o \'

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI

IX. Dizi - Sa. 13<

.. . . XIII. TURK TARIH KONGRESI

Ankara: 4-8 Ekim 1999

KONGREYE SUNUIAN BİLDİRİLER

III. Cilt- II. Kısım

OSMANLI DEVLETI'NIN

TÜRK TARİH KURUMU BASlMEVi - ANKARA

2002

TANZiMAT'TAN CUMHURİYET'E KADAR ARAPÇA ÖGRETİMİ

AHMET TURAN ARSLAN

Öncelikle belirtmeliyiz ki, Osmanlılar zamanında Arapça, ilim ve din dili ol­duğu kadar ülke nüfusunun büyük bir kısmının da konuştuğu bir dil idi. Yine ifade etmeliyiz ki, İslam medeniyetinde ilim dili Arapça idi. İlmi kitaplar dini konularda olsun, diğer konularda olsun genellikle Arapça olarak yazılır dı. Ayrıca İslam dini­nin temel kaynakları Arap diliyle tespit edilmişlerdi. Daha önceki İslam Devletleri­nin okullarında olduğu gibi Osmanlı medreselerinde de eğitimin belkemiğini dini ilimler teşkil ediyordu. Diğer ilimierin ehemmiyet dereceleri ise, din ilimierindeki fonksiyonlarıyla ilgileri ölçüsündeydi. Dini ve gayr-ı dini ilimleri anlamak ancak Arapça vasıtasıyla mümkündü. Bu sebeple, Arap dilinin öğretimi bu medeniyette en önemli bilim dallarından biri sayılıyor, bir dereceye kadar alimierin seviyeleri bu dildeki maharetleriyle ölçülüyordu. Diğer ilimierin öğretilmesine Arapçanın öğretilmesinden sonra geçiliyordu. Bundan dolayı Arapça dilbilgisi ve belağati ilim­lerine el-'ulfımu'l-aliyye (=yüksek ilimiere alet ve araç olan ilimler), bu ilimler vası­tasıyla daha sonra öğrenilecek ilimiere de el-'ulfımu'l-'aliye (=yüksek ilimler) adı

veriliyordu.

İslam dünyasında eskiden olduğu gibi, medreseler kurulduktan sonra da cami ve mescidlerin eğitimdeki rolleri değişmedi. Medrese binaları daha çok öğrenci

yurdu görevini gördü. Dersler ise dirnilerde ve medresderin mescidlerinde oku­tulmaya devam etti. Müderris hazırladığı dersi kitaptan okuyup tercüme eder, ge­rekli açıklamaları yapar, etrafında halkalar halinde oturan talebeler ellerindeki aynı kitabın nüshalarından verilen dersitakip eder ve gerekli notları alırlardı. Bazı müderrislerin takrir metoduyla ders vermelerinin yanında aktif metod uygulayan müderrisler de vardı. Genellikle medreselerde ders kitabından, cümle cümle ter­cüme edilir, okunan derslerin metinleri ezberlenirdi.

Talebeler önce mahalle mekteplerinde Kur' an, Tecvid, Hat ve ilmihal öğrenir­lerdi. Bu safha tamamlandıktan sonra alet ilimlerine ( eVulfımu'l-aliyye) başlanırdı. Alet ilimleri denen Arapça sarf, nahiv ve lugat dallarında biraz mesafe aldıktan sonra medreseye girerek daha ileri derecede ders görürler; Belağat, Vaz', İsti'are, Alaka, Mantık okunduktan sonra Tefsir, Hadis, Kelam, Hey'et, Hikmet ve Hendese derslerine geçerlerdi.

Eskiden beri medreselerde okutulan Arap dili ile ilgili dersler başlıca dört gruba ayrılıyordu. Esisen bu dersler birbirinden kesin hatlarla ayrı değildi. Arap-

802 AHMET TURAN ARSLAN

çanın böyle kısırnlara ayrılarak öğretilmesinin sebebi, dil öğretiminde günümüzde de kabul edilen bir prensip olarak gördüğümüz, dilin basitten mürekkebe, kolay­dan zora doğru öğretilmesine yönelikti. Böylece dil öğrencilerin zihni seviyelerine uygun hale getirilmeye çalışılıyordu . Bu kısımlar şunlardı:

l. Sarf (Morfoloji): Arapçanın kelime yapısından ve kelime türeuminden bah­seden ilim dalı.

2. Nahiv (Sentaks): Arapçanın cümle yapısından bahseden ilim dalı.

3. Me'ani (Retorik): Arapçanın edebi sanatlanndan ve üshlbundan bahseden ilim dalı.

4. Lugat (Sözlük): Kelimelerin taşıdıkları manalanndan ve etimolojisinden bahseden ilim dalı.

MEDRESELERDE ARAPÇA

Tanzimat'tan önce Osmanlı medreselerinde bu ilim dallarında okutulan ders kitapları, ı İmam Birgivi'nin eserleri hariç tutulursa, hemen hemen değişmemiş, aynı eserler, aynı metodlarla okutulmuştur. Bu arada kaydetmeliyiz ki İmam Birgi­vi'nin2 Arap diline ait yazdığı kitaplar, o zamana kadar medreselerde akutulanlara nispetle bir yenilik olarak görülmüştür. Bu bakımdan medreselerde okutulan eserleri iki kısımda ele almak uygun olacaktır:

a. İmam Birgivi'den Önce:

İmam Birgivi'den önceki dönemde Arapça öğretiminde şu kitaplar ders kitabı olarak kullanılıyordu:

I. Sarf konusunda okutulanlar: Yazarları henüz meçhfılümüz olan el-Emsile­tu'l-muhtelife ile Binaü 'l-eFal, İmam Azam Ebfı Hanife'ye (ö. 150/ 767) nispet edi­len el-Maksud, İzzeddin ez-Zencani'nin (ö. 655/ 1257) et-Tasrifu 'l-'Izzrsi, Ahmed b. Ali b. Mes'fıd'un ( Miladi XIV. asırcia yaşamıştır), Merahu '1-ervah 'ı, İbnu'l-Hacib'in (ö. 646/1249) eş-Şfıflye fi't-tasrifi, Şemseddin el-Fenari'nin (ö. 834/ 1430) el-Esas fi't-tasrifi, Necmeddin b. Ömer el-Herevi'nin (ö. XVI. asrın ilk yarısı) el-Haruniwe fi't-tasrıTi.

