รายงานโครงการดอนปตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน

กลม พลพรรครกษดอนปตา (ประเดนศกษา: วฒนธรรมและภมปญญาทองถน)

รายชอสมาชก

1. เดกหญงธนาพร โหรเวช ชน ม.2

2. เดกหญงพชรนทร ศรวเศษ ชน ม.2

3. เดกหญงปารฉตร สวสดผล ชน ม.2

4. เดกหญงอรสรา วนจบตร ชน ม.2

5. เดกหญงสดารตน นงคพรมมา ชน ม.2

6. เดกหญงไพรน ทพนด ชน ม.2

7. เดกชายไชยพฒน วงศค าจนทร ชน ม.2

8. เดกหญงวภาดา มงรายกลาง ชน ม.2

9. เดกหญงจนทรารตน สาขามละ ชน ม.3

10. เดกชายกฤษณะ กจนกร ชน ม.3

ครทปรกษาโครงการหลก : นายศรวฒ บวสมาน ครทปรกษาโครงการรวม : นางธรกญญา พลนนท

โรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยา อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

สงกดส านกงานเขตพนทการศกษามธยมศกษา เขต 27

ส านกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน กระทรวงศกษาธการ

รายงานโครงการดอนปตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน

กลม พลพรรครกษดอนปตา (ประเดนศกษา: วฒนธรรมและภมปญญาทองถน)

รายชอสมาชก

1. เดกหญงธนาพร โหรเวช ชน ม.2

2. เดกหญงพชรนทร ศรวเศษ ชน ม.2

3. เดกหญงปารฉตร สวสดผล ชน ม.2

4. เดกหญงอรสรา วนจบตร ชน ม.2

5. เดกหญงสดารตน นงคพรมมา ชน ม.2

6. เดกหญงไพรน ทพนด ชน ม.2

7. เดกชายไชยพฒน วงศค าจนทร ชน ม.2

8. เดกหญงวภาดา มงรายกลาง ชน ม.2

9. เดกหญงจนทรารตน สาขามละ ชน ม.3

10. เดกชายกฤษณะ กจนกร ชน ม.3

ครทปรกษาโครงการหลก : นายศรวฒ บวสมาน ครทปรกษาโครงการรวม : นางธรกญญา พลนนท

โรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยา อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

สงกดส านกงานเขตพนทการศกษามธยมศกษา เขต 27

ส านกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน กระทรวงศกษาธการ

ค าน า

รายงาน เรอง “ดอนปตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน” (ประเดนทศกษา : วฒนธรรมและ

ภมปญญาทองถน) น เปนสวนหนงของการศกษาภมปญญาทองถนในการอนรกษปาชมชนของชาวบาน

โดย นกส ารวจกลมพลพรรครกษดอนป ตา โรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยา อ าเภอศรสมเดจ

จงหวดรอยเอด ในโครงการนกส ารวจแหงทองทงปท 5 ของศนยศกษาธรรมชาตและระบบนเวศเกษตร

จดท าขนเพอรายงานผลการจดกจกรรมการศกษาตามกระบวนการเรยนร 4 ขนตอนของนกส ารวจแหงทอง

ทง ไดแก ขนคนหา ขนส ารวจ ขนอนรกษ และขนแบงปน โดยศกษาเกยวกบความเชอ พธกรรมและภม

ปญญาชาวบานในการอนรกษปาดอนป ตา/ปาชมชน สภาพปญหา อปสรรค ตลอดจนการใชประโยชนในปา

ดอนป ตาและศกษาความหลากหลายของสงมชวตเบองตนในดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก

อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

นกส ารวจกลมพลพรรครกษดอนป ตา ขอขอบพระคณ ทานสรศกด ศรละมนตร ผอ านวยการ

โรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยา ทอนญาตและอ านวยความสะดวกในการศกษา ขอขอบพระคณ คณะ

ผบรหาร คณะคณครโรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยาทกทาน หวหนากลมสาระการเรยนรวทยาศาสตร

ทใหก าลงใจในการส ารวจ ขอขอบพระคณเจาหนาทศนยศกษาธรรมชาตและระบบนเวศเกษตรทใหการ

อบรม ดแลและใหค าแนะน า ใหก าลงใจในการท างานนกส ารวจอยางสม าเสมอ ขอขอบพระคณหวหนาศนย

ประสานงานปาไม จงหวดรอยเอด ทอนเคราะหวทยากรและหนงสอเกยวกบปาไม นายกองคการบรหาร

สวนต าบลสวนจก คณทองรก สทธบาก ก านนต าบลสวนจก และคณจรญ ศรทอง ทอนญาตใหเขาศกษา

ในดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก ขอขอบพระคณคณยายทอง มงคลมะไฟ คณยายกล

