งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอน

โดย นายสทธนนท ศรสมศกด

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2558

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอน

โดย นายสทธนนท ศรสมศกด

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2558

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ข

PROSE WORKS OF CHAOPHRAYA PHRASADEJ SURENTRATHIBODI: A STUDY AS DIDACTIC LITERATURE

By Mr. Suttinan Srisomsak

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree Master of Arts Program in Thai

Department of Thai Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2015 Copyright of Graduate School, Silpakorn University

ค

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “งานเขยน รอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอน” เสนอโดย นายสทธนนท ศรสมศกด เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย

.......……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ) คณบดบณฑตวทยาลย

วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ 1. รองศาสตราจารยจไรรตน ลกษณะศร 2. ผชวยศาสตราจารย ดร.วรวฒน อนทรพร คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (อาจารย ดร.อารยา หตนทะ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.ปรมนท จารวร) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ .................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารยจไรรตน ลกษณะศร) (ผชวยศาสตราจารย ดร.วรวฒน อนทรพร) ............/......................../.............. ............/......................../..............

ง

54202212: สาขาวชาภาษาไทย ค าส าคญ: เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด, วรรณคดค าสอน สทธนนท ศรสมศกด: งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอน. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ: รศ.จไรรตน ลกษณะศร และ ผศ.ดร.วรวฒน อนทรพร. 220 หนา.

วทยานพนธนมวตถประสงคเพอศกษาเนอหาทเปนค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด รวมทงศกษาความสมพนธระหวางเนอหากบประวตของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดและบรบททางสงคม และเพอศกษากลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของทาน

ผลการศกษาพบวาปจจยทท าใหเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสรางสรรคงานเขยนรอยแกวทมเนอหาเปนหลกค าสอนนเนองจากความตองการทจะพฒนาคนใหมศกยภาพเพยงพอตอการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนา โดยกลมบคคลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมงสอน ไดแก พระมหากษตรย ขาราชการ นกเรยน และผประกอบอาชพเฉพาะทาง ประกอบดวยแพทย และนกการทต

รปแบบของงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดม 3 รปแบบ ไดแก รปแบบจดหมาย รปแบบต าราเรยน และรปแบบบนทกค าสงสอน ซงสอดคลองกบเนอหาและกลมบคคลททานมงทจะสอน

เนอหาหลกค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ไดแก หลกการด าเนนชวต หลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคม หลกในการปกครอง หลกในการรบราชการ และหลกในการประกอบอาชพเฉพาะทางอน ๆ ซงประกอบดวยแพทย และนกการทต

กลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด สามารถจ าแนกเปน 3 กลวธ ไดแก กลวธการแตง กลวธการใชภาษา และกลวธการสอน โดยกลวธการแตง มการตงชอเรองดวยค าทสนและงาย การเปดเรอง และการปดเรองทชวยกระตนความสนใจและเนนย าค าสอนของทาน รวมทงการเสนอเรองทเปนการแสดงกระบวนการและความสมพนธโดยการอธบาย

สวนกลวธการใชภาษา ประกอบดวยการใชภาษาในระดบค า ซงไดแก การใชหมวดค าเกยวกบการสอนเพอแสดงถงสงทควรกระท าและไมควรกระท า การใชค าซอนเพอเนนย าความหมาย และการใชค าภาษาตางประเทศ นอกจากนยงมการใชภาษาระดบขอความ ไดแก การใชส านวนในการอธบายเนอหาค าสอน การใชประโยคขนาดสนและยาวใหเหมาะสมกบเนอหาและกลมเปาหมายททานมงสอน การใชโวหารการเขยนประเภทเทศนาโวหารควบคกบอธบายโวหาร บรรยายโวหาร และสาธกโวหาร และการใชวจนลลาแบบหารอหรอกงทางการในการถายทอดเนอหาค าสอน

กลวธการสอนเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมทงหมด 7 กลวธ ไดแก การสอนโดยการใชความเปรยบ การสอนโดยตรง การสอนโดยการอธบายซงจ าแนกเปนเปน 3 ประเภท คอ การอธบายดวยการขยายความ การอธบายดวยการแสดงทรรศนะของผแตง และการอธบายชแจงใหเหนผลดและผลเสย นอกจากนยงมการสอนโดยการตงค าถามน า การสอนโดยผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ การสอนโดยการใชกลวธการอางถง และการสอนโดยยกนทานและอทาหรณประกอบ กลวธการสอนทโดดเดนทสด คอ การสอนโดยการใชความเปรยบ

ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากรลายมอชอนกศกษา............................................ ปการศกษา 2558 ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ 1. ............................................ 2. ..............................................

จ

54202212: MAJOR : THAI KEY WORD: CHAOPHRAYA PHRASADEJ SURENTRATHIBODI, DIDACTIC LITERATURE SUTTINAN SRISOMSAK: PROSE WORKS OF CHAOPHRAYA PHRASADEJ SURENTRATHIBODI: A STUDY AS DIDACTIC LITERATURE. THESIS ADVISORS: ASSOC.PROF.JURAIRAT LAKSANASIRI AND ASST.PROF.WEERAWAT INTARAPORN,Ph.D. 220 pp.

The Thesis aims to study content of didactic in prose works of Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi; and the relationship between content, the biography of Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi, social context, and didactic of literature presentation in his prose works.

The result showed that the factors which effected on the Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi’s prose woks composition revealed in didactic tone was the desire to develop people’s capacity for advancement of the country. The target groups of his teaching were King, civil servants, students and specialist principles consisting of physicians and diplomats.

There were 3 genres of the Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi’s prose woks which were letter genre, textbook genre and didactic note genre. These conformed to the content and his targets.

The Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi’s didactic content which appeared in his prose works were living principles, human relations and lifestyle principles; political science principles; governmental principals; and specialist principles consisting of physicians and diplomats.

There were 3 presentation techniques in Chaophraya Phrasadej Surentrathibodi’s literature that were composition technique, language usage technique, and didactic technique.

Focusing on composition technique, it was naming the titles with concise words; the interesting motivation and emphasizing on his didactic points in closing; also, the presentation demonstrating with process and relationship through the description.

Language usage technique involved syntax usage which were word categories of didactic context for showing both proper and improper behaviors, hendiadys for meaning accentuation, and foreign languages usage. Moreover, there was statements usage which was idioms for content and didactic description; suitable sentences with content and target groups; the usage of figurative language consisting of didactic, descriptive, narrative, argumentative, and semi-formal style for passing on the didactic content.

Department of Thai Graduate School, Silpakorn University Student's signature ............................................ Academic Year 2015 Thesis Advisors' signature 1. ............................................ 2. ..............................................

ฉ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธนส าเรจลลวงไปดวยดเนองดวยขาพเจาไดรบความเมตตาและการดแลเอาใจใสจากรองศาสตราจารยจไรรตน ลกษณะศร และผชวยศาสตราจารย ดร.วรวฒน อนทรพร อาจารยผควบคมวทยานพนธ ทคอยใหค าแนะน าในการศกษาวทยานพนธเรองน อกทงยงสละเวลาตรวจแกไข และชแนะแนวทางอนมประโยชนตอการท าวทยานพนธในครงน ขาพเจารสกซาบซงในความกรณาและขอขอบพระคณเปนอยางสงมา ณ โอกาสน

ขอกราบขอบพระคณอาจารย ดร.อารยา หตนทะ และผชวยศาสตราจารย ดร.ปรมนท จารวร ทสละเวลาอนมคามาเปนกรรมการผสอบวทยานพนธ พรอมทงใหขอเสนอแนะอนเปนประโยชนตอวทยานพนธนเปนอยางมาก

ขอกราบขอบพระคณครอาจารยทกทานทมอบความรความรก บมเพาะขาพเจาใหเปนมนษยทสมบรณทงในระดบปฐมวยทโรงเรยนสรวทยา ระดบประถมศกษาทโรงเรยนวดอมรนทราราม ระดบมธยมศกษาทโรงเรยนทวธาภเศก รวมทงคณาจารยสาขาการสอนภาษาไทย ภาควชาหลกสตรและการสอน คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยศลปากรทหลอหลอมใหขาพเจามความแขงแกรงทางวชาการ มจตวญญาณแหงความเปนคร อกทงกลาหาญทจะตอสกบอปสรรคทงปวง และคณาจารยภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากรทไดถายทอดความความร และมอบความเมตตาแกขาพเจาตลอดระยะเวลาทศกษา

ขอกราบขอบพระคณผชวยศาสตราจารยจนทรวรรณ เทวารกษ อดตอาจารยสาขาวชาภาษาไทย ภาควชาหลกสตรและการสอน คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ผเปนหลานตาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทไดมอบเอกสารอนเปนขอมลส าคญของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด เพอน ามาใชในการศกษาครงน อนท าใหวทยานพนธนมเนอหาสมบรณมากขน

ขอกราบขอบพระคณรองศาสตราจารยกญญรตน เวชชศาสตร และคณะละครสมครเลนทบแกวทมอบโอกาสใหขาพเจาไดรวมแสดงละครเวทเนองในวนมหาธรราชเจา ท าใหขาพเจาซาบซงและเขาถงความงามทางวรรณคด อนสามารถน ามาปรบใชในการท าวทยานพนธน

ขอขอบคณกลยาณมตรทกคนทงเพอน ๆ โรงเรยนทวธาภเศก เพอน ๆ และรนพรนนองวชาเอกภาษาไทย คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร และเพอน ๆ หลกสตรอกษรศาสตร-มหาบณฑต รวมทงเพอนรวมงานโรงเรยนสาธตมหาวทยาลยราชภฏนครปฐมทกคนทใหมตรภาพและก าลงใจในการศกษาครงนเปนอยางด

ขอขอบคณเจาหนาทหอสมดพระราชวงสนามจนทรทคอยอ านวยความสะดวกในการสบคนขอมล และบรการยมคนหนงสอดวยไมตรจต

ช

ขอขอบคณอาจารยวลล นวลหอม และอาจารยณฐพล อยร งเรองศกด ทแนะน าขอมลทางประวตศาสตรอนชวยเตมเตมใหวทยานพนธเรองนสมบรณยงขน

ขอขอบคณนายทวช ลกษณสงาทอยเคยงขางกนเสมอมาไมวาจะยามทกข หรอยามสข และชวยเตมเตมค าวา “ครอบครว” ใหแกขาพเจา

ทายสดนขาพเจาขอกราบขอบพระคณคณยาเฟองฟา ศรสมศกด คณพอพฒนศร ศรสมศกด และคณแมวนดา พกตรสร ผมพระคณเปยมลนเหนอยงกวาสงใด ๆ ขอบคณส าหรบความรก ความเมตตา ความเอาใจใสทมใหขาพเจาอยางมมวนหมดสนเสมอมา

ซ

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย........................................................................................................................ ง บทคดยอภาษาองกฤษ................................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ......................................................................................................................... ฉ สารบญตาราง................................................................................................................................ ญ บทท

1 บทน า.................................................................................................................................. 1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา................................................................... 1 วตถประสงคของการวจย.......................................................................................... 11 สมมตฐานการวจย.................................................................................................... 12 ขอบเขตของการวจย................................................................................................. 12 ขอตกลงเบองตน....................................................................................................... 13 วธด าเนนการวจย...................................................................................................... 13 เอกสารและงานวจยทเกยวของ................................................................................ 14 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ....................................................................................... 17 2 ภมหลงและบรบททางสงคมทมผลตอการสรางงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ

สเรนทราธบด......................................................................................................................

18 สภาพสงคมสยามในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4

ถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท 6...............................

18 ประวตของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด.......................................................... 29 งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด......................................... 35 3 เนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด......................... 47 กลมบคคลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมงสอน............................................ 47 พระมหากษตรย............................................................................................. 47 ขาราชการ...................................................................................................... 55 นกเรยน.......................................................................................................... 58 ผประกอบวชาชพแพทยและนกการทต.......................................................... 62

ฌ

บทท หนา 3 หลกค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด.................. 65 หลกในการด าเนนชวต.................................................................................... 66 หลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคม..................................... 77 หลกในการปกครอง........................................................................................ 82 หลกในการรบราชการ.................................................................................... 91 หลกในการประกอบอาชพเฉพาะทางอน ๆ.................................................... 93 4 กลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ

สเรนทราธบด......................................................................................................................

105 กลวธการแตง............................................................................................................ 106 การตงชอเรอง................................................................................................ 108 การเปดเรอง................................................................................................... 115 การเสนอเรอง................................................................................................. 120 การปดเรอง.................................................................................................... 127 กลวธการใชภาษา..................................................................................................... 132 การใชภาษาในระดบค า.................................................................................. 132 การใชภาษาในระดบขอความ......................................................................... 151 กลวธการสอน........................................................................................................... 172 กลวธการสอนโดยการใชความเปรยบ............................................................ 174 กลวธการสอนโดยตรง.................................................................................... 184 กลวธการสอนโดยการอธบาย......................................................................... 186 กลวธการสอนโดยการตงค าถาม..................................................................... 189 กลวธการสอนผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ........................................... 190 กลวธการสอนดวยการกลาวอางถง................................................................ 193 กลวธการสอนโดยยกนทานหรออทาหรณประกอบ........................................ 196 5 สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ.................................................................................... 198 สรปผล และอภปรายผลการวจย.............................................................................. 198 ขอเสนอแนะ............................................................................................................. 209

รายการอางอง............................................................................................................................... 210 ประวตผวจย.................................................................................................................................. 220

ญ

สารบญตาราง ตารางท หนา

1 แสดงรายชองานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทใชศกษา............ 12 2 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษทพบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ

สเรนทราธบด.....................................................................................................

148 3 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษพรอมมตวอกษรโรมนก ากบในงานเขยนรอยแกวของ

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด.....................................................................

150 4 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงท

อยในธรรมชาต...................................................................................................

175 5 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

สงของ หรอสงประดษฐทมนษยสรางขน.....................................................................

178 6 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

บคคล................................................................................................................. 179

7 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

พฤตกรรมของมนษย..........................................................................................

180 8 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามา

เปรยบเปนธรรมชาต...........................................................................................

181 9 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามา

เปรยบเปนสงประดษฐ........................................................................................

181 10 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

สงประดษฐ.........................................................................................................

182 11 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนท

น ามาเปรยบเปนลกษณะทางกายภาพของมนษย...............................................

183

1

1

บทท 1 บทน ำ

ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 เปนยคสมยทบานเมองไดรบผลกระทบจากการคกคามของจกรวรรดนยมตะวนตกอนสบเนองมาตงแตรชสมยพระบาท สมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 เปนตนมา แมวาสยามในขณะนนจะไมไดรบผลกระทบโดยตรง แตกเปนภยตอสยามอยางยง เพราะการทชาตตะวนตกสามารถยดครองประเทศทตงลอมรอบไวไดทงหมดทงการเขายดครองเวยดนามกบกมพชาของฝรงเศส และการเขายดครองพมาขององกฤษ ไดนนยอมสะทอนใหเหนวาภยจากจกรวรรดนยมตะวนตกเหลานก าลงจะเขามาคกคามสยามในไมชา ท าใหมความจ าเปนอยางยงทจะตองมการปฏรปบานเมองใหเจรญตามแบบตะวนตก เพอใหชาวตะวนตกยอมรบประเทศสยามในฐานะประเทศทเจรญแลว โดยการปฏรปดงกลาวปรากฏอยางเดนชดในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทงในดานการปกครอง สงคม กฎหมาย รวมทงการศกษา จนอาจกลาวไดวาเปนยคของการปฏรปประเทศอยางแทจรง1

ทงนในชวงรอยตอแหงยคสมยจกรวรรดนยมตะวนตกเขามามอทธพลตอสงคมสยามน รฐบาลสยามไดพยายามปรบปรงบานเมองมาตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ททรงศกษาภาษาองกฤษและวทยาการตาง ๆ จากตะวนตก เพอใหทรงมความรเทาทน รวมทงทรงปรบปรงขนบธรรมเนยมประเพณตาง ๆ ใหทนสมยตามแบบชาตตะวนตก เชน การใหราษฎรเฝารบเสดจพระราชด าเนน การใหราษฎรรกษาบานเมองใหสะอาด การมธรรมเนยมใหขาราชการสวมเสอเวลาเขาเฝา2 รวมทงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาหวอยกโปรดใหยกเลกธรรมเนยมการหมอบคลาน เพราะทรงเหนวาเปนการกดขแกกน3 การปรบปรงธรรมเนยมขางตนเปนเพยงการปรบปรงดานกายภาพ การทจะท าใหบานเมองเจรญไดนนตองอาศยการพฒนาทางดานสตปญญา และคณธรรมของราษฎรใหเจรญตามไปดวย ซงเปนปจจยส าคญทกอใหเกดแนวคด

1 วฒชย มลศลป, “การปฏรปการศกษาสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ถง พ.ศ.

2475,” ใน 200 ป ของกำรศกษำไทย (กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, 2525), 43. 2 ประเสรฐ ณ นคร, วนย พงศศรเพยร และประสาท สอานวงศ, บรรณาธการ, ประวตศำสตรไทยจะ

เรยนจะสอนกนอยำงไร (กรงเทพฯ : โรงพมพการศาสนา กรมศาสนา, 2543), 216. 3 ส. พลายนอย (นามแฝง), พระบำทสมเดจพระจลจอมเกลำเจำอยหวฯ พระปยมหำรำช

(กรงเทพฯ: พมพค า, 2553), 137-139.

2

ทจะปฏรปการศกษาของสยาม เพอใหราษฎรมความรความสามารถ กอปรดวยคณธรรมเพอเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนา

การปฏรปการศกษานนมขนอยางเปนรปธรรมในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เนองจากทรงเลงเหนวาการใหศกษาแกราษฎรเปนสงทจ าเปนอยางยง ถอเปนการพฒนาทรพยากรบคคลอนเปนก าลงส าคญของชาตใหมความรความสามารถเพยงพอทจะพฒนาบานเมองไดอยางมประสทธภาพ ดงพระบรมราโชวาทตอนหนงทวา

วชาหนงสอเปนวชาทนบถอ และเปนทสรรเสรญแตโบราณ วาเปนวชาอยางประเสรฐ ซงผทเปนใหญยง นบแตพระมหากษตรยเปนตนจนตลอดราษฎรพลเมองสมควรแลจ าเปนจะตองร เพราะเปนวชาทอาจท าใหการทงปวงส าเรจไปไดทกสงทกอยาง...เพราะฉะนน ฉนจงได

มความมงหมายทจะจดการเลาเรยนทวไป ทงบานทงเมอง ใหเปนการรงเรองเจรญขนโดยเรว4

ในการด าเนนตามพระราชปณธานดงกลาว พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไม

อาจทจะทรงกระท าไดแตเพยงพระองคเดยว แตจ าตองอาศยขาราชบรพารททรงสามารถไววางพระราชหฤทยไดทงในความร และความสามารถมาชวยแบงเบาพระราชภาระ ซงบคคลทเปนก าลงส าคญทานหนงในการปฏรปการศกษาในรชสมยของพระองค นนคอ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด มนามเดมวา หมอมราชวงศเปย มาลากล เปนโอรสองคใหญในพระวรวงศเธอ พระองคเจาขจรจรสวงศ กรมหมนปราบปรปกษ และหมอมเปยม เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทมสตปญญาด เมอเรยนทโรงเรยนพระต าหนกสวนกหลาบกสามารถเรยนจบประโยค 1 และประโยค 2 ไดภายใน 1 ปเทานนซงนบวาเรวกวานกเรยนในรนเดยวกน ตอมาทานไดเขารบราชการในกรมศกษาธการในสมยทสมเดจพระบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพทรงด ารงต าแหนงเปนอธบด ทงนดวยความรความสามารถของทาน เมอมพระบรม -ราชโองการโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพไปด ารงต าแหนงเสนาบดกระทรวงมหาดไทยกโปรดใหเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ซงขณะนนมบรรดาศกดเปน

4 “พระบรมราโชวาท ณ โรงเรยนพระต าหนกเดมสวนกหลาบ เมอวนท 23 มนาคม 2427,” ใน

เอกสำรเรองกำรจดกำรศกษำในรชกำลพระบำทสมเดจพระจลจอมเกลำเจำอยหว (พระนคร: โรงพมพครสภา, 2511), 20.

3

หลวงไพศาลศลปศาสตรตามไปเปนเลขาประจ าพระองคเพยงคนเดยว5 แสดงใหเหนวาทานเปนทไววางพระทยของสมเดจพระบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพเปนอยางมาก

เนองดวยอปนสยของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมความซอสตย มความคด ลมลกเฉลยวฉลาด กลาพดกลาท าในสงททานเหนวาถกท านองคลองธรรม6 ท าใหทานไดรบมอบหมายหนาทจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวใหตามเสดจพระราชด าเนนสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธไปทรงศกษาตอ ณ ประเทศองกฤษในฐานะพระอภบาล 7 ในขณะนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจ ทงนสงทเปนเครองยนยนอยางชดเจนวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงไววางพระราชหฤทยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนอยางมาก คอ พระองคไดทรงมอบหมายใหทานเปนผจดการศกษา และดแลความประพฤตของสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกยาเธอทงหลาย ดงปรากฏในพระราชหตถ-เลขาทพระราชทานแดพระยาวสทธสรยศกดวา

...ลกชาย 2 คนน (สมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชราวธ และสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจกรพงศภวนาถ) กไมเคยมความววาทบาดหมางกน มความรกใครกนมาก แตเปนคนนสยไมสเหมอนกนเสยทเดยวนก...ขอใหชวยคดอานใหรกใครกนใหจงได ขอใหเจาวากลาวอยามความเกรงใจวาไมใชหนาทของตวเลย ถาเหนแกเราแลวขอใหวากลาวแลทะนบ ารงตามผดแลชอบ

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 107)

ในการตามเสดจพระราชด าเนนสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธไปศกษาตอ

ณ ประเทศองกฤษครงน นอกจากเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (ขณะนนด ารงต าแหงเปนพระยาวสทธสรยศกด) จะมฐานะเปนพระอภบาลแลว ยงมหนาทไปศกษาแบบแผนการจดการศกษาในประเทศตาง ๆ8 ตามพระราชด ารสของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เพอน ามาปรบใชกบการจดการศกษาของสยามทยงด าเนนการอยางไมเปนระเบยบมากนกใหมระบบมากขน สาเหตททรงเลอกเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหท าหนาทน เนองมาจากความพงพอพระราชหฤทยท

5 สมน อมรววฒน, สวสด จงกล และไพฑรย สนลารตน, “ปรชาญาณดานการศกษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (ม.ร.ว.เปย มาลากล),” ใน ปรชำญำณ : บทวเครำะหดำนกำรศกษำ (กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541), 425-430.

6 ทานผหญงสมโรจน สวสดกล ณ อยธยา, “บทความสดดเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,” สดดบคคลส ำคญ 1 (กรงเทพฯ: โรงพมพสามเจรญพานช, 2525), 98.

7 บวบาน (นามแฝง), “พระอภบาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว,” วชรำวธำนสรณสำร 4, 2 (6 เมษายน 2527): 52-57.

8 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงำนของเจำพระยำพระเสดจฯ (พระนคร: อดมศกษา, 2504), 199.

4

ทานไดจดการศกษาแดพระเจาลกยาเธอไดดสมพระราชประสงค ดงปรากฏในค ากราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดวา

...ดวยซงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขาพระพทธเจาคดอานด ารตรการทจะแกไขบ ารงการศกษาเลาเรยนของนกเรยนสยาม ณ ประเทศยโรปนใหเลาเรยนไดความรวชาอนดและใหส าเรจไดโดยเรว มใหตองเสยเวลาเลาเรยนอยมาก ใหเปลองพระราชทรพยเกนกวาสมควรทจะเปนไดนน พระเดชพระคณเปนลนเกลาฯ หาทสดมได... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 238-239)

ในการนทานไดสงความเหนทจะจดการศกษาของนกเรยนสยามในประเทศองกฤษมา

กราบบงคมทลซงทานท าไดอยางละเอยด ครอบคลมทกดาน 9 ซงตอมากระทรวงธรรมการ (กระทรวงศกษาธการในปจจบน) ไดน าไปพจารณาและรางเปน “โครงแผนการศกษาในกรงสยาม” ออกมาเมอวนท 19 มถนายน พ.ศ.2441 ถอไดวาเปนการวางระบบโครงสรางทางการศกษาของสยามฉบบแรก10

เมอกลบมาประเทศสยาม เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดจดการศกษาใหแกโรงเรยนมหาดเลกหลวงในรชกาลท 5 (ตอมาเปลยนเปนโรงเรยนขาราชการพลเรอน และจฬาลงกรณ มหาวทยาลยในปจจบน) และไดด ารงต าแหนงอธบดกรมศกษาธการ ปลดทลฉลอง และเสนาบด กระทรวงธรรมการตามล าดบ11 ซงระหวางททานด ารงต าแหนงดงกลาว ทานยงไดรบมอบหมายหนาทใหท างานส าคญอกหลายหนาท ไดแก ทตพเศษออกไปรบเสดจพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทประเทศญปน องคมนตร กรรมการหอพทธสงคหะและกรรมสมปาทกหอพระสมดวชร-ญาณ สมาชกเสอปารนแรก อปนายกสภากรรมการกลางจดลกเสอ สภานายกจดตงสามคคยาจารย ฯลฯ12 ซงตอมาใน พ.ศ.2458 ทานไดกราบบงคมทลลาออกจากต าแหนงเนองจากปญหาทางดานสขภาพ

ชวงระยะเวลาทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดรบราชการอยน ทานไดประพนธงานเขยนไวหลายเรอง ไดแก หนงสอกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว พลเมองด

9 วฒชย มลศลป, สมเดจพระปยมหำรำชกบกำรปฏรปกำรศกษำ, พมพครงท 4 (กรงเทพฯ:

พมพค า, 2554), 79. 10 สมน อมรววฒน, สวสด จงกล และไพฑรย สนลารตน, “ปรชาญาณดานการศกษาของเจาพระยา

พระเสดจสเรนทราธบด (ม.ร.ว.เปย มาลากล).” ปรชำญำณ: บทวเครำะหดำนกำรศกษำ, 433. 11 หมอมหลวงปน มาลากล, “เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (หมอมราชวงศเปย มาลากล),”

ครไทย 200 ป (กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, 2525), 67. 12 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงำนของเจำพระยำพระเสดจฯ, 336.

5

แบบเรยนจรรยาสมบตของผด จรรยาแพทย อกขระวธ พงศาวดารยอ ค าเทยบ ร.ล. แบบเรยนราชการกรมมหาดเลก เปนตน13 ทงนงานเขยนของทานสวนใหญจะเปนงานเขยนประเภทรอยแกวจะมเนอหาทเนนไปในดานใหความร ควบคกบการมงอบรมคณธรรมและจรยธรรมเปนส าคญ เชน เรองสมบตของผด ซงใชเปนแบบเรยนส าหรบนกเรยนในโรงเรยนฝกหดราชการ นบวาเปนงานเขยนทมชอเสยงทสดเรองหนงของทานและอยควบคกบวงการการศกษาของไทยมาเปนเวลารวม 100 ป รวมทงมการพมพเกนกวาหนงลานเลม14 โดยมเนอหาทมงเนนสอนใหคนประพฤตตนตงอยในความดทงกาย วาจา และใจไมวาตอหนาและลบหลงผอน อยในสงคมไดอยางมความสข รวมทงสะทอนใหเหนแนวคดทางการศกษาทกาวหนาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดอนเปนผลมาจากการททานท าหนาทเปนพระอภบาล และนกเรยนไทยในยโรปอยหลายป ท าใหน าแนวคดการด ารงตนแบบผดองกฤษ หรอ English gentleman มาปรบใชกบนกเรยนในประเทศสยาม15

นอกจากน ยงมเรองพลเมองด ทแตงขนเพอเปนหนงสอสอนอานส าหรบนกเรยนชนประโยคมลศกษา มเนอหาทใหความรเกยวกบประเทศไทยในสมยรชกาลท 5 โดยเรมตงแตระบบการเมองปกครอง สทธและหนาทของพลเมองทมตอชาต ประเทศเพอนบาน รวมทงประวตศาสตรของชาต นอกจากนยงใหความรเกยวกบวทยาศาสตร ขนบธรรมเนยมประเพณ สถานทส าคญของชาตระบบการศกษา หลกเศรษฐศาสตร และการประกอบอาชพ อกทงไดปลกฝงคานยมของความเปนพลเมองดทจะตองประพฤตตนตามหลกธรรมในพระพทธศาสนา ซงการสอดแทรกความรดงกลาวมานท าใหเรองพลเมองดเปนแบบเรยนทมประโยชนมากกวาหนงสอสอนอานทวไป เพราะเมอเรยนจนจบเรอง นอกจากนกเรยนจะสามารถอานหนงสอไดคลองขนแลว ยงจะชวยเสรมสรางความรทส าคญตอการด าเนนชวตตามวถพลเมองทดในสงคม ดงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแสดงความเหนในค าน าของเรองไววาความรเหลาน “...เปนความรส าหรบชวยความคดทจะประกอบกจการตาง ๆ อนเราตองท า ตองพบปะอยรอบตวเราเองทกวน ๆ จดวาเปนความรอนจ าเปนททก ๆ คนพงจะมส าหรบตว” (พลเมองด หนาค าน า)

เนองดวยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเคยด ารงต าแหนงเปนผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลย ซงเปนโรงเรยนส าหรบสอนวชาแพทยแหงแรกของประเทศไทย ทานจงไดใหความเอาใจใสกบโรงเรยนแหงนเปนอยางมาก ทงจดหาครอาจารย ปรบปรงหลกสตร โดยเฉพาะอยางยงกบ

13 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,” วำรสำรจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 8-9.

14 มารค ตามไท และสรเพญ พรยจตรกรกจ, “สมบตของผด,” วำรสำรรมพฤกษ 17, 2 (ตลาคม2541-มกราคม 2542), 94.

15 โกวทย วงศสรวฒน, “เอกสารล าดบท 10 ยอนพนจสงคมไทยในสมบตผด.” ใน 100 เอกสำรส ำคญ: สรรพสำระประวตศำสตร ล ำดบท 1. 225-249. วนย พงศศรเพยร, บรรณาธการ (กรงเทพฯ:โครงการวจย “100 เอกสารส าคญเกยวกบประวตศาสตรไทย, 2552), 233.

6

การททานด าเนนการสอนศลธรรมและจรยธรรมใหแกนกเรยนแพทยดวยตวทานเอง 16 ซงค าสอนดงกลาวไดถกรวบรวมตพมพโดยใชชอวา “จรรยาแพทย” มเนอหามงสอนจรยธรรมส าหรบผเปนแพทย รวมทงธรรมะส าหรบบคคลทวไปดวย แมกระทงในหนงสอกราบบงคมทลรายงานของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเกยวกบการจดการศกษาใหแดสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกยาเธอ ณ ประเทศองกฤษ ทมเนอหาเปนการรายงานเหตการณตาง ๆ อนเนนขอเทจจรงเปนหลก กยงพบวามการแทรกขอคดเหน หรอความรสกตาง ๆ ของทานเพอเปนการแนะน าหรอไขขอของพระราชหฤทยแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ซงสะทอนใหเหนถงทศนะหรอแนวคดของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดอนเปนประโยชนแกผอานอยางยง อกทงยงสะทอนถงคณลกษณะความเปนครของทานไดอยางเดนชด สมเปนบคลากรส าคญทางการศกษาคนหนงของประเทศไทย และทานถอวาเปนกวส าคญคนหนงทสรางสรรควรรณคดค าสอนในสมยรชกาลท 517

จากการทผวจยไดศกษางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดซงสวนใหญมรปแบบรอยแกวพบวางานเขยนของทานมลกษณะทสอดคลองกบค าจ ากดความของวรรณคดค าสอนตามทนกวชาการหลายทานกลาวไว อาท ปญญา บรสทธ กลาววา

วรรณคดค าสอน หมายถง หนงสอทแตงขนโดยมวตถประสงคจะใชสงสอนศลธรรมจรรยาและขอปฏบตอนดงาม เปนคณประโยชนตอชวต วรรณคดประเภทนอาจจะมรปแบบเปนค าประพนธรอยกรองชนดใดชนดหนงกได หรอเปนค าประพนธหลาย ๆ ชนดอยางรวมกนกไดเชน วรรณคดประเภทฉนท... อาจจะเปนรปเลมโดยสมบรณเพยงเรองเดยวโดยตลอด หรอจะ

เปนขอความแทรกอยเปนตอน ๆ ในเรองใดเรองหนงกได18

ศรสดา จรยากล ไดอธบายความหมายของวรรณคดค าสอนวา “เปนวรรณคดทมเนอหา

เปนเชงสงสอนทงในทางโลกและทางธรรม”19 การสอนทางโลกนนเปนการสอนวชาการความรหรอวชาชพตาง ๆ สวนการสอนทางธรรมจะเปนการสอนแนวคดทางศาสนาเพอบรรลเปาหมายขนสงสด

16 อวย เกตสงห, “เจาพระยาพระเสดจฯ กบโรงเรยนแพทย,” วำรสำรจนทรเกษม ฉบบพเศษ

(มนาคม-เมษายน 2510): 54-59. 17 สภาพร คงศรรตน, “การศกษาเชงวเคราะหวรรณกรรมค าสอนสมยรตนโกสนทรตอนตนเรอง

ศรสวสดวตร,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย ภาควชาภาษาตะวนออก บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2531), 67-68.

18 ปญญา บรสทธ, วเครำะหวรรณคดไทยโดยประเภท (กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2534), 8. 19 มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, สาขาวชาศกษาศาสตร, เอกสำรกำรสอนชดวชำ ภำษำไทย 4:

วรรณคดไทย หนวยท 8-15 (นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2533), 5.

7

ตามความเชอทางศาสนา รวมทงสอนจรยธรรมส าหรบเปนแนวทางในการด าเนนชวต นอกจากนยงจ าแนกเนอหาสาระของวรรณคดค าสอนของไทยไวเปน 2 ลกษณะ ไดแก ลกษณะแรกจะเปนการสอนพทธศาสนาและจรยธรรมซงเปนแนวทางในการด าเนนชวต และลกษณะทสองเปนการสอนการด าเนนชวตในสงคม โดยเนนหนาทของมนษยทพงปฏบตตอกน20

ทงนเมอศกษาความหมายของวรรณคดค าสอนตามทศนะของชาวตะวนตกแลวพบวามแนวคดคลายกน กลาวคอวรรณคดค าสอนนนแตงขนเพอใชส าหรบสงสอนศลธรรมจรรยาหรอใหแงคดในการด าเนนชวต รวมทงใหความรวชาการตาง ๆ เชนการใหค านยามค าวา “วรรณคดค าสอน” หรอ Didactic Literature ของ M.H. Abrams วา

วรรณคดค าสอน ไดแก งานวรรณกรรมทมงอธบายความรสาขาตาง ๆ ทเปนดาน

ทฤษฎ ศลธรรม และดานปฏบต มฉะนนกเอาหวขอในเรองศลธรรม ศาสนา หรอปรชญา หรอลทธมากลาวในรปแบบทจะใหความประทบใจและชกจงใจ...วรรณกรรมค าสอนอาจน าหลกเกณฑและวธการของวรรณกรรมจนตนาการมาใชโดยใชรปแบบการเลาเรองหรอรปแบบ

ละครเพอใหความเพลดเพลนทางสนทรยภาพและเพอเพมความสนใจ21 จากค าจ ากดความขางตนสามารถสรปไดวา “วรรณคดค าสอน” นนเปนวรรณคดทม

เนอหามงเนนทจะใหความรตาง ๆ รวมทงการสงสอนศลธรรม จรยธรรม และการประพฤตปฏบตตนใหดงาม โดยไมจ ากดวามเนอหาเปนค าสอนตลอดทงเรอง หากแตแทรกอยในเรองได ซงในการน าเสนอเนอหาค าสอนนนจะตองมศลปะการถายทอดทท าใหผอานเกดความประทบใจและเหนคลอยตาม ลกษณะเชนนท าใหวรรณคดค าสอนนนแตกตางกบวรรณกรรมต ารา ตามทหมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณไดใหความหมายของต าราวาเปนหนงสอทมงใหความร เชนเดยวกน ไมสนใจกบความเพลดเพลนของผอาน รวมทงไมค านงถงศลปะการประพนธ 22 ฉะนนวรรณคดค าสอนจะตองเปนวรรณคดทมงเนนสงสอนความรและจรยธรรมผานศลปะการประพนธทชวยใหผอานเขาใจและไดรบสนทรยภาพประกอบดวย

ทงนเมอพจารณางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวาสวนใหญมเนอหาค าสอนทใหความร อกทงยงสอดแทรกจรยธรรมและแนวทางในการด าเนนชวตไวดวย โดย

20 เรองเดยวกน, 5. 21 เอม. เอช. อบรามส, อธบำยศพทวรรณคด, แปลจาก A glossary of literary terms, แปลโดย

ทองสก เกตโรจน (กรงเทพฯ: กระทรวงศกษาธการ, 2529), 78-80. 22 วทยาลยครสรนทร, ประสบกำรณจำกกำรเขยนต ำรำและเอกสำรวชำกำร (สรนทร: วทยาลยคร

สรนทร, 2525), 1-2, อางถงใน บนลอ พฤกษะวน และด ารง ศรเจรญ, เทคนคและประสบกำรณกำรเขยนต ำรำทำงวชำกำร, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2533), 8.

8

เนอหาค าสอนนนมลกษณะเปนค าสอนตลอดทงเรอง เชน พลเมองด สมบตของผด จรรยาแพทย ฯลฯ รวมทงมบางเรองทแมวาจะเปนงานเขยนทมงน าเสนอขาวสารเปนหลก หากแตขาวสารเหลานกสะทอนแนวคด สอดแทรกความความรและขอคดเหนทเปนประโยชนแกผอานดวย ดงในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดททานถวายความคดเหนแกพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหววาการปฏบตพระราชภารกจตาง ๆ ท าใหพระองคไมสบายพระราชหฤทย ฉะนนจงควรหาความส าราญใหแกพระองคเองบาง ดงตวอยาง

...ผทท าการดวยความคดใชความคดมาก ตองการความส าราญใจมากกวาคนชนดอน เพราะเหตตองการทใชความคดเปลองความคดมาก ยอมมความวตกวจารณหมกมนรมรงอยภายใน เพราะฉะนน ตองอาศยหาความรนรมยเบกบานมาดบใหลบลางความหมกมน ทงเปนเครองบ ารงความคดใหเกดตอไปในพกหนง ๆ ฉนใดกด ตนไมมแตแสงแดดเผาผากแหงอยอยางเดยว มไดมเวลาทน าคางและฝนประพรมใหชมเชยเลย ถงไมนนจะสบไดน าและฝนในแผนดนเปนอาหาร กจะคงอยไมไดสกกวน (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 77)

นอกจากนผวจยยงพบวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชกลวธหรอศลปะการ

ประพนธตาง ๆ เขามาชวยในการถายทอดเนอหาค าสอน ท าใหทานสามารถถายทอดเนอหาค าสอนไปยงบคคลตาง ๆ ไดอยางมประสทธภาพ และสมฤทธผลตามททานปรารถนา โดยจดเดนในการน าเสนอเนอหาค าสอนของทาน คอ กลวธการใชความเปรยบส าหรบการสอนเนอหาทยากแกการเขาใจ เชน หลกธรรมทางพระพทธศาสนา เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมกเลอกหยบยกเอาสงแวดลอมทพบเหนไดในชวตประจ าวนมาเปรยบเทยบใหเหนภาพชดเจน เชน การอธบายเรองกเลส ในเรองจรรยาแพทย ทมการเปรยบเทยบกเลสเหมอนกบฝนละอองทหากปลอยใหจบหนาทภาชนะกจะท าใหภาชนะนนหมดความงดงามลงไป เปรยบดงจตใจของมนษยทหากปลอยใหกเลสเขาครอบง ากจะพบกบความเศราหมอง เปนบอเกดของการกระท ากรรมชว ดงตวอยาง

...กเลสเหลานเมอบคคลปลอยใหจบหนาอยดวงจตมาก ๆ ขน ความเศราหมองลามกกสะสมมากท เปรยบเชนละอองธลซงปลวมาสะสมอยบนเครองแตงเครองตงในเหยาเรอนทก ๆ วน ถาเจาของไมหมนเชดมนกวาดกจะเกรอะกรองไวจนหนาแนน ความลามกนนกจบกนภาชนะสงของจนผวเสยงาม เปนตนวาเครองเหลกกจะเกดสนมขน กเลสตาง ๆ อยางละเลกละนอยถาสะสมไวใหเกดความลามกแกจตใจ กยอมเปนบอเกดแหงบาปอกศลประดจเดยวกน... (จรรยาแพทย หนา 72)

9

อกทงยงพบวาทานใชกลวธหยบยกเอาเหตการณทไดประสบมาเปนอทาหรณ ท าใหการน าเสนอของทานมความชดเจนและสมเหตสมผลเปนอยางยง ดงเชนการททานสอนเรองการบรหารราชการแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ในหนงสอกราบบงคมทลฯ ความวา

...ในยโรปทกวนน เหนวาขางกรงเทพฯ ออนแอและแฉะชาในการทควรจะรบรดนนเหลอประมาณทงฝายควรทจะรบจดการใหมใหเดนไป และทจะแกไขการเกาทเปลาประโยชน...ใหหมดไป เมอเปนเชนน กไมแลเหนก าแพงอนใดจะปองกนรปอนรายแรงซงอาจจะมมาในวนในพรงนนได วาอยางงาย ๆ เพยงนงอย ปลอยใหเขารวมธงเสยเนอง ๆ เสมอไปเทานน เมองกอาจเปนฝรงเศสไปไดโดยงาย ๆ เงยบ ๆ โดยพรบตาเดยว มตวอยางทนากลว เชน หลวงวงกรมการเมองฉะเชงเทรา ทเกดความในเรว ๆ น เปนตน กเหนไดวา ลงคนใหม ๆ และมต าแหนงรบราชการอยดวยกยง “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” ดงน... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 81)

นอกจากนในดานกลวธการใชภาษา เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเนนใชค าไทยท

เขาใจไดงาย ท าใหผอานเขาใจสารททานตองการสอไดเปนอยางด เชน ในเรองพลเมองด ทมการผกเรองใหนายเมองมาอาศยกบนายมนผเปนลง ในตอนเรมเรองผเขยนไดบรรยายเหตการณดวยภาษาทเรยบงาย ใหรายละเอยดทชดเจน มการเรยงเหตการณตามล าดบเวลา ท าใหผอานเขาใจเหตการณหรอสารทผเขยนตองการสอไดเปนอยางด

มบาน ๆ หนงอยต าบลสามเสนในกรงเทพฯ เจาของบานชอนายมน ภรรยาชอคง นายมนคนนเปนคนไดเคยท าราชการเมองมามาก และเคยเทยวเตรมาแทบทกทศทกทาง ทงในและนอกพระราชอาณาเขตร แกเปนคนมทรพยสมบตเปนปกแผน มทดนและไรนา มโรงเลอย โรงสกหลายแหง... ...วนหนงเวลาเชา นายมนไปตกบาตรอยทหนาบานดานขางถนนใหญ ครนเสรจแลวกเดนเทยวดใหบาวของแกรดน าพวนดนตนไม และเอาขาวทเหลอตกบาตรไปโปรยใหไกใหนกและปลาตาง ๆ ตามสระและรองคในบานของแกกน... (พลเมองด หนา 3)

อยางไรกตาม ในการกราบบงคมทลรายงานพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

นน ภาษาทใชจ าเปนตองใชค าราชาศพทในการโตตอบเพอความเหมาะสมกบพระอสรยยศอสรยศกดของผททานสอสารดวย รวมทงบคคลททานกลาวถง ทงนการใชค าราชาศพทในบางครงกมการใชแบบล าลองบาง กลาวคอ ปรากฏการขนานพระนามเจานายทเสดจประทบทตางประเทศอยางยอ เชน ขนานพระนามพระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากร วา “พระองคอาภากร” หรอ “พระองคอาภา” เปนตน

10

ดงทกลาวไวขางตนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมกเนนการใชค าไทย หากแตในงานเขยนบางเรองกลบปรากฏการใชค าทบศพทภาษาองกฤษโดยเฉพาะในหนงสอกราบบงคมทลฯ ทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองเดนทางไปท างานยงทวปยโรป และพบบางสวนในเรองจรรยาแพทย ทงนเนองจากตองกลาวถงสถานท และบคคลในตางประเทศทเกยวของ รวมทงศพทเฉพาะในวงการแพทย ซงการใชค าทบศพททใชจะปรากฏในรปการถายทอดเปนตวอกษรไทย ดงตวอยาง

การสวนเฉพาะพระองคแหงสมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมารนน ในระหวางนมสเตอรทอมสน ไดผอนผนเวลาวางเชญเสดจไปทอดพระเนตรทซงเปนทส าคญส าหรบการงานตาง ๆ ซงจะเปนประโยชนในทประทบดวยพระเนตร คอ ทประชมปาเลยเมนตศาลช าระความ ศาลโปลศ เปนตน (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 15)

จากตวอยางขางตนปรากฏการใชค าทบศพทวา มสเตอร (ค าเรยกน าหนาผชาย) ปาเลย-เมนต (รฐสภา) โปลศ (ต ารวจ) อนเปนวงศพทใหมส าหรบคนไทยในสมยนน เปนการแสดงใหเหนวา แมเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะนยมการใชค าไทยสกเพยงใด หากแตค าภาษาตางประเทศกมความส าคญตอการสอสารในชวงสมยทประเทศสยามในขณะนนรบเอาวทยาการตาง ๆ จากชาตตะวนตกมาใชปรบปรงประเทศใหพฒนาทดเทยมนานาอารยประเทศ ท าใหตองรบเอาภาษาของชาตตะวนตกอยางเชน ภาษาองกฤษ เขามาใชเปนจ านวนมากจนท าใหไมสามารถบญญตศพทไดทน ซ งการใชทบศพทนนอกจากจะใชสอความหมายแลว ยงเปนการสรางความรสกความเปนอนหนงอนเดยวกน เชน ตอนททานไปสอนศลธรรมใหแกนกเรยนแพทย ทานกใชค าทบศพททเปนศพททางวชาการแพทย ท าใหเกดความเขาใจทตรงกน และใหความรสกทเปนพวกพองเดยวกนอกดวย เชน เบรน (สมอง) สเปเชยลสต (แพทยผช านาญพเศษ) เปนตน ทงน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไมไดใชเพยงค าทบศพททเปนการถายถอดออกมาเปนอกษรไทยเทานน ทานยงใชค าทบศพทในรปของอกษรโรมนอกดวย ดงปรากฏในเรองสมบตของผด ทในแตละภาคจะมการก ากบชอภาษาองกฤษเอาไวดวย เชน ภาคหนง ผดยอมมความเรยบรอย Good-mannered, ภาคสอง ผดยอมไมท าอจาดลามก Tidy, ภาคสาม ผดยอมมสมมาคารวะ Polite เปนตน

ทงน ในการใชภาษา เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงใชส านวนไทย เพอเปรยบ เทยบใหเหนถงอารมณความรสกของผเขยน อกทงเพอขมวดประเดนททานไดกลาวเอาไวกอนหนานใหกระชบ หรอสรปใหเขาใจผานการใชส านวนอยางงาย ๆ ของทานเอง ดงเชนตวอยางตอไปนทกลาว

11

วาเมอเราเปนคนดกไมควรไปยงเกยวกบไมคนพาล เพราะจะกลายเปนการเอาพมเสนไปแลกกบเกลอ ซงหมายถง โตตอบหรอทะเลาะกบคนพาลหรอคนทมฐานะต ากวา เปนการไมสมควร23

...เมอขางพาลกอเหตววาทขนแลว ฝายขางดกจะไปขอยมอาการแหงนสยพาลมาตอบโต เพอจะเอาชนะใหเทาทนถงแตมกน ดงนโบราณยอมกลาววา “เอาพมเสนไปแลกเกลอ” จรงอยหรอไมเพราะเหตวาถาฝายขางดแพกเสยแตมเสยตว เสยความดทไดประพฤตมาเปลา ๆ แมชนะกจะเอาชอเสยงเกยรตยศอนใดแกทมชอวาชนะคนพาล (จรรยาแพทย หนา 95)

จากการวเคราะหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเบองตน

ผวจยพบวา แมงานเขยนรอยแกวของทานจะมเนอหามงน าเสนอความร ใหแงคดทางจรยธรรมและแนวทางในการด าเนนชวต แตทานกใชกลวธการสอนอนหลากหลายมาใชในการอธบายขยายความ อกทงยงเลอกสรรค าทเหมาะสมสละสลวย ท าใหผอานเขาใจเนอหาและไดรบอรรถรสในการอานไดมากขน ดวยเหตนผวจยจงสนใจทจะศกษาวเคราะหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดในฐานะวรรณคดค าสอน เพอสะทอนใหเหนวางานเขยนของทานเปยมไปดวยคณคาทางปญญา และภาษาทงดงาม ควรคาทจะไดรบการเผยแพรในวงกวางใหชนรนหลงไดตระหนกถ ง ภมปญญาของบรรพชนทมอบไวให รวมทงเปนการเชดชเกยรตคณของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด เนองในโอกาสททานไดรบการยกยองจากองคการการศกษาวทยาศาสตรและวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) ใหเปนบคคลส าคญของโลกในดานการศกษา สงคมศาสตร และมนษยศาสตร ใน พ.ศ.2560 อกดวย

วตถประสงคของกำรวจย

1. เพอศกษาเนอหาทเปนค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด รวมทงศกษาความสมพนธระหวางเนอหา กบประวตของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดและบรบททางสงคม

2. เพอศกษากลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด อนประกอบดวยกลวธการแตง กลวธการใชภาษา และกลวธการสอน

23 ราชบณฑตยสถาน, พจนำนกรมฉบบรำชบณฑตยสถำน พ.ศ.2545, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ :ราชบณฑตยสถาน, 2556), 1435.

12

สมมตฐำนกำรวจย

1. งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมลกษณะเดนทางดานเนอหาทเปนค าสอนซงเหมาะกบสภาพสงคมในสมยนน

2. งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมกลวธการน าเสนอทเหมาะสมกบเนอหาค าสอนและกลมบคคล ท าใหผอานเกดความเขาใจในสงทผแตงตองการสอ ขอบเขตของกำรวจย

ผวจยก าหนดศกษาเฉพาะงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด จ านวน 7 เรอง เทาทคนพบตนฉบบพมพ ดงน

ตารางท 1 แสดงรายชองานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทใชศกษา ล ำดบ ชองำนเขยนรอยแกวของเจำพระยำพระเสดจสเรนทรำธบด ปทประพนธ

1 หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118

2438-2443

2 สมบตของผด 2444 3 จรรยาแพทย 2452 4 พลเมองด 2455 5 ค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ

ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน 2456

6 ชวยเพอน 2456 7 เตอนเพอน 2457

13

ขอตกลงเบองตน

1. การสะกดค าตาง ๆ ในการยกตวอยางเนอหาจากงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะคงตามอกขรวธทปรากฏในตนฉบบเดม

2. เนองจากผประพนธไดรบการเลอนบรรดาศกดหลายครงในระหวางทประพนธงานเขยน ไดแก หลวงไพศาลศลปศาสตร (พ.ศ.2431) พระมนตรพจนกจ (พ.ศ.2435) พระยาวสทธสรย-ศกด (พ.ศ.2436) และเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (พ.ศ.2456) ฉะนนในการอางองขอมล ผวจยจะระบชอทเปนบรรดาศกดสดทายของผประพนธ คอ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

3. ค ายอทใชในการอางองขอมล มดงน หนงสอกราบบงคมทลฯ ใชแทน หนงสอกราบบงคมทลของพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระ

มนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ. 113-118 ค าสงสอนลกเสอฯ ใชแทน ค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการ

กลาง จดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอ กองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน

สวนงานเขยนรอยแกวเรองอนจะอางองโดยการคงชอเรองตามเดม 4. ในการอางองขอความทยกตวอยางมาจากงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระ

เสดจสเรนทราธบดนน ผวจยใชการระบชอเรอง และเลขหนาในวงเลบไวทายขอความ เชน (เตอนเพอน หนา 1)

5. เนองจากในตนฉบบหนงสอกราบบงคมทลฯ ไดรบความเสยหายจากเหตการณทเรอล าเลยงของลมในอาวสงคโปร ท าใหหนงสอนช ารด และมบางสวนทเนอหาทเลอะเลอนจนอานไมออก ฉะนนขอความสวนใดทผวจยยกมาเปนตวอยาง จะใชสญลกษณ […] แทนสวนของขอความทเสยหายไป วธด ำเนนกำรวจย

การศกษาเรอง “งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอน” นเปนการวจยแบบพรรณนาวเคราะห มล าดบการวจยดงน

1. ศกษาประวตและผลงานของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด รวมทงบรบททางสงคมในสมยของผประพนธ

2. ศกษาขอมลและเอกสารตาง ๆ ทเกยวของกบการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

3. ก าหนดขอบเขตการวจย คดเลอกขอมลทใชในการวจย

14

4. ศกษาขอมลและวเคราะหขอมล แลวเรยบเรยงเพอน าเสนอในแตละบท ในหวขอตอไปน

4.1 ศกษาวตถประสงคในการเขยน และเนอหา 4.2 ศกษากลวธการใชภาษา และกลวธการน าเสนอ 5. สรปผลการวจยและน าเสนอในรปเลมการวจย

เอกสำรและงำนวจยทเกยวของ

เอกสารและงานวจยทเกยวของกบงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด แบงออกเปน 2 กลม ไดแก

1. เอกสารและงานวจยเกยวกบการศกษาวรรณคดค าสอน 2. เอกสารและงานวจยเกยวกบเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ดงรายละเอยดดงตอไปน 1. เอกสำรและงำนวจยเกยวกบกำรศกษำวรรณคดค ำสอน มดงน

วฒนา มลเมองแสน24 ไดศกษานวนยายองพทธศาสนาของไทยในฐานะวรรณกรรมรวมสมยของนกเขยนนวนยาย 4 คน สชพ ปญญานภาพ ธรรมโฆษ ทว วรคณ และวศน อนทสระ จากการศกษาไดบทสรปวาหลกพทธปรชญามอทธพลตอนวนยายพทธศาสนา นกเขยนใชพทธปรชญาเปนแนวทางในการด าเนนเรอง หลกธรรมทเปนพทธปรชญาเหลาน ไดแก ความเปนอนจจงของชวต การแสวงหาวธการคลายความทกข สมมาทฐ กฎแหงกรรม และความสนโดษ นอกจากนนกเขยนยงแทรกการสอนจรยธรรม หรอหลกธรรมทควรประพฤตและควรละ ไดแก สวนทควรประพฤต คอความกตญญ ความเพยรเพอความส าเรจ ความเมตตาและการใหอภย ความเสยสละ และความเปนกลยาณมตร สวนทควรระวงคอ ความรก สวนทควรละคอ อบายมข

นยะดา เหลาสนทร และคณะ25 ไดศกษาภมปญญาของคนไทยทปรากฏในวรรณกรรมค าสอนของไทยตงแตสมยสโขทยถงรตนโกสนทรตอนตน ซงแบงออกเปนหลายหมวดตามกลมเปาหมายทผประพนธตองการสอน ไดแก วรรณกรรมค าสอนส าหรบกษตรย ราชเสวก (ขนนาง) บรษ สตร และเดก ซงวรรณกรรมแตละเรองนนลวนมบทบาทในการวางมาตรฐานหรอแบบแผนของสงคมทพงปรารถนาเพอคนในสงคมรจกบทบาท หนาทของตน และสามารถประพฤตตนไดอยาง

24 วฒนา มลเมองแสน, “นวนยายพทธศาสนาของไทย : วรรณกรรมค าสอนรวมสมย,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต ภาควชาวรรณคดเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2539).

25 นยะดา เหลาสนทร และคณะ. ภมปญญำของคนไทย: ศกษำจำกวรรณกรรมค ำสอน. (กรงเทพฯ: กองทนสนบสนนการวจย, 2540).

15

เหมาะสม สรางความมนคงใหแกสงคม และประเทศชาต แสดงใหเหนภมปญญาของคนไทยทรจกใชวรรณกรรมใหเปนมากกวาเปนแหลงส าเรงอารมณ หากแตใชเปนเครองมอทชวยใหสงคมเกดความสงบสขนอกเหนอไปจากกฎหมาย และธรรมเนยมจารตตาง ๆ

ฆณฏานาท สงขประดษฐ26 ไดศกษาคอลมนตอบปญหาชวตทเขยนขนชวง พ.ศ.2500 -2541 จ านวน 8 คอลมน โดยมวตถประสงคเพอศกษาคอลมนเหลานในฐานะวรรณกรรมค าสอนในดานองคประกอบ ศลปะการใชภาษา กลวธการสอน และคณคา ผลการศกษาพบวารปแบบของคอลมนมลกษณะรปแบบเปนการถามตอบ และรปแบบการเลาเรอง ซงคอลมนเหลานมเนอหาเกยวกบบทบาทของบคคลตางสถานภาพ ความรก การปฏบตตนตอบคคลรวมสงคม การศกษาการประกอบอาชพ และการควบคมภาวะอารมณ ในดานศลปะการใชภาษาพบวามการใชถอยค าทเปนภาษาพดทเขาใจงาย ตรงไปตรงมา และใชสรรพนามในลกษณะค าเรยกญาตและชอเลนอนกอใหเกดความไวเนอเชอใจ รวมทงใชส านวนไทยเพอใหเขาใจในค าสอนมากขน สวนกลวธการสอนนนจะใชภาพพจนเปรยบเทยบ การยกอทาหรณ และการใชความรตาง ๆ ทงทางพทธศาสนา จตวทยา ประวตศาสตรชวยเสรมใหค าสอนมเหตผล นาเชอถอ

สายวรณ นอยนมตร27 ไดศกษาอรรถกถาชาดกในฐานะวรรณคดค าสอนของไทย และความสมพนธกบวรรณคดค าสอนเรองอน โดยมวตถประสงคเพอศกษาคณคาและความส าคญของวรรณคดเรองดงกลาวในฐานะวรรณคดค าสอน รวมทงศกษาความสมพนธกบวรรณคดค าสอน เรองอน ซงจากการศกษาพบวาอรรถกถามสาระค าสอนทสามารถสอนคนทวไปนอกเหนอจากบรรพชตได ค าสอนทเปนหลกส าคญ ไดแก หลกในการด าเนนชวต การปฏบตตนตอผอน การครองเรอน การปกครอง อรรถกถาชาดกนนมลกษณะเดนในการสรางเรองเพอสอน โดยเฉพาะการแสดงหลกธรรมทเปนเรองเปรยบเทยบหรอเปนอทาหรณ ซงมอทธพลตอการเปนนทานสาธกในวรรณคดค าสอนเรองอน นอกจากนอรรถกถาชาดกยงมคณคาและความส าคญตอวรรณคดไทยหลายดาน ไดแก ดานทเปนวรรณคดค าสอน ดานทเปนตนแบบของวรรณคดชาดกทแตงในประเทศไทย รวมทงในดานทมอทธพลตอองคประกอบของวรรณคด โดยเฉพาะเนอเรอง อนภาคตาง ๆ และตวละคร

26 ฆณฏานาท สงขประดษฐ, “คอลมนตอบปญหาชวต: การศกษาในฐานะวรรณกรรมค าสอนรวม

สมย,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2542).

27 สายวรณ นอยนมต, “อรรถกถาชาดก: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอนของไทยและความ สมพนธกบวรรณคดค าสอนเรองอน,” (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต ภาควชาภาษาไทย สาขาวชาภาษาไทยบณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2542).

16

สจตรา จงสถตยวฒนา28 ไดศกษาพทธธรรมทปรากฏในกวนพนธสมยใหม อนมลกษณะแตกตางกบวรรณคดค าสอนโบราณ เนองจากค าสอนทปรากฏในกวนพนธเหลานจะแฝงอยในบทประพนธ ไมไดปรากฏอยางเดนชด ซงผวจยกสามารถวเคราะหสารทกวตองการสอออกมาไดเปนอยางด ท าใหเหนถงขอแนะน า ขอคด หรอทศนคตของกวทแฝงอย และท าใหเหนวาหลกธรรมทางพทธศาสนามอทธพลตอการสรางสรรคของกวไทยสมยใหม อกทงยงมลกษณะเปนวรรณคดค าสอนทมงสอนใหพฒนาตนเองเพอสรางสรรคสงดงามใหกบสงคม ปลกเราใหมนษยด ารงชวตอยอยางมอดมคต รวมทงสามารถเขาใจธรรมชาตของชวตและจตใจของตน เพอใหใชชวตอยางปราศจากทกขและไมเบยดเบยนซงกนและกน

2. เอกสำรและงำนวจยเกยวกบเจำพระยำพระเสดจสเรนทรำธบด มดงน

หมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณ29 ไดศกษางานวรรณกรรมของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด ไดแก พลเมองด จรรยาแพทย และหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด ซงไดตงขอสงเกตวาเรองพลเมองดเปนหนงสอทใหความรเปนอยางดแมวาเนอหาบางสวนอาจจะพนสมยไปแลว แตหากจะน ามาใชเปนหนงสอเรยนควรจะใชในระดบชนสงเพอใหเหนถงส านวนภาษาทใช สวนเรองจรรยาแพทยนนเปนหนงสอทไมไดใหประโยชนแกแพทยเทานน แตยงพลเมองทวไปกสามารถรