Journal of Imamiyyah Studies انهم‌امامیه‌ژپوهش

Vol. 4, No. 7, Spring & Summer 2018 33ـ13ص، 7931بستان سال چهارم، شماره هفتم، بهار و تا

در مصر یعتش ییو نقش آنان در شکوفا یاندولت فاطم

7* نواب یدابوالحسنس [52/79/00: یرشپذ یخ؛ تار70/70/09: یافتدر یختار]

چکیدهص بورای یویایان بوه خصوو توان عصر طالیی جهان اسالم به قرن چهارم هجری را می

توان بروز و ظهور اجتماعی یافتند و برخی که از اواخر قرن سوم، ییایان حساب آورد؛ چرا

هایی با نام حکومت ییای تأسیس کردند که نمونوه برجسوته آن های ییاه حکومت فرقهفاطمیان پس از نفوذ در یمال افریقا، مصر و یام و یمن دایره نفوذ خود را فاطمیان بودند.

یدند و سیسیل را تصرف هایی از دریای مدیترانه نیز حاکم تا حجاز گستراندند و بر بخشویوهه در کردند. آنان در دوران حاکمیت خود به ترویج و تحکیم تشیع در یمال افریقوا بوه

. آنان گرچه به هدف اساسی خوود کوه اتحواد دنیوای اسوالم تحوت مصر اهتمام ورزیدند

در گسوتر فرهنو حاکمیت یک خالفت ییای به پیشوایی خلیفه فواطمی نرسویدند، .به طور خاص، توفیقات فراوانی به دست آوردند ام و تفکر ییایاسالمی به طور ع

.فاطمیان، اسماعیلیه، خالفت شیعی، حکومت شیعی، خالفت فاطمی :ها هکلیدواژ

chairman@urd.ac.ir. و مذاهب یاندانشگاه اد ی،گروه مذاهب فقه یاردانش *

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

مقدمهای از مغرر ههران فاطمیان از آغاز قرن چهارم تا پایان قرن ششم برر قممررو گررهرده

دانررهند. د را خمیفگران برحرم مری اسالم حاکمیت داشهند و در رقابت با عباسیان، خر دوران ط النی حک مت فاطمیان به ترویج و تق یت مذهب تشیع و افزایش محبت اهل

انجامید. ،ویژه مصر به ،بیت در شمال افریقاهرچند این دولت نه است به مقاصد عمده خ د برسرد، نقرش آنران را در گررهر

سرازی نقرش ر نظر دارد به روشرن ت ان منکر شد. ن شهار حاضر د کمی تفکر شیعی نمیفاطمیان درباره این مهم بپردازد و نقش آنان را در گرهر فرهنگ اسالمی به گ نه عام

و تفکر شیعی به گ نه خاص پیگیری کند.

های اسالمی در شمال افریقا های شیعی، نخستین دولت دولت ،دست ههان اسالمهای شیعی زیدی در حجاز و عراق، شیعیانْ نقاط دور با شکرت قیام

را برای سک نت و فعالیت انهخا کردند؛ زیرا ایرن منراطم از ،از هممه مغر اسالمیمرکز خالفت دور ب د و اعزام نیروی نظامی خالفت را در م اقع بحرانی، مشکل و گراه

های اسالمی در شمال افریقا به دسرت ساخت. شاید به ان گفت اولین دولت ناممکن میشده است. در اواخر قرن اول هجری خ ارج اباضیه و صفریه برای رهایی شیعیان ایجاد

شد( آمدند از ام یان به افریقیه )به معنای وسیع آن، پیش از ورود اسالم به مغر گفهه میو نیم قرن بعد ت انرهند دولت سجمماسه و تاهرت را برپا کنند. ادریر فرزنرد عبردا

نیز ت انرت خ د را از واقعه می بن ابی طالبفرزند حرن المثنی فرزند حرن بن عفخ در حجاز نجات دهد و به افریقی )افریقای شمالی( برساند و در آنجا اولرین دولرت

هجری انجام شد. ۲۷۱شیعی را در تاریخ اسالمی تأسی کند. این کار در سال مغرر اقصری ق در ۵۷۳ترا ۲۷۱مذهب ب دند که از سال ای شیعی آلِ اِدری سمرمه

های شیعی زیدی ( حک مت کردند. ادریریان دارای گرایشالجزایرو بخشی از مراکش)ب دند و فرزندان ادری نخرهین کرانی ب دند که در میان قبایلِ پراکنده مغر که هن ز

میان تعدادی از آنان نف ذی نیافهره بر د، ت انررهند برا نشرر فرهنرگ اسرالمی، اسالم در

17/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

وحدتی سیاسی و اههماعی فراهم سازند. اگرچه این وحدت با تال عباسیان و ام یان اندل در مغر و نیز رقابت قدرت ن ظه ر فاطمیان و تالشی که برای تصرف مغرر

سیاسری و فرهنگری و هغرافیرایی آن در داشهند، چندان دوامی نیافت، از دسرهاوردهای ت ان چشم پ شید. های بعدی نمی ط ل سده

ای میران قممررو دو خالفرت عباسریان در شررق تأسی دولت آل ادری در منطقهگیری به س ی قدرت و )بغداد( و ام یان در غر ههان اسالم )اندل ( که در حال اوج

ای برخ ردار است. ادریریان از همان هشک ه خ د ب دند، در تاریخ اسالم از اهمیت ویژآغاز که پای به مغر نهادند، قبایل بزرگ بربر از آنان اسهقبال کردند و برا وهر د نفر ذ

ویرژه اسرحاق به ،مک بربرهادر میان برخی قبایل مغر ، ادریریان ت انرهند با ک خ ارج گذاری کنند. مذهب را پایه ، نخرهین دولت شیعی(509: 9520خلدون، )ابنپیش ای آنان

دومین دولت شیعی در شمال افریقا فاطمیان،دومین دولت شیعی عربی در شمال افریقا، دولت فاطمیان ب د. فاطمیان به مدت دو قرن

حک مت کردند و گرهره دریای مدیهرانهو خاورمیانهو افریقابر بخش بزرگی از شمال : 95۳0)الپیددو،، شرد را نیرز شرامل مری س ریهو فمرطین، مصر، سیریلشان حکمرانی

مرذهب، فاطمیران از طرفرداران اسرماعیمیه بر گزار قاضی نعمانِ اسرماعیمی بنا. (255دع ت پنهانی داشهند و بعد از اینکه عبیردا ب دند که تا پایان سده س م هجری مبارکیه

ت خر د را عمنری قمری، دع ت خ د را آشکار ساخت، آنان دعر ۱92المهدی در سال و پ از آن ب د که در شمال افریقا، حک مت مرهقمی ایجاد (25/ 9: 95۳7)مقریزی، کردند

کردند. عبدا بن عمی بن احمد حم انی و اب سفیان حرن بن قاسم از نخررهین داعیران .(57-59تا: )قاضی نعمان، بیاسماعیمی در مغر ، از هممه داعیان چنین حرکهی ب دند