ı Osmanlı medreselerinde okutulan dersler ve tedris edilen kitaplar için şu eseriere balulabilir: İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti ilmiye Teşldhitı, Ankara, 1965; Mustafa Bilge, İlk Osmanlı Medrese leri, İstanbul, 1984; Cahit Bal tacı, XV-XW. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, (Başlangıçtan 1985'e), Ankara, 1985; Ramazan Şeşen, "Osmanlı Döneminde Arap Dili ve Edebiyatı Öğretimi", Studies on Turkish-Aı·ab Relations/ Annuel 1986/ Fondation for Studies on Turldsh-Arab Relatinons-, İsanbul, 1986.

2 Hayatı ve eserleri için Ahmet Turan Arslan, İmam Birgivi Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındald Yeri, Seha Neşriyat, İstanbul, 1992.

ARAPÇA ÖGRETİMİ 803

2. Nahiv konusunda okutulanlar:

Abdülkahir el-Cürcani'nin (ö. 474/1088) el-'Avamilu'l-mie'si, Nasır b. Abdüs­seyyid el-Mutarrizi'nin (ö. 610/1212) el-Misbah'ı, İbnu'l-Hacib'in (ö. 646/1249) el­Kafiye'si, İbnu Malik'in (ö. 672/1274) manzfım el-Elfiyye'si, Beydavi'nin (ö. 691/1291) el-Lüb fi ılmi'I-i'rab'ı. Bunlardan başka Mısır'lı alim meşhur İbnu Hişam'ın (ö. 761/1359) el-İ'rab an kavaidu'l-i'rab, Katru'n-neda, Şüzuru'z-zeheb, ve Muğni'l-Jebib 'an kütübi'l-e'arib'i ve Mağribli ilim adamı İbn Acurrfım'un (ö. 723/1323-4) İslam ülkelerinde çok rağbet görmüş olan el-Acurrumiyye'si çok okunan kitap lardan dır.

3. Belağat konusunda okutulan kitaplar:

Bu sahada ders kitabı olarak, sadece es-Sekkaki'nin (ö. 626/1229) Miftahu'l-'u­Jum adlı eserinin üçnücü kısmı ile Hatibu Dİmaşk'ın (ö. 739/1338) Telhisu'l-Mif­tah'ı ve bunlar üzerine yazılan şerhler okunurdu.

4. Luğat konusunda kullanılan kitaplar:

Bu devirde el-Cevheri'nin (ö. 394/1003) es-Sıhah'ı, Zeydüddin er-Razi'nin (ö. 667 /1268) Muhtaru's-Sıhah'ı ile el-Firuzabadl'nin (ö. 818/1415) el-Kamusu'I-muhi­t'i kullanılıyordu.

b. İmam Birgivi'den Sonra:

Arap dili sahasındaki eserler bu devirde de genellikle bundan önceki devrede okunanların aynıdır. Yanlız şu bir gerçektir ki, sarf ve nahiv konularında eser telif eden Osmanlı alimlerinin en meşhuru İmam Birgivi diye meşhur olan Mehmed b. Pir Ali'dir. (ö. 981/1573) 3• Muasırı bulunan müelliflerin daha çok medreselerde okutulan kitaplara şerh ve haşiye türünden eserler yazmalarına mukabil Birgivi'nin -şerh ve haşiye de yazmakla birlikte- mesaisini daha çok te'lif eser meydana getir­meye sarf ettiği görülmektedir. Gerçi, yine XVI. asır alimlerinden Kemal Paşazade (ö. 946/1536) gibi müstakil gramer kitabı'~ yazanlar çıkmışsa da Birgivi'nin eserleri medrese mensupları arasında büyük bir rağbete mazhar olmuştur. İmam Birgivi'­nin, medrese talebesinin ihtiyacını göz önünde tutarak meydana getirdiği bu eser­lerden nahve dair olanlardan el-'Avamil 5, İzharu'l-esrar ve İmtihanü'l-ezkiya ile, sarfla ilgili olan Kifayetu '1-mübtedi medreselerde ders kitabı olarak o kutulmaya

3 Abdülkadir el-Mağribi, "el-Luğatü'l-'Arabiyye fi Devleti't-Türk el-'Usmaniyyin", Mecelletü'l­Mecme'i'l-'ilmiyyi'l-'arabiyyi, Dimaşk, Eyar-Huzeyran 1931, XI, s. 217.

4 Kemalpaşazade'nin Esraı-u 'n-nahv adlı eserinin varlığını, Ahmed Hasan Hamid tarafından yapılan tahkikli baskısını Malezya'da International Islamic University Kütüphanesi'nde görünce öğrenmiş oldum (1995). İstanbul'a dönünce hayretimi mfıcib olacak şekilde, sadece bir tek nüshasını bulabildim.

5 Abdülkahir el-Cürcani ile Birgivi'nin Avamil risaleleri arasındaki farklar için bkz. Ahmet Turan Arslan, "Arap Dilinde İki 'Avamil Risalesi ve Bunların Mukayesesi", İslam Araştırma Dergisi, c. I, sayı 2, s. 161-176, İstanbul, 1996.

804 AHMET TURAN ARSLAN

başlanmıştır. Bu münasebetle kaydeuneliyiz ki, bu konuda onlara duyulan ihtiyacın günümüzde de sürdüğü müşahede edilmekte ve bu eserlerin asıllarının ve tercü­melerinin tekrar tekrar baskıları yapılmaktadır. Hatta Birgivfnin İm 'anü'J-enzar'ı­nın diğer el-Maksud şerhleriyle birlikte bu asrın başlarında Singapur'da basılmış olduğunu müşahede euniş bulunuyorum.

