діни сананың радикалдануының қауіптілігі сол қазақстан-дық қоғамға дүниетанымдық құндылық парадигмасын түбірімен өзгертуге әкеледі.

Жоба радикалды діни доктринаны таратудың сыртқы және ішкі факторларына және олар қазақстандық қоғамдық санада


қалай көрініс табатынына байланысты. Қазақстандықтардың қоғамдық санасында діни экстремизм мен лаңкестік қатерінің бейнелену жағдайы оның тұжырымдамалық мәнінде дәйек-телген. Біріншіден, діни экстремизм мен лаңкестік қатерінің қалыптасқан факторлары жайлы мәселені анықтауды талап етеді; екіншіден қоғамдық сана – қоғамдық өмір жағдайының рухани-адамгершілік «маркері» болып табылатын феномен, қоғамдық сананың жеке, психологиялық, дүниетанымдық сипатын қазақстандықтардың қоғамдық санасында қауіп төндіруді бағалауға сәйкес анықтау қажет.

Қолданбалы сипаттағы отандық зерттеулерде бұл мәселе талданып, социологиялық өлшемде қолданғанына қарамастан, қазақстандықтардың қоғамдық санасында діни экстремизм мен лаңкестік қатерін аксиологиялық өлшемді құрайтын негізгі тұжырымды іргелі түсіндіру, сонымен бірге діни экстремизм мен лаңкестік қатеріне қатысты қоғамдық сананың кеңейтілген соңғы шенін анықтау қажеттілігі бар.

Шетелдік, отандық түрлі аналитикалық орталықтардың, мекемелердің, институттардың әлеуметтанулық мониторинг мәліметі бойынша қоғамдағы діни экстремизм мен лаңкестікке қатысты екі үрдіс анықталған. Біріншісі – шыдамсыз, екіншісі – жасырын.

Бұл мәселе бойынша қоғамдық пікірді зерттеу қоғамдық санадағы діни экстремизм мен лаңкестік қатерінің әсері мәсе-лесіне байланысты нақты көзқарасты анықтауға мүмкіндік береді.

Қоғамдық пікір қоғамдық сананың қалыптасуына жағым-ды да жағымсыз да әсер етеді, яғни діни экстремизм мен лаңкестіктің көрінісіне қатысты тәртіп үлгісіне де әсер етеді.

Қоғамдық пікір қоғамның іргелі рухани квинтэссенциясы болып табылады. Қоғамдық сананың қалыптасуы тікелей өмір тәжірибесіне байланысты, бірақ қоғамдық пікір де бұл тәжірибені бейнелейді.

Қазіргі діни экстремистік ағымнан келетін жаһандық тұрақсыздық пен қауіп-қатер жағдайында қоғамдық сана ради-калды айлаға, конфессияаралық «төзімсіздікке», сәйкессіз-


дікке және т.б. душар болады. Қоғамдық санада түрлі келеңсіз бөлшектену бейнесі белгілі бір идеологияны қалыптастырады.

Қоғамдық сананың рөлі, әсіресе қазіргі заман жағдайында маңызды, себебі ол қоғамның рухани-ділдік құрылымын құрастыра отырып қоғам өміріне әсер етеді. Қоғамдық сана мен қоғамдық пікір өзара байланысты. Осыған байланысты діни экстремизм мен лаңкестік қатерін қоғамдық санада бейнелеу мәселесі бойынша қоғамдық пікірді зерттеу қажеттілігі Қазақстанның жаңа экономикалық, саяси, әлеуметтік мәдени ақиқатында өзекті болып табылады.

Діни экстремистік ұйымдардың жаңа мүшелерінің идеологиялық рекруты бүгінгі күні мұғалім-идеологтардың нақты пәтерлерінде ғана болып қоймайды, заманауи нано-технология құралдары (ғаламтор-кеңістік және т.б.) арқылы болады. Видео-аудиосы және басқа да мүмкіндіктері бар ғаламтор-сайттар радикалды флеш-мобтар жасап, түрлі мазмұндағы ақпараттарды санаулы минуттарда жеткізеді. Құдай таңдау әдептері мен оның ізін жалғастырушылар жайлы жадылау, конверсиялар мен тарихи аңыздар – ескі, ал жеткізу тәсілдері біздің кезге сәйкес келеді.

Осы жаздағы Ақтөбе мен Алматыда болған жағдайларды қатар қарастырсақ, ғаламторға салынған ИГИЛ идеологтары-ның ірі – Әбу Мұхаммед Аднанидің идеологиялық ақпаратта жасалған аудио-жолдауынан әмбебап байланыстарды табуға болады. Қамау орындарында қылмыстың діни экстремизммен бірге қосылатыны жасырын емес. Қылмысын өтеу орындарын-дағы жастар қатаң діни конверсияға ұшырайды. Алматылық атқыш осындай ортадан шыққан.

Жастардың көбінесе діни білімі болмайды, оларға ислам-ның түрлі ағымдары мен бағыттарын біле бермейді. Көптеген жастар уағыздаушыларға жалған діни догматтар мен жаңа ғибадат ету идеяларын жазатын «tabularasa» (таза тақта) санатында болады.

Діни экстремизм ислам ағымдарының атын бүркемелеп діннің «дұрыс» жолына шақырғандай болады, бір жастың, одан кейін топтың, отбасының, ақырында – қоғам мен мемлекеттің


рухани қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Экстремистер негізгі мәні Қасиетті Жазуда – Құранда мойындалмайтынның бәрі тәуелді ету, айуандық психология, басқыншылық, басқа мәдениеттер мен діндерге деген өшпенділік болып табылатын радикалдылық, жихадтық идеяларын неофитке (діннің жаңа жақтаушысы) міндеттейді.

Жастар саясатын тұжырымдау мен жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибені тек зерттеп қоймай, оны біздің жағдайда, әсіресе діни экстремизмге қарсы тұру ортасында қолдану түрін табу керек. Жастар мәселесіне үкіметтің жолдауы ереже бойынша наразылық білдіруден басталатыны белгілі, мысалы, 1968 жылы Францияда француз студенттері білім үдерісіне риза еместіктерін білдіріп, осы саладағы реформаны талап еткен. Студент жастар демократиялық реформалар, сөз еркіндігі, азшылық құқықтары үшін қозғаушы күш болып табылады. Бірақ заманауи Еуропаның наразылық көңіл-күйіне радикал-ды жастар ағымы үлкен рөл атқарады. Швеция, Германия, Ирландия және т.б. сияқты елдерді мысалға алсақ, біз кейбір мәдениетаралық қатынастың төзімсіздік сценариінің жастар арасындағы дамуының құбылмалылығын анықтай аламыз. Батыс Еуропа елдерінің үкіметі жастардың әлеуметтік-мәдени дамуы мен оның мемлекет өмірінің барлық саласында кірігуінің көптеген бағдарламалары мен жобаларын іске асырады.

Жастар саясаты саласындағы шетелдік тәжірибені бағалау мен талдау кезіндегі Батыс Еуропа елдеріне тән жаппай үрдіс – жастардың қоғамда бірігуі бойынша жобалардың дамуы, белсенді әлеуметтену, азаматтық патриотизмнің қалыптасуы, өмір сапасын көтеру мен жастардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру анықталады.

Көптеген елдердегі «жастар» ұғымының жасына байла-нысты санаттылығы әртүрлі, негізінен 15 пен 29 жас арасында өзгеріп отырады.

Батыс Еуропа елдерінде жастар саясатының дамуы заңна-малық қор деңгейінде анықталады: жастар, олардың құқы пен бостандығы туралы заңнама көп болған сайын, жастар саясатындағы ел мәртебесі анықтала түседі. Жетекшілік құқы


бойынша 1839 жылдан бастап қабылданған жастар мүддесін қорғау, оларды қамқорлыққа алу, әлеуметтік-материалдық көмек, жұмысқа орналастыру туралы заңнамалық акт Германияға тиесілі.

Жастар туралы заңның іске-асу тетігін қамтамасыз етудің маңыздылығы оның халықаралық заңнамалық актпен сәйкес келуінде. Германияда білім және ғылыми интеграцияға байланысты жастарға арналған түрлі бағдарламалар жүзеге асырылады.

Еуропа елдерінде «еңбек пен өмір әртүрлілік жағдайын-дағы әртүрлілік» тұжырымдамасын іске асыруға бағытталған Еуропалық әлеуметтік қор жобасы болып табылатын «Ксенос «бағдарламасы бар. Бағдарламаның мақсаты – жұмысқа орна-ласу, білім алу, мансабын көтеру кезіндегі кемсітудің барлық түрлерін жою. Бұл жастар ортасындағы толеранттылық пен демократияның өзіндік бір бөлігі.

Францияда қоғамның интеграциялануына жастардың бастамасын қолдаушы «М жобасы» іске асырылады. Бұл бағдарламаның жастар мен билік арасында сенім орнатуға мүмкіндік беретіні өте маңызды, себебі жастар әлеуметтанулық зерттеуге сай билік құрылымына онша сене бермейді.

Батыс Еуропа елдерінде жаңа көші-қон үдерісі жағдайында Мұсылман елдерінен келген жастарға арналған жобалар енгізілген. Мынадай жобалар бар: зайырлы және ислам білімін интеграциялау, толерантты жастар санасын қалыптастыратын ғылыми және білім қоры және т.б.

Ресейдің жастар саясаты саласындағы тәжірибесі бойынша жастар дамуының стратегиясы мемлекеттік құрылымдармен үйлестірілгенін көрсетеді.

Ресейдегі бекітілген жастар саясаты тұжырымдамасы әлеуметтік және экономикалық: жұмыспен қамту, денсаулық сақтау, білім беру және т.б. мәселелерді шешуде басты болып табылатын міндеттер мен мақсаттармен анықталады. Сонымен бірге, Қазақстанда да жастар арасындағы Ресей саясаты интеграцияға, жастар арасындағы әлеуметтену мен азаматтық көзқарасты жандандыруға бағытталған.


Орталық Азия аймағындағы жастар саясатының дамуы мемлекеттік заңнамамен жасалған және аймақтың әлеуметтік дамуының басым бағытына кіреді. Мысалы, Өзбекстанда өзбек жастарының мәдени және діни бірегейленуінің қалыптасуына жағымды әсер беретін дәстүрлі өнер мен қолөнерді тудыру үдерісіне жастарды тартуға байланысты өзіндік ерекше бағдарлама бар.

Жастар саясатының стратегиясы мен тұжырымдамасының шетелдік тәжірибесін бағалау өз елдерінің басымдылығына негізделген жастар арасындағы интеграцияның қалыптасуы-мен байланысы мәселелер де бұл салада жалпы үдерісті анықтайды.

Жастар «MainStreamы» бүгін күні – белсенді әлеуметтену бо-лып табылады. Алматы қаласының жастар ісі жөніндегі Басқар-масы шетелден келген трендтерді жеткізудің қазіргі жағдайын-дағы ақпараттылығын, шапшаңдығын ескеруі және шапшаң әрекет етіп, жастардың үйлестіруші ақпараттық орталықтарын құруы керек. Мұндай орталықтар біздің жастарымызды экстремистік ұйымдарға тартатын бөтен стратегияны қадағалау үшін ғана емес, сонымен бірге жастар санасында экстремистік идеологияны қабылдамауын қалыптастыру мақсатында қажет.

Жастарды лаңкестік пен діни экстремистік ұйымдарға тарту мәселесі бойынша түрлі елдерде жүргізілген әлеуметтанулық мониторингтер жастар арасында тарихи-мәдени дәстүрлерді дарыту мен тарихи естеліктерді қайта жаңғырту қежіттілігінің жалпы үрдісін көрсетті. Осы бағытта жастардың өз елінің дінін, мәдениетін, салт-дәстүрін «тану» тәжірибесін дамыту жетілдірілуде.

Өз мемлекетінің дәстүрлі мәдени құндылығына сүйену жастардың сұхбаттық ойы мен өзіндік мәдени-діни егемен-дікті сақтау жағдайында мәдени интеграция идеологиясын қалыптастыру мақсатын құрады. Жастар арасында діни экстремизмді болдырмау үшін тұрақты құбылысты әлеу-меттанулық өлшем мен жастар көңіл-күйі, үдеріс пен трендтер, құндылықтық және дүниетанымдық бағдардың өзгеру мүмкіндігі орынды.


Қазақстандық жастар – қоғамдағы және әлемдегі интегра-циялық үрдістерге ашық та ширақ. Сондықтан, жастар арасында естелік мәдениеті мен ұрпақ сабақтастығы дәстүрін, дәстүрлі діндерге құрмет көрсетуді қалыптастыру қажет. Қазақстанда орын алған ислам дінінен енген ханафи мазхабы діндер мен мәдениеттер арасында сұхбатқа себеп болды. Қазақстандықтарға бұл жағымды сұхбат контентін, әсіресе санасы конверсияның түрлі формаларына душар еткен жастар арасында ұстап тұру керек.

ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтында 2014 жылы «Қазақстан үшін дәстүрлі дін: мәні мен ханафи мазхабы суннизмінің ерекшелігі» жобасының шеңберінде өткізілген әлеуметтанулық зерттеулер ханафи мазхабының әсері жайлы, оны жастар арасында радикалды ислам идеологиясын болдырмауға идеологиялық ресурс негізінде пайдалануға болатынын көрсетті.