اطمیان در شش دهه حض ر در افریقیه و در دوره خالفت سه خمیفه نخرت دولت فخ د، بیشهرین ت هه خ د را معط ف بره تثبیرت قردرت و سررک مخالفران و قبایرل ش رشی و نیز افزایش قممرو سیاسی در غر افریقا کردند که گرهر تفکر شیعی بره

هایی از طرف ن این دولت با ش ر معنای عام آن نیز از نهایج آن ب د؛ البهه در این دورا (.55-9۳: 95۳5خلدون، )ابنرو شد همخالفان روب

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

فاطمیان در مصرق( در دو نقطه شمال افریقا بر سر کرار ۳6۷-۱9۷های ) حک مت فاطمیان در فاصمه سال

ق( و سپ در مصر بره ۵6۱-۱9۷ابهدا در مغر اسالمی به مرکزیت قیروان )آنان آمد؛ هر هر » برا ورود « المعرز لردین ا » همزمان برا خالفرت ،ق(۳6۷-۵۳3مرکزیت قاهره )

به عن ان پایهخرت هدیرد، بره ایرن امرر نادرل آمدنرد. به مصر و تأسی قاهره« الصقمیعبیدا المهدی، نخرهین خمیفه فاطمی، با تصرف اسرکندریه نیرت خر د را بررای فره

و ایرن ایرده (09-9۳/ 9: 95۳7ی ،)مقریزمصر آشکار کرد؛ ولی م فم به غمبه بر مصر نشد ق در زمان خالفت خمیفه چهارم فاطمی هامه عمل پ شید. ۵۳3بعد از پنج دهه در سال

کردنرد، درگذشرت کراف ر اخشریدی در این زمان که اخشیدیان بر مصرر حک مرت مری ق( باعث ضعف و آشفهگی ام ر شده ب د و قحطری و هررج و مررج، زمینره ۵۳۷-۵۳۳)

(.55: 95۳5)واکدر، آورده بر د برای پیروزی و پذیر فاطمیران فرراهم اههماعی الزم را ای برای المعز لدین ا )خمیفه فاطمی در مغر ( ن شهند و از گروهی از مردم مصر نامه

را برا هرزار سر اره « هر هر »او خ اسهند وارد مصر ش د. وی فرمانده ارتش خ د به نام (.550/ 9: 9595یر شیبانی، اث )ابنعازم مصر کرد و او وارد مصر شد

م فم شد مصر را با تال فرمانده سرپاهش ،چهارمین خمیفه فاطمی ،المعز لدین ا ق بره فررطاط ۵۳3هنگامی که ه هر در سرال به تصرف خ د درآورد. « ه هر صیقمی»

وارد شد، بزرگان مصرر از او اسرهقبال کردنرد. هر هر نیروهرای خر د را در محمری در اثیدر شدیبانی، )ابدن شرد اسهقرار داد که بعدها شهر قاهرة المعزیة در آن بنا نزدیکی فرطاط

(. 599و 557/ 9: 9500؛ مقریزی، 92/ 5، 95۳5خلدون، ؛ ابن5-0/ 0: 9595مذهب تشیع در مصر، بعد از روی کار آمدن فاطمیان به نقطره اوج خر د رسرید. در

رفرت و سرخن مری البیت شد و از عم م اهل قاهره همرات عمم و وعظ تشکیل میگ نره مجرال راهری قراهره مردم انب هی از شهرهای دیگر مصر برای شررکت در ایرن

شدند و در نهایت، شدت همعیت به هایی رسید که یکشنبه به مرردان و چهارشرنبه می به زنان اخهصاص داده شد.

دروان المعز اههمام خاصی به نشر تشیع طبم دیدگاه اسماعیمیان در مصر داشت و در حک مت وی، اذان به سبک شیعی رواج پیدا کرد. در مرادل ارث، طالق، نماز همعره و

19/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

تررین رواج یافرت. یکری از مهرم بیت و مدح اهل شدمعامالت نیز فقه شیعه حاکم کارهای این زمان تأسی هامع األزهر به نام حضرت زهرا و با هدف تدری فقه شیعه

فاطمیان آثاری در سرزمین مصر رایج کردند که این ع امل و ؛ بنابراین (955آیین، )پاکب د رود. آثار از نیرومندترین ع امل نشر تشیع در مصر به شمار می

م( حدود دو قرن بر مصر حک مرت ۲۲۷۲-969ق )۳6۷-۵۳3دولت فاطمیان از سال او کردند که در این مدت یازده نفر از آنان به خالفت رسیدند. اولین خمیفه که در زمران

ق حک مت کرد. پ از او پرر ۵6۱األزهر تأسی شد، المعز لدین ا ب د که از سال ق( به ۱۲۲-۵36ق(، سپ فرزند او الحاکم بامرا )۵36-۵6۳العزیز با اب منص ر نزار )

و شرد مهر لی خالفرت « بره ان»حک مت رسید که چ ن ک دک ب د، مربی و اسهاد ، م( به دست الحراکم برامر ا بره قهرل ۲222ق )۵92سال صاحب قدرت ب د تا اینکه در

ق( و سرپ فرزنرد ۱۱۷-۱۲۲الظراهر العرزاز دیرن ا ) الحراکم، رسید. آنگراه پررر م( حدود شصت سرال حک مرت کررد ۲29۱-۲2۵۳ق/۱3۷-۱۱۷المرهنصر با اب تمیم )

ات هنرد، های گجرر شدن بُهره ترین مدت خالفت فاطمیان ب د. اسماعیمی که این ط النیهای فراوان هشهمین خمیفه فاطمی، المرهنصرر، اسرت. پر از آن دولرت مره ن تال

فاطمی ضعیف شد.ق در زمران خالفرت المرهنصرر بره اوج اقهردار ۱۳2-۱۱۷های فاطمیان در بین سال

؛ با این همه پر از مرهنصرر در میران اسرماعیمیان هردایی (02: 950۳)جودکی، رسیدند منشرعب شردند. « نزاریره »و « مررهعم یه »و آنان به دو فرقه برزرگ بزرگی به وه د آمد

مرهنصر، به امامت مررهعمی معهقرد شردند و اسرماعیمیان هاسماعیمیان یمن با ادعای نام. مررهعمی گرویدندایران به رهبری حرن صباح با ادعای ارشدب دن نزار، به امامت نزار

، امام تشرریفاتی «اآلمر بأحکام ا » ا ممقب به ساله ق درگذشت و پرر پنج۱9۳در سال ساله شد، افضل کشهه شد. آمر هم در ۱۳شد و همه ام ر در دست افضل ب د. وقهی آمر

ق به دست فدادیان کشهه شد. بعد از مرگ آمر، اسماعیمیان مرهعم یه دو گرروه ۳۱۱سال مصر که امامت شدند: طیبیه که معهقد به امامت فرزند آمر به نام طیب ب دند و فاطمی ن

؛ تداریخ 92/ 5: 95۳5خلددون، )ابدن پررعم ی آمر به نرام عبدالمجیرد الحرافظ را پذیرفهنرد

.(99۳: 5799فاطمیان،

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

سال حک مت، با سرنگ نی آخرین خمیفه فراطمی ۱3۱خالفت فاطمیان مصر پ از خلددون، )ابدن ق منقرض شرد ۳6۳الدین ای بی، در سال العاضد لدین ا ، به دست صالح

.(99۳: 950۳؛ جودکی، 92/ 5: 95۳5. (9۳-90: 9502)ندوبتیی، خمفای فاطمی از پیرروان فرقره اسرماعیمیه مبارکیره ب دنرد

عبیدا المهدی )اولین خمیفه فاطمی( خ د را از نرل عبدا پرر امام هعفر صرادق یی دانرهند تا ها می بیت دانرت و در مجم ع فاطمیان خ د را شیعه و محب اهل می

بر دن خر د را بیشرهر که عالقه داشهند از عن ان امام به های خمیفه اسهفاده کنند تا شیعه نشان دهند.

نسب فاطمیانهای مهفاوتی دیدگاهدرباره دولت خمفای فاطمی اخهالف نظرهای بریاری وه د دارد و

ح کررده مخالفان فاطمیان درباره نرب عبیدا مهدی تردیدهایی را مطربیان شده است. ؛ ناصری طدارری، 52-55/ 9: 95۳7)مقریزی،اند و انهرا وی را به اهل بیت نادرست دانرهه

-ب دن آنان، هم دادن چهره فاطمیان، به ههت شیعی نگاران در زشت هم ه تاریخ .(52-5۳

نگرارانِ پریش از سرق ط دولرت فراطمی هرای تراریخ اند. این مطمب در ن شهه صدا ب دهست؛ زیرا در آن زمان، عباسیان آنان را به این کرار تشر یم و ترغیرب روشنی نمایان ا بهنگاران عصر ایر بی و بعرد از آن نیرز آشرکار های تاریخ چنان که در ن شهه هم ،کردند می

است.ای که بریار راهگشا است، ت هه به این مطمب است که عمده ایرن در این میان نکهه

ه خالفرت عباسری انجرام شرده اسرت؛ زیررا نظریات با حمایت و ترویج مرهقیم دسهگادولت فاطمیان خطری ب بزرگ و هدی برای حاکمیت سیاسری خالفرت عباسری بره

دولت فاطمیان اولین خالفت مرهقمی ب د که در عرض خالفت عباسری .رفت شمار میشکل گرفت و از اطاعت خالفت عباسی سر باز زد. عباسیان برای نراب دی ایرن رقیرب

ان مبارزه و رویارویی مرهقیم با آن را نداشرهند، بره هنرگ تبمیغراتی سیاسی هدی که تسنت و حهری برخری از بزرگران روی آوردند. آنان به هر طریم که ت انرهند بزرگان اهل بیت حکم کنند. شیعی را مجب ر کردند به نب د نربت میان فاطمیان و اهل

18/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

عمیره فاطمیران بره اوج در این زمان عباسیان در بغداد، هنرگ تبمیغراتی خر یش را انرد اعالم کردند بزرگان اهل سنت و شیعه، سندی را امضا کرده اینکهرساندند، از هممه

کرد. در ایرن سرند، انهررا را رد می که به م هب آن، نربت فاطمیان با اهل بیتممقب به مهردی، منهررب « عبیدا »را نفی کردند و آنان را به فاطمیان به اهل بیت

نامیدند. ایرن هنرگ تبمیغراتی برر ن شرهارهای « عبیدیین»د؛ بنابراین برخی آنان را دانرهنتاریخی تأثیر بریاری نهاد و این ن شهارها ر خ اسهه و ناخ اسرهه ر بره سر ی عباسریانِ

مذهب مایل گشهند. این مطمب بعد از سرق ط دولرت فاطمیران بره دسرت ای بیران سنی 1آشکارتر شد.

و انهرا آنان به یه د و مجر را میان به اهل بیتمقریزی بطالن نربت فاط گ ید: رد کرده، می

یابیم که این سخنان هعمی است؛ زیرا فرزنردان آسانی درمی اگر منصف باشیم، بهی نیرز نرزد شدند و از مقام و منزلت واالیر وف ر یافت می در آن زمان به عمی

نشران از آنران رویگرردان ای شیعیا پر بره چره انگیرزه .شیعیان برخ ردار ب دندکر بره شرمارند. هری مج را در زمره اهل بیت یه د و ابن ش ند و ابن

... ایرن مطمرب از چنین کاری تن ندهد، اگرچه در نهایتِ پرهی و نرادانی باشرد شر د. آنران چشرمان خر د را برر منزلرت واالی ضعف خمفای عباسی ناشی مری

گاشهند و سند هعمری در ایرن براره وضرع فاطمیان برهند و شأن آنان را نادیده ان .(59/ 9: 9500)مقریزی، کردند و انهرا فاطمیان به عم یان را نفی کردند

مقریزی سپ گ ید:، تنری چنرد از بزرگران از «قرادر »ق در روزگرار حکمرانری ۱2۱عباسیان در سال

هممه شرریف رضری، شرریف مرتضری، اب حامرد اسرفراینی و دیگرران را گررد سندی عمیه فاطمیان امضا کنند. عباسیان ایرن خبرر را در بغرداد پخرش آوردند تا

راحهری کردند و به ههت اینکه اهل بغداد از پیروان عباسیان ب دند، این خبرر بره طر ر کره شرنیده نگاران نیز این خبرر را همران در ذهن مردم های گرفت. تاریخ

.()رمانب دند روایت کردند، بدون اینکه در آن اندیشه کنند

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

صدور سندی که با امضای برخی از بزرگان شیعه و سنی همراه ب د، تأثیر مرهقیم بر ن یران تحت تأثیر ایرن ن شرهار سرعی نگاری آن دوره گذاشت و بریاری از تاریخ تاریخ

نگاری خ د برر ایرن هدا سازند. آنان در تاریخ کردند نرب فاطمیان را از اهل بیتبنیانگذار دولت فاطمی، سعید و از نرل ،عی عبیدا المهدینکهه تأکید کردند که نام واق

.(59: 5775)قطب، میم ن قداح ب ده است عبیدا بن

گیری فاطمیان جغرافیای سیاسی حاکم بر جهان اسالم در زمان شکلهای تمدن اسرالمی را رقرم ترین دوران اسهقرار و اسهمرار خالفت فاطمیان یکی از مهم

ن اولین خالفت مرهقمی ب د که در عرض خالفت عباسی شکل گرفت زد. دولت فاطمیاو از اطاعت خالفت عباسی سر باز زد. دوره دولت فاطمیان دوره ظه ر و حض ر ادمره اسماعیمی در رأ یک قدرت سیاسی ب د. این دولت ت انرت در مریر حرکرت خر د،

دار نهرایی پررچم مخالفان اعهقادی خ یش یعنی قرامطه را مضمحل سرازد و خر د بره ت دیدگاه رسمی اسماعیمیان باشد. این دولت در ط ل دویرت سال با عباسیان، آل ب یره و

رو شد. سمج قیان در تعارض و هنگ ب د و در پایان نیز با صمیبیان مریحی روبه

شکوفایی تمدن اسالمی در عصر فاطمیاناین کشر ر بر ده حک مت فاطمیان در مصر، ارهمندترین و تأثیرگذارترین حک مت در

دوران شر د. در های باشک ه تمردن اسرالمی شرناخهه مری عصر فاطمیان از دورهاست. حکمرانی فاطمیان، این سرزمین در تمامی ههات اقهصادی، اههماعی، سیاسی و عممری

. تراریخ بیرانگر شرد پیشرفت شایانی کرد و عمرانی و آبادانی در عصر فاطمیان شرک فا ت فکری و ادبی و نیز درخشرندگی عمر م فمررفی، ریاضری، ای در حیا نهضت گرهرده

نج م و طب در عصر فاطمی است. رو بر د، هایی روبه از نظر اقهصادی و اههماعی هرچند دولت فاطمی گاهی با بحران

و از (997: 9507)ناصری طارری، ت انرت در این دوره، آرامشی نربی بر هامعه حاکم کند به اوج خ د رسیده ب د و کش ر مصر به سراخهن انر اع پیشرفت صنعت بافندگی طرفی

مخص صی از منر هات شهرت یافهه ب د.