Bu devirde Birgivi'nin yazdığı el-'Avamil, el-Cürcani'nin el-'Avamil'inin, İzha­ru '1-esrir'ın da el-Mu tarrizi'nin el-Mısbah'ı yerine kulanılmaya başlanmış olduğu görülmektedir. Bu eserler üzerine bir çok da şerh yazılmış ve onlardan da devamlı istifade edilmiştir. izhar'dan sonra okunınası adet olan İbnu'l-Hacib'in el-Katiye'si­nin en meşhur şerhi ise Molla Cami'nin (ö.898/1492) el-Fevaidu'd-dıyaiyye'si ol­muştur. Yine bu dönemde özellikle Türkiye'nin doğusundaki medreselerde çok okunan nahiv eserlerinden biri de İbnu Hişam'ın el-I'rab 'an kava'ıdi'l-ı'rab'ı üze­rine Şemseddin Sivasi diye meşhur olan Ebussena Ahmed b. Muhammed (ö.l006/1597) tarafından yazılan Hallu'l-me'alad olmuştur6• Mushiddin Mustafa el­Karahisari'nin (ö. Kütahya 986/1578) Celaleyn Tefsiri'ndeki kelimeleri esas alarak yazdığı söylenen ve Ah teri-iKebir diye bilinen Arapça-Türkçe lugat kitabı, bu dö­nemde lugat konusunda kullanılan kitaplara katılan kitaplardan biridir. Daha sonra yukarda isimleri sayılan sözlüklerin tercümeleri de bu konuda başvurulan eserler arasına girmiştir.

Yukarıda genel olarak anlatıldığı üzere, Osmanlı medreselerinde İmam Birgi­vi'nin eserleri dışında, okutulan gramer kitapları konusunda Tanzimat'a kadar bir yeniliğe tesadüf edilmemektedir.

TANZiMAT'TAN SONRA ARAPÇA ÖGRETİMİ

Tanzimat'tan sonra hayatın hemen her alanında görülmeye başlanan değişme ve yenileşme temayülü Arapça öğretiniinde de müşahede edildi; Arapça öğretimi metodundaki eksiklik anlaşıldı. Çeşitli mahfillerde söz konusu edilen tenkirller Arapça öğretim usulüne yönelik olarak gazetelerde yer aldı. Bunun üzerine, askeri okullarda okunmak için yeni bir sarfkitabı hazırlanıp 1256 (rumi) yılında Bab-ı Se­raskeri Matbaası'nda basıldı. Bununla beraber, 1846 yılında, Mekteb-i Maarif-i Ad­liyye talebeleri Arapça sarf ve nahvi klasik metodlarla okuyorlardı. Ancak el-Kati­ye'yi okuduktan sonra devlet kalemlerinde memur olabiliyorlardı. 1877 yılında as­keri rüşdiyelerin birinci sınıfında Arapça sarf, ikinci sınıfında Arapça nahv, üçüncü sınıfında Arapça tatbikat, askeri idadilerin mahrec sınıfında da Arapça tatbikat dersleri okutuluyordu. 1909 yılına ait bir ders cetvelinde ilk okullarda Arapça ders­leri yoktur. Arapça dersleri rüşdiyenin ikinci sınıfında başlar, dört sene devam eder. Rüşdiyeye ilave edilen üç senelik sınıf-ı mahsusu derslerinde de Arapçaya rastlanmaz.

6 Bu eser tarafımızdan neşre hazırlanmışur (1993).

ARAPÇA ÖGRETİMİ 805

Yeni açılan okullardaki Arapça dersleri hakkında bazı düzenlemeler yapılırken, medreselerdeki Arapça dersleri aynı şekilde devam ediyordu. Medreselerdeki Arapça öğretimini ilk tenkit edenler yine medrese tahsili yapanlar oldu. Ziya Paşa Londra'da neşredilen Hürriyet Gazetesi'nin 27 Temmuz 1864 tarihli sayısına yaz­dığı bir makalede; medreselerdeki eğitimin pedagoji prensiplerine hiç uymadığını belirttikten sonra, medreseden mezun olanların en basit bir Arapça gazeteyi bile okumaktan, Türkçe veya Arapça bir mektup yazmaktan aciz olduklarını, coğrafya, tarih, hesap, siyaset bilmedikleri için en küçük bir devlet memurluğu yapacak ehli­yete sahip olmadıklarını söyler. Bir medrese mensubunun bir medrese hacası veya imam, hatip ve vaız olmaktan başka bir işe yaramaclığını belirtir.

Ali Suavi de Muhabir Gazetesi'nin 27 Ocak 1867 tarihli sayısına yazdığı bir ma­kalede:" Sarftan pek çok i'lal ve tasrif belledim. Nahvden pek güzel irap yapardım. Lakin, Arapça bir güzel nutuk irad etmesini veya hoşça mektup yazmasını hala ya­pamadığım cihetle şu iki ilimden dahi müstefıt olamadım, desem doğrudur. Bela­ğauan ıstılahat ve muhassenat namiyle nice tabirat ezberledim. Amma Arapçanın üslubunu ve şiirlerin meziyetlerini anlamadığımı, hala Arapça bir kıta söylemeye ik­tidarım olmadığını pekala biliyorum".

Yine aynı yazar Paris'te yayınlanan UJ-um Gazetesi'nin 20 Receb 1286 tarihli sa­yısına yazdığı başka bir makalede şöyle der: "Medrese talebesinin adedi ikiye tak­simle anlaşılır. Bir kısmı sarf, nahv, mantık ve akaid okumalda iktifa edenlerdir. Bunlar çoktur. Medresderin yüzde altınışı tahmin olunabilir. Hususan imtihan ile askerlikten muafiyet kanunu bu kısmın çoğalmasına yardım etmiştir ... Kısm-ı sani icazet alıncaya dek okuyanlardır. Bunların adedi yüzde beşi geçmez".

Bu ifadelerden ve medreselerde okunan eserlerden anlaşıldığına göre, medre­selerde Arapça tahsili gramere dayanıyordu. Metin okuması tercümesi ve konuşma hemen hemen hiç yok gibiydi. Bununla beraber 1908 yılına kadar medresderin ıs­lahına el atılamadı. Medresderin ders programlannda düşünülen tadil programı önce 30 Ocak 1325 (1909) tarihinde Fatih'teki Tabhane Medresesi'nde uygulan­maya başlandı. Buna rağmen medresderin Arapça ders programlarında elle tutu­lur bir yenilik gene yoktu. Okunan eseriere birkaç metin ilave edjlmişti. Bu prog­rama göre, Arapça dersleri şu şekilde okutulacaktı:

1. sene

2. ll

3. ,,

4. ll

5. ll

6. ll

el-Emsile, el-Bina, el-Maksiid

el-Aviimil el-cedid, Izhar el-esrar, el-'İrab 'an kava'id el-ı 'rab

el-K:üiye, el-Feviiid ez-ziya'iyye, Mugni'l-lebib, el-'Aliika, eş-Şii­liye

el-Feva'id ez-ziya'iyye, Muğni'J-lebib, Vaz'u Istim, eş-Ş:üiye

el-Elfiyye, aruz-katiye

Kaside-i Bür'e, Biinet Suad

806

7. tl

8. tl

9. tl

ı O-ı2. seneler

AHMET TURAN ARSLAN

el-Makamat el-haririyye

el-Makamat el-haririyye

el-Hamase (H Ebi Temmam)

el-Hamase

ı3 Şubat ı325 (yine 1909) 'de çıkarılan Medaris-i İlmiyye Nizamnamesi'yle bu program bazı değişikliklerle diğer medresdere de teşmil edilmiştir. Buna göre, Arapça derslerinin senetere göre taksimi şöyledir:

ı. sene

2. "

3. ll

4. ll

5. ll

6. ll

el-Emsil e, el-Bina, el-M aksu d, Nüzhet el-tarf fl 'ilm es-sarf (li'l­Meydani)

eş-Avamil el-cedid, Izhar el-esrar, el-'İrab 'an kava'id el-ı'rab, Şüzılr ez-zeheb

Muğni'l-lebib, el-Feva'id ez-ziyaiyye, eş-Şaflyye, Vaz'u !sam, inşa dersi

eş-Şan ye, el-'Alaka, lsagılci, inşa dersi

el-Feva'id el-fenariyye, Muhtasaru'l-meani, el-Kafi (Aruz'dan)

eş-Şemsiyye ve şerhi Tahrir el-kava'id el-mantikıyye, Muhtasa-ru'l-meani, Kaside-i Bur'e, Banet Su'ad, el-Muallakat, Arapça imla, tercüme usulü

7. ll Tahrir el-kava'id el-mantıkiyye, el-Makamat el-haririyye

8. " el-Makamat el-haririyye

9. " el-Hamase

ıo-ı2. seneler Arap dili öğretimi yapılmaz, fıkıh, hadis, tefsir, kelam okunur.

Görüldüğü üzere program oldukça yüklüdür. Metin derslerinden başka, imla ve tercüme usulü dersleri konmuştur.

ı9ı4 yılında Darü'l-hilafeti'l-'aliyye Medreseleri açılınca, haftalık Arapça ders programları yeniden düzenlenmiş, fakat bu derslerde hangi eserlerin akutulacağı belirtilmemiştir. Bu programlara göre birinci sene Arapça ders programı şöyledir:

ı. sınıf: 4 saat sarf-lugat, ı saat konuşma (mükaleme) ve tatbikat

2. sınıf: 4 saat sarf-lugat, ı saat konuşma ve tatbikat

3. sınıf: 4 saat nahv, 1 saat mükaleme ve tatbikat

4. sınıf: 4 saat nahv, ı saat mükaleme ve tatbikat

5. sınıf: ı saat mükaleme - kitabet, ı saat vaz'

6. sınıf: ı saat mükaleme - kitabet, 3 saat belağat

7. sınıf: 1 saat mükaleme- kitabet, 3 saat belağat

8. sınıf: ı saat mükaleme- kit:abet, 3 saat belağat

ARAPÇA ÖGRETİMİ 807

İkinci sene haftalık ders programında ise Arapça dersleri şöyledir:

1. sınıf: 6 saat sarf-nahv-belağat

2. sınıf: 5 saat sarf-nahv-belağat

3. sınıf: 5 saat sarf-nahv-belağat

4. sınıf: 5 saat sarf-nahv-belağat

5. sınıf: 5 saat sarf-nahv-belağat

6. sınıf: 5 saat belağat- vaz'

7. sınıf: 3 saat belağat- vaz'

8. sınıf: 3 saat belağat- vaz'

Darü'l-hilafeti'l-aliyye Medreselerinin yüksek kısmı dört senelik olup, birinci senede ilk üç sınıfta üçer saat, dördüncü sınıfta iki saat Arap edebiyatı dersi vardır. İkinci senede ise her sınıfta haftada ikişer saat Arap edebiyatı dersi okunuyordu. 1915 yılında Musa Kazım Şeyhülislam olunca Darü'l-hilafeti'l-'aliyye Medreselerinin ı. tali kısmı ibtiday-ı hariç, 2. tali kısmı ibtiday-ı dahil, ali kısmı ise sahn'a çevrildi. Medreset el-Mütehassısin ise Medrese-i Süleymaniye adını aldı. Medreseler yine ananevi tedrisatlarına devam ettiler. Bununla beraber Hacı İbrahim, Abdurrahman Fehmi, Mehmed Fehmi, Mehmed Zihni Efendi gibi bazı alimler Arapça tedrisatını modernleştirmek için teşebbüse girişmişlerdir.

Burada Tanzimat'tan sonra Arap Dili ve Edebiyatı'nın öğretimi konusunda mühim ilmi faaliyetleri müşahede edilmiş olan ilim adamlarından ikisinin hayatları ve bu konudaki ilmi çalışmalarından kısaca söz etmek istiyoruz:

I- HACI İBRAHiM EFENDi

Hayatı:

Hacı İbrahim Efendi, Hicaz Valisi Şerif Paşa'nın kahyası olan İsmail Efendi'nin oğlu olup 1242/1826 tarihinde İstanbul'da Tophane'de dünyaya gelmiştir. İlk öğ­renimini mahalle mektebinde yaptıktan sonra Bayezit Camii'nde Katiye şerhi olan Molla Caıni'ye7 kadar okumuştu. Bu dersleri yetersiz bulan İbrahim Efendi, o yıl­larda henüz basılmamış olan ve talebe arasında Şeyh Radıyy diye tanınan Radıy­yüddin el-İsterabadi'nin (ö. 686/1287-8) yine Katiye şerhi olan Arapça gramer ki­tabını kopye ederek Arapçasını ilerietmeye çalışmış, Arapça ibarelerden mana çı­kartacak seviyeye gelmişti. Babası İsmail Efendi, Şerif Paşa ile Hicaz'a gittiğinde İb­rahim Efendi de onlarla birlikte gitti. Orada Arapçanın gramerini, lugat ilmini ve edebiyatını meşhur bilgin Muhammed Mahmud eş-Şınkiti'den (ö. 1322/ 1904) öğ­rendi.

7 MevHimi (Molla) Abdurrahman Cami (ö. 898/1492) tarafından İbnu'l-Hacib (ö. 646/ l248-9)'in nahve dair olan meşhur el-Kafiye'sine yazılan el-Fevaidu'd-dıyaiyye isimli şerh. Bu eser medrese mensuplan arasında kendi adından çok müellifınin adıyla meşhur olmuştur.