Жастарға қатысты қойылған сұраққа (1 кесте) сарапшылар қоғамға радикалды ислам ағымының енуі мен оның жастарға әсер етуіне алаңдаушылық білдіреді. Сарапшылар Қазақстанға дәстүрлі емес ислам тәжірибесін қолдану Орталық Азиядағы жалпы үрдіс деп есептейді.

1 кесте – Қазақстанда дәстүрлі емес ислам қозғалысының діни әсеріне қазіргі жастардың ұшырауы мүмкін бе? Неге?

Нұсқасы %

Иә 83,3

Егер иә десеңіз, онда неліктен:− Біріншіден – бізде идеологиялық вакуум болған. Екіншіден – бізде шетелден және өз елімізде де мықты миссионерлік жұмыс жүргізілуде. Бұл вакуум қала береді, – тәжірибеден өтетін мұсұлмандардың үлесі шамалы. Сенімге, дінге тереңдеу мүмкіндігі бар, бірақ қайда және қандай формада болатыны – «ашық алаң». Сондықтан да осыны пайдаланады. Діншілдік деңгейі өсуде, жастардәстүрлі емес бағыттардың әсеріне ұшырауы мүмкін, бірақ кей бөлігі атеистер болып қалған;


Нұсқасы %

Иә, себебі, 1992 жылдың 15 қаңтарында қабылданған «Сенім еркіндігі мен діни ұйымдар жайлы» жұмсақ либералды Заңның әсерінен, елге түрлі діндер мен ағымдар қаптап еніп, діни жағдайды шиеленістіріп жіберді. Жастар әлі күнге дейін Қазақстан үшін салафизм, ваххабизм, Хизб-ут-тахрир, Таблигижамағат және т.б. дәстүрлі емес ислам қозғалысының әсеріне ұшырап жүр.

– Идеологиялық салада вакуум бар; шет елдерге қызығушылық бар; діннің қалыпты жағдайы, оның нақты бір елде болуы, олай болса отандық дін қызметкерлері мен олардың өзіндік платформасының болуы; Орта мектептерде дінтану сапалы оқытылмайды, мамандар жоқ. Әсіресе 5–7 сынып оқушыларына бұл курсты оқыту керек;− Осы бағыт өкілдерінің белсенді әрекетіне байланысты. Сонымен бірге исламға жеке мақсаты үшін қызығатын жастар дүкендерден немесе таныстар мен туыстардан алуға болатын әдебиеттердің көптігінен түсінбейді және т.б. Сондықтан барлық діни материалдарға діни сараптама жүргізу талабы бар «Дін қызметі мен діни ұйымдар жайлы» Заң ережесі өзекті;− Біз бұл сұраққа ұзақ уақыт жауап бермедік, мән бермедік. Бүгінгі күні соның нәтижесін көріп отырмыз. Исламның қазіргі даму үрдісі, сыртқы ықпал әсері, дәстүрлі емес ислам бағыттары мен ағымдарының пайда болуы, осының барлығының қазіргі біздің жастарымызға жағымсыз әсері бар;− Иә, қазіргі қазақстандық қоғамның түрлі жақтарына діни ықпалдың күшеюі қазіргі жастарға жағымсыз әсер етеді; − Қазіргі кездегі сатанистік секталар дін мен моральды қабылдамайтын жастарға сүйенеді. Енді дәстүрлі емес діни ағымдарды жақтаушылар санын анықтау мүмкін емес;− Тұрғындардың, әсіресе жастардың діни сауатсыздығы;− Олардың өз дәстүрлі дінін білмейтіндігі;− Рухани жетіспеушілік, әлеуметтік дағдарыс;− Бұл олардың идеологиясы;− Сауатсыздық, еліктеу, ханафи мазхабын жеткіліксіз насихаттау;


− Жастар дәстүрлі емес ағымдарға діни сауатсыздығы мен діни тәрбиесінің жетіспеуінен қосылады;− Діни сауатсыздық;– Мұсылман дін басыларының, идеологтарының және ғалымдардың ағартушылық жұмысының жоқтығынан;– Ресми діннің беделінің төмендігі, оның бейімделгіштігі;Қазақстанға түрлі коммерциялық емес ұйымдардың, Түркиядан және т.б елдерден шетелдік оқытушылардың келуіне байланысты

Жоқ 3,3

Неге жоқ:Жастар ҚМРБ көбірек тыңдайды, себебі олар діннің ресми өкілдері

Басқа:− Иә, бірақ барлық жастар бұл дәстүрлі емес ислам қозғалысына ермейді. Бұл мәселенің себебі діни білімсіздік болып табылады – бұл біріншіден, ал екіншіден, ақпарат легінің көбею салдарынан жастардың адасуы;− Иә, бірақ бұл Орталық Азия елдеріндегі жаппай үрдіс.

13,3

Сарапшылар қоғамдағы экстремистік діни идеологияның басты себебін: діни сауатсыздық, оның шеттен басып кіруі, ханафи мазхабын жеткіліксіз «насихаттау» [159] деп белгілейді.

Бүлінген радикалды идеологияға иммунитет қалыптастыру нысаны діни сауаттылық саласындағы ағартушылық болып табылады. Сарапшылар қойған оқу орындарында зайырлы пәндермен бірге ислам туралы терең білім беру қажет пе деген сұраққа сарапшылар әртүрлі жауап берді.

2 кесте – Оқу орындарында зайырлы пәндермен бірге ислам туралы терең білім беру қажет пе?

Нұсқасы %

Иә, қажет 50,0

Жоқ, жол бермеу керек 10,0


Басқа:− таңдау бойынша қосымша сабақтар (факультатив) ұйымдастыруға болады;− иә, қажет. Сондықтан ислам білімі философиясы бойынша реформа қажет, «исламтану» мамандығы бойынша заманауи оқыту бағдарламасын дайындау қажет;− бұл діни оқу мекемесіне қатысты болуы керек, зайырлы оқу мекемесі қазақстандық поликонфессионалдық қоғам талабына жауап беруі тиіс;− «ислам» жайлы терең білім алғысы келгендер, қосымша оқуы қажет, қанша дегенмен бізде зайырлы мемлекет қой. Мұны ұмытпауымыз керек;− мұның түкке керегі жоқ;− «дінтану» сияқты пәнді оқыту керек;

36,7

− керегі жоқ, себебі әрбір азамат ислам туралы ақпаратты қажетті деңгейде ала алады;− мектептен бастап дін туралы білім беру керек;− тек ислам ғана емес, басқа конфессиялар туралы да білуі керек

Жауап жоқ 3,3

Дегенмен, олар ислам сауаттылығы мен ислам ағартушы-лығының маңыздылығын бұл білімді радикалды ислам идеологиясының қабылдамауына әсер ету мүмкіндігінде дейді.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев түрлі деңгейдегі форумдарда, көптеген стратегиялық құжаттар мен сөйлеген сөздерінде ханафи мазхабын қазақстандық қоғамның шоғырлануы мен конфессияаралық бірлігіне әсер ететін либералды, ашық исламдық сұхбат стратегиясы ретінде көрсетеді, дәл ханафи бағытындағы ислам қазақ халқының рухани дәстүрлерін исламның этикалық талабымен бірікті-ріп, Қазақстанның мәдени кеңістігінде көпвекторлы сұхбат саясатының дамуына әсер етті. 2013 жылдың ақпан айында ел Президенті Н. Назарбаев Қазақстан мұсылмандарының Рухани Басқармасы өкілдерімен кездесуінде «мемлекет халқымыздың рухани өмірінде ханафи мазхабының орны мен рөлін» мойындайтынын атап өтті, Ислам ынтымақтастығы ұйымы


(ИЫҰ) Сыртқы істер министрлері кеңесінің (СІМК) 38-ші сессиясында Президент Қазақстан үшін дәстүрлі ислам дінін, оның ішінде номадтардың рухани дәстүрі мен ислам үлгісінің заманауи ақиқатына бейімделу тетігі ханафи мазхабындағы суннизмді ұстану қажет екендігін атап өтті.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «соқыр жанкештілік біздің бейбітшілік сүйгіш халқымыздың психологиясы мен діліне мүлдем жат деп, атап өтеді. Ол Қазақстанның діндарлары қолдайтын ханафи мазхабына қарсы келеді».

Ханафи мазхабының түсіндірмесіне жаңа инновациялық қарқын бере отырып Президент оның мәнін либералды-демократиялық қоғам дамуына, тек қазақстандық қоғамда ғана емес, әлемдік қауымдастықта да толерантты сұхбатты дүниетанымды қалыптастыруға көңіл аударады.

Ханафи мазхабы бірнеше ғасырлар бойы Қазақстан қоғамында маңызды біріктіруші рөл атқарды. Қазақстан жерінде түрлі рухани ілімдер қатар өмір сүрді: буддизм, конфуциандық, христиандық және т.б., ешқашан дінаралық (конфессияаралық) қақтығыс болған жоқ. Бұл қазақ халқының толеранттылықтың ерекше онтологиялық сезімімен, толерант-ты сана мен толерантты мәдени-діни иммунитет қалыптас-тыратын ханафи мазхабының дүниетанымдық мәнімен анықталады.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағытында» Ел Президенті ханафи мазхабы-ның ерекше мәнін атап өтті. Қазақстандық қоғамдағы діни-мәдени толеранттылық исламофобия, ксенофобия және басқа да сұхбаттық ой дамуына әсер ететін басқыншылық сын-қатерлерге қарсы тұрады. Қазіргі кезде іске асырылып отырған ханафия мазхабының реконструктивті герменевтикасы ислам доктринасының құқықтық негізін терең оқып қана қоймай, сонымен бірге оларды дінаралық қатынас тәжірибесінде қолдануды талап етеді.

Сонымен, жастар саясаты тұжырымдамасын жүзеге асыру кезінде тек мазмұны мен мақсатын ғана анықтамай, қоғамда


пайда болған сол діни-мәдени трендтердің ерекшелігін, уақыты мен өзектілігін, сонымен бірге қазақстандық құндылықтық-дүниетанымдық дәстүрді іргелі алға бастыру қажеттілігін, қазақстандық мәдениет болмысын құратын діни сенім тәжірибесін ескере отырып оны жемісті іске асыру үшін басқару тәсілін де анықтау қажет. Сонымен бірге жастар саясаты аясында, әсіресе жастар арасында діни экстремизмге қарсы әрекет ететін халықаралық тәжірибені зерттеу саласында халықаралық ынтымақтастықты дамыту қажет.

3.2 Діни экстремизмге қарсы әрекет ету аясында мемлекеттік саясатты жүзеге асырудағы жастар ұйымы-ның рөлі

Қазақстан Республикасынды соңғы жылдары жастар ұйымы көбеюде. Статистикалық мәлеметтерге сәйкес жастар ұйымының саны – 1043 [160].

Жастар ұйымының қызметін бағалау мен талдау көптеген жастар ұйымдарының үлкейіп, кіші ұйымдардың өміршеңдігіне қауіп төндіріп, бәсекелестік тудыратынына байланысты елеулі қателіктер бар деген қорытындыға келеді.

Жастар ұйымдары мен идеологиялық мәндегі үстем саяси партиялар арасында тұрақты екіжақты байланыс жоқ.

Қоғамдық байланыстарда жастардың әлсіз интеграциясын көруге болады, яғни олар елдің маңызды қоғамдық жағдайларына қатысуға мүмкіндігі болмайды.

Сонымен бірге мемлекет жағынан көптеген жастар ұйымдарына демеушілік жасалуда.

Студент жастар айрықша әлеуметтік белсенділері мен жауаптылары ретінде алға шығады, ауыл жастары елдің саяси және мәдени өміріне араласпай, белсенділік танытпайды. Сон-дықтан жастар ұйымдарының әлеуметтік-саяси және мәдени әрекеті мемлекеттік мүддемен және жастар идеологиясын би-лік құрылымдарына көтерумен байланысты болуы керек.

Өкінішке орай, жастардың санасы түрлі саяси құрылымдар жағынан олардың мақсаттарына қол жеткізу құралына айналатын бұрмалауға ұшырайды [161].


Тұжырымдамалық және әлеуметтік-контекстік мәселелерді қарастыру мен жастар саясаты саласындағы проблемаларды зерттеу әлі де пәнаралық ғылымнан тыс қалуда. Бұл мәселені жан-жақты зерттеу Қазақстандағы жастар саясатын жемісті жүзеге асырудың басты кезеңін анықтауға мүмкіндік беретін пәнаралық дискурс пен пәнаралық тәсілді қолданумен байланысты.

ХХІ ғасырда жастар саясаты мәселесін терең зерттеу қажет-тілігі жастар арасына радикалды идеологиялық контенттің алға басуымен байланысты. Егер ХХ ғасырда діни экстремизм мен лаңкестік жеке елдерде жергілікті құбылыс ретінде көрсетілсе, қоғамдық сана оған тек шектеулі акт ретінде ғана қарады. Бұл жағдайда қазақстандық қоғам жастар санасы мен ойының радикалдануына бағытталған жастар саясаты тұжырымдамасын дайындау қажет.