11/ در مصر عیتش یینان در شکوفاو نقش آ انیدولت فاطم

المممی قرار دادند؛ زیرا آنران امهیرازات فاطمیان کش ر مصر را مرکز مهم تجارت بینها شناخهه ب دند و از ایرن م قعیت هغرافیای مصر را به عن ان شاهراه ارتباطی میان قاره

شرق و غر ههان بهره گرفهند. آنان برای اینکه نقل و انهقرال تجرارت امر برای ارتباط میان شرق و غر را آسان کنند، کانالی بین رود نیل و دریای سرخ ایجراد کردنرد. ایرن

مشه ر ب د، یعنری خمریج « خمیج حاکمی»به « مرهنصر فاطمی»کانال در زمان حکمرانی .(95۳، )عبدالمنعم ماجد« الحاکم بامرا »منر به

ناصر خررو قبادیرانی در وصرف مصرر، برر وهر د امنیرت و عردالت در آن تأکیرد کره ن یررد کنرد و مری آبادانی ت صیف میکند. ناصر خررو شهر قاهره را با ویژگی می

مصریان زندگی بریار خ و راحهی داشهند. برخی از آنران از مرال و ثرروت فراوانری ن را بیران نمایرد و یرا ت صریفش کنرد، کرری بردند که اگر شخصری بخ اهرد آ بهره می

گفهار را نپرذیرد. ثروتری کره آنران دارا ب دنرد، بری حرد و حصرر بر د. مررممانان و وی همچنرین ت صریف دقیقری از .(05)رمان: بردند ها از ثروت یکرانی بهره می نصرانی

گفهره تاباند کره بره میرا بازقصر باشک ه خمیفه به دست داده که شک ه معماری قصری وی، به وسعت شهری بر ده و بره دلیرل بمنردی بناهرا از مررافت طر النی و خرارج از

هرای عمرارات آن نیرز درخرت آمد و حهی بر سرر برام همچ ن ک هی به نظر می ،قاهرهبخشری از ت صریف ناصرر خرررو از قصرر سرمطان کاشهه و گردشگاه سراخهه ب دنرد.

فاطمی در قاهره چنین است:ر قاهره است و همه ح الی آن گشاده، که هری عمرارت و قصر سمطان میان شه

اند، برابر شهرسرهان میافرارقین بدان نپی سهه است و مهندسان آن را مراحت کردهاست. و گرد بر گرد آن گش ده است و هر شرب هرزار مررد پاسربان ایرن قصرر

زننرد و باشند: پانصد س ار و پانصد پیاده که از نماز شام ب ق و دهل و کاسه مری گردند تا روز. و چ ن از بیرون شهر بنگرند قصر سرمطان چر ن کر هی گرد می

نماید، از بریاری عمارات و ارتفاع آن؛ اما از شهر هی نه ان دید، کره براروی آن عالی است و گفهند که در این قصر دوازده هزار خرادم اهرری خر اره اسرت، و

زار آدمی در آن قصرر اسرت و زنان و کنیزکان خ د که داند، الّا آنکه گفهند سی هآن دوازده ک شک است و ایرن حررم را ده دروازه اسرت برر روی زمرین... و در

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 00

زیر زمین دری اسرت کره سرمطان سر اره از آنجرا بیررون رود و از شرهر بیررون قصری ساخهه است کره مخررج آن رهگرذر در آن قصرر اسرت و آن رهگرذر را

و دیر ار ک شرک از سرنگ انرد، از حررم ترا بره ک شرک. همه سقف محکم زدههرای اند و منظرهرا و ایر ان سنگ تراشیده اند که گ یی از یک پارهتراشیده ساخهه .ها برهه و از اندرون دهمیز دکان عالی برآورده

در دوران این دولت هنر معماری در اوج رونم خ د بر د و هرامع األزهرر و هرامع ای هنر معماری این عصر بره شرمار ه الحاکم و هامع االقمر از هممه مشه رترین نم نه

روند. میت ان گفت مردم در این دوره از نظر معیشرهی و فرهنگری و همچنین می ،مجم ع در

اند. دولت فاطمیان بررای عمرران و برای انجام ام ر مذهبی خ یش مشکل هدی نداشههاری کرد. ناوگان هنگی و سربازان تال بری ،ها، ارتش آبادانی و ارتقای مدیریت، دی ان

هرای حک مت به کارمنردانش و بره بین ایران و محهاهران در زمررهان و تابررهان لبرا داد. زنران از منزلهری خراص برخر ردار ب دنرد و سرالخ ردگان و مخص ص هدیه مری

. (95: 9507)ناصری طارری، شدند زنان در مراکز خاصی نگهداری می بی هز د فطر، عید قربان، عیرد غردیر، آغرا های دینی مانند عی در عصر فاطمی، در مناسبتشد و در آن برذل و ها و اعیاد بریاری برگزار می هشن ماه رمضان و سالروز ت لد خمیفه

کردنرد ها اسهقبال می ها و مناسبت گرفت. مصریان از این هشن بخشش فراوان انجام میاز قهصرادی آنان، عالوه برر اهمیرت ا ها برای داشهند؛ زیرا این هشن و آن را دوست می

هایی چ ن لبرا ، پر ل، و ها هدیه اهمیت معن ی و رفاهی برخ ردار ب د. در این هشن . (502/ 5: 9500)مقریزی، شد غذا در میان مردم پخش می

علم و دانش در خالفت فاطمیانعصر فاطمی در مصر از ههت عمم و دانش بههرین و پربارترین دوران تراریخی مصرر اسرت.

یک از فرمانروایانی که از زمان صدر اسالم در این کشر ر حکرم راندنرد، ی سرزمین مصر از هدر تمرامی ههرات اقهصرادی، ه است. در این دوران، ایرن سررزمین به اندازه فاطمیان بهره نبرد

13/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

«االزهرر »هن شرهر قراهره و دانشرگاه اههماعی، سیاسی و عممی پیشرفت شرایانی کررد. سراخ ای در حیرات فکرری و ادبری و بیانگر نهضرت گررهرده ریخست. تاا بههرین دلیل بر این مدعا

نیز درخشندگی عم م فمرفی، ریاضی، فمک، نج م و طب در عصر فاطمی است.در عصر فاطمی پیشرفت شایانی را در حیات فکرری، خص صراد در عمر م فمررفی،

خر درخشریدند و ایرن عمر م ،یرابیم. در ایرن دوران هرای مخهمرف آن مری به شکلای وقفه حمایت کردند. خمفای فاطمی خ د، دانشرمندان برهررهه یز از آنها بیفاطمیان ن

در برخری از ایررن عمر م، مخص صرراد الهیررات و فمرک ب دنررد. فاطمیران برره رصرردکردن کردنرد. آنران گماشهند و به دانشمندان عم م ریاضی ت هه خاصی مری سهارگان همت می

رای دعر ت سیاسری خر یش بهرره به شعر نیز ت هه داشهند و از آن همچ ن ابرزاری بر گرفهند. می

ه به انردازه فاطمیران بررای شراعران یابیم ک های اسالمی را نمی حک مهی از حک متارز و اهمیت قادل باشند یا همچ ن آنان به شعر و شاعری ت هه نشان دهند؛ بنابراین

بره شعر مصری در زمان فاطمیان به درخششی دست یافت که مانند آن را پیش از ایرن ای در تراریخ اسرالمی . فاطمیران نقرش برریار سرازنده (990)محمد کامل، خ د ندیده ب د

ای که عم م و هنر در عصر آنان پیشرفت کرد و دانشرج یان گ نه ویژه مصر داشهند، به بهآمدنرد و در آن های ههان اسالم برای کرب عمم و معرفت به قاهره مری زیادی از های

های زیادی منهشر شد. شاعران و ادیبان از هر ساخهه شد و کها زمان دارالحکمة و األزالعزیرز »رفهند و گرفهند. در آن زمان مراهد مراکز فرهنگی به شمار می دولت حق ق می

دکهرر حررن ابرراهیم مرجد هامع األزهر را به دانشگاهی بزرگ تبدیل کرده بر د. « با گ ید: حرن می

دوران آسایش، رفاه، فراوانی و آزادی عقیدتی و زمان خالفت العزیز با فاطمی،دارالحکمه تشکیل شد. در دارالحکمره « حاکم»فرهنگی ب د و در دوران خالفت

شناسران برریاری بره عمرم و شناسان، نح یان و لغرت پژوهشگران، فقیهان، سهاره. اضرافه شرد « ارالعممد»ای به نام دانش مشغ ل ب دند. به این دارالحکمه، کهابخانه

های های مرهع و معهبر فراوانی را که در مصر و دیگر سرزمین کها این کهابخانه .(550/ 9: 9095)حسن ابراریم، داد شد، در خ د های می اسالمی نگاشهه می

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

ها رونم خ بی داشهند و کهابخانه قصر خالفرت در قراهره در عصر فاطمیان کهابخانههرای فراوانری د. گفهه شده در این کهابخانه نرخهترین آنها ب به نام خزانه الکهب از مهم

دیگرر کهابخانره برزرگ مصرر (.555/ 99: 5775)االمدین، م ه د ب د تاریخ طبریاز کها (. 905-907: 9000)ایوب، کهابخانه مهعمم به دارالحکمه ب د که کهابخانه دارالعمم نام داشت

هممه رصدخانه الحاکمی کره هایی ساخهه شد؛ از در دوران فاطمیان همچنین رصدخانه در زمان حاکم بامر ا تأسی شد.

بره اوج قردرت ،دولت فاطمیان در دوران حک مت هشهمین خمیفه فاطمی، المرهنصر برا ه همرراه برا شرادابی عقالنری، مرفر ل ایرن دوره، فاطمیران یرک حک مرت خ د رسید. در طر

اثر ترال آنران، قراهره یکری از مراکرز را پدید آوردند و بر مالحظهاقهصادی و فرهنگی قابل (.00: 95۳5)واکر، فرهنگ و هنر اسالمی شد و به ص رت کان ن تحقیم و عمم درآمد

سیاست علمی و فرهنگی فاطمیان در مصر

هرای عممری و به فعالیت ،زمان با تثبیت قدرتهمفاطمیان از ابهدای حک مت در مصر، فرهنگی پرداخهند. پیشینه عممی و فرهنگری سررزمین مصرر نیرز مشر ق خر بی بررای

های فرهنگی فاطمیان ب د. بر این اسا ، فاطمیان بیشهرین تال خر یش را در فعالیتمرهحکم عممری برا تمرام ه انرب از نظرر سراخهاری، محهر ایی و شاکمه یک ریزی پیهند. آنان برای تحقم اهداف خر د، مراکرز آم زشری و پژوهشری پروری به کار گرف نخبه

تأسی کردند و امکانات مادی و معنر ی را ها و مدار فراوانی مانند مراهد، کهابخانهبریاری را در این مریر صَرف کردند و حهی برای اسرهفاده از تر ان عممری م هر د در

ا بره دربرار خر د دعر ت هرا ر دیگر مناطم اسالمی، عالمان و دانشمندان دیگر سرزمینهرای مهعردد های عممی و حمقره گیری کان ن وقفه، شکل های بی این تال هکردند. نهیج

های گ ناگ ن عممی ب د. پررونم در و بحث در ح زه

فاطمیان و دوران شکوفایی تفکر شیعی در مصرن دولرت از ترین بخش از تراریخ تشریع در شرمال افریقرا اسرت. ایر دوره دولت فاطمیان مهم

در برین مرردم مصرر بر ده اسرت ع امل گرهر فرهنگ شیعه و عالقره بره اهرل بیرت

37/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

پرداخهنرد؛ خمفای فاطمی بره تحکریم نمادهرای مرذهبی شریعی مری (.259-252: 95۳0)جعفریان، در اذان مرراهد مصرر « حَی عمی خیر العمرل »برای نم نه حاکمان فاطمی دسه ر دادند عبارت

)مقریدزی، به ههر گفهه شر د ،های اهل سنت ذکر برم ا برخالف آم زه و در نماز،گفهه ش د

هرای نمراز همعره، همچنین ه هر صقمی دسه ر داده بر د بعرد از خطبره (.992و 995/ 9: 95۳7 (.552/ 95: 9595جوزی، )ابننیز صم ات فرسهاده ش د عالوه بر پیامبر بر ادمه طاهر

و دانشمندان بریاری پرور دادند. یکری از فاطمیان در این دوره تشیع را گرهرماندگارترین آثار تمدن فاطمیان شهر قاهره و دانشگاه األزهر است. دانشرگاه األزهرر در

در قراهره « المعرزّ لردین ا »هجری قمری به همت چهارمین خمیفره فراطمی ۵۳9سال نشرر تشریع و نیرز ای بره . المعز لردین ت هره ویرژه (255: 95۳0)جعفریان، تأسی شد

در مصر داشت. های فقه شیعه و معرفی هایگاه اهل بیت آم زهفاطمیان األزهر را برای ترویج مذهب شیعه تأسی کردند. رهبران این سمرمه معهقد ب دند زمان تبمیغ شیعه از طریم معرفی عممی فرا رسیده است و باید از طریم آمر ز ،

سرهادان ن در تبمیغ و هنرِ دع ت برای هذ افرراد، ا تعالیم این مذهب را ترویج کرد. آناافراد در دسهر برای رسیدن دسهی ب دند. از تمام امکانات زمان خ یش و از تمام چیره

گرفهند. فاطمیان به تأسی دانشگاه األزهر برنده نکردند و در سال به این هدف بهره میکه این مرکرز نیرز وظیفره تبمیرغ میالدی، مرکز فرهنگی دارالحکمه را دایر کردند ۲22۳

.(525/ 9: 9095)حسن ابراریم، تشیع را بر عهده داشت و (595: 9595اثیر شدیبانی، )ابنق وارد مصر شد ۵6۱که المعز لدین ا در سال هنگامیق دسره ر داد برر در و ۵6۱اقامت گزید، در ماه رمضران سرال « القاهره المعزیه»در کاخ

« طالرب عمری برن ابری خیرالنرا بعرد الرسر ل »یررد: دی ار شهرهای مصر بن بر مذهب تشریع صر رت . وی همچنین دسه ر داد روزه باید بنا(507/ 9: 9500)مقریدزی،

ق ۵3۳گیرد و خ اندن نماز تراوی از شهرهای مصر رخت بربنردد. نیرز در بهرار سرال ن از عمر م اهرل همراتی در قصر والی قاهره ترتیب داد و در آ« نعمانبن قاضی محمد»

گفت و مردم انبر هی از شرهرهای دیگرر مصرر بررای شررکت در سخن می البیتکه به سبب افزایش همعیت، روز یکشنبه را شدند؛ چنان مجال راهی قاهره می گ نه این

.)رمان(به مردان و چهارشنبه را به زنان اخهصاص داده ب دند

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

عمر م زبران، طرب و ریاضریات در قاهره فقه شیعی و فقه دیگر مذاهب و همچنین آمدنرد، مررکن شد و فاطمیان برای دانشج یانی که از کش رهای اسالمی می تدری میکردند. آنران در دانشرگاه األزهرر کهابخانره بزرگری تأسری کردنرد کره تهیه می و لبا های خطی بریاری در عم م مخهمف را در آن گرد آورده ب دند. فاطمیان قصرهای نرخه

هایی شامل هزاران تبدیل کردند و کهابخانه ه مراکز انهشار فرهنگ اهل بیتخ د را بمانند کهابخانه قصر شرقی که بره دسرت خمیفره المعرز لردین ا ،کها در آنها ساخهند

ها و رس م کن نی مردم مصر تحت ترأثیر دولرت فراطمی تأسی شد. بریاری از عادت ش د. می و آثار این دولت همچنان در مصر دیده است

اقدامات فاطمیان در ترویج فرهنگ شیعیهای تأثیرگذار در این منطقه ب دند. با حض ر از سمرمه فاطمیان و حک مت آنان در مصر

فاطمیان در مصر، مردم این دیار به مذهب آنان گرویدند و مذهب تشیع در ایرن کشر ر خ بی در مصر مهجمری به ص رت رسمی طرفداران و پیروان فراوانی پیدا کرد و تشیع به

مرذهب در ایرن منطقره برر هرای گذاشرت، پی سرهه شد. آثاری که این حک مت شریعی است. اکن ن برخی اقردامات گرهر و رواج یافت و هن ز هم برخی نمادهای آن باقی

ش د: به ص رت گذرا بیان می فاطیمان

. تعطیلی روز عاشورا1را باشک ه اسبت شهادت امام حرینفاطمیان مراسم س گ اری در روز عاش را به من

کردند. مصریان در دوره خمیفه العزیز، پنجمرین خمیفره فراطمی، هرچه بیشهر برگزار میرا در روز عاشر را تجربره کردنرد. در روز نخرهین بار س گ اری برای امام حرین

هرای سر گ اری باشرک هی، عاش را به دسه ر خمفای فراطمی بازارهرا تعطیرل و دسرهه . گاهی خمیفه نیز در این (550/ 9)رمان: شد میهای حزن و اندوه تشکیل به دسهه مشه ریافت حض ر می رر با پای برهنه در حالی که شعار حزن و اندوه بر لب داشت ررمراسم

شد. هرچنرد برگرزاری مراسرم در روز عاشر را از خ انده می و مصیبت امام حرینچراکره در دوران ررر میران در مصرر رواج دادنرد رود که آن را فاط شعادری به شمار می

39/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

عرصه و دامنره برگرزاری ایرن مراسرم در رر کردند کاف ر اخشیدی نیز شیعیان چنین می مربحی گ ید: (.505-5۳0/ 5)رمان، دوران حک مت فاطمیان گرهر فراوان یافت

شرد و مرردم سراله بازارهرا تعطیرل مری ق همره ۵96در روز عاش را از آغاز سال کردند و در آنجرا گررد هرم ار به طرف دانشگاه قاهره )االزهر( حرکت میس گکردنرد. بعرد از سرق ط آمدنرد و برا ن حره و شری ن و زاری سر گ اری مری می

فاطمیان و روی کار آمدن ای بیان، روز عاش را برعک ِ زمان فاطمیان و بره دلیرل بیان انر اع و اقررام دشمنی با آنان، به روز خ شحالی تبدیل شد. در این روز، ای

کشیدند و طبرم روال شرامیان کره حجراج ها را پخهه و سرمه می غذاها و شیرینیریرزی کررده بر د، بره حمرام در روزگار حکمرانی عبدالممک مرروان آن را پایره

خ اسهند دشمنی خ د را با شیعیان عمی برن رفهند. آنان با این کار خ یش، می می .(507د5۳0/ 5)رمان، نندهرچه بیشهر آشکار ک ابی طالب

بندی روز عید غدیر . جشن و آذین2شردند و هامره زیبرا بره مرردم پ شرانده و در این روز زنان ش هرمرده ش هر داده مری

شردند. شد. در این روز غالمان، آزاد و چهارپایران ذبر مری نیز به آنان داده می یهدایایبرگرزاری مراسرم تهنیرت و د،دیگر کارهایی که در بزرگداشت چنین روزی معم ل بر

شرمار بره دسرت خمیفره، وزرا و ها و انفاق ام ل بی ها و بخشش ها و هایزه افزودن صمه (.9۳د99: 950۳؛ جودکی، 5۳0و 555/ 5)رمان، بزرگان به مردم ب د

داشت والدت آل عبا . گرامی3و ، حضرررت فاطمرره، امررام عمرریفاطمیرران ت لررد حضرررت رسرر ل اکرررم

شماری را گرفهند و ام ال بی های بزرگ هشن می به عن ان اعیاد و م سم را حرنین پرداخهند. کردند و به اظهار سرور وشادی می در آن روزها انفاق می

. تشکیل مجالس برای یادگیری علوم و معارف اهل بیت4را به مردم تعمیم دهند و شهریه فاطمیان فقهایی را منص کردند که فقه اهل بیت

حق ق اخهصاصی سالیانه برای آنان مقرر ساخهند و بره مهعممران و کررانی کره بررای و

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

. (509-507/ 9: 9500)مقریدزی، کردنرد میشدند، مبالغی پرداخت شنیدن حدیث حاضر میگ نه اقدامات از تشیع تجمیل کردند و زمینه حرکرتِ رو بره همر ی ایرن فاطمیان با این

بره عنر ان البیت اقدامات باعث شد مذهب اهل مکهب را در مصر فراهم آورند. این ای در میان مردم مصر راه خ د را طی کند. شده مذهب مأن و شناخهه

های مذهبی فاطمیان سیاستهای مذهبی فاطمیان در مغر و مصر مهفاوت ب د. سیاست مذهبی فاطمیان در سیاست

ار ب د و همین امر م هرب مغر ، بر شی ه تحمیل عقاید و شعادر دینی اسماعیمیان اسه نیافهن حض ر سیاسی و معن ی و دینی آنان در مغر شد؛ اما سیاست مذهبی آنان تداوم

چرخیرد. در مصر بر شی ه ترام و آزادی مذاهب دیگر در بیشهر دوران حض رشان میآورد، م هب تداوم حض ر این شی ه با اینکه زمینه نف ذ مذهبی و اعهقادی را فراهم نمی

. در این دوران از (9507چلونگر، :نک.) ق( شد ۳6۷-۵۳3سال ) ۱29سی آنان به مدت سیاشرد. آنران وض ح اسرهفاده مری های شیعی برای تبمیغ مذهب تشیع اسماعیمی به مناسبت

با خشن دی ها مردم در این هشنکردند. ها و عیدها را با شک ه برگزار می پی سهه هشنداشهند. در زمان خالفت اب منصر ر نرزار، عزیرز می هرهند و حاکم را بزرگ شرکت می

ق ۵66با ، مراسم عزاداری روز عاش را برای نخرهین بار در مصرر برپرا شرد. در سرال و تا پایان خالفرت فاطمیران ادامره شدعزاداری روز عاش را نیز در مصر و شام مرس م

.(557/ 9: 9500)مقریزی، یافت قهی مذهب اسماعیمی و تشکیل همرات آم زشی تألیف کهب فقهی و تق یت هنبه ف

هرای مرذهبی از هممره با عن ان مجال الحکمه برای ن کیشان اسماعیمی و تحکیم پایهاز قاضری نعمران اقدامات آنان ب د. در روزگار خالفت فاطمیان بر د کره افررادی نظیرر

نظام فقهری اسرماعیمی را تردوین کردنرد؛ همچنرین ،مهفکران اسماعیمی، با حمایت معزتر ههی بره ظر اهر شرریعت مبررا کردند خ د را از اتهام به بی خمفای فاطمی تال می

. در راسهای دسهیابی بره همرین هردف بر د کره فاطمیران بره (55د59: 95۳5)واکر، سازند گرهر مراکز تعالیم مذهبی پرداخهند و هامع األزهر را تأسی کردند و فقهای برزرگ

. (59)چلونگر، اسماعیمی در آن به تدری پرداخهند

38/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

احترام به دیگر مذاهب اسالمینگریررهند. ه دیده احهرام میفاطمیان با وه د ترویج مذهب شیعه به دیگر مذاهب نیز ب

هامع األزهر فقط مرکز دع ت فاطمیان نب د، بمکه عممای شافعی و حنفی و غیره هم در دادند و در مقابرل کردند. فاطمیان در عمم و حکمت تعصب به خرج نمی آن اههماع می

های اهل سنت در مصر به هی کردند. ت ده رویی رفهار می عممای شیعه و سنی با گشادهوهه از طرف فاطمیان زیر فشار قررار نگرفهنرد ترا مجبر ر بره تررک مذهبشران شر ند،

هرای مرردم دادند، بمکه این خ د ت ده برعک ِ آنچه دشمنان شیعه پیش از این انجام میگرویدند، تا هایی که پیرروان مرذهب اهرل ب دند که از روی رغبت به مذهب تشیع می

ت که مراکز عممی فاطمیران در اصرل بره تعمریم درست اسسنت در اقمیت قرار گرفهند. ت ان گفت آنان در ههان اسالم به ت هره بره پرداخهند، با این همه می آیین اسماعیمی می

ترام مذهبی شهرت بریاری یافهند و دانشمندان اهل سنت نیز در حک مت آنان آزادی مرا فاطمی در زمران الحاکم با ،؛ برای مثال(950-959: 9507)ناصری طارری، عمل داشهند

.(950/ 9تا: تغری، بی )ابنخ د دو تن عالم مالکی را برای تعمیم فقه دع ت کرد در دوران خالفت فاطمیان، اهل سنت فی الجممه در فعالیت دینی و اههماعی آزادی

ای که حهی هر یک از مذاهب، قاضی خ د را داشهند و قاضری القضرات گ نه داشهند، بهآنران در اهررای احکرام برر اسرا (.29: 95۳5)واکر، اطم از اهل سنت ب د بریاری از من

. (555: 9005)رمضان، کردند. مجال در اهل سنت نیز فعال ب دند مذهب خ د عمل میهای براالی حکر مهی رسریدند. در کهرا هالب ت هه اینکه برخی از اهل سنت به مقام

م و دانش فاطمیان یاد شرده و آمرده به ص رت مفصل از مراکز عم تاریخ خمفای فاطمیهامع األزهر نه فقط مرکز دع ت فاطمیان ب د، بمکه عممای شافعی و حنفی و غیره »است:

دادند و با کردند... فاطمیان در عمم و حکمت تعصب به خرج نمی هم در آن اههماع می .(5۳تا: ی)تاریخ خلفای فاطمی، ب« کردند رویی رفهار می عممای شیعه و سنی با گشاده

گیری نتیجهحاصل سخن این است که ظه ر دولت شریعی اسرماعیمی فاطمیران در قررن چهرارم و

تررین و کارآمردترین اسربا گررهر و اسهمرار آن تا اواخر قرن ششم را باید از مهرم

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 08

ترویج تفکر شیعی به معنای عام آن دانرت. تأکید و ت هه این دولت به ترویج و تبمیرغ هرای ه معنای عام آن و نیز ت هه و تأکید بر شعادر و رواج آنها و آم زهمکهب اهل بیت ب

هرا و ت هره فقهی و کالمی شیعی و نیز تأسی نهادهای آم زشی مرتبط برا ایرن آمر زه شایرهه به آم ز تعالیم شیعی و دیگر اقدامات فرهنگی از هممره مر اردی اسرت کره

فاطمی بر آن اههمام خاص داشت.دولت

اهنوشتپی سی طی مراهعه ش د. وی به هز تاریخ فاطمیان که عمداد آن را حذف کرده، تاریخ الخمفاء. به کها 1

النجر م الزاهرره تاریخ تمامی خمفای مرممان را نگاشهه است. همچنین به این مر ارد مراهعره شر د: ایرا و ابرن بدادع الزه ر و فی وقادع الده رکثیر، بنا البدایه و النهایهاثیر، ابن الکاملتغری بردی، ابن

مقدسی. نیالد شها الروضهین فی اخبار الدولهین

31/ در مصر عیتش یینان در شکوفاو نقش آ انیدولت فاطم

منابع

الکامرل فری الهراریخ، تحقیرم مکهرب م(، ۲99۱ق/ ۲۱۲۱الکرم ) ابی اثیر شیبانی، اب الحرن عمی بن ابن .، بیروت: المؤسرّة الهاریخ العربی۱، چالهراث