808 AHMET TURAN ARSLAN

Hicaz'dan İstanbul'a dönen Hacı İbrahim önceSadaret Mektubi Kalemi'nde me'muriyet görevine başladı. Oradan Erzurum Divan Katipliğine tayin edilip tek­rar İstanbul'a döndüğünde 1286/1869'dan 1288/1871 'e kadar Evkaf-ı Hümayun Aklam-ı Zabitani Senedat Odası ikinci mümeyyizi olarak vazife gördü. 1289/1872 yılında Evkaf-ı Hümayun Varidat Müdürü oldu. Bu dönemde ilk eseri olan "Taf­sil. .. '"ı bastırarak neşriyat sahasına girdi. 1295/1878 yılına kadar Varidat müdürlü­ğünde kalan Hacı İbrahim Efendi 1299/1881'de Hazine-i Evkaf-ı Hümayun idare meclisi azalığına getirildi. 1302/1884 yılına kadar Hazine-i Evkaf-ı Hümayun Mec­lisi İdare Heyeti azalığında hizmet gördükten sonra, gözlerine arız olan hastalığı sebebi ile az bir maaşla emekli oldu. Son görevinde iken Ahmed Cevdet Paşa'nın (1823-1895) Belagat-ı Osmaniye'sinin neşri üzerine çıkan fılolojik tartışmalara ka­tıldı. Bu münakaşaların tesiri ile şöhreti gittikçe artan Hacı İbrahim Efendi önce Daruşşafaka'da fahri olarak Kitabet ve Belağat hocalığına daha sonra da Mekteb-i Hukuk'ta Belağat-ı Osmaniye ve Ta'lim-i Kitabet dersleri muallimliğine tayin edildi(l883).

Ayrıca Askeri Rüşdiye Mektebleri Ders Nazırı Kaymakam Hacı Cemal Bey'in ricası üzerine Şemsu'l-Mearif Mektebi'nin rüşdiye sınıfında Arapça öğreuneye baş­ladı. Fakat mekteb idaresi ile anlaşamadığı için üç ay kadar sonra bu okuldan ay­rıldı. 4 Aralık 1883'te Arapçayı kısa bir sürede ve kolayca öğretmek maksadıyla "Daru't-ta'lim" adını verdiği özel okulu açtı. O gün için büyük bir rakam olan dört­beş yüz talebenin kayıt için müracatı oldu. İbrahim Efendi'nin gösterdiği bu büyük başarıdan dolayı haiz bulunduğu mümeyyizlik rütbesi 14 Ramazan 1884'te ula sı­nıf-ı sanisine yükseltilerek kendisine üçüncü rütbeden Nişan-ı Mecidi verildi. Mek­teb-i Hukuk'ta Belağat-i Osmaniyye ve Ta'lim-i Hitabet dersleri okuttu. Mekteb-i Hukuk'ta verdiği ders notlarını aynı yıl içinde Şerh-i Belağatadı ile neşretti.

Artık kendisini tamamen eğitim ve matbuat faaliyetlerine veren Hacı İbrahim 2 Eylül 1303/1887 tarihinde Mekteb-i Mülkiye Belağat-ı Osmaniye ve Kitabet-i Resmiye rnuallimliğine Sultan Il. Abdülhamid'in iradesiyle tayin olundu. 25.12. 1303/1887 tarihine kadar burada görev yaptı. Daru't-ta'lim'deki faaliyetlerinin ya­nında Mekteb-i Mülkiye'de de iki yıl kadar hizmette bulunduktan sonra, hicri ta­rihle 10 Rebiulewel 1307, miladi tarihle 4 Teşrinisani 1889 pazartesi günü ateşli humma hastalığına yakalanarak Hakk'ın rahmetine kavuştu. Edirnekapı Mezarlı­ğı 'na defnedil di.

Kaynakların çok zeki ve çalışkan, İslam kültürüne hakkıyla vakıf bir kişi olarak tanıttığı Hacı İbrahim Efendi'nin en önemli hizmeti Daru't-ta'lim'deki başarılı ça­lışmalarıdır. İbrahim Efendi, daha tahsil hayatı ve memuriyederi sırasında Arapça öğretimi için harcanan zamanın fazla olduğunu, sürenin kısaltılabileceğini dü­şünmüş ve bu amaçla emekli olmadan önce Arapça sarfa dair Tafsilü't-te'liffi tavd­ibi mesaili't-tasrif (İstanbul 1289) adlı bir eser kaleme almıştı. Muallim Naci, Ab­durrahman Süreyya, Recaizade Mahmud Ekrem, Kemalpaşazade Said Bey, Ahmed

ARAPÇA ÖGRETİMİ 809

Midhat, Alıdülhak Hamid, Ebüzziya Tevfik, Mustafa Reşid Bey ve Keçecizade Ma­cid Paşa ile dil ve edebiyat tartışmaianna girmiş, yazılarına imza koymaya cesaret edemeyen muanzlarından birçoğu bu taruşmaları hakarete dönüştürerek her vesi­leyle onun ihtiyarlığından, bunaklığından, körlüğünden söz etmişlerse de İbrahim Efendi fikirlerini, yayımladığı makalelerde cesaretle savunmuştur.

Gazete sütunlarında alenen cereyan eden bu münakaşalarda Hacı İbrahim, çeşitli kimseler tarafından yapılan hücumlara karşılık vermekten geri durmaz, hatta her fırsatta yapılan hücumlara mukalıele eder, hepsini küplere bindirirdi. Bu müm1kaşalar sırasında Muallim Naci şu mısnilarıyla açıkça onu hedef almış u;

"Ey herze-vekili, kainatın,

Hala bezeyana kanmadın mı?

Can sıkmak için midir hayatın

Elverdi, henüz usanınadın mı?"