2011 жыл Қазақстан тарихында лаңкестік әрекеттің кең ауқымда енуімен мәңгілікке есте қалады. Егер 2001 жылдың соңы АҚШ үшін ең өрескел, жексұрын лаңкестік әрекетті 9/11 іске асырған «қаралы» жыл болып қалса, он жылдан кейін – 2011 жыл Қазақстан үшін «қаралы» жыл болды. Дәл осы жылы қазақстандық қоғам бұрын тек теледидардағы жаңалықтардан естіген немесе ғаламтор жүйесінен білетін лаңкестік деген ең қорқынышты жауыздықпен кездесті. Сонымен бірге кейбір саясаттанушылардың айтуы бойынша, Қазақстандағы жағдай лаңкестіктің дағыстандық түрі бойынша өрбиді. Бұл түрдің ерекшелігі: мемлекеттік аппараттың берекесін кетіру мақсатында әлеуетті ұйым қазметкерлері мен шенеуніктерді өлтіру. Сондай-ақ биліктің лаңкестік әрекетке қарсы тұру дайындығы жоқ деуге болады [162].

Лаңкестің жылжымалы ықпалы болып діни идеялар, яғни лаңкестік әрекет діни қағиданы жамылып іске асырылады. Бұл Солтүстік Кавказ сценариімен ұқсас жағдайды көрсетеді.

Қазақстандағы 2011 жылғы лаңкестік әрекет хронологиясы бойынша келесі бірізділік бар. 2011 жылғы көктемнің соңы мен жаздың басы Ақтөбедегі жанкештінің өзін жаруымен, Шұбаршы (Батыс Қазақстан) ауылында полицейлерге экстре-


мистер тобының шабуылдауымен басталды. Бұл кезең егер ел басшылары қазақстандық әскерді Ауғанстан аймағына жіберуге шешім шығаратын болса Қазақстанда лаңкестік әрекет жасаймыз деп қорқытқан талибтердің қоқан-лоққысымен есте қалды. Күзде республиканың бұрынғы астанасы Алматыда екі полицейский өлтірілді; Атырау қаласының (мұнай астанасы, Батыс Қазақстан) әкімшілік ғимаратын жаруға арналған бомба кездейсоқ жағдайда қаланың шөлді ауданынада іске асырылып, қалалық әкімшілікке өлтіргіш зарядты тасып бара жатқан бір адам қайтыс болған. Бірақ қазақстандықтардың есінде қалған лаңкестік әрекет Таразда (Оңтүстік Қазақстан) болды, бір лаңкес-жихадшы 7 адамды өлтірген, оның бесеуі құқыққорғаушылар ұйымының қызметкерлері болатын, содан кейін ол өзін-өзі жарып жеберді.

Бұл лаңкестік әрекеттерге қарамастан Қазақстанның ғылыми қауымында елге лаңкестіктің кіруі мен болуы туралы біртұтас пікір жоқ. Атыраудағы жарылыстан кейін бірден Саяси шешімдер институты (Алматы) республиканың белгілі саясаткерлерінің қатысуымен «дөңгелек үстел» өткізді [163]. Нәтижесінде «Қазақстанда жаппай құбылыс ретінде лаңкестік жоқ» деген идея қабылданды.

Бірақ құқық қорғаушылар ұйымдарының жіктеуі бойынша Атырау мен Таразда лаңкестік әрекет болды, лаңкестік әрекетті жасаушылардың сыбайластарын ұстау соның дәлелі, яғни Қазақстанда анық діни-экстремистік бейнесіндегі лаңкестік бар.

Саясаттанушы Марат Шибутовтың пікірінше, лаңкестіктің құ-нарлы ортасы елдің жалпы теңгерімсіздігі болып табылады. Кіріс теңсіздігі, әлеуметтік әділетсіздік, сынған әлеуметтік лиф-тілер, жаман мемлекеттік басқару, сыбайлас жемқорлық [164].

Тәуелсіздіктің 25 жылдық мерзімінде қазақстандықтар экстремизмді біздің елімізге тән емес, алыс бір құбылыс ретінде білді. Лаңкестік әрекет жасалғаны жайлы ақпараттар Ресейден, Ауғаныстанға жақын жатқан Өзбекстаннан және Батыс Еуропа мен Америкадан келіп жатты. Этносаралық және конфессияаралық қатынастардағы толеранттылық пен төзімділік саясатын жариялаған басшылық елдің ішіндегі


жалпы бірлік пен тұрақтылықты ұстап тұрды. Дегенмен, тәуелсіздіктің 20-жылдығы тек мерейтой ғана емес, өзімен бірге қазақстандықтардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, жаңа, беймәлім жойқын қатерді, лаңкестікті ала келді.

КСРО тарағаннан кейін белгіленген бірегейлік дағдарысы жағдайында жоғары жақтан жасалған өтінішке қарамастан қазақстандықтардың қоғамдық санасында адамгершілік бағдардың жойылуы, болашаққа сенімнің жоғалуы, мәдени және рухани құндылықтардан жаттану сияқты жағымсыз құбылыстар көріне бастады. Бұл шешілмеген экономикалық мәселелер халықтың діннен пана мен ақиқатты іздеуіне әсер етті. Осылай Қазақстандағы діни ағымдар мен секталардың сан 1991-2010 жыл аралығында 4 427-ге дейін өсті [23].

Дегенмен, сыртқы үдерістер қазақстандықтардың ішкі жағдайына әсері болмады деп айтуға болмайды. Қазақстан-дықтар мен мұндай сценарийге дайын емес билік көрген бірінші жауыздық ислам идеясымен бүркемеленген діни экстремизм болып шықты. Сонымен 1990-жылдың соңында мешіттер мен медреселерде экстремистік идеяларды уағыздау басталды. Соңында елде діни миссионерлер кең түрде әрекет ете бастады. Ең қауіптісі «Хизбут-Тахрир» партиясы болды.

Жоғарыда айтылған жағдайлардың жандану себебі сол кезде іске асырылған Қазақстан Республикасы «Діни сенім мен діни ұйымдар» Заңына байланысты болды (2011 жылы күшін жойды), ол либералды сипатта болды. Сонымен, Бұл Заңның 1 Бабында «дін ұстану және нанымды уағыздау бостандығының жүзеге асырылуы қоғамдық тәртіпті және басқа азаматтардың өмір сүру, денсаулық қауіпсіздігін, имандылығын немесе құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында ғана заңмен шектелуі мүмкін» делінді. Бұл жағдайда «діни экстремизм» туралы сөз болып отыр, терминге анықтама ҚР «Экстремистік әрекетке қарсы іс-қимыл» Заңында (08.07.05 ж. өзгеріспен) берілген. «Экстремизм – дiни өшпендiлiктi немесе алауыздықты, оның iшiнде зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты өшпенділікті немесе алауыздықты қоздыруды, сондай-ақ азаматтардың қауiпсiздiгiне,


өмiрiне, денсаулығына, имандылығына немесе құқықтары мен бостандықтарына қатер төндiретiн кез келген дiни практиканы қолдануды (дiни экстремизмдi) көздейтiн әрекеттер ұйымдастыруы және (немесе) жасауы» (1 бап, 5 тармақ).

Елдегі діни экстремизмнің алдын алуға жауапты мемлекет-тік ұйымдар конфессияаралық қатынастар тұрақтылығына қауіп туғанда шапшаң әрекет етті және «Хизбут-Тахрир» партиясының әрекетін бейтараптандырды. Бұл ұйымға тыйым салынып, мешіттер Қазақстан мұсылмандарының рухани басқармасының (ҚМРБ) қатаң бақылауына алынды.

Дегенмен, мемлекеттің қолданған шарасына қарамастан экстремистік діни ағымдар дамуы өз жалғасын тапты. Бұл мемлекеттік ұйымдардың елдегі діни білім салаларын бақы-ламағанымен байланысты, сонымен бірге шетелде діни білім орындарын бітірді деген дипломдарымен келген қазақстан-дықтармен де байланысты. Ұлттық қауіпсіздік құрылымының назарына сырттан келген миссионерлер әрекеті де кірді.

Қоғамдық саладағы ұлттық қауіпсіздік қаупінің ең маңыз-дыларының біріне тек білім беру ғана емес, діни қызмет те көрсететін шетелдік білім беру мекемелерінің әрекеті жатады. Қазақстанда мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдарынан бастап пантүркілік идеялар мен исламның түркілік тармағын уағыздайтын түрік лицейлері жұмыс істей бастады. Қазақ бірегейлігін өшіріп, өз оқушыларының санасына олардың отаны – Түркия деген ой енгізді. Мұның ең қауіптісі осы оқу орындарында, сонымен бірге түріктің жоғары оқу орындарында алған білімдерінің жоғары деңгейінің арқасында осы лицейдің көптеген түлектерінің жоғары мемлекеттік орындарында қызмет істейтінінде.

Қазақстан Үкіметі Америка Құрама Штаттарында лаңкестік әрекет болған 2001 жылдан бастап дін саласына терең мән бере бастады. Қазақстанның жаңа сыртқы саясаты Тұжырымдамасы қабылданды, Ұлттық қауіпсіздік Стратегиясы бекітілді, 2005 жылы Қазақстан Республикасы «Экстремистік әрекетке қарсы іс-қимыл» Заңы қабылданды. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы «Қоғамдық ұйымдар туралы» Заңына өзгерістер


мен қосымшалар енгізілді (экстремистік мақсатты көздеген қоғамдық ұйымдар қызметіне тыйым салынады). 2002 жылдың 15 шілдесіндегі Қазақстан Республикасы «Саяси партиялар туралы» Заңы экстремизмді іске асыруға бағытталған саяси партиялар басшыларының көпшілік алдында сөйлеуіне тыйым салады. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы 2002 жылдың 19 ақпанындағы «Лаңкестікпен күрес туралы» Заңына өзгеріс енгізілді. 2009 жылы қоғамда ұлттық бірлік Доктринасы жобасын талқылау сәтсіз өткеннен кейін қазақстандық қоғамның діни құрамына назар аудару қажет болды. Ол ұлттық-патриоттар («нағыз қазақ» өкілдері саналатындар) арасында жағымсыз көңіл-күй тудырды және этносаралық және конфессияаралық келісім құрылымының әлсіздігін көрсетті.

Қазақстандағы діни экстремизм дамуының негізгі фактор-ларының бірі республиканың жағрафиялық орналасқан жерінде – христиан және ислам әлемдерінің арасында. Сонымен қатар Ауғаныстанның жағрафиялық жақындығы геосаясат-керлердің көзқарасынша Орталық Азияда әрқашан шешуші мәнге ие болды. Себебі жауынгер ауған талибтері аймаққа жеңіл өтіп кетуге болатын ел шекарасының ашықтығын ескере отырып, діни экстремизм қуатын әкелді. Егер Қазақстан есірткі тасымалдаушылары мен сатушылардың жүк тиейтін орны болса, нағыз дін ұстанушылар үшін – белгіленген мақсаты [166].

Қазақстанда жүргізілген діни экстремизмнің алдын алу шаралары саясаты Орталық Азияда бұл зұлымдыққа қарсы жүргізілген стратегияның жалпы негізіне жататынын ескеру керек. Ғаламдық және аймақтық ықпалдардың өзгеруіне байланысты Орталық Азия елдерінің басшылығы дін саласындағы заң шараларын қайта қарастыруды бастайды. Бірінші мемлекет Өзбекстан (2006 жыл) болды, 2009 жылы жаңа заңды Тәжікстан қабылдады. Бұл елдердегі дін саласын реттеу заңының күшейтілуі ең алдымен өзбек және тәжік қоғамының діншілдігінің (исламдану) жоғары деңгейіне байланысты. Осыған байланысты қазіргі уақытта Ташкент пен Душанбе діни-экстремистік қуаты бар діни ағымдарды тарату саясатын жүргізуде. Тәжікстан мен Өзбекстаннан


қашқан эмиссарлар мен миссионерлер сол кезеңде заңнамасы босаңдау болған Қырғызстан мен Қазақстаннан пана тапты. Бұл үрдіс Қырғызстан мен Қазақстанда өзбек уағызшыларының, конституциядан тыс билікті ауыстыруды жақтаушылардың орнығып алуына алып келді.

Қазақстанның Батысында негізгі және басты доктрина тек қарулы күрес «жихад» арқылы болады деп қарастыратын «жихадтық» радикалды діни ағымды жақтаушылардың көбеюі байқалады. Бұл діни ағым жағрафиялық жағынан жақын, осы идеологияны таратудың негізгі орталығы – Солтүстік Кавказда кең тарады. «Жихадизмнің» басты идеологтарының бірі посткеңестік кеңістікте діни уағыздаушы ресейлік арнайы қызмет өкілдерінің қолынан 2012 жылдың наурызында қаза тапқан Саид Бурятский болатын. Дәл осы Саид Бурятский Қазақстанда, оның ішінде Ақтөбеде бірнеше рет дәріс оқыған. Жихадизмде күш қолдану арқылы мемлкет саясатымен келіспеушіліктерін білдіруге рұқсат етілген. Сауд Арабиясында қолдарын байлап, полиция қызметкерлері мен биліктің барлық құқық қорғау ұйымдарын өлтіруді ақтайтын жихадизм идеологы шейх Әбу Жандал әл-Азади пәтуасы бар [167].

Алғашқы лаңкестік әрекеттер (Шұбаршы ауылындағы жақсы дайындалған, қаруланған лаңкестер полицейлерге қарулы шабуыл жасап, оқ атуы, Атырауда бомбаның жарылуы) ұзақ уақыттар бойы исламданған Оңтүстік Қазақстанда күтілген, бірақ Батыс Қазақстанда орын алды. Саясаттанушы Марат Шибутовтың пікірі бойынша бүл жерде дәстүрлі құрылым нысаны негіз болған. Шымкент аумағында (Оңтүстік Қазақстанның ірі қаласы) халық түрлі патриархалды-рулық және өңірлік байланыстар енген. Экстремистік және лаңкестік идеялардың енуі үшін мұндай нәрселер белгілі бір қорғанысты жасайды. Батыс Қазақстанда бұл мәселеде еркін және түбегейлі идеялардың тамыры бар [168].