พนชวะนส ทแนะน าเกยวกบเหด คณตาสข พนโภคา ทแนะน าเกยวกบพชสมนไพร คณเรอง วลยพทย

คณสมปอง ทพนด ขะจ าทแนะน าพธกรรม คณพสทธ เอกอ านวย ทแนะน าหนงสอเกยวกบแมลงชนด

ตางๆ ในประเทศไทย ขอขอบพระคณ คณเกรยงไกร สวรรณภกด ขอขอบคณ กลมสาระนารจากแมลง ทให

ความรเกยวกบแมลงชนดตางๆ ขอขอบคณผดแลระบบของเวบไซต www.malaeng.com ทใหขอมลเกยวกบ

แมลงดมาก และขอขอบคณทกทานทเกยวของมา ณ โอกาสน

หวงเปนอยางยงวารายงานฉบบน คงมประโยชนหรอเปนแนวทางในการศกษาดานภมปญญา

ทองถนตอไป และหวงวาคงมผพฒนาใหดยงขน

คณะผจดท า

30 พฤศจกายน 2556

ก

สารบญ

เรอง หนา

ค าน า ก

สารบญ ข

1. บทคดยอโครงการดอนปตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน 1

2. ทมาและความส าคญ 2

3. วตถประสงค 3

4. ระยะเวลา 3

5. พนทด าเนนโครงการ 3

6. วธการด าเนนงาน 4 ขนตอนนกส ารวจ 3

7. ผลและสรปผลการด าเนนงาน 5

บรรณานกรม 9

อภธานศพท 12

ภาคผนวก 14-204

ข

1. บทคดยอโครงการดอนปตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน

โครงการดอนป ตาภมปญญาในการอนรกษปาชมชน โดยกลมพลพรรครกษดอนป ตา มวตถประสงค

เพอศกษาและเรยนรเกยวกบความเชอ พธกรรมและภมปญญาชาวบานในการอนรกษปาดอนปตา/ปาชมชน

สภาพปญหา อปสรรค ตลอดจนการใชประโยชนและเพอศกษาความหลากหลายของสงมชวตเบองตนในปา

ดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด โดยใชกระบวนการนกส ารวจ 4

ขนตอน ไดแก คนหา ส ารวจ อนรกษ และแบงปน

จากการลงพนทคนหาแหลงศกษาดอนป ตาในเขตอ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด พบวา มดอนป ตา

ทยงคงสภาพปาและยงมการท าพธกรรมเกยวกบดอนป ตาอยจ านวน 4 ต าบล 12 หมบาน จากทงหมด 8

ต าบล 82 หมบาน คดเปนรอยละ 14.63 ของหมบานทงหมดในอ าเภอศรสมเดจ และจากกรณศกษาดอนป ตา

สาธารณประโยชนต าบลสวนจก พบวา ชาวบานสวนจกและบานสนามชยมความเชอถอศรทธาในผป ตาวาเปน

วญญาณของบรรพบรษทสงสถตอยในบรเวณปาดอนป ตาคอยปกปกรกษาและคมครองชาวบานทประพฤตดให

มความรมเยนเปนสขและลงโทษผทท าผดขอหามตางๆ เชน หามตดไม หามลาสตว ถาใครละเมดกจะมอน

เปนไป ท าใหเกดความเกรงกลว ท าใหปามความอดมสมบรณกอใหเกดความหลากหลายของสงมชวต และเปน

แหลงอาหารของชมชนโดยชาวบานมการถายทอดภมปญญาผานพธกรรม ไดแก พธเลยง พธเสยงทายและพธ

บนบาน ซงนบเปนภมปญญาอนชาญฉลาดของชมชนชาวอสานทสบทอดเกยวโยงไปถงความผกพนระหวางคน

กบปาอยางแนบแนน ท าใหชมชนเหนความส าคญและประโยชนของปาดอนป ตาและตองการอนรกษภมปญญา

ดอนป ตานไวเปนสมบตของทองถน ในปจจบนเยาวชนในหมบานดงกลาวมความเชอถอผป ตาแตไมมความร

และเขาใจในพธกรรมมากนก เพราะจดขนปละ 1 ครงเทานน และถาหากไมอนรกษภมปญญานไวใน

อนาคตอาจสญหายไปจากชมชนได จากการศกษาความหลากหลายของสงมชวตเบองตน พบวาม พช

มากกวา 10 ชนด สมนไพร 6 ชนด ผลไมปา 8 ชนด เหด มากกวา 13 ชนด แมลง 15 ชนด และนก 6 ชนด

แสดงวาดอนปตาแหงนมความหลากหลายของสงมชวตและมความอดมสมบรณ อนเปนผลมาจากภมปญญาใน

การอนรกษดอนปตาแหงนเอาไว

2. ทมาและความส าคญ

จากการทกลมของพวกเราเดนทางมาโรงเรยน ระหวางทางผานหมบานตางๆ พวกเราพบวา ในแต

ละหมบานจะมปาขนาดเลกบาง ปาขนาดใหญบาง พวกเราจงไปถามคณครและชาวบานจนทราบวา ปาทม

อยประจ าในแตละหมบานนน เรยกวา “ดอนป ตา” เปนสถานทศกดสทธ ซงเปนภมปญญาของบรรพบรษชน

คนอสานทสามารถรกษาปาชมชนไวใหชวลกชวหลาน โดยมความเชอ และพธกรรมทนาสนใจ ซงเปน

1

กศโลบายอนแยบยลในการทจะรกษาปาใหเปนทสาธารณะประโยชนรวมกน ซงปาดอนป ตามกระจายอย

ทวไปทกหมบานในภาคอสาน แตยงขาดการเอาใจใสจากทางหนวยงานราชการ ท าใหปาดอนป ตาบาง

หมบานถกบกรกแผวถางท าเปนทดนสวนตว ทงๆ ทปาดอนป ตาเปนแหลงรวบรวมความหลากหลายทาง

ชวภาพ ทงพนธพช สตวและสงมชวตชนดตางๆ ซงเปนสงรกษาความสมดลของธรรมชาต

ดงนน พวกเราจงตงกลมเยาวชนขนมาชอวา “พลพรรครกษดอนป ตา” ศกษาเรอง “ดอนป ตาภม

ปญญาในการอนรกษปาชมชน” เพอทจะศกษาเรยนรความเชอ พธกรรมและภมปญญาชาวบานในการรกษา

ปาชมชน ศกษาความหลากหลายของสงมชวต รปแบบการอนรกษปา ตลอดจนการใชประโยชนในปาดอน

ป ตาของชาวบาน

3. วตถประสงค :

1) เพอศกษาและเรยนรเกยวกบความเชอ พธกรรมและภมปญญาชาวบานในการอนรกษปาดอนป

ตา/ปาชมชน สภาพปญหา อปสรรค ตลอดจนการใชประโยชนในปาดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวน

จก อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

2) เพอศกษาความหลากหลายของสงมชวตเบองตนในดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก

อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

4. ระยะเวลา :

5 เดอน ตงแต 1 กรกฎาคม 2556 ถง 30 พฤศจกายน 2556

5. พนทด าเนนโครงการ :

ดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด

6. วธการด าเนนงาน 4 ขนตอนนกส ารวจ :

ขนท 1 การคนหา (1 สปดาห)

1.1 สอบถามสมาชกในกลม เพอนนกเรยน คณครและชาวบานวาทชมชน/หมบานใดมปาดอนป ตา

1.2 คนหาพนทปาดอนป ตาในอ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอดอยางคราวๆ จากแผนทดาวเทยมใน

Google Earth แลวท าเครองหมายก าหนดวาชมชน/หมบานใดมปาดอนป ตา

1.3 เดนทางไปส ารวจพนทชมชน/หมบานทท าเครองหมายไวในแผนททคาดวาจะมปาดอนป ตา

พรอมสอบถามชาวบานอยางคราวๆ เกยวกบความเชอ พธกรรม และวธการในการอนรกษปาดอนป ตา

2

1.4 ประชมสมาชกในกลมระดมความคดเหนเพอคดเลอกพนทเปาหมายทเหมาะสมในการศกษาวา

มอะไรบางทนาสนใจและนาศกษา

ขนท 2 การส ารวจ (12 สปดาห)

2.1 ประชมครทปรกษาและสมาชกในกลมพลพรรครกษดอนป ตา เพอวางแผนการส ารวจพนท

เปาหมาย ทงขนตอน วธการ ก าหนดการส ารวจภาคสนาม ตลอดจนการแบงหนาทในการท างาน

2.2 ครทปรกษาเชญวทยากรจากศนยประสานงานปาไม จงหวดรอยเอด อบรมใหความรความเขาใจ

กบสมาชกในกลมพลพรรครกษดอนป ตาและผทสนใจเกยวกบการสบคนขอมล คนควาเอกสารและงานวจย

ทเกยวของ การเกบตวอยาง วธการถายภาพ วธการสมภาษณ วธการศกษาภมปญญาจากปราชญชาวบาน การ

บนทกขอมล การวเคราะหขอมล การเขยนรายงาน การน าเสนอขอมล และวธการส ารวจความหลากหลาย

ของสงมชวตในปาดอนป ตาทง พช สตว แมลง เหด ไลเคน และสงมชวตอนๆ

2.3 สงหนงสอขออนญาตองคการปกครองสวนทองถน ก านนและผใหญบาน/ผน าชมชน/

คณะกรรมการหมบานทดแลรบผดชอบ เพอขอเขาส ารวจปาดอนป ตาและสมภาษณชาวบาน ตลอดจนการ

เขารวมกจกรรมทเกยวของกบพธกรรมและกจกรรมตางๆ ในปาดอนป ตา

2.4 ลงพนทส ารวจภาคสนามตามก าหนดการทวางแผนไว โดยสมภาษณความเชอ พธกรรมและ

ภมปญญาชาวบานในการใชประโยชน รปแบบ/การอนรกษ ปญหา อปสรรคและวธการแกปญหาทเกดขน

ในปาดอนป ตา และส ารวจเกยวกบความหลากหลายของสงมชวตในปาดอนป ตาทง พช สตว แมลง เหด

ไลเคน และสงมชวตอนๆ

2.5 น าผลการส ารวจมาจดกระท าขอมล วเคราะหขอมล สรปและอภปรายผล เขยนรายงานพรอมเขา

รปเลมใหสวยงามและจดท าสงประดษฐและหนงสอเลมเลก

2.6 สงหนงสอขอบคณหนวยงานและองคกรทเกยวของในการศกษาครงน

ขนท 3 การอนรกษ (4 สปดาห)

3.1 อนรกษปาดอนป ตาโดยจดกจกรรมในโครงการ “ผาปาตนไมสายธารแหงเมลดพนธรวมใจกน

บวชปา” เพอเปนการเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชฯ และสมเดจพระนาง

เจาสรกต พระบรมราชนนาถฯ เพอเปนการสรางจตส านกและจตสาธารณะในการอนรกษดอนป ตา ตนไม

และทรพยากรธรรมชาตในทองถน เพอเปนการบรณาการการเรยนรสงแวดลอมรวมกนระหวางหมบาน วด

และโรงเรยน (บวร) และเปนการสรางนวตกรรมทมงเนนการพฒนาชมชนดานการดแลรกษาสงแวดลอม

3

โดยทอดถวาย ณ วดบานสวนจก อ าศรสมเดจ จงหวดรอยเอด และมการปลกตนไม พรอมกบการบวชปา

ดอนป ตารวมกบเจาคณะอ าเภอศรสมเดจ พระสงฆวดบานสวนจก ก านนต าบลสวนจก ผใหญบานบานสวน

จก อาสาสมครสาธารณะสขประจ าหมบาน(อสม.) ต าบลสวนจก ชาวบานสวนจก ชาวบานสนามชยและ

หมบานใกลเคยง นกเรยนชมนมนกส ารวจแหงทองทง กลมพลพรรครกษดอนป ตา กลมนกส ารวจ ศ.พ.ว.

คณะคร-อาจารย บคลากรทางการศกษา โรงเรยนศรสมเดจพมพพฒนาวทยา

3.2 อนรกษภมปญญาโดยแตงบทเพลง สรภญญะ ผญา และ กลอนล า เกยวกบการอนรกษปาดอน

ป ตา และจดท าลงในแผน CD/DVD น าไปใหผน าชมชนและสถานวทยาชมชนเปดใหชาวบานไดรบฟงสราง

ความตระหนก โดยรณรงคใหชาวบานในชมชนเหนประโยชนและความส าคญของปาดอนป ตา/ปาชมชน

ตนเอง เพอใหเกดความหวงแหนและชวยกนอนรกษไวใหลกหลาน โดยจดกจกรรมผานการจดนทรรศการ

และหอกระจายเสยง/วทยชมชน

3.3 สงเสรมใหมการรวมมอกนจดตงคณะกรรมการปาชมชนและเครอขายปาดอนป ตา เพอท า

หนาทดแลรกษาและอนรกษปาดอนป ตา โดยมการประชมชาวบานใหมการเลอกตงกรรมการชดดงกลาว

3.4 จดใหมการประชาคมชาวบานในหมบานตางๆ ใหตงกฎ/ระเบยบ/ขอบงคบในการใชประโยชน

จากปาดอนป ตา/ปาชมชนรวมกน แลวจดท าปายตดไวบรเวณปาดอนป ตา

3.5 เชญชวนและรวมมอกบชาวบานในการน ากลาไมปาทองถน เชน ยางนา มะคาโมง มาปลกใน

บรเวณปาดอนป ตา/ปาชมชน โดยนกเรยนสมาชกในกลม/ชาวบานเพาะตนกลาเองหรอขอสนบสนนตนกลา

จากหนวยงานของรฐหรอเอกชน ในวนส าคญตางๆ

3.6 รวมมอกบชาวบานในชมชนจดท าปายเขตปาดอนป ตา/ปาชมชน ปายหามลาสตว กลอน คต

เตอนใจ หรอค าคมตดตามตนไมรอบๆ ปาดอนป ตา/ปาชมชน

3.7 สมาชกในกลมพลพรรครกษดอนป ตา แตงและรองเพลงเกยวกบการอนรกษดอนป ตา/ปาชมชน

แลวน าไปเปดทหอกระจายเสยงของหมบานตางๆ หรออาจท าลงแผน CD แลวขอใหสถานวทยชมชนชวย

เปดใหชาวบานไดรบฟงและเกดความตระหนกร

ขนท 4 การแบงปน (3 สปดาห)

4.1 รายงานผลการด าเนนโครงการและรองเพลง สรภญญะ ผญา และกลอนล าในกจกรรมหนา

เสาธงแกนกเรยน คร และผบรหาร

4.2 จดรายการเสยงตามสาย ณ หองประชาสมพนธของโรงเรยน ในตอนกลางวนของวนจนทร

วนพธ และวนศกร

4

4.3 จดสงรายงานผลการศกษาและมอบแผน CD เพลง สรภญญะ ผญา และกลอนล าอนรกษดอน

ป ตาสชมชน ใหกบหนวยงานทเกยวของ เชน โรงเรยน หมบาน/ชมชน องคการปกครองสวนทองถน

นายอ าเภอ ผวาราชการจงหวด ส านกงานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงหวดรอยเอด และสถาน

วทยาชมชนเปดใหชาวบานไดรบฟง เพอใหรบทราบขอมลตางๆ ทกลมพลพรรครกษดอนป ตาไดรวมกน

ส ารวจและคนพบ

4.4 แลกเปลยนประสบการณทไดเรยนรจากการด าเนนโครงการฯ กบเพอนๆ คร-อาจารย ชาวบาน

ในชมชนหรอผทสนใจ ในรปแบบตอไปน

4.4.1 การจดบอรดนทรรศการเกยวกบกจกรรมทไดท าและสงทไดคนพบทงในโรงเรยนและ

ชมชน

4.4.2 การพดคยแลกเปลยนประสบการณโดยตรงและผาน Facebook กลมนกส ารวจ ศ.พ.ว.

และกลมพลพรรครกษดอนป ตา

4.5 จดท าสมดเลมเลก/นทานเลมเลกใหผสนใจอานในหองสมด

7. ผลและสรปผลการด าเนนงาน

จากการลงพนทส ารวจและสมภาษณเกยวกบความเชอ พธกรรมและภมปญญาชาวบานในการ

อนรกษปาดอนป ตา/ปาชมชน สภาพปญหา อปสรรค ตลอดจนการใชประโยชนในปาดอนป ตา

สาธารณประโยชนต าบลสวนจก อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด พบวา

ประวตความเปนมา เมอประมาณ พ.ศ.2329 (200กวาปมาแลว) ไดมชาวบานกลมหนงอพยพมาตง

หมบานสวนจก ทมชอนเพราะมตนจก (เตง) เยอะมาก หมบานแหงนตงอยบนพนททเปนเนน และมการแบง

พนทสวนหนงดานทศตะวนออกเฉยงเหนอซงเปนปาดงดบแลงและมความอดมสมบรณไวเปนปาดอนป ตา

มการสรางตบ (ศาล) ไวเปนทสงสถตของผป ตา ในดานความเชอ ชาวบานมความเชอวา ดอนป ตาเปนปา

ศกดสทธทผป ตาซงเปนผบรรพบรษมพลงอ านาจชวยปกปองคมครอง รกษาปา คนและสตว นอกจากนน ยง

ดลบนดาลใหเกดการเปลยนแปลง ควบคมพฤตกรรมของคนในชมชน และกระตนใหคนอยรวมกนอยางม

ระเบยบแบบแผน มความสามคคปรองดองกน มความเมตตากรณา รจกเสยสละ เกดความสบายใจ และ

มนใจ สรางความรสกมนคงในชวต มกจะมเรองเลาอยเสมอวา เมอมคนเขาไปตดตนไม ไปยงสตว ในอาณา

เขตผป ตา นนคอ ผป ตากจะมาสงสอน ผานการเขาสงรางใครคนใดคนหนง แลวบอกเลา วากลาว ตกเตอน

หรอกรณสงสอนหนกหนอย กจะท าใหเจบปวยแบบไมรสาเหต หมอธรรมดารกษาไมหาย เปนตน เปนเหต

5

ใหชาวบานเกรงกลว ไมคอยมใครกลาตอแยกบผนปาอาณาเขตผป ตา ปจจบนจงมกพบเหนรองรอยดอนป ตา

อยในหลายๆ หมบานในภาคอสาน

ในดานพธกรรมทเกยวของกบผป ตาและดอนป ตา เปนรปแบบของการจดความสมพนธทางการ

ผลตระหวางมนษยกบธรรมชาต และระหวางมนษยกบมนษยดวยกน บนพนฐานของความเชอในอ านาจ

ศกดสทธของผป ตาซงเปนทเคารพบชาของคนในชมชน พธกรรมทหวงในสงนอกเหนอธรรมชาตดล

บนดาลใหประสบผลส าเรจทส าคญคอ พธทเกยวกบความอดมสมบรณ นอกจาก นนจะมขะจ าเปนผทม

บทบาทส าคญทสด เพราะเปนตวแทนสอสารระหวางชาวบานกบผป ตาในการท าพธกรรมตางๆ ไดแก พธ

เลยง พธเสยงทาย และพธบนบาน ซงจดขนในวนพธสปดาหทสองของเดอนหก (ประมาณเดอนพฤษภาคม)

พธเลยงผป ตา จดในตอนเชา พธนม "ขะจ า" เปนผด าเนนการ โดยปาวประกาศใหลกบานทราบวาจะท าพธวนไหน และให ลกบานบรจาคเงน ขาวของตามศรทธาใหแกจ า เพอจะไดน าไปซอเครองเซนมาท าพธ ซงมไก 3 ตว เหลา 1 ขวด บหร ยาสบ หมาก ผาซน ดอกไม และธปเทยน เมอถงวนพธ ชาวบาน 5หมบาน ไดแก บานสวนจก บานสนามชย บานหนองไฮ บานหญาคาและบานหนองคค า ทกครอบครวไปรวมงาน ซงจดขนเวลาเชา ณ ศาลป ตาต าบลสวนจก ในพธมการเสยงทายโดยใชไก 3 ตว เปนเครองเสยงทาย 3 กรณ คอ ไกตวท 1 เสยงทายเรองเกยวกบมนษย ไกตวท 2 เสยงทายเกยวกบฝนฟาอากาศ ไกตวท 3 เสยงทายเกยวกบสตวเลยงและพชพนธ โดยดจากลกษณะปลายขากรรไกรลางทงสองขางของไก วามลกษณะเปนอยางไรบาง การเสยงทายอกประการหนง คอ การเสยงทายฟาฝนดวยบงไฟ แลวให ท านายตามผลทปรากฏ สวนการท านายตามลกษณะไก คอ ดงเอาขากรรไกร (ปากลาง) ของไกทบชาตาแลว ออกมา แลวดวาปลายขากรรไกรทงสองขาง (ซงมลกษณะเปนสองงาม) เปนอยางไร ถาปลายงามหอยตกลงหรอไมเสมอกน หมายถงในปนนสตวเลยงจะไมสบาย เกดโรค ถาเกยวกบคนทายวาจะแตกความสามคค เจบไขไดปวย ถาเกยวกบพชพนธธญญาหาร กจะไมสมบรณ ถางามขากรรไกรทงสองขางยาวเทากน จะหมายถงมความอดมสมบรณทงสตวเลยง ผคน และพชพนธ ถาขากรรไกรมสขาว แสดงวา ฝนแลง ถาขากรรไกรมสด า แสดงวา ฝนฟาด ซงพธเลยงผป ตาเปนเหตการณหนงทเกยวของกบการท านาปลกขาวอยางใกลชด ผลค าท านายเปนเชนไร ชาวบานมกจะน าไปเปนขอมลในการเตรยมตวท านาในปนน ๆ นอกจากนนป ตา ยงมความส าคญกบหมบานเพราะเปนทพงทางใจ เปนผอนรกษปาไมชมชนของหมบานนน ๆ ให ยงคงอดมสมบรณเปนแหลงอาหารเลยงชมชนตราบเทาลกหลาน พธบนบานเมอผบนบานประสบผลส าเรจแลว จะมาหาขะจ าใหชวยท าพธแกบนให

ส าหรบสภาพปญหาและอปสรรคในปจจบนน เมอความเจรญคบคลานเขามามากๆ เรองของดอน ป ตากอาจจะจางหายไป ดวยเหตทดอนป ตาไปอยในเสนทางของการพฒนาตดถนนหนทางใหกวางขวางและในปจจบนในหลายชมชน ก าลงไดรบความกระทบกระเทอนจากบคลากร องคกร ทงของรฐและเอกชน บกรกท าลายในรปแบบตางๆ อยตลอดเวลา และอกหลายชมชน สภาพปาดอนป ตาตองสญสลายไป โดย

6

6

สนเชงหรอถกเบยดบงพนทบางสวนหรอสวนใหญไป โดยความรเทาไมถงการณ กลายเปนบอขยะ สถานอนามย คายลกเสอ สถานไฟฟา สนามกฬา หรอสถาบนทางสงคมอนๆ ซงดจะเออประโยชนทแตกตางกนจากอดตอยางสนเชง

ในดานการบรหารจดการในปาดอนป ตา จะเนนความรวมมอของชมชน โดยสอใหชมชนไดเหนวา ปามไดเปนสมบตของใครคนใดคนหนง แตเปนสมบตของทกคนทควรจะหวงแหนและชวยกนรกษาไว เพราะปาเปนแหลงทใหประโยชนกบคนเปนสวนใหญ อกทงยงเปนมรดกอนล าคาทบรรพบรษไดปกปกษรกษาไว ควรจะชวยกนอนรกษใหคงอยตลอดไปและมการตงขอหามและขอปฏบตกบป ตา เชน หามจบสตวทกประเภทในบรเวณดอนป ตา ใหถอวาเปนเขตอภยทาน บางกเชอวาสตวเลก สตวใหญ ทอยอาศยในบรเวณดอนป ตาคอบรวารของทาน หามผใดลาสตวเดดขาด จงมกพบเสมอวาในพนทดอนป ตาจะมสตวหลายประเภทอาศยอยเปนจ านวนมาก หามตดไมทกชนดในปาป ตา จนกวาจะไดรบอนญาตจากขะจ าหรอไดรบอนญาตจากมตของชาวบาน จงจะสามารถเขาไปตดไมมาใชประโยชนได หามแสดงกรยาและพฤตกรรมอนไมเหมาะสมตอสถานท เชน ปสสาวะ อจจาระ ในเขตพนทดอนป ตา หามประพฤตตนในเชงกามารมณในดอนป ตา หรอมวสมเสพของมนเมา เพราะถอวามเจตนาไมเคารพตอป ตา หามลบหล และกลาววาจาใดทสอเจตนาไมเคารพป ตา ดวยเหตทมขอหามเหลาน พนทดอนป ตาจงมกเปนพนทอดมสมบรณ มตนไมหนาแนน มสตวอาศยอยเปนจ านวนมาก ดอนป ตาจงกลายเปนวธการบรหารจดการการใชทรพยากรของชมชนไดอยางคมคาทสด

ลกษณะการใชประโยชนจากปาดอนปตา โดยทวไปนนมหลายประการ ไดแก 1) ใชเปนสถานทในการประกอบพธกรรมอนเกยวกบความศรทธาทมตอผป ตา 2) เปนแหลงอาหารหรอแหลงเกบหาของปา เชน เหด แมลง ผก เปนตน 3) เปนแหลงสมนไพรในการรกษาพยาบาลเบองตน 4) เปนแหลงเรยนรส าหรบเยาวชนและบคคลทวไป ในการปลกฝงใหมจตส านกรกษผนปา ดวยการใหเขามาเรยนร และรวมกจกรรมกบชมชนในการอนรกษปา เพอใหเหนวธการปฏบตของบรรพบรษ และซมซบวฒนธรรมไปพรอมๆ กน

5) เปนแหลงเศรษฐกจในการน าของปา เชน เหดไปจ าหนายในชมชน 6) เปนสถานทใชประโยชนทวๆไปของชมชน เชน เลยงสตวประเภทวว ควาย เปนตน

ในดานภมปญญาชาวบาน ความเชอถอศรทธาในผบรรพชน “ผป ตา” ซงนบเปนภมปญญาอนชาญ

ฉลาดของชมชนชาวอสาน ทสบทอดเกยวโยงไปถงความผกพนระหวางคนกบปาอยางแนบแนน ดวยเหตท

ชมชนตองพงพาปา เพอยงชพตงแตกอตงบานเรอนเปนตนมา จงตองกระท าตนใหประสานกลมกลนกบปา

ในการอนรกษปาดอนป ตาเปนศกยภาพของชาวบานในการ ดแลและพฒนาชมชนดวยตนเอง โดยการใช

ระบบความเชอ ความศรทธาทมตอผป ตาผมพลงอ านาจในการบนดาลใหเกดความสข ความทกข ปกปองภย

อนตรายจากสงรายทงปวง ความเชอเปนพนฐานของอ านาจในการก าหนดกฎเกณฑ และขอหามตาง ๆ ท

ก าหนดความสมพนธทางสงคมระหวางมนษยกบมนษย และมนษยกบธรรมชาตแวดลอม ความเชอและ

7

พธกรรมยงเชอมโยงอยางแนบแนนกบภมปญญาทองถน โดยเฉพาะอยางยงในสวนทเกยวของกบการเกษตร

ความอดมสมบรณของดนและน า ผลผลต ชาวบานไดน าเอาความเชอผป ตาและ พธกรรมการเลยงผป ตามา

เปนสอในการปลกจตส านกในการรกษาปา และท าความเขาใจกบลกบานใหมองเหนความส าคญของปา

ดอนป ตาและทรพยากร จงสบทอดความเชอ และรกษาพธกรรมนไว โดยตอกย าความผกพนทางจตวญญาณ

ระหวางคนและชมชนกบธรรมชาต จนกระทงชาวบานมความเขาใจ และเขามามสวนรวมในการอนรกษปา

และยงคงรกษาจารตประเพณ ความเชอ และพธกรรมเกยวกบผป ตาและปาดอนป ตา ทสอดคลองกบการ

อนรกษทรพยากรปาดอนป ตาไวเปนสมบตของทองถน

จากการศกษาความหลากหลายของสงมชวตเบองตนในดอนป ตาสาธารณประโยชนต าบลสวนจก

อ าเภอศรสมเดจ จงหวดรอยเอด พบวา มสงมชวต ดงน

พช มากกวา 10 ชนด เชน ตนแดง โมก ประด ไผ เพก พยง มะคาแต มะคาโมง เตง งวปา พลวง

กระทมบก เปนตน

สมนไพร 6 ชนด ไดแก แกนขหน เถาเอนออน ดกใส บคน ก าแพงเจดชน หม เปนตน

ผลไมปา 8 ชนด ไดแก หมากหมอ ลอมคอม เขลง ตองแลง นมควาย มะกอกเลอม หวดขา เลบเหยยว

เหด มากกวา 13 ชนด เชน เหดกอบาง เหดตะไค เหดระโงกเหลอง เหดโคน เหดไสเดอน เหดกอมวง

เหดดน เหดหนาวว เหดขาวแปง เหดเผาะ เหดถาน เหดขเถา เหดนกขอด เปนตน

แมลง 15 ชนด ไดแก แมลงจนนหลวง แมลงแคง แมลงทบ ดวงกวาง แมงปองชาง จงโกรง จงหรด

มดแดง กงกอ แมลงชางหนวดยาว ปลวก ผเสอ ยง แมลงวนหวบบ

นก 6 ชนดไดแก นกเขา นกเอยง นกกระจบ กา นกฮก นกกาเหวา

จะเหดไดวา ดอนป ตาแหงนมความหลากหลายของสงมชวตและมความอดมสมบรณมาก อนเปน

ผลมาจากภมปญญาในการอนรกษดอนป ตาแหงนเอาไว

8

บรรณานกรม

กรมปาไม ส านกสงเสรมการปลกปา กระทรวงเกษตรและสหกรณ. แนวทางปฏบตงานโครงการพฒนาปา ชมชน. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา กรมการศาสนา, 2537, 66 หนา. การดเนอร ไซมอน และคณะ. คมอศกษาพรรณไมยนตนในปาภาคเหนอ ประเทศไทย. กรงเทพฯ:

โครงการจดพมพคบไฟ, 2543. 560 หนา.

เกรยงไกร สวรรณภกด. หนงสอชดสงเกตธรรมชาต ผเสอ. กรงเทพฯ: สารคด, 2540. 149 หนา.

___________. Photographic guide to Moths in Thailand. สมทรปราการ: BNEC., 2555. 64 หนา.

เกรยงไกร สวรรณภกด และจารจนต นภตะภฏ. คมอแมลง. กรงเทพฯ: สารคด, 2551. 224 หนา.

จารจนต นภตะภฏ กานต เลขะกล และวชระ สงวนสมบต. คมอศกษาธรรมชาตหมอบญสง เลขะกล

นกเมองไทย. กรงเทพฯ: คณะบคคลนายแพทยบญสง เลขะกล, 2555. 488 หนา. จารจนต นภตะภฏ และเกรยงไกร สวรรณภกด. คมอดผเสอในประเทศไทย. กรงเทพฯ: ส านกพมพวนา,

2544. 320 หนา.

จนตนา ใบกาซย, วยดา เทพหตถ, สจตรา กลนเกษร, สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนโดยพระราชประสงคใน พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ฉบบเสรมการเรยนร เลม 1, กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2555,

192 หนา.

โดม ประทมทอง. Bird Study เรยนรเรองนก. กรงเทพฯ: ส านกพมพกรนแมคพาย, 2552. 623 หนา.

นดดา หงสววฒน. ผเสอแสนสวย. กรงเทพฯ: คต, 2554. 176 หนา.

พาร จอหน. สตวเลยงลกดวยนมในประเทศไทย (ฉบบปรบปรง). กรงเทพฯ: สารคด, 2553. 216 หนา.

นวฒ เสนาะเมอง. เหดปาเมองไทย: ความหลากหลายและการใชประโยชน. กรงเทพฯ: ยนเวอรแซล กราฟฟค แอนด เทรดดง, 2553, 424 หนา. ประมวล พมพเสน. ผญาหอโคลง. ขอนแกน: หจก.โรงพมพคลงนานาวทยา, 2550, 121 หนา.

___________.สารภญญ เพลงกลอมลก. ขอนแกน: หจก.โรงพมพคลงนานาวทยา, 2552, 131 หนา.

___________.หมอล ากลอน. ขอนแกน: หจก.โรงพมพคลงนานาวทยา, 2552, 117 หนา.

พรมา ยนตรรกษ. แมลงกนได. กรงเทพฯ: นานมบคส, 2556, 160 หนา. พเศษ เจยจนทรพงษ และคณะ. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญาจงหวด รอยเอด. ม.ป.ป., ม.ป.ท.

พสทธ เอกอ านวย. ตกแตนกงไม. กรงเทพฯ: บรษท พลสเพรส จ ากด, 2556, 40 หนา.

9

___________.ตกแตนตางๆ. กรงเทพฯ: บรษท พลสเพรส จ ากด, 2556, 40 หนา.

___________.ตกแตนต าขาว. กรงเทพฯ: บรษท พลสเพรส จ ากด, 2556, 40 หนา.

___________.ผเสอกลางวน. กรงเทพฯ: สายธรกจโรงพมพ, 2552, 32 หนา. ___________.แมลงปอ. กรงเทพฯ: สายธรกจโรงพมพ, 2552, 32 หนา.

___________.โรคและแมลงศตรพชทส าคญ. กรงเทพฯ: สายธรกจโรงพมพ, 2553(ฉบบแกไขเพมเตม), 591 หนา. มลนธมหาวทยาลยมหดล, สารานกรมสมนไพร เลม5 สมนไพรพนบานอสาน. กรงเทพพฯ: อมรนทรพรนตง แอนดพบลชชง จ ากด (มหาชน), 2548, 191 หนา. ราชบณฑตยสถาน. ศพทพฤกษศาสตร องกฤษ-ไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน,

2541. 366 หนา.

___________. อนกรมวธานพช อกษร ก. กรงเทพฯ: อรณการพมพ, 2546, 523 หนา.

___________. อนกรมวธานพช อกษร ข. กรงเทพฯ: อรณการพมพ, 2547, 263 หนา. รงโรจน จกมงคล. Thailand BIRD GUIDE. กรงเทพฯ: สารคด, 2549. 480 หนา.

วโรจน เกษรบว, ประนอม จนทรโณทย. พรรณไมโคกภตากา. ขอนแกน: โรงพมพคลงนานาวทยา, 2554, 131 หนา. วฒ วฒธรรมเวช. รวมอนรกษมรดกไทย สารานกรมสมนไพร รวมหลกเภสชกรรมไทย. กรงเทพฯ:

โอ.เอส.พรนตง เฮาส, 2540. 622 หนา. เศรษฐมนตร กาญจนกล. หญาพชคลมดน. กรงเทพฯ: เศรษฐศลป, 2554, 111 หนา. สมเกยรต อนทาว.การใชภมปญญาทองถนของประชาชนบานฝาง อ าเภอกระนวน จงหวด ขอนแกน ในการอนรกษปาชมชน. วทยานพนธปรญญาศกษาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสงคมศกษา บณฑต วทยาลย มหาวทยาลยขอนแกน, 2549. สวนปาชมชน กรมปาไม กระทรวงเกษตรและสหกรณ. คมอปาชมชนส าหรบประชาชน. กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จ ากด, 2545, 6 หนา. สมฤทธ พมสวรรณ และคณะ. สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนโดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจ พระเจาอยหว ฉบบเสรมการเรยนร เลม 7. กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2555, 192 หนา. สจตรา กลนเกสร และคณะ. สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนฯ ฉบบเสรมการเรยนร เลมท 7. กรงเทพฯ:

โครงการสารานกรมไทยส าหรบเยาวชนโดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว,

2554.192 หนา. ส านกงานความหลากหลายทางชวภาพดานปาไม กรมปาไม.คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความ หลากหลายทางชวภาพ “ดานเหดรา”.กรงเทพฯ:โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, 2553.

10

___________.คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความหลากหลายทางชวภาพ “ดานภมปญญาทองถน”. กรงเทพฯ:โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, 2553. ___________.คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความหลากหลายทางชวภาพ “ดานพช”.กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, 2553. ___________.คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความหลากหลายทางชวภาพ “ดานแมลง”.กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, 2553. ___________.คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความหลากหลายทางชวภาพ “ดานไลเคน”.กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, 2553. ส านกจดการปาชมชน กรมปาไม. ปาชมชน รปแบบการพฒนาและบรหารจดการปาอยางยงยน. กรงเทพฯ: ส านกจดการปาชมชน กรมปาไม, 2555, 120 หนา. ___________.เอกสารประกอบการเรยนการสอนภายใตโครงการปาในเมองเพอการศกษา “กลายม” พนธไมมงคลพระราชทาน 76 จงหวด. กรงเทพฯ: บรษทผลตไฟฟาราชบรโฮลดง จ ากด (มหาชน), 92 หนา. ส านกธรณวทยา กรมทรพยากรธรณ. ธรณวทยาจงหวดรอยเอด และแหลงเรยนรทางธรณวทยา. กรงเทพฯ: กรมทรพยากรธรณ, 2556, 48 หนา. ส าล รกสทธ. ผญาปรชญาการด าเนนชวตอนล าคาของชาวอสาน. กรงเทพฯ: ส านกพมพพฒนาศกษา, 2551, 263 หนา. สรวฒน วงษศร, และคณะ. สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนโดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ฉบบเสรมการเรยนร เลม 17. กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ จ ากด, 2555, 188 หนา. อนงค จนทรศรกล และคณะ. ความหลากหลายของเหดและราขนาดใหญในประเทศไทย. กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2551, 514 หนา. ___________.เหดในประเทศไทย. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน,2550, 256 หนา.

*********************

11

อภธานศพท

ดอนปตา หมายถง ปาประจ าหมบานของชาวอสาน และเชอวาเปนสถานทสงสถต

ดวงวญญาณของป -ตา ถอวาเปนทศกดสทธประจ าหมบาน โดยเฉพาะ

หมบานในภาคอสาน ทดอนป ตาจะมตบป ตาซงถอวาเปนสถานทศกดสทธ

ชาวบานจะไปท าพธเคารพสกการะเปนประจ าทกป โดยจะมการเลยงผป

ตาเพอความเปนสรมงคล และท านายฟาฝนไปดวยในขณะเดยวกน โดย

ปกตดอนป ตาจะเปนปารกครม มสตวปานานาชนดอาศยอย เนองจากไมม

ใครกลาเขาไปตดไมหรอจบสตวในปาดอนป ตา เพราะเกรงกลวป ตาจะท า

ใหมอนเปนไป

ตบ (ศาล) หมายถง ศาลหรอตวเรอนทมขนาดเลกกวากระทอม ทปลกไวให ป ตา

อาศยอย ภายในตบจะ มเครองใชทจ าเปน ทเชอถอกนวาเปนสงของทป ตา

ตองการ เชน รปปนคน สตว เพอเปนขาทาสบรวารใหป ตาใชสอย

ดานหนาตบมกจะสรางใหมชานยนออกมาส าหรบเปนทตง หรอวางเครอง

บชาและเครองเซนสงเวย ในสมยกอนจะมงดวยหญาคาหรอใบไมสาน

ขดกน แตในปจจบนจะพบวาตบป ตามงหลงคาดวยสงกะส บางแหงใช

ปนซเมนตในการสรางเปนโรงเรอน

ผปตา หมายถง ผบรรพบรษหรอผเจาท ทคอยดแลปาประจ าหมบาน

บา หมายถง การบนบานผป ตาใหชวยเหลอในเรองใดเรองหนง ซงผไป บน

บานนนมความประสงคจะใหป ตาชวยเหลอ

ปลงบา หมายถง การแกบนทท าไวกบป ตา โดยจะน าสงของเครองแกบามขาวตอก

ดอกไม ธปเทยน อาหารคาวหวาน เปนตน มาเซนไหวผป ตา ตามทออก

ปากเมอครงทไดท าพธบา

12

ขะจ า หมายถง ผประกอบพธกรรมในการตดตอสอสารกบผป ตาได

ความเชอ หมายถง สงทมนษยยดถอเปนเครองชทางการด ารงชวต ควบคมความ

ประพฤต และยดเหนยวจตใจ ใหด าเนนชวตรวมกนในสงคมไดอยางเปน

สข

พธกรรม หมายถง การกระท าทเปนวธการ เพอใหส าเรจผลทตองการ พธกรรมเปน

ปรากฏการณทางสงคมวฒนธรรมทส าคญในสงคมไทย เปนเรองของการ

ผสมผสานระหวางศาสนากบไสยศาสตร มการออนวอน ขอรอง สง

นอกเหนอธรรมชาตใหเกดประโยชนตอตนเองและสวนรวม

13

ภาคผนวก