Tarik gazetesi yazarı Said Bey de bir gün, Hacı İbrahim'in gözlerindeki rahat­sızlığı sebebiyle ona "kör" lakabını vermişti. Buna karşılık olarak Hacı İbrahim de şöyle demişti:

"Aybını görmeyelim böyle birbirimizin

Bende var zaf-ı basar, sen de bakar kör gibisin"8•

Eserleri:

Tafsilü't-te'lif fl tavdihi mesaili't-tasrif., Hadikatu'l-beyan :, Temyiz-i Ta'likat., Şerh-i Belağat., SarfTercemesi:, Nahiv Tercemesi:, Edebiyat-ı Osmaniye:, Hikemiy­yat-ı Arabiyye:, Asar-ı Edebiyye:

Daru't-ta'lim'in Açılışı:

Hacı İbrahim Efendi'nin Arapçayı daha kısa zamanda ve kolayca öğretme ko­nusu hakkındaki cesur iddiasına resmi makamlardan bir tepki gelmemesine karşı­lık devrinisim yapmış özel okullarından Şemsu'l-Mearif ilgi duyar. Böylece Hacı İbrahim Efendi de Mekteb-i Sultani'de yaptığı ilk Arapça eğitimi tecrübesinden sonra ikincisi olarak bu mektebte kendisine tahsis edilen hususi bir sınıfta düşün­düklerini tatbik imkanı bulur. Bu mektebde üç ay kadar çalışan Hacı İbrahim Efendi mektep idarecileriyle anlaşmazlık sonucu buradan ayrılıp kendi mektebi olan Daru't-ta'lim'i açar. Şöyle ki;

Hacı İbrahim Efendi düşüncelerini kuvveden fiile çıkarmak ve Arapçayı yeni ve kolay bir usulle öğretmek için öteden beri kurduğu planı uygulamaya koymak mak-

8 Hacı İbrahim Efendi'nin hayatı ve eserleri için bkz. Ahmet Turan Arslan, "Hacı İbrahim Efendi ve Arapça Öğretmek İçin Kurduğu Müessese: Daru't-ta'lim", Türkiye 1. İslam Düşüncesi Sempozyumu'na sunulan tebliğ, İstanbul, 26-27 Ekim 1996.

810 AHMET TURAN ARSLAN

sadıyla teşebbüse geçerek, Fatih'teki Nakşıdil ve Kovacılar Mekteblerinden temin ettiği ve müessis (kurucu) sıfatı ile iştirak ettirdiği Çolak Hüseyin, Şumülüzade Ha­san ve Ahmed Şevkı adlı üç hoca ile 4 Aralık 1301/1883'te, Horhor'da Rüsfımat Emini Edip Efendi'nin Konağını kiralayıp "Daru't-ta'lim" adını verdiği mektebini açtı. Hacı İbrahim'in ŞemsulmearifMektebi'ndeki üç aylık Arapça öğretiminin ba­şarısız gösterilmesine olan kızgınlığını kendi mektebini kurmakla gösterdiği de söy­lenmektedir. Resmi vazifelerinden emekliye ayrıldıktan sonra, kendisini tamamen eğitim ve matbfıat faaliyetlerine veren Hacı İbrahim Efendi'nin, başarılı çalışmala­rını takdirle karşılayan Sultan Il. Abdulhamid, 1885 yılında "ma'rifete iltifat" gös­terip Rüsfımat Emini Edib Efendi'nin konağını satın alarak, Daru't-ta'lim Mekte­bi'ne hibe etti.

Daru't-ta'lim'in Statüsü ve Faaliyet Biçimi:

Daru't-ta'lim Mektebi, ibtidai (ilkokul) ve Rüşdiyesi (Ortaokul) bulunan bir özel okul idi. O sıralar hükümet savaş sebebiyle mali sıkıntı içinde bulunduğu için özel okullar revaçta idi.

Daru't-ta'lim'de imtihanlar sözlü ve aleni olarak okulun bahçesinde yapılırdı. İsteyen herkes imtihanları takipedebilirdi. Bu durum gazetelerle ilan edilirdi. Ah­med Cevdet Paşa, Mehmed Zihni Efendi, Münif Paşa gibi ileri gelen kimselerin bu imtihanlara nezaret ettikleri bildirilmektedir. Ayrıca başarılı öğrencilere mükafatlar verilir ve bunlar "Tevzi-i mükafat" törenleriyle dağıtılırdı. Bu törenlerde Hacı İbrahim Efendi veya onu temsilen bir öğrenci konuşma yapardı. Öğrencileri temsi­len bir öğrenci tarafından da Arapça olarak bir nutuk irad olunurdu.

Daru't-ta'lim'de Uygulanan Arapça Öğretim Metodu:

Hacı İbrahim'in vefatından sonra onun izini takip eden ve Daru't-ta'lim'de muallimlik yapmış olanlardan Ali Aıi Efendi tarafından açılan Daru't-tedris'e ait 1307/1890 yılında basılan talimatnameye göre bu okullardaki öğretim metodu şöyleydi:

"Her bir muallim sabahleyin okuttuğu ders eğer Sarf ve N ahiv' den ise şakir­dana tekrar ettirip her bir ferdin birer birer hata ve galattan salim olarak ikinci te­neffüse kadar okutturacak, geçmiş derslerden dahi sual ve müzakere ederek şakir­dana kesb-i mümarese ettirecek ve ders SarfuNahiv olmayıp Edebiyat-ı Arabiyye ve Osmaniyye'den ise derslerini tekrar ettirmekle beraber izaa-i vakit etmeyip ter­ceme-i ebyat ve ibaratla anları meşgul edecektir. Sarf ve Nahiv okuyan şakirdan al­dıkları dersleri ezberlemekle mükellef olduklarından ferdası günü derslerini mu­allime ezber okuyacaklardır."

Bu okuldaki Arapça öğretiminin başarı sebeplerini bizzat Hacı İbrahim Efendi şöyle açıklamaktadır:

" ... Her şeyin esbabı olduğu gibi bu çocukların Arabi'de böyle terakki etmele­rinin dahi sebebleri vardır:

ARAPÇA ÖGRETİMİ S ll

Birisi, kavaid-i sarfıyye ve nahviyyeyi Türki lisfm üzere okuyup Hiyıkıyla ve etra­fıyla anlamalarıdır.

İkincisi, Mekteb'e duhullerinden bu ana değin Kamus'u ellerinden bırakınayıp Lügat-ı Arab'a kesb-i intisab etmeleridir.

Üçüncüsü, ebyat-ı arabiyye'den ikibinden ziyade beyt ve kütüb-i edebiyye ve ta­rihiyyeden bin sahife kadar terkib okumalarıdır. Ve birisi müddet-i tahsillerini yan­lız Arabi'ye hasr eyleyüp bu dereceye gelinceye kadar başka bir fen okumamaları­dır.

İşte bu tertip üzere olan tahsil bu küçük efendileri Arabi'den bu mertebeye tavsil eylemiştir. Ve her kim bu yolda Arabi taallümüne münhemik olur ise bunlar gibi öğreneceği vazıhadan bulunmuştur.

Bu efendiler Arabi'nin ta mertebe-i kusvasına vasıl olabilecek cadde bir tarik bulmuş olduklanndan artık istedikleri kadar ileri gitmek yani diledikleri kitapları alıp mütalea ile tevsi ve ta'mik-i ma'lumat ve meleke eylemek ellerindedir. Bunun için bundan sonra bu sınıf talebeye münhasıran arabitalim edilmeyüp Arabi'nin İlın-i Beyan'ı ile beraber Türkçe İnşa ve Kitabet ve Farisi talim olunacaktır."

Günümüzde yabancı dil kurslarında ve Anadolu liseleri ile bazı üniversitelerde gördüğümüz hazırlık sınıflarına benzer bir uygulamayı daha o zamanda düşünmüş ve tatbik etmiş olan Hacı İbrahim Efendi'nin Daru't-ta'lim'inin özelliklerini ve Arapça öğretim metodunu şu şekilde özetleyebiliriz:

1- Öğrencilerin yaşları 12-20 idi.

2- Sınıflarda öğrenci sayısı ortalama yirmi idi.

3- Arapça öğrenimi için tahsis edilen süre içinde başka dersler okutulmuyor, yoğun bir şekilde Arap grameri ve bunun tatbikatı üzerinde duruluyor ve bolca metin okutuluyordu.

4- Arapçadan Türkçeye tercüme yapılıyor, bunun yanında öğrenciler lugat ki­taplarından istifade etmeye alıştırılıyordu.

5- Türkçeden Arapçaya tercüme (Ta'rib) usulü uygulanıyordu.

6- Okutulan derslerde günlük hayatla ilgili kelimelerin kullanılmasına önem veriliyordu.

7- Öğrencilere öğrendikleri gramer kaidelerinin tatbikatını görebilecekleri örnek metin tahlilleri ve tercümeleri neşrediliyordu.

8- Öğrenciler üzerinde ciddi bir motivasyon uygulanıyordu. Onlara Arapça ga­zeteleri okumalan tavsiye edilmesinin yanında Asar-ı Edebiyye adlı ve öğrencilerin çeşitli terceme denemelerini ihtiva eden bir derginin çıkartılması öğrencileri ka-

812 AHMET TURAN ARSLAN

ideleri tatbik etme ve iyice öğrenmeleri hususunda teşvik ediyor ve cesaredendiri­yordu.

9- Denilebilir ki; büyük ölçüde günümüzdeki modern dil öğretim metodlarına yakınlığı söylenebilecek tarzda bu okuldaki dil öğretiminde gramer, okuma, yazma, ve konuşma usulleri uygulanıyordu.

MEHMED ZİHNİ EFENDi

Hayatı:

Mehmed Zihni Efendi 16 Recep 1262 Hicri 1 27 Haziran 1262 Rumi (1846 Mihadi) Cuma günü, günün erken saatlerinde doğmuştur. Babası kaza (mülkiye) kaymakamlarından Mehmed Reşid Efendi, annesi ise Güzide Gülsüm Hanım'dır.

Zihni Efendi, önce medrese dersleri demek olan cami derslerine devama baş­ladı. Burada ciddi ve sıkı bir öğrenimden sonra "Ulum-ı 'Aliye Şehadetnamesi" (=İcazet-name-i Esatize =Medrese Öğretim Üyeliği Diploması) aldı.

Zihni Efendi'nin yetişmesinde, Arap Dili ve Edebiyatı'nda derinleşmesinde medresede okuduğu derslerin ve istifade ettiği hocalarının yanında daha başka un­surların da etkili olduğunu düşünüyoruz.

Tahsilini bitirdikten sonra önce Matbaa-i Amire'de musahhihlik yaptı. Daha sonra Galatasaray Mekteb-i Sultanisi (Bugünkü Galatasaray Lisesi) Ulum-i Arabiyye ve Diniyye (Arapça ve Din Dersi) muallimliğine tayin edildi.

Zihni Efendi, ilim ve İrfan bereketiye dolu yetmiş yıllık bir örnrün sonunda, Meclis-i Maarifa'zasından iken 17 Muharrem 1332 Hicri Çarşamba günü '4 Kanun­ı evvel 1329 Rumi 1 17 Kanun-ı evvel (=Aralık) 1913 Efrenci (=Miladi) İstanbul'da Beylerbeyi semtinde vefat etmiştir9•

Arap Dili ve Edebiyarına Ait Eserleri:

Sarf-ı Arabi, Şerh u Teshili't-tahsil, Şerh u ebyatı İsfehendi, Etvaku 'z-zeheb Ter­cemesi, Feyz-i Yezdan, Kitabü't-tenkim, el-Müntehab fi ta'limi Iügati'l-'Arab, d­

Muktedab mine'l-Müntehab fi ta'limi lügati'l-Arab (Sarf Kısmı), el-Muktedab fl nahvi Iisani'l-'Arab (Nahiv Kısnı), el-Müşezzeb Yahud Mekteb-i Edeb (=el-Mürteeb) ii sarfi lisani'l-'Arab (Sarf Kısmı), el-Müşezzeb Yahud Mekteb-i Edeb (=el-Mürteeb) fl nahvi lisani'l-'Arab (Nahiv Kısmı), Ta'likat 'ala Şerhi'ş-Şeyhi'r-Radiy 'ale'ş-Şa!iye li­'bni'l-Hacib, Şerhu'ş-Şa!iye fl't-tasrifli's-Seyyid Abdullah'a Ta'likat, el-Kavlü'l-ceyyid

Arap Dili ve Edebiyatı Öğretimine Getirdikleri:

9 Mehmed Zihni Efendi'nin hayau ve eserleri hakkında tafsilat için bkz. Ahmet Turan Arslan, Son Devir Osmanlı Alimlerinden Mehmed Zihni Efendi, Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999.

ARAPÇA ÖGRETİMİ 813

Bilindiği gibi, Zihni Efendi'nin ağırlık verdiği ilmi cihetlerden biri de Arap Dili ve Edebiyatı'nın daha iyi ve daha kolay öğretilmesidir.

Ancak burada bir hususa dikkat çekmenin yerinde olacağını düşünüyorum: O da, bir ilim adamının ilmi çalışmalarının değerlendirilmesi yapılırken o şahsın, içinde büyüyüp yaşadığı zaman, şartlar ve fikir hareketlerinin de göz önünde bu­lundurulmasının gerekli oluşudur. Zira ilim ve fikir adamları çevrelerini etkiledik­leri gibi kendileri de çevrelerinden etkilenirler. Bu, sosyolojik bir gerçektir. Bu iti­barla, Zihni Efendi'nin içinde yaşadığı zamanda, Tanzimat'tan sonra başlayan ve hayatın hemen her alanındaki değişim ve yenileşme hareketlerinin etkisinde bulu­nabileceğini hatıra getirmeliyiz. Bu münasebetle Zihni Efendi'nin bir özelliğine işaret edilmelidir: Galatasaray Sultanisi Arapça müderrisi bulunan Zihni Efendi ed­Dürusu'l-arabiyye müellifi ve en-Nibras Dergisi Kurucusu ve Beyrut Sultanisi mü­derrisi olan Mustafa el-Galayini ile -muhtemelen- yardımlaşıyordu. Zira Zihni Efen­di'nin kitapları arasında yer alan bir ed-Dürılsu'l-arabiyye nüshasının kapağında "Hacı Zihni Efendi Hazretlerine" ibaresi ile takdim edilmesi bunun delili sayılabi­lir. Bunun yanında yine Zihni Efendi'nin kitapları arasında Arapça öğretimi ile il­gili Beyrut basımı başka kitapların da yer aldığını görmekteyiz. Bunlardan özellikle, Selim Efendi el-Lübnani'nin ''Medhalü 't-tullab ila Firdevsi Lugati '1-A 'rab" adlı ese­rinin sayfa kenarlarında görülen -ve çok büyük bir ihtimalle Hacı Zihni Efendi'ye ait- küçük notlar, müelllifimizin bu eserlerden, özellikle metod bakımından, isti­fade ettiğini göstermektedir.

Öte yandan Mehmed Zihni Efendi'nin el-Kavlu'J-ceyyid'inde Kazvini ve Sa'­deddin et-Teftazani gibi kimseleri tenkid etme düşüncesinde de, o devirde özellikle Mısır'da yayılmakta olan bazı fikir akımlarının tesirinde kaldığını -kendisinin bu yolda açık bir ifadesini bulamamakla birlikte- tahmin etmekteyiz.

Zihni Efendi'nin eserlerinin genel özellikleri; 1) Türkçe, 2) Yeni bir tertip, 3) Önemli kelimelerin harekeli olmasıdır.

Bu özellikler, o devir için bir yenilikti ve çok dikkat çekmişti.

Zira o zaman medreselerde hoca ve talebelerio ellerinde dolaşan metin, şerh ve haşiyeler bu özelliklerden mahrumdu. Eski devirlerde bu usul, bilinen meşhur bir yol olmadığından önceki müellifve müderrisler buna ihtiyaç duymamışlarsa da, özellikle Arapçayı iyi bilenlerin azaldığı bir dönemde ibarelerin harekelenmesine ihtiyaç şiddetini arttırmıştı. Erbabınca ma'lumdur ki, gerek kendi kendine çalışan, gerekse bir hoca gözetiminde Arapça öğrenenler için, hareke ve alıştırmalar çok önemlidir; konuyu kolaylaştıncı ve aniaşılmasına yardımcıdır. Okuduğu dersi anla­dığını gören öğrencide ise "kendine güven" hissi uyanmakta; bu da onda motivas­yonu sağlamakta ve derse ilgisini arttırmaktadır.

İşte Zihni Efendi, bir ilim adamından, ülkenin bir aydınından beldeneni yap­mış; o günün ihtiyacını görerek yazdığı eserlerde bu boşluğu doldurmaya çalışmış­tır.

814 AHMET TURAN ARSLAN

Sonuç

Araştırmaya tahsis ettiğimiz zaman dilimi içindeki yenilikleri şöyle özetleyebili-nz:

1- Rüştiyelerde Arapçanın Türkçe olarak okutulması.

2- Arapça konuşmayı (muhadese) öğretmek için Arap öğretim elemanlarının getirilmesi.

3- Öğrencilerin öğrendikleri gramer kaidelerini uygulamaları yolunda çalışma­lar yapılması; MUHADESE ve TA'RİB dersleri konmuş olması.

4- Arapça gramer kitaplarının Türkçe olarak yazılması, buna parelel olarak medresede de okutulan gramer kitaplarının da tercüme edilip temrinlenmesi.

5- Arapça öğretmek için özel okullar açılması.

BİBLİYOGRAFYA

Abdülkadir el-Mağribi, "el-Lüğatü'l-'Arabiyye fi devleti't-Türk el-'Usmaniyyin", Me­celletü'l-Mecme'ı'l-'ılmiyyi'l-'arabiyyi, XI, s. 217, Dimaşk, Eyar- Huzeyran 1931.

ARSLAN, Ahmet Turan, İmam Birgivi Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisiitındaki Yeri, Seha Neşriyat, İstanbul, 1992.

__ , "Arap Dilinde İki 'Avamil Risalesi ve Bunların Mukayesesi", İlamAraştırma Dergisi, c. I, sayı 2, s. 161-176, İstanbul, 1996.

__ ,"Hacı İbrahim Efendi ve Arapça Öğretmek İçin Kurduğu Müessese: Daru't­ta'lim", İlmi Araştırmalar 7, İstanbul, 1999.

__ ,Son Devir Osmanlı Alimlerinden Mehmed Zihni Efendi, Marmara Üniversi­tesi ilahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999.

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihine Giriş, Ankara, 1985.

ATAY, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları-İciizetnii-meler-Islahat Harakederi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983.

BAL TACI, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976.

BiLGE, Mustafa, İlk Devir Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984.

DEMİRCAN, Ömer, Türkiye'de Yabancı Dil, İstanbul, 1988.

SARlKAYA, Yaşar, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul, 1997.

ŞEŞEN, Ramazan, "Osmanlı Döneminde Arap Dili ve Edebiyatı Öğretimi", Studies on Turkish-Arab Relations/Annuell986/Fondation for Studies on Turkish­Arab Relatinons- İstanbul, 1986.