Басқа жағынан қарасақ, Батыс Қазақстанда ірі мұнай-газ кен орындары шоғырланған: көмірсутекті экспорттау тұрақ-ты экономикалық өсу мен елдегі әлеуметтік тыныштықты қамтамасыз етеді. Дәл бұл өңір лаңкестік әрекеттердің


орталығы болды, ел басшыларын бұл жағдайлардың артында сыртқы күштер бар деп мойындатады.

Дін істері жөніндегі агенттіктің төраға орынбасары Марат Әзілханов былай дейді: «Түрлі елдердің белгілі бір саяси қызығушылығы бар. Төзімсіздік көрсетсе, онда бұл дін емес, бұл діннің атын жамылған идеялар, бұл менің саясаткер ретіндегі көзқарасым. Радикалдылық – бұл қашанда саясаттандыру, бұл қандай да саяси мүдделер» [169]. Өз кезегінде Қазақстанның Қорғаныс министрлігі әскери-стратегиялық зерттеулер Орталығы басқармасының басшысы Р.Таиров былай деген: «Энергетикалық қауіпсіздіктің әскери қырлары айқын, көмірсутек тасымалдау жолдарында лаңкестік әрекеттерді жүзеге асыруды болдырмауға, сонымен бірге Орталық Азия елдерінде мұнай мен газ кен орындарын радикалды исламистер басып алмауына көп көңіл бөлу керек» [170].

Ортағасырлық, жаңа уақыттағы және Кеңес үкіметі кезеңіндегі қазақ руларының көпшілігі тәңіршілдікке, яғни пұтқа табынушылыққа тән дәстүрлі Исламды ұстанған. Аруақтар рухына табыну, жеті шелпек дайындау және т.б. дәстүрлі исламды ұстанатын елдерде тыйым салынған [171].

Қазақстанда ертеден дәстүрлі ислам тіректерін қатаң сақтау тәжірибесі болмаған, кейінгі КСРО-да және Республика тәуелсіздік алғаннан кейін де Қазақстанда «Исламның ерекше жолы» туралы айту сәнге айналған. Бірақ мұндай түсіндірмені исламның дәстүрлі жолын қуушылар, сонымен бірге Таяу Шығыс елдерінің оқу орындарында діни білім алған қазақстандық жастар да жоққа шығарады. Сондықтан Қазақстан мұсылмандарының орта жастағы адамдар мен жастар арасында түсінбеушілік өсуде. Егер біріншілері ҚМРБ негізін қалайтындар мен қазақтарға дәстүрлі болып табылатын исламды уағыздауға шақырса, «жаңа мұсылмандар», негізінен жастар дәстүрлі, біртұтас исламды қатаң сақтауға шақырып, басқа ағымдарды жоққа шығарады.

Елімізде 2011 жылы болған лаңкестік әрекеттер Қазақстанда лаңкестіктің орын алуы жайлы түрлі іс-шаралар мен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кең талқыланып,


қоғамдық резонанс тудырды. Сонымен бірге леңкестер өз әрекеті арқылы тұрғындардың қорқынышын тудырды: көптеген қазақстандықтар лаңкестік әрекеттерден қорқып қалған және оның қайталануынан қорқады. Саяси шешімдер институты жүргізген әлеуметтанулық сауалнамаға сәйкес, сұранғандардың 58 пайызы Қазақстанда лаңкестік әрекеттер қайталанатынына сенімді. Респонденттердің көпшілігі мемлекет күшіне сенбейді (27,5%) немесе жартылай сенеді (46,2%). Яғни қазақстандықтарды бұдан былай тек әлеуметтік-экономикалық жағдай ғана емес, жеке қауіпсіздік қаупі де мазалайды. Сонда да тұрғындардың төрттен бірі мемлекеттің оларды қорғайтынына сенеді [172].

Дегенмен, мемлекеттік ұйымдар еш шара қолданбады деп айтуға болмайды. Құқық қорғаушы ұйымдар Атыраудағы орайы келмеген лаңкестік әрекеттің сыбайластарын, Тараздағы жанкешті лаңкесті де толық анықтады. 2011 жылдың мамыр айында Мәдениет министрлігінің дін істері жөніндегі комитеті қысқартылып, бөлек орталық-атқарушы құрылым ретінде конфессияаралық келісім саласындағы қызметі мен өкілеттілігін, діни ұйымдар мен діни және өзара әрекет ету еркіндігін азаматтардың құқын қамтамасыз ете отырып, жеке орталық-атқарушы құрылым ретінде Қазақстан Республикасы дін істері жөніндегі агенттігіне берілді. Жаңа агенттікке қысқартылған Дін істері жөніндегі Комитеттің штаттағы саны қоса берілді. Осылайша қазіргі Қазақстан тарихында алғаш рет дін қатынасы саласында жеке орталық ұйым құрылды.

Діни экстремистер мен лаңкестерге қатысты биліктің басқа әрекетіне келсек, Атыраудағы жарылыстан соң бірден Қазақстан үкіметі Республика аумағында «Халифат солдаттары» лаңкестік ұйымдары қызметіне тыйым салды. Бұл ұйым Атыраудағы орайы келмеген лаңкестік әрекетке жауапкершілігін мойындады, сонымен бірге ел басшыларына «Дін істері және діни ұйымдар туралы» Заңды қабылдануына қарсы болып, қорқытты, айтпақшы, сол заң қабылданды.

2011 жылы «Дін істері және діни ұйымдар туралы» тағы Заң қабылданды. Сонымен бірге заң жобасы ережесінің бірінде


мемлекеттік ұйымдар аймағы мен ғимараттарында діни жора мен рәсімдеуді жасауға шек қойылған. Заңда Қазақстан аймағында әрекет етуші барлық діни ұйымдар қайта тіркеуден өтуі тиіс екені жазылған, кейбір жаңа заңнамаға сәйкес келмегені үшін мемлекеттік ұйымдар кейбіріне тыйым салуы да мүмкін. Көптеген қоғамдық ұйымдар, құқыққорғаушылар мен шет мемлекеттер бұл заңға байланысты теріс пікірлерін білдірді. Дегенмен, ол қабылданды, осыдан кейін лаңкестік әрекет бірі-нен соң бірі кезегімен болды. Бірақ біздің көзқарасымыз бойын-ша, мемлекет тарапынан бұл заңның қабылдануы тек себеп болды, ал салдары жоғарыда аталған ықпалдар.

Осылайша Қазақстанда діни-экстремистік идеялар кең таралды. Өз кезегінде бұл үдерістің себебі мыналар болды:

• дін саласындағы 20 жыл бойы әрекет етуші либералдық заң, діни ұйымдардың, миссионерлердің, конституциялық құрылымды құлатуға шақыратын діни-ағарту ұйымдары санының көбеюіне әкелді;

• дін саласында айналысатын мемлекеттік биліктің арнайы орталық ұйымының болмауы;

• қоғамның өте бай және өте кедей топ болып бөлінуіне апаратын әлеуметтік-экономикалық қатынастар, соңында кедейлер діннен пана табады;

• қоғамның тамырланған кемістігі – сыбайлас жемқорлық, трайбализм, тамыр-таныстық – әлеуметтік лифтілер әрекет етпейді;

• білім деңгейінің және тұтас рухани-адамгершілік бейнесінің төмендеуі;

• тұрғындардың діни сауаттылығының төмен деңгейі.

159Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан – азаматтардың өз дүниетанымын таңдауда тек заңнама ретінде емес, іс жүзінде тең құқылы мүмкіншілікті кеңінен берген зайырлы мемлекет. Қоғамда ешқандай құндылықтарда біртұтастық құқық жоқ, барлық азаматтарға рухани ізденісте өз ойларын жүзеге асыруға түгел жағдай жасалған. Қазақстанда білім беру зайырлы сипатта болғанымен, қазіргі әлеуметтік жағдайда ғылымның да, діннің де гуманитарлық қызметінің жалпы міндеті ағарту қызметі екенін барлығымыз да түсінеміз.

Қазақстанда қалыптасқан діндарлық пен зайырлықтың идеялық бірлігі мемлекет негізін құрушы этностың, сол сияқты қоғамдағы басқа да этникалық топтардың тарихи және мәдени дәстүрлері арқасында мүмкін болып отыр.

Елдегі діни жағдайды білу, сонымен қатар оны бақылау қо-ғамдық тәртіп пен ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуші мем-лекеттік органдар қызметінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Жоғалған діни негізде зорлық пен зомбылық, жеккөрушілік жүйелі түрде іске аспай тұрғанда, ол ұйымдасқан террорға ау-ыспай тұрған уақытта оларға қарсы тұра алатын шараларды дайындауы керек. Діни экстремизм мәселесі жаһандық тенден-ция болып отыр және ол үшін ешқандай географиялық шекара жоқ. Сондықтан қарама-қарсы әрекеттер мен шаралар жүйелі болуы керек. Қарама-қарсы әрекеттер жүйелі кең көлемдегі мәселелерді қамтиды, олар әртүрлі институттар мен ұйымдар: құқық қорғау органдарынан бастап діни ұйымдарға, білім беру және ғылыми мекемелерден бастап ағартушылық қызметпен ай-налысатын Үмітеттік емес ұйымдарға дейін тығыз байланысты.

Қауіпсіздік мониторингі (ал ол жоғарыда аталғанның бәрін және басқа да тақырыпты айдарларды қамтиды) негізі-


нен мемлекеттік ұйым мәртебесі бар, жаңа тенденциялар-ды анықтауға, мемлекеттік органдар үшін нұсқаулықтар дайындауға қабілетті ғылыми мекемелерде жинақталу керек.

Қазақстанда террористік бағыттағы сайттарды жабу тәжірибесі өте маңызды шара, алайда, жабумен қатар оны басқа әртүрлі ғаламтор жүйесін қолданушы мақсатты топтарға, тинэйджерлерден бастап зейнеткерлерге дейін, арналған әлеуметтік мәселелерге байланысты жаңа сайт желісін құру қажеттілігі ескерілмеген.

Өзара қарым-қатынас аясының ғаламтор – кеңістікке ауы-суы жағдайында заманауи жалпы қазақстандық менталитеттің құндылық парадигмасын қалыптастыратын және жанданды-ратын мүлдем жаңа әлеуметтік желілерді құру қазіргі уақытта ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады.

Бұл бағыт ағарту ісімен де, қажетті жалпыазаматтық мә-дениетті қалыптастырумен де тығыз байланысты. Қазақстан-дық ғаламтор сегментіндегі оқырмандардың бүгінгі пікіртала-сының контент – талдауы тоғышарлық ретінде көрінеді, тіпті, оның өзі сананы экстремистендіру «мысалы» болып табылады.

Дінтану пәнінің жалпы курсын міндетті пән ретінде мектептердің жоғары сыныптарында да, колледждер мен жоғары оқу орындарының бірінші курсында да оқыту ауадай қажет. Өкінішке орай, әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің сағат көлемі мен санын қысқарту тенденциясы руханилықты жоғалту мен бейжайлықты қалыптастырудың бір шарты болып бара жатыр. Ең бастысы, «Дінтану» пәнінің қандай мүмкіншіліктері бар және оны қазіргі күрделі жағдайда қалай пайдалану керек екенін түсінудің маңызы зор.

Зайырлы білім беру жүйесінде «Дінтану» пәні міндетті пәннің бірі болуы тиіс және ол оқушылар мен студенттерді ақпараттандыруға, дін түрлерінің көптігі туралы білімдерін қалыптастыруға, әлемдік діндердің мәдени дамудағы рөлін, діннің тарихтағы және қазіргі уақыттағы рөлін көрсетуге, соны-мен қатар дінді саяси мақсатта қалай пайдаланатынын түсінуге бағытталған. Пән базалық матрица ретінде жалпы адами құндылықтар жүйесін қабылдауға көмектесуі керек.


Тілшілер қоғамдастығы үшін өткізілген бірқатар іс-шаралар тәжірибесі бізді дін тақырыбын жалпы дискурс ретінде де, діндарлықтың әртүрлі аспектілерін түсіндіру барысында да ашып жариялайтын адамдар үшін арнайы кәсіби қайта дайын-дау керек екендігіне көзімізді жеткізді. БАҚ-да экстремизмді болдырмау тақырыбын ретімен, халықтың құқықтық санасын қалыптастыру позициясынан ашып, жариялау маңызды.

Қазақстандық қоғам үшін діни ағарту жұмысы өте өзекті мәселе. Дүкендер сөресінде әртүрлі әдебиеттер толып тұрғанымен, бүгінгі күні елдегі азаматтардың дүниетаным ая-сында қажетті білім мен керек бағыт әлі жетіспейді.