النج م الزاهرره فری ممر ک مصرر و تا(، المحاسن ی سف االتابکی )بی الدین ابی تغری بردی، همال ابن ، قاهره: وزاره الثقافه و االرشاد الق می، المؤسره المصریه العامه.قاهره

، تحقیم: محمرد المنهظم فی تاریخ األمم و المم کم(، ۲99۱ق/۲۱۲۱ه زی، عبدالرحمن بن عمی ) ابن ، بیروت: دارالکهب العممیة.۲ر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، چعبدالقاد

، ترهمه محمرد پرروین گنابرادی، تهرران: مقدمه(، ۲۵۳9محمد ) اب زید عبدالرحمن بن ،خمدون ابن نا[. ]بی

، ترهمه عبدالمحمد آیهی، خمدون العبر: تاریخ ابن(، ۲۵3۵محمد ) اب زید عبدالرحمن بن ،خمدون ابن اه عم م انرانی و مطالعات فرهنگی.تهران: پژوهشگ

نا[. ها[: ]بی ، ]بیالروضه البهیه الزاهره فی خطط المغربه القاهرهتا(، عبدالظاهر )بی عبدالبر، عبدا بن ابن ، بیروت: دارالکهب العممیه.شذرات الذهب فی اخبار من ذهبم(، ۲993الدین ) عماد حنبمی، شها ابن، تحقیم: اب القاسم امامی، تجار االمم و تعاقب الهمم(، ۲۵۷9محمد ) مرک یه، اب عمی احمد بن ابن

تهران: سرو . .، بیروت: مؤسرة الرسالة۲، چالروضهین فی أخبار الدولهینق(، ۲۱۲3الدین ) اب شامة مقدسی، شها

.، بیروت: دار الهعارف لممطب عات۲6، جالمعارف االسالمیه الشیعیه ةدایرم(، ۱22۱االمین، حرن ) ، نجف: چاپ نجف.عید الغدیر فی عهد الفاطمیینم(، ۲96۱امینی، محمدهادی )

، لبنان: الشرکه العالمیه لمکهب.الهاریخ الفاطمی االههماعیم(، ۲99۷ای ، ابراهیم )، روزنامره ایرران ، «اهل بیت؛ حمقه اتصال مردم ایرران و مصرر »(، ۲۵3۱/ ۲۲/ ۲۱آیین، محرن ) پاک

۱۷۲6. .۲۵۷۵، کیهان، «هایگاه تشیع در مصر معاصر»(، ۲۵۷۵/ ۷/ ۱۵رن )آیین، مح پاک

.نهضت قرمطیانتا(، مندرج در )بی تاریخ خمفای فاطمی ، سازمان هغرافیایی نیروهای مرم .اطم شیعه(، ۲۵39هعفریان، رس ل ) شر عمم.، تهران: نپنجاه سفرنامه حج قاهاری، سفرنامه حج هزادری عراقی (، ۲۵39هعفریان، رس ل )

نا[. ، قاهره: ]بیاالمام هعفر الصادقتا(، هندی، عبدالحمیم )بی

نامه امامیه، سال چهارم، شماره هفتم / پژوهش 00

، تهران: سپهر.۲، چتاریخ فاطمیان (، ۲۵۷3ا ) ه دکی، حجتهای مذهبی فاطمیان در مغر و مصرر ترا مقایره و تحمیل سیاست»(، ۲۵92چم نگر، محمدعمی )

.9فهان، ، دانشگاه اصهای تاریخی مجمه پژوهش، «پایان الظاهر ، قاهره.تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغر و مصر و س ریه و بالد العر م(، ۲96۱حرن ابراهیم، حرن )

، ن یررندگان: سرید اسرماعیل کاشرف، تاریخ مصر االسالمیهم(، ۲99۵رمضان، عبدالعظیم )زیر نظر( ) مکها .الدین سرور، سعید عبدالفهاح عاش ر، مصر: الهیئه المصریه العامه ل همال

.، قاهره: دارالمعارفالمجمعه المصری فی العصر الفاطمیق(، ۲۱2۳سمطان، عبدالنعیم )(، عبید و سیرتهم اخبار مم ک بنی)ترهمه کها تاریخ فاطمیان(، ۲۵۷3عبدا محمد ) صنهاهی، ابی

ا ه دکی، تهران: امیرکبیر. ترهمه حجت ، بیروت: دارالنهضة العربیه. لعباسی و الفاطمیفی الهاریخ اتا(. العبادی، احمد مخهار )بی

تا(، افههاح الدع ه، تحقیم: فرحات الدشراوی، ت ن : الشرکه اله نریه. قاضی نعمان )بی ، بیروت: المکهبه العصریه.الفاطمی ن بین صحت النرب و تزویر تاریخم(، ۱22۱قطب، محمدعمی )، ترهمه سرعید حنرایی کاشرانی، تهرران: نشرر یهب احیای فرهنگی در عهد آل(، ۲۵۷۳کرمر، ه دل.ل ) .دانشگاهی

، تهرران: انهشرارات ۱زاده، چ ، ترهمه عمی بخهیراری تاریخ ه امع اسالمی(، ۲۵3۷الپیدو ، ایرام ) روزنامه اطالعات.

.دارالفکر ناشرون و م زع ن :، تاریخ الخالفه الفاطمیه، عمانم(۱2۲۲) ماهد، عبدالمنعم، ترهمه عمیرضا ذکراوتی قراگزلر ، تهرران: تمدن اسالمی در قرن چهارم هجری (، ۲۵6۱مهز، آدام )

انهشارات امیرکبیر.، الحیاط الفکریه و االدبیه بمصر من الفه العربی حهی آخر الدوله الفاطمیهتا(، محمدکامل، حرین )بی

نا[. قاهره: ]بی پاینده، تهران: عممی و فرهنگی. ترهمه اب القاسم مُروج الذّهب،(، ۲۵۷2حرین ) مرع دی، عمی بن

الم اعظ و االعهبار بذکر الخطرط و (، ۲۵۷۷م/ ۲993الدین احمد بن عمی )العبا تقی مقریزی، اب ، تحقیم: محمد زینهم، مدیحه الشرقاوی، قاهره: مکهبه مدب لی.االثار المعروف بالخطط المقریزیه

اتعرا الحنفرا باخبرار االدمره (، ۲۵32م/ ۱22۲/ ق۲۱۱۱عمری ) الدین احمد بن مقریزی، اب العبا تقی تحقیم محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت: دارالکهب العممیه. الفاطمیین الخمفا،

، قم: پژوهشگاه ح زه و دانشگاه.فاطمیان در مصر(، ۲۵92ناصری طاهری، عبدا )

33/ در مصر عیتش ییو نقش آنان در شکوفا انیدولت فاطم

، تهران: مرکز انهشارات ۲، ترهمه محمده اد مشک ر، چفرق الشیعة(، ۲۵۷۳م سی ) ن بخهی، حرن بن .عممی و فرهنگی

، ترهمه تاریخ فاطمیان و منابع آنهای اسالمی: پژوهشی در یکی از امپرات ری(، ۲۵3۵واکر، پل ای ) ای، تهران: فرزان روز. فریدون بدره