Қазақстан Республикасында «Діни әрекеттер мен діни бірлестіктер туралы» Заң бар болғанымен, оның қажетті қосымша заңнамалық актілері болмағандықтан іс жүзінде құқықтық пайдасы әзірше үлкен жетістіктерге әкеліп отырған жоқ. Сондықтан мемлекеттік конфессиялық саясатқа қатысты заңнамалық базаны әрі қарай жетілдіру талап етіліп отыр. Тұлғалық дамуға, топтық бірдейлік пен қоғамдық қауіпсіздікке кері әсер ететін жалған діни, квазидіни, деструктивті әрекеттер туралы ереже жасау қажет. Эксперттік баға және қоғамдық мониторинг, сол сияқты бұқаралық қабылдау деңгейінде мәде-ниет құрушы және дін жамылған әрекеттерді нақты айыра білу керек. Дін, білім, тәрбие, отбасы, некелік қарым-қатынастар, өндірістік қатынастар саласында заңнамаларды жетілдіру мақсатында кешенді өзара байланысы бар ережелерді дайындауға кірісу қажет.

Зерттеулерде төзімділік, ар-ождандығы, дін туралы заң үшін іске асудағы тиімді және қайшылықсыз глоссарий жа-сау туралы дауларда ұғымның саяси әлсіздігін анықтау өте маңызды. Мониторинг тәжірибе жүзінде тәртіптік деклара-ция мен оның фактілік іс-әрекетпен өлшенуі сараптық бағаны ғана талап етпейді, бірақ сонымен қатар олардың мәртебелерін анықтауға мүмкіндік беретін жаңа діни ұйымдардың қызметі жөніндегі қоғамдық пікір ескеріледі.

Діни негіздегі іс-әрекеттің мүмкіндік шекараларын орнықтырушы (мүмкін болатын жағдайларда) мониторинг


әдістемесіне тиісті критерийлерді анықтау мен енгізуді та-лап етеді. Тексеру жүргізу үшін ғылыми-тұжырымдалған әдістер мен аксеологиялық бағамдар тұрғысынан а) қазақстандық қоғамда тарихи қалыптасқан және қабылданған жалпыазаматтық құндылықтар жүйесіне сәйкестік; ә) шынайы тәжірибені жалпылау (тәжірибе, өнеге); б) ұйымның жағымсыз қызметін бағалау, оның адам және қоғам үшін шынайы қауіптері мен мүмкін болатын нәтижелерін анықтау қажет.

Осы салада тиімді жұмыс істеу үшін жалған діни қызмет тексерісін жүргізуде әдістемелік комментарийлер, дінтану, дін философиясы, дін психологиясы, дін әлеуметтануымен айна-лысатын әлеуметтік-гуманитарлық бағыттағы сарапшыларды қайта даярлаудан өткізу қажет.

Негізінде, Қазақстанда дінді әлеуметтік институт ретінде қарастыру мен оның заманауи әлеуметтік-саяси үрдіске әсерін зерттеу жаңадан басталып келе жатыр. Идеологиялық үрдістерді тиімді басқару үшін басқару обьектісін, яғни бұқара санасының ауыспалы құрылымын білу қажет. Оның көрініс та-буы үшін үздіксіз мониторинг пен үлгіні қайта қалпына кел-тіру үрдісі қажет. Бастапқы үлгіні қалпына келтіру үрдісінсіз әсер ету ауқымын бағалау мен сәйкесінше құралдарды таңдау мүмкін емес.

Кешенді әлеуметтік-гуманитарлық зерттеулер негізінде діндарлық үлгінің көрініс табуы өзекті болып табылады. Әлеуметтік тәсілдерді, философиялық әдістемелерді, саяси технологияларды қолдану діндарлық үлгісін жасауға мүм-кіндік береді. Философиялық концептуализациямен бірлес-кен діндарлық әлеуметтанулық мониторингі қоғамдық мен-талитеттің үлгіні қайта қалпына келтіру мүмкіндігін ашады.

Саяси жүйенің, әлеуеттік құрылым мен қоғамдағы эконо-микалық тәртіп трансформациясының жағдайында құн-дылықты басымдықтардың жүйесінде өзгерістер жүреді. Бұл орайда мемлекет пен қоғам азаматтық менталитетке идео-логиялық тұрғыдан әсер етудің тетіктерінен айырылмауы ке-рек. Діндарлық үлгісінің қайта құрылуы қазақстандықтардың заманауи дүниетанымы құрылымының ұдайы толығуына


септігін тигізіп қоймай, діннің өмірдің азаматтық мәніне әсер етудің үдерістерін анықтайды. Діндарлықтың қайта жаң-ғыртылған үлгісі Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын, қоса алғанда діни ұйымдарды анықтайтын зайырлы мемлекет үлгісін қалыптастыру қағидаттарын құрауда көмектеседі.

Қазіргі ғылымның талаптары контексіндегі діндарлық феноменін зерттеу діни қызмет туралы заңнаманы жетілдіруге мүмкіндіктер тудырады. Түсініктер аппаратын жетілдірудің талабы діни ұйымдар қызметін сараптау бағасы мен қоғамдық мониторингте басқа елдердің тәжірибесімен өлшенген қазіргі инструментарийлерді қолдану қажеттілігі жеткілікті түрде айқын көрініс табады. Діни ұйымдардың қызметін бағалаудың жиынтық әдісі негізінде оларды классификациялау; әлеуметтік нәтижелікті айқындау үшін белгілердің инновациялық жүйесі мемлекеттік басқарманың барлық субъектілеріне діни ұйымдармен өзара әрекет ететін мониторинг инструменттерін береді. Діни қызметтің шынайы көрінісі үшін барлық діни ұйымдарға азаматтық қоғамның өзінің әлеуметтік бағдарламаларын ұсыну және олардың жан-жақты талқылану мен бағалануының нәтижелерін таныстыру маңызды.

Қазақстанның діни ұйымдармен қатынасындағы мем-лекеттік саясатының негізгі мақсаты нығайту (консоли-дация), тұрақтылық және Қазақстан қоғамының рухани жаңғыруы болып табылады. Мемлекет өзін қандай да бір дінмен сәйкестендірмейді, бірақ кез келген тарихи-мәдени діни дүниетанымда тамырын жайған олардың позитивті әлеуметтік-адамгершіліктік әлеуетін қажет етеді, діншіл және дінге сенбейтін, түрлі діни ұйымдардағы, этноконфессиялық топтардағы адамдар мүддесін келістіруге, түрлі дүниетаным-дар мен діни топтар арасындағы бір-бірін түсінушілікті қамта-масыз етуге талпынады. Қазақстандық мемлекет пен діни қауымдарда: әлемдік және қоғамдық келісім насихаты және мәдениет жандануы сияқты екі ортақ ынтымақтастық аясы бар.


ӘДЕБИЕТТЕР

1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 17 қаңтар // http://www.akorda.kz/kz/page/page_215751_kazakstan-respublikasynyn-prezidenti-n-a-nazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna-zholdauy-2014-zhylhy-17-kantar.

2 Социологическая энциклопедия. – М.: Мысль, 2003. – Т. 2. – С. 799.3 Койчукулов М. Факторы религиозного экстремизма //

Казахстан-Спектр. – 2002. – № 4(22). – С. 10.4 Краснов М.А. Политический экстремизм и права человека //

http://www.memo.ru/hr/radio/rnd-tbl.html.5 Акинер Ш. Экстремизм: глобальный феномен // Религиозный

экстремизм в Центральной Азии // Материалы международной на-учно-практической конференции. – Душанбе: Деваштич, 2002. – С. 19.

6 Зорин В., Паин Э. По ту сторону свободы // Независимая газета. – 2003, февраль 12.

7 Ольшанский Д. Психология террора. – СПб.: Питер, 2002. – С. 225.

8 Авдеев Ю.И. Терроризм как социально-политическое явление. Современный терроризм: состояние и перспективы / под ред. Е.И. Степанова. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. – С. 40-41.

9 Афанасьев H.H. Идеология терроризма // Социально-гумани-тарные знания. – 2002. – № 1. – С. 22.

10 Блинова О.А. Экстремизм: опыт отрицательной идентично-сти // Экстремизм как философская проблема: коллективная моно-графия / науч. ред. В. Ш. Сабиров. – Новосибирск: НГАСУ (Сиб-стрин), 2011. – С. 177-178.

11 Забияко А.П. Экстремизм религиозный. Религиоведение. Энц. Словарь. – М.: Академический проект, 2006. – С. 1220-1221.

12 Бидова Б.Б. Социально-экономические и политические при-чины религиозного экстремизма // Государство и право: теория и практика: материалы II международной научной конференции – Чита: Издательство Молодой ученый, 2013. – С. 55-56.

13 Авцинова Г.И. Экстремизм политический: реалии и мифы // Мир современной науки. – 2000. – № 4. – С. 12.

165Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р

14 Бөрібаев Т.Қ. Қазақстан жағдайындағы діни экстремизм ба-стаулары мен себептері: әлеуметтік-философиялық талдау // http://e-islam.kz/kz/contents/view/737&sa=U&ei=a1RjU_uHFIfv4gSzoYDwCg&ved=0CB8QFjAA&usg=AFQjCNEztNMR40-jkdyUBwrluS6wDEw8SA.

15 Залужный А.Г. Экстремизм. Сущность и способы противо-действия // Современное право. – 2012. – № 12. – С. 83.

16 Петрищев В.Е. Заметки о терроризме. – М.: Эдиториал УРСС, 2001. – 288 с.

17 Игнатенко А. Мусульманская самозащита от ваххабизма // http://www.ng.ru/style/1999-12-01/16_protection.html.

18 Баева Л.В. Экстремизм: природа и формы проявления // http://www.apsu.ru/images/File/ilil/Bayeva extremizm.pdf.

19 Папуашвили Т. К вопросу об основах религиозного экстре-мизма // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. – С. 5.

20 Петрищев В.Е. Правовые и социально-политические пробле-мы борьбы с терроризмом // Государство и право. – 1988. – С. 3.

21 Сюкияйнен Л. Религиозный экстремизм: правовые, полити-ческие и идеологические аспекты // Материалы международной на-учно-практической конференции «Религиозный экстремизм в Цен-тральной Азии». – Душанбе: Деваштич, 2002. – С. 23.

22 Яблоков И.Н. Социология религии. – М., 1979. – С. 106.23 Бузова Т.В. Феномен религиозного экстремизма: дис… канд.

истор. наук. – Пермь, 1989. – С. 13.24 Нуруллаев А., Нуруллаев А. Религиозно-политический экс-

тремизм: понятие, сущность, пути преодоления // http://www.rlinfo.ru/projects/seminar-10-let/nurull.html.

25 Философская энциклопедия. – 1998. – Т. 2. – 229 с.26 Агофонов Ю.А., Визнер С.В., Самыгин С.И., Шило С.И., Щер-

бакова Л.И. Основы политологии. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2000. – С. 271.

27 Горелик А. В. Политическая идеология: вопросы и ответы. – Минск: ИПиП, 2005. – С. 17.

28 Экстремизм. Мир Словарей. http://mirslovarei.com/content_pol/jekstremizm-763.html.

29 Mannheim К. Die Strukturanalyse der Erkenntnistheorie. – Вerlin, 1922. – 57 s.

30 Mannheim К. Ideologische und soziologische Interpretation der geistigen Gebilde. In: Jahrbuch fur Soziologie. – Karlsruhe, 1926. – Bd 2. – 424 s.

31 Антонян Ю.М. Терроризм. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. – М., 1998. – С. 9.


32 Мартыненко Б.К. Политический терроризм: понятие, признаки, классификация // Северо-Кавказский юридический вестник. – 1999. – С. 1.

33 Рахмон Э. Противодействие террористической угрозе долго-срочная задача // Независимость Таджикистана и возрождение на-ции. – Душанбе: Ирфон, 2006. – Т. 5. – С. 16.

34 Авдеев Ю.И. Терроризм как социально-политическое явле-ние. Современный терроризм: состояние и перспективы / под ред. Е.И. Степанова. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. – С. 50.

35 Копылова О.С. Адаптационные процессы в современных по-ликон-фессиональных обществах // Сборник научных трудов «Взаи-моотношения религиозных конфессий вмногонациональном регио-не». – Севастополь: Вебер, 2001. – С. 162.

36 Трайнин А.Н. Терроризм как метод подготовки и провока-ции войн // Советское государство и право. – 1952. – №3. – С. 33-34.

37 Добродеев А. Экстремизм как социально-философское явле-ние // http://www.pobeda.ru.

38 Денисова Л. В. Экстремизм и религия // Материалы между-народной научно-практической конференции «Экстремизм как со-циальный феномен». – Курган, 2005. – С. 271-272.

39 Кабанов П.А. Криминальный политический экстремизм: по-нятие, сущность и классификация // http://sartraccc.sgap.ru.

40 Красиков В. И. Экстремизм: сущность и генезис // Материалы международной научно-практической конференции «Экстремизм как социальный феномен». – Курган, 2005. – С. 96.

41 Колдыбаев С. А. К вопросу о понятии «экстремизм» // Мате-риалы международной научно-практической конференции «Экстре-мизм как социальный феномен». – Курган, 2005. – С. 82-83.

42 Вехов И.В. Экстремизм как объект социологического иссле-дования // Известия Российского Государственного Педагогического Университета им. А.И. Герцена. – 2009. – № 111. – C. 285-286.

43 Сюкияйнен Л.Р. Ислам и терроризм: союзники или про-тивники // Терроризм и религия / науч. Ред. В.Н.Кудрявцев, сост. Л.В.Брятова. – М.: Наука, 2005. – 199 с.

44 Русанова О.А. Экстремизм – социологические интерпрета-ции // http:www.lib.socio.msu.ru/l/library?e=d-000-00---001ucheb—00).

45 Оганесян С.С. Миф о религиозном экстремизме //Независи-мая газета. – 2000, октябрь 19.

46 Химматзода М. Факторы, способствующие предотвращению внешнего влияния религиозного экстремизма // О совместимости политического ислама и безопасности в пространстве ОБСЕ. – Ду-шанбе: Шарки Озод, 2003. – С. 201.


47 Гарр Т.Р. Почему люди бунтуют. – СПб.: Питер, 2005. – С. 464.48 Толерантность как фактор противодействия ксенофобии:

упр. рисками ксенофобии в обществе риска / ред.: Ю. П. Зинченко, А. В. Логинова. – М.: Наука, 2011. – С. 608.

49 Митрохин Л.Н. Религия и терроризм // Терроризм и религия. – М.: Наука, 2005. – С. 11-12.

50 Кулаков В.В. Религиозный экстремизм: к вопросу о допусти-мости и научной корректности термина // Государственная служба: Научно-политический журнал. – 2006. – № 6 (44). – С. 19.

51 Романов А. В. Феноменология сакрального экстремизма. Экс-тремизм как философская проблема / науч. ред. В. Ш. Сабиров. – Но-восибирск: НГАСУ (Сибстрин), 2011. – С. 197.

52 Василенко В.И. Терроризм как социально-политический фе-номен / под ред. А.А.Прохожева. – М.: РАГС, 2002. – 230 с.

53 Яхьяев М.Я. Феномен религиозного фанатизма. – Махачкала, 2006. – С. 68.

54 Зубов А. Религиозный фундаментализм как мировая тенден-ция XXI века // Россия и мусульманский мир: Бюл. реф.-аналит. ин-форм. РАН. ИНИОН. Центр гуманит. науч.-информ. исслед. – М., 2003. – №8 (134). – С. 143.

55 Журавский А. Религиозный экстремизм в конфликте ин-терпретаций // http://http//:religion.sova-center.ru/publications-194D18A/287951A).

56 Левин З.И. Предисловие // Фундаментализм. – М.: «Крафт+», 2003. – С. 3.

57 Нуруллаев А., Нуруллаев А. Религиозно-политический экс-тремизм // Вестник Российского университета дружбы народов. Сер: Политология. – 2003. – № 4 – С. 84.

58 Экстремизм // Википедия. Свободная энциклопедия // http://ru.wikipedia.org/wiki.

59 Otto J. Religious extremism. – North Mankato, Minn.: Smart Apple Media, 2007. – Р. 28-29.

60 Бурковская В.А. Криминальный экстремизм в современной России. – М., 2005. – С. 15.

61 Бахтияров О.Г. Психология экстремизма. Экстремистские ре-сурсы общества // http // www.uer.varvar.ru.

62 Экстремизм // http://mirslovarei.com/content_pol/jekstremizm- 763.html.63 Русанова O.A. Этнорелигиозный экстремизм как социальное

явление в российском обществе (на примере северокавказского ре-гиона) // Вестник Моск. ун-та. Сер. 18. Социология и политология. – 2005. – №2. – С. 108.


64 Религиоведение: Энциклопедический словарь. – М.: Изд-во В. А. Михайлова, 2005. – 287 с.

65 Бирюков В.В. Еще раз об экстремизме // Адвокат. – 2006. – № 12. – С. 29.

66 Международный терроризм и религиозный экстремизм // Материалы международной конференции «Вызовы Центральной и Южной Азии». – Ориентир, 2003. – №2. – 36 с.

67 Гундарь Е.С. Терроризм как форма политического экстремиз-ма // Антитеррор. – 2003. – №1. – С. 104.

68 Добаев И.П. Радикальный ваххабизм как идеология религиоз-но-политического экстремизма // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. – №4 (22). – С. 156.

69 Шаракшанэ С. Ислам и политический экстремизм // Религия и право. – 2007. – № 4. – С. 26.

70 Собрание законодательства Российской Федерации. – 2002. – № 30. – С. 3031.

71 Мезинцев Н. В России нет религиозного экстремизма // НГ-Религии. – 2002, ноябрь 20.

72 Ильинский И. Политический экстремизм // Народный депу-тат. – 1992. – №6.

73 Предупреждение и борьба с терроризмом: российский и зарубежный опыт законодательного регулирования // http://www.antiterror.ru.

74 Уголовный кодекс Канады 1955 г. – М., 2005. – 287 с.75 Уголовный кодекс Голландии / пер. с англ. И.В. Мироновой. –

СПб., 2000. – 158 с.76 Конституция Германии (Основной Закон) 1949 г. – М., 2003. – 88 с.77 Уголовный кодекс ФРГ / пер. с нем. А.В. Серебренникова. – М.,

2001. – 358 с.78 Камышев Д. Борьба с экстремизмом вышла из моды // http://

www.kommersant.ru.79 Уголовно-процессуальный кодекс Италии / под ред. А.Н. Ко-

зырина. – М., 2006. – 320 с.80 Никифоров Б.С. Уголовное законодательство Республики Ин-

дии. – М.: ГИЮЛ, 2006. – 256 с.81 Каширкина А.А. Международно-правовое сотрудничество

государств в борьбе с экстремизмом // Журнал российского права. – 2007. – № 12. – С. 17.

82 Пакет мер по борьбе с экстремизмом, представленный Мини-стром внутренних дел Великобритании в Парламент 27 октября 2008 г. // Мир Сегодня. – 2008. – С. 2-4.


83 The UK Prevention of Terrorism Bill, adopted on the 24th of March, 2006 // Preventing Violent Extremism: Next Steps For Communities. – 2008. – Р. 3-4.

84 Buckley C.M. Law of the European Convention on Human Rights. Second Edition. – 2009. – Р. 344.

85 UK Preventing Violent Extremism Programme, launched in April 2007 // Preventing Violent Extremism: Next Steps For Communities. – 2008. – Р. 27.

86 Директива по борьбе с пропагандой и распространением экс-тремизма в университетах и колледжах Великобритании // Reporter. – 2006. – Р. 86.

87 Выступление 14 ноября 2007 г. в Парламенте Великобритании премьер-министра Гордона Брауна о борьбе с экстремизмом в Ин-тернете // Мир Сегодня. – 2007. – С. 18.

88 Борисов С.В., Васнецова А.С. Экстремизм: тенденции, харак-теристики и вопросы противодействия органами исполнительной власти // Правовая инициатива. – 2013. – № 6. – С. 12.

89 Сайт полиции графства Суррей, Великобритания, страница «Prevent Violent Extremism» // URL:http://www.surrey.police.uk/safety/prevent.asp.

90 Нурлыбаева Г.К. Молодежный экстремизм и особенности противодействия со стороны полицейских служб Великобритании // Российский следователь. – 2011. – №10. – С. 8.

91 Голованова Н.А. Экстремизм в Великобритании: способы противодействия // Журнал российского права. – 2014. – № 4. – С. 12.

92 Тушкова Ю. В. Отличия и сходства в понятиях «радикализм» и «экстремизм» в законодательстве и социально-политических на-уках Великобритании // Молодой ученый. – 2014. – №5. – С. 435-437.

93 Report on the Issue of Extremism in the Czech Republic in 2002. – Prague, 2003. – С. 10.

94 Бешукова З.М., Прохоров П.А. Законодательные и право-применительные аспекты противодействия экстремизму: анализ опыта Чешской Республики // Российский следователь. – 2011. – №8. – С. 22.

95 Экстремизм в Чехии будет наказываться более строго // http://www.radio.cz/ru/rubrika/radiogazeta/ekstremizm-v-chexii-budet-nakazyvatsya-bolee-strogo.

96 Report on the Issue of Extremism in the Czech Republic in 2002. – Prague, 2003. – Р. 12.

97 Кобец П.Н. Законодательные основы предупреждения терро-ризма в европейских странах и необходимость совершенствования


российского законодательства с учетом международного опыта // Международное публичное и частное право. – 2009. – №1. – С. 9-10.

98 Французская система борьбы с терроризмом // http://www.agentura.ru/dossier/france/counterterrorism/.

99 The Memorandum «Antiterrorism» of 27 December 2001 // Maastricht Journal of European and Comparative Law. – 2001. – Vol. 21, № 3. – P. 17.

100 Сергеева А.В. Зарубежный опыт расследования престу-плений экстремистской направленности // http://jurnal.amvd.ru/indviewst.php?stt=360&SID=.

101 Максимов Е. С. Мировой опыт борьбы с экстремизмом // antiextremism.narod.ru.

102 Сатановский Е. Будет ли на Ближнем Востоке новая война? http://www.lenta.ru/conf/satanovskiy/.

103 The parliament of Kazakhstan adopted the bill of religious activity // http://www.bnews.kz/ru/news/post/59386/ (Аddress date 17.03.2012).

104 Wahhabism // http://www.ru/school/ religion/ islam/wahhabism/ (Аddress date 7.03.2012).

105 Суинова А.С., Газизов Т.Ж. Религиозный экстремизм и тер-роризм в Республике Казахстан: Ивент-анализ 2011 года // http://www.rus.azattyq. org/content/ aktobe _shubarshi_temir_district_kazakh_police/24254389.html.

106 Kasenova K. In a pursuit of murderers of policemen in Shubarshy was lost the member of spetsnaz, there are wounded // http://www.rus.azattyq. org/content/ aktobe _shubarshi_temir_district_kazakh_police/24254389.html Address date 1.03.2012.

107 Мұқанқызы М. Ақтөбеде жұма күнгі жарылыстан екі адам қаза тапты // http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_aktobe_shooting/24281178.html.

108 Четверым заключенным удалось бежать из колонии в Бал-хаше // http://www.diapazon.kz/kazakhstan/kaz-incidents/39142-chetverym-zakljuchennym-udalos-bezhat-iz-kolonii.html.

109 Text of speech of the official representative of the Prosecutor General’s Office Suindikov Nurdaulet // http://www.prokuror.kz/rus/bm /main/ novosti/? rid=4131 (Аddress date 10.03.2012).

110 In a building of the Prosecutor General’s Office of Kazakhstan looked for a bomb // http://www.prokuror.kz/rus/bm/main/novosti/? rid=4131 (Аddress date 12.03.2012).

111 Text of speech of the official representative of the Prosecutor General’s Office Suindikov Nurdaulet // http: //www.prokuror. kz/rus/bm/ main/ briefing/? rid=4164 (Аddress date 12.03.2012).


112 Төрежан Қ. «Арыстанның» арыстары ел тыныштығы үшін құрбан болды // Айқын. – 2011, желтоқсан 29.

113 In a building of the Prosecutor General’s Office of Kazakhstan looked for a bomb // http://www.prokuror.kz/rus/bm/main/novosti/? rid=4131 (Аddress date 12.03.2012).

114 Mustafayev N. Л^йтот: far-fetched dilemmas // Pulsanet: web site. URL: http://www.pulsanet.kz/mnenia/? id=507 Address date 21.03.2012).

115 Сатановский Е. Будет ли на Ближнем Востоке новая война? http://www.//lenta.ru/conf/satanovskiy/.

116 Benditsky G. Hell in cane paradise // http://www.time.kz/index.php? module=news& newsid=22465 (address date 16.03.2012).

117 Астана-Кабул: миссия выполнима? // http://www.zakon.kz/site_main_news/215761-astana-kabul-missija-vypolnima.html.

118 Афганские талибы предупреждают Казахстан // http://www.tengrinews.kz/kazakhstan_news/188463/. (Аddress date 17.03.2012).

119 Заявление «Талибана» по Казахстану эксперты восприняли по-разному // http://www.rus.azattyq.org/content/ taliban_kazakhstan_afganistan_/ 24183442. html.

120 http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_aktobe_shooting/ 24281178.html.

121 США и Саудовской Аравии может быть выгоден джихадизм в Казахстане //http://www.quorum.kz/ab/news/religiya/23112011173847/ssha_i_saudovskoi_aravii_mozhet_bit_vigoden_dzhihadizm_v_kazahstane.

122 The parliament of Kazakhstan adopted the bill of religious activity // http://www.bnews.kz/ru/news/post/59386/ (Аddress date 17.03.2012).

123 Долгов Б.В. Политический ислам в современном мусульман-ском мире / http://perspectivy.info/osobaya_tema/politicheskiy_krizis_na_vostoke /politicheskij _islam_v_sovremennom_musulmanskom_mire_2007-10-04.htm.

124 Graham E. Fuller. The future of political Islam. – New York: Palgrave Macmillan, 2003.

125 Телибеков М. Конституция - не Закон Божий! //http://www.time.kz/news/archive/2011/08/13/murat-telibekov-konstituciya---ne-zakon-bozhiy!

126 Байдаров Е. Жаһандану үдерістері аясындағы Қазақстандағы исламдану үрдістері //http://pvldev.kaznetmedia.kz/eislam/kz/contents/view/1736.

127 Сатпаев Д. Политический экстремизм в Центральной Азии: тенденции развития // Не перерастет ли локальный конфликт в реги-ональную войну? – Бишкек, 2001. – С. 107.


128 Чебатарев А. Экстремизм: истоки, проблемы, решения // http://www.guljan. org/ru/news/publicity/2011/November/931№.

129 Рашид А. Jihad: The Rise of Militant Islam in Central Asia. – Great Britain, Yale University, 2002. – Р. 58.

130 Бурова Е.Е. Контексты государственно-конфессиональных отношений в Республике Казахстан // Влияние религии на современ-ный мир. Пленарные доклады международной научно-практиче-ской конференции. – Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2013. – С. 207-215.

131 Исламский экстремизм в Центральной Азии // http://www.guljan. org/index.

132 Elena Burova. Contexts of state-confessional relations in the Republic of Kazakhstan // http://www.osce.org/odihr/105728. 26.09.2013.

133 Қазақстан Республикасындағы лаңкестікпен күрестің құқықтық негіздері // Егемен Қазақстан. – 2000, қараша 27.

134 Назарбаев Н.А. ҚР Ұлттық қауіпсіздік стратегиясы // Егемен Қазақстан. – 2002, қараша 27.

135 Законодательное регулирование противодействия религи-озному экстремизму: российский и зарубежный опыт // Аналитиче-ский вестник аппарата Государственной Думы. – Москва, 2004. – Вып. 15. – С. 4.

136 Зорин Г.А., Танасевич О.В. Понятие и основные признаки транснациональной преступности. – Гродно: Негос. ин-т современ-ных знаний, 1997. – С. 32.

137 Қазақстан Республикасының Ұлттық қауiпсiздiгi туралы 1998 ж. 26 маусымдағы № 233-1 Қазақстан Республикасының Заңы // http://www.mod.gov.kz/mod-kz/index.php?option=com_content&view=article&id=263&Itemid=209&lang=ru.

138 Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000451_

139 Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 18 ақпандағы N 31 Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000031_.

140 «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы. 1-бап, 8-пункт // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1200000527.

141 Қазақстан Республикасының «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы Заңы.1-бап, 5-п. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000416_

142 Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңы. 2-б., 3-п., 13-б., 4-п. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000451_

143 Қазақстан Республикасының «Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстату) және терроризмді қаржылан-


дыруға қарсы іс-қимылы туралы Заңы. 1-б. 7-п. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z090000191_

144 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1-б., 1-п., 5-б., 3-п., 20-б. 3-п. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_

145 Назарбаев призвал к защите Казахстана от религиозного экс-тремизма // http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-prizval-k-zaschite-kazahstana-ot-religioznogo-ekstremizma-195913/

146 Парламент Казахстана принял законопроект о религиозной деятельности // http://bnews.kz/ru/news/post/59386/

147 Косиченко А.Г. Государственно-конфессиональные отноше-ния в современном Казахстане // Свет православия в Казахстане. – 2013. – №2. – С. 26-29.

148 http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/p_perepisNews 12-11?_afrLoop=379571204445415#%40%3F_afrLoop%3D37957120444 5415%26_ adf.ctrl-state%3D8c69dtrav_106.

149 http://din.gov.kz/kaz/press-sluzhba/doklady_i_vystupleniya/? cid=0&rid=1590.

150 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан // http://www.akorda.kz/kz/page/page_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-14-dekabrya-2012-g_1357813742.

151 Діни экстремизмнің алдын алу басты міндет // http://baq.kz/news/37806.


153 http://din.gov.kz/kaz/press-sluzhba/doklady_i_vystupleniya/? cid =0&rid=1590.



156 Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризм-ге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2013-2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1300000648.

157 Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терро-ризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2013-2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1300000648.

158 Діни экстремизм – ғасыр індеті // http://baq.kz/kk/regional_media/post/43237.


159 Заключительный отчет по проекту «Традиционная религия для Казахстана: суть и отличия суннизма ханафитского мазхаба» // www.iph.kz

160 Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК / http://kisi.kz/site.html?id=7615

161 Марат Шибутов: Қазақстанда лаңкестіктің даму-дамы-мауы мемлекетке байланысты / URL: http://www.kaztag.kz/kk/interviews/72548

162 Министерство юстиции РК / URL: www.minjust.kz163 Нурпеисов Д. К правовым вопросам обеспечения безопасно-

сти РК / Актуальные проблемы формирования национально право-вой системы и условий устойчивого развития государственности РК: материалы международной научно-теоретической конференции. – А, 2004. – С. 135-146.

164 Рысалиев А. Влияние Исламских религиозных идей в Запад-ном Казахстане (интервью с Азаматом Майтановым) / www.ipwr.com

165 Победить терроризм в Казахстане может только политиче-ская воля власти - М.Шибутов / URL: http://www.zakon.kz/4456697-pobedit-terrorizm-v-kazakhstane-mozhet.html

166 Названа основная причина религиозного экстремизма в Ка-захстане / URL: adal-kz.info/taxonomy/term/2/0

167 Минобороны: Религиозный экстремизм в Казахстане есть, и от него надо защищать нефтяные скважины / URL: www. inform.kz

168 Smagulov K. The Religious Situation Today In Kazakhstan // Central Asia and the Caucasus. - Volume 12. - №3. – Lulea (Sweden), 2011.

169 Аимбетова М. Не верят и боятся / URL: http://www.time.kz/index.php?module=news&newsid=24669

170 Лидером «Солдат Халифата» оказался казахстанец / URL: www.tengrinews.kz

171 Угроза терроризма в Казахстане может возрасти в 2014 году / URL: www.tengrinews.kz

175А Н Н О Т А Ц И Я

АННОТАЦИЯ

В современном мире проблемы терроризма и экстремизма стали одними из важнейших – как для отдельных государств, так и для мирового сообщества в целом. В связи с этим акту-ализируются меры противодействия и профилактики экстре-мизма. Это объясняется масштабами и характером террори-стических акций в последнее время, свидетельствующих о том, что они, изменив свою сущность, из локального феномена пре-вратились в общепланетарное явление. В этой связи необходи-мо четко выяснить сущность современных форм проявлений терроризма и религиозного экстремизма с целью разработки адекватных методов и механизмов преодоления этих явлений, предупреждения и искоренения.

Экстремизм в общем виде представляет собой привержен-ность к крайним взглядам и действиям, радикально отрицаю-щим существующие в обществе нормы и правила. Экстремизм, проявляющийся в политической сфере общества, называется политическим экстремизмом, и соответственно экстремизм, проявляющийся в религиозной сфере, получил название ре-лигиозного экстремизма.

Религия как духовное явление всегда противостоит всему неправедному и несправедливому в обществе и не связана с экстремизмом. Однако, именно религию пытаются исполь-зовать в качестве экстремистского орудия террористы всех мастей. В разные эпохи эволюции человечества религиозный экстремизм проявлялся в различных странах, в недрах разных вероисповеданий и он, как дискурс сопротивления всему гар-моничному, всегда противоречил и препятствовал истинной вероисповедательной практике. Более того, следует отметить, что очень часто несогласие определенного слоя населения с


правящими режимами находило свое выражение в формах ре-лигиозного экстремизма. Достаточно вспомнить религиозные конфликты в Христианском мире (Реформация Лютера, про-явления религиозного фундаментализма в христианских и ис-ламских странах и др.).

Религия в современном мире стала играть важную роль в формировании сознания людей в секулярном обществе. Роль традиционных религий в сфере формирования нравственного поведения, толерантного сознания обозначена ходом истори-ческого развития. Однако, ситуация в мире меняется и у рели-гии, как известно, существуют интеграционный и дезинтегра-ционный потенциалы; религию можно использовать в поли-тических стратегиях, что, собственно и делают проводники и апологеты религиозного экстремизма.

Используя сложные социально-политические условия того или иного общества, они начинают формировать в его не-драх социально-политическое недовольство, объясняя это тем, что нет «правильного вероисповедания», общество погрязло в грехах и необходимо «очищение» в виде проявления той или иной формы религиозного экстремизма. С этой целью целена-правленно осуществляется экспорт религиозного экстремизма в другие страны. Если в начале ХХ века религиозный экстре-мизм имел общие черты, тенденции и т. д., то в условиях пост-модерна он использует формы и направления, делающие его адаптационным в разных странах и к разным ситуациям. В свя-зи с этим возникает необходимость не только феноменологи-ческой аналитики религиозного экстремизма, но и аналитики прогнозирующей.

Главной задачей, особенно секулярного общества, является продуманная государственная политика в сфере борьбы с ре-лигиозным экстремизмом. Данная политика должна быть, как совершенно верно отмечает Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев, не «охотой на ведьм», а концепцией с расстав-ленными приоритетами, действенными механизмами, и соот-ветствовать тем демократическим принципам, которые явля-ются общепринятыми в мире. При этом каждая государствен-

177А Н Н О Т А Ц И Я

ная доктрина борьбы с религиозным экстремизмом должна базироваться на собственных ценностных принципах с учетом специфики и особенностей социально-политического, куль-турного, психологического и географического характера.

Опыт борьбы с религиозным экстремизмом является ак-туальнейшей задачей современности, поскольку эта проблема носит глобальный характер, и ее нерешение способно дезин-тегрировать человечество, которому необходимо не «столкно-вение цивилизаций» (С. Хантингтон), не «конец истории» (Ф. Фукуяма), а совместное проживание в общем доме – на планете Земля. В этой связи важными составляющими являются диа-логические разработки внешней и внутренней политики Ре-спублики Казахстан, которые также имеют большое значение для выработки релевантной концепции борьбы с религиозным экстремизмом.

К сожалению, в политической и юридической литерату-ре пока не существует универсального определения понятия «религиозный экстремизм», однако, ясно, что оно имеет поли-семантический характер, поскольку природа его весьма двой-ственна. Кроме того, имеется дифференциация этого понятия. В современных условиях назрела необходимость уточнения, разъяснения, а, главное, онтологического осмысления этого понятия. Религиозный экстремизм, как понятие, означает кар-динальное неприятие и попытку изменения религиозно-цен-ностной парадигмы общества, имеющей собственную долгую историю и традицию существования.

Религиозный экстремизм как феномен радикального изме-нения религиозного сознания содержит в себе интенционально изменение традиционного религиозного ландшафта страны, политического строя и, в дальнейшем, захвата государственной власти. Как правило, религиозный экстремизм ставит своей целью провозглашение тех или иных религиозных взглядов аб-солютно истинными и единственно имеющими право на суще-ствование и исповедание в обществе, что в условиях идеологии плюрализма и межконфессиональной консолидации является крайне недопустимым.


Религиозный экстремизм очень часто сращивается с по-литическим и становится идеологией радикального религи-озно-политического экстремизма, направленного на дестаби-лизацию общества и представляющею угрозу национальной безопасности.

Существуют различные версии религиозного экстремизма и проявления их в контексте традиционных религиозных учений: христианский экстремизм и исламский радикализм. Назрела необходимость уточнить сам концепт «религиозный экстремизм». Дифференциация понятий позволит более точно определить причины, порождающие экстремизм на религиозной почве, будет способствовать более правильному выбору средств и методов борьбы с ними, и, следовательно, будет способствовать прогнозированию событий и нахождению эффективных путей предупреждения и преодоления религиозного экстремизма.

События в мире показывают, что на современном эта-пе наибольшую угрозу представляет не просто экстремизм, а именно экстремизм в религиозной сфере. Крайняя форма экстремизма направлена на насильственное изменение госу-дарственного строя и захват власти, нарушение суверенитета и территориальной целостности государства, используя рели-гиозное учение и символы как важный фактор привлечения людей, мобилизуя их на бескомпромиссную борьбу за веру и религиозные убеждения. В свзи с этим приобретает актуаль-ность глубинного рассмотрения данного феномена и изучения теоретико-методологических и практических сторон объекта научного исследования.

В монографии анализируются современные подходы ос-мысления проблемы, рассмотрены возможные сценарии про-движения идеологии радикализации религиозного сознания, дано авторское понимание концепта «религиозный экстре-мизм». Кроме того, сформулированы научно-практические рекомандации для государственных органов по противодей-ствию религиозному экстремизму в современном обществе.

179A N N O T A T I O N

ANNOTATION

Relevance of the topic for monograph based on the fact that the problem of terrorism, extremism and counter these phenomena in the world today has became one of the most important – both for individual states and the international community. This is explained by the scope and nature of recently terrorist acts, testifying that they changing their essence from particular human and particular national and turned into global phenomena. In this regard, it is necessary to clearly ascertain the nature of contemporary forms of terrorism and religious extremism in order to develop appropriate methods and mechanisms to overcome these phenomena and their eradication.

Extremism, in general terms is a commitment to extreme views and actions radically negating existing social norms and rules. Extremism, which manifests itself in the political sphere of society, is called political extremism and extremism as manifested in the religious sphere is called religious extremism.

Religion provides a basis for protest and resistance around the unrighteous. Therefore, in different epochs of human existence flush religious extremism in different countries, in the depths of different faiths as a discourse of resistance to everything that contradicted and let faith practices. Moreover, very often disagreed with the ruling regimes that provoked disagreement in forms of religious extremism. Suffice it to recall the religious conflicts in the Christian world (Luther’s Reformation, manifestations of religious fundamentalism in the Christian and Islamic countries and others).

Religion in the modern world has came to play an important role and shape the minds of people in a secular society. The role of traditional religions in the formation of moral behavior, tolerance caused course of historical development. However, the situation


in the world is changing, and religion as we know is potential for integration and disintegration. Religion can be used in «political games» that actually do conductors and apologists of religious extremism. Using the complex socio-political conditions of a society, they begin to form a socio- political discontent in society explaining that there is no «right religion», society mired in sin and need to «purification» in the form of a religious extremism. For this purpose begins export of religious extremism in the country is not very religious. If at the beginning of the twentieth century religious extremism had similarities, trends, etc., in terms of postmodernism, it acquires the forms and directions that make it adaptive in different countries and different situations. In this regard, there is a necessity not only phenomenological analyst’s religious extremism, but predictive analytics.

The main task secular society is thought-out policy in the fight against religious extremism, it should be noted as quite true President of the Republic of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev «not a witch hunt» and the concept and prioritized, effective mechanisms conform to the democratic principles that are generally accepted in the world. But each state doctrine to combat religious extremism should be based on the principles of their own value in consideration of specific features of the socio-political, cultural, psychological and geographical nature.

Experience in combating religious extremism and its intelligence is a very important problem , since this is a global problem and not the solution it is capable of disintegrating humanity that needs no «clash of civilizations» (S. Huntington), not «the end of history» (F. Fukuyama) and live together in the common – Earth. In this regard, important are the development of dialogical domestic and foreign policy of the Republic of Kazakhstan, which are also importance is in development of relevant concepts against «religious extremism».

Unfortunately, in the political and legal literature until there is no universal definition of «religious extremism», however, it is clear that it has polysemantic character because it’s very ambivalent. Furthermore, this concept has differentiation. In modern conditions, there is a need clarification, explanation, and, the ontological

181A N N O T A T I O N

interpretation of concept. Religious extremism as a concept of fundamental rejection and attempt to change the value paradigm religious society which has its own long history and tradition of existence.

Religious extremism as a phenomenon of radical change in religious consciousness contains an intentional change in the traditional religious landscape of the country, the political system and, subsequently, the seizure of state power. As a rule, religious extremism aims to hold certain religious views and true only have a right to exist and profession in society, which in the conditions of pluralism and religious ideology consolidation is unacceptable.

Religious extremism is often spliced with political ideology and becomes a radical religious and political extremism, aimed at destabilizing society and a threat to national security.

There are different versions of religious extremism and displays them in the context of traditional religious teachings: Christian extremism and Islamic radicalism. There is a need to clarify the «religious extremism concept». Differentiation concepts will more accurately identify causes of extremism on the basis of religion that contribute to a more correct choice of means and methods of combating them, and hence contribute to the prediction of events and finding effective ways to prevent and combat such phenomena.

World events show that at present the greatest threat is not just extremism, namely religious extremism. It differs from other types of extremism that is aimed at violent change of the political system and the seizure of power, violation of the sovereignty and territorial integrity of the state, using religious doctrine and symbols as an important factor in attracting people, mobilizing them for an uncompromising struggle for faith and religious beliefs.


Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіҒылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану

институты туралы мәлімет

Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Философия және құқық институтының және 1991 жылғы Философия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың мамыр айында Қазақстан Республика-сы Үкіметінің қаулысымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды.

Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философиялық-дүние-танымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінтанулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табылады.

Бүгінде Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Институт оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойынша жұмыс істейді: философия, саясат-тану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 19 ғылым докторы және 6 ғылым кандидаты, 5 PhD докторы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысады.

Институт қабырғасында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-мен бірлесе оты-рып «Ғылым Ордасы» негізінде ғылыми-зерттеу институттардың ғылыми кадрларды даярлау бойынша ғылым мен білімнің бірігуі жобасы аясында 9 PhD докторант пен 8 магистрант білім алуда.

Институт Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру шеңберінде «Еліміздің зияткерлік әлеуеті» басымдылығы аясындағы 24 ғылыми-зерттеу жоба-лары бойынша (2012–2014 жж.) жұмысын бітірді. Қазіргі уақытта аталған басымдық бойынша 5 ғылыми-зерттеу жобасы орындалуда (2015–2017 жж.). Сондай-ақ «Халық тарих толқынында» бағдарламасы ауқымында Инсти-тут келесі бағыттар бойынша зерттеулер жүргізуде: «Қазақтардың рухани өмірі: әл-Фарабиден Абайға дейін» жобасы (2014–2016 жж.); «Қазақстанның тарихи және рухани-мәдени дамуындағы діннің рөлі: дәстүрлер мен қазіргі заман» ғылыми бағдарламасы (2014–2016 жж.); «Қазіргі Қазақстан аймағындағы діндер тарихы» және «Қазіргі Қазақстанның аумағындағы ислам мәдениетінің тарихы» оқулықтарын дайындау (2014–2015 жж.). Ин-ститут «Қазақстан-2050» Стратегиясын» ғылыми сүйемелдеу жөніндегі ҚР Президенті Әкімшілігінің зерттеулердің Тақырыптық жоспарын жүзеге асыру бойынша «Тәуелсіз Қазақстанның құндылықтары және идеалдары» атты бағдарламасына жетекшілік етті.


Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бойынша монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Институт қызметкерлерінің ғылыми жа-рияланымдары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылым-дарында сұранысқа ие.

«Мәдени мұра» бағдарламасының бойынша Институт «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұрасын» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) басып шығарды.

«Ғылыми қазына» пәнаралық ғылыми бағдарламасы аясында (2012–2014 жж.) «Қазіргі Қазақстандағы идеологиялық концептілерді конструк-циялау» бағыты бойынша 18 монография жарық көрді. 2013 жылы Институт жаңа саяси терминологияның қазіргі сөздігі – «Қазақстан-2050» Стратегия-сы» Терминологиялық анықтамалығын дайындауға белсенді қатысты.

Институт ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жылдан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар (www.iph.kz).

Институт үнемі халықаралық ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады. Инсти-тут Ресейдің, Беларустің, Әзірбайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ң, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.

Философия, саясаттану және дінтану институтының базасында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ және т. б. жетекші қазақстандық жоғары оқу орындарының магистранттары мен PhD доктор-анттары тағылымдама мен зерттеу тәжірибесін өткізеді.

Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған.

Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады:

Қазақстан Республикасы, 050010,Алматы, Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат)Тел.: +7 (727) 272-59-10Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz


Информацияоб Институте философии, политологии и религиоведения

Комитета науки Министерства образования и наукиРеспублики Казахстан

Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданного в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт фи-лософии. В мае 2012 г. постановлением Правительства Республики Казах-стан он был переименован в Институт философии, политологии и религи-оведения.

Основной задачей Института как государственного научно-исследова-тельского учреждения является проведение философско-мировоззренче-ских, философско-методологических, политологических, религиоведческих и социологических исследований, направленных на развитие интеллекту-ального и духовно-нравственного потенциала современного казахстанского общества.

Сегодня Институт философии, политологии и религиоведения являет-ся высокопрофессиональным научно-исследовательским центром. Инсти-тут работает по трем ключевым направлениям, определяющим его струк-туру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 академик, 2 члена-корреспондента НАН РК, 19 докторов и 6 кандидатов наук, 5 докторов PhD. В рамках проекта интеграции науки и образования по подготовке научных кадров научно-исследовательскими институтами совместно с КазНУ им. аль-Фараби на базе «Ғылым ордасы» обучаются 9 докторантов PhD и 8 магистрантов.

Институтом завершена работа по 24 научно-исследовательским про-ектам в рамках грантового финансирования научных исследований Ми-нистерства образования и науки Республики Казахстан по приоритету «Интеллектуальный потенциал страны» (2012–2014 гг.). По данному при-оритету в настоящее время выполняются 5 научно-исследовательских про-ектов (2015–2017 гг.).

Также в рамках программы «Народ в потоке истории» Институт прово-дит исследования по следующим направлениям: проект «Қазақтардың ру-хани өмірі: әл-Фарабиден Абайға дейін» (2014–2016 гг.); научная программа «Роль религии в историческом и духовно-культурном развитии Казахстана: традиции и современность» (2014–2016 гг.); подготовка учебников «История религий на территории современного Казахстана» и «История исламской культуры на территории современного Казахстана» (2014–2015 гг.).

Институт осуществлял руководство программой «Ценности и идеалы независимого Казахстана» по реализации Тематического плана исследова-


ний Администрации Президента Республики Казахстан по научному со-провождению «Стратегии «Казахстан-2050».

Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по вопросам политики, науки, образования, культуры, религии, казахской и мировой философии. Научные публикации сотрудников Института востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья.

По программе «Культурное наследие» Институтом изданы собрание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 томов), «Мировое фило-софское наследие» (20 томов), «Философское наследие казахского народа» (20 томов). В рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми қазына» (2012–2014 гг.) по направлению «Конструирование идеологических концептов в современном Казахстане» было опубликовано 18 монографий. В 2013 г. Институт принял активное участие в подготовке современного сло-варя новой политической терминологии – Терминологический справочник «Стратегия «Казахстан-2050».

Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.), рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК. Институт располагает собственным сайтом (www.iph.kz) на трех языках: казахском, русском и английском.

Институт регулярно проводит международные научные конференции, круглые столы, семинары, дискуссионные площадки, в которых принимают участие казахстанские и зарубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейшими научно-исследовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Уз-бекистана, Таджикистана и других стран.

На базе Института философии, политологии и религиоведения прохо-дят стажировку и исследовательскую практику магистранты и докторанты PhD ведущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, КазНПУ им. Абая и др.

В Институте созданы все необходимые условия для профессиональной работы и научного роста сотрудников.

Более подробную информацию об Институте философии, политоло-гии и религиоведения можно получить по адресу:

Республика Казахстан, 050010,Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж)Тел.: +7 (727) 272-59-10Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz


Information about the Institute for Philosophy, PoliticalScience and Religion Studies of Committee Science of the

Ministry of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan

The Institute was established in February 1999 on the base of the Institute for Philosophy and Law which established in 1958, that renamed to the Institute for Philosophy in 1991. By the Kazakhstan Government’s resolution, the Institute was renamed to Institute for Philosophy, Political Sciences and Religion Studies in 31 May 2012.

The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting the philosophical view of the world, philosophicalmethodological, political, religious studies and sociological studies aimed at social-cultural and sociopolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, developing its intellectual and spiritual-moral potential.

Institute for Philosophy, Political Sciences and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has three key directions that define its structure: philosophy, political sciences and religion studies. Currently, scientific projects are conducted by 1 academician, 2 correspondent members of the National Academy of Sciences of RK, 19 doctors of science and 6 candidates of science, 5 PhD doctors.

On the basis of the institutes of «Gylym Ordasy» along with al-Farabi Kazakh National University the Institute is involved in the scientific fellows preparation project which has 9 PhD doctoral candidates and 8 undergraduates.

The Institute successfully conducted 24 research projects within financing grants for 2012–2014 by Ministry of education and science on a priority of «Intellectual potential of the country». This priority has its continuous in 5 projects (2015–2017). Also in the framework of «The people in the flow of Нistory» Institute conducts research in the following areas of the project spiritual life of Kazakhstan: tradition and modernity from al-Farabi to Abai (2014–2016) research program «The role of religion in the historical, spiritual and cultural development of Kazakhstan: Tradition and Modernity» (2014–2016), preparation of textbooks on «The history of religions in present Kazakhstan» and «The history of Islamic culture on the territory of present Kazakhstan» (2014–2015). Institute also has the program «Values and ideals of independent Kazakhstan» to implement the research plan of the Presidential Administration on scientific support of «Strategy «Kazakhstan-2050».

The researches publish monographs, scientific articles on the issues of politics, science, education, culture, religion Kazakh and world philosophy. The publications of the Institute are demanded in high – rated publications near and far abroad.


By the program «Cultural Heritage» the Institute published collection of the works titled «East’s Aristotle – Al-Farabi» (10 volumes). «World Philosophical Heritage» (20 volumes) «The Philosophical Heritage of the Kazakhs» (20 volumes). As part of an interdisciplinary research program «Gylymi Kazyna» (2012–2014) «Designing Ideological Concepts in Modern Kazakhstan» were published 18 monographs. In 2013 the Institute took an active part in the preparation of a new vocabulary of modern political terminology – Terminological reference «Strategy «Kazakhstan-2050».

Institute publishes two journals: «Adam Alemi» and «Al-Farabi» recommended by the Committee for Control of Education and Science of RK that been published since 1999 and 2003. The Institute has its own website (www.iph.kz) in three languages: Kazakh, Russian and English.

Institute for Philosophy, Political Sciences and Religion Studies regularly organizes international scientific conferences, seminars, «round tables», where not only leading Kazakhstani political scientists and philosophers, but also many scientists from foreign countries are participants. Institute has cooperation with scientific-research centers of Russia, China, Germany, USA, Turkey, France, Great Britain, Iran, Azerbaijan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Belarus and others.

Undergraduate Master’s degree and Doctorate students from leading Kazakh universities, such Al-Farabi KazNU, Abai KazNPU and others are conducting their research projects and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The Institute has provided all necessary conditions for professional and scientific development of employees.

More detailed information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies can be found at:

Republic of Kazakhstan, 050010,Almaty, Kurmangazy Street, 29 (3rd floor)Phone: +7 (727) 272-59-10Fax: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]


Ғылыми басылым

ЖАНДОСОВА ШОЛПАН МУЛЬКИМАНОВНА

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ: САЯСАТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ

Компьютерлік дизайн жасаған және беттеген Л.Н. Тоқтарбекова

Басуға 14.09.2016. Пішімі 70/1001/16

Шартты баспа табағы 11,7 б.т. Офсеттік басылым.

«ИП Волков А.И.» баспасында басылды.Райымбек даңғ., 212/1, оф. 319. Тел.: 330-03-12, 330-03-13

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ ...iph.kz/doc/ru/1087.pdf6...

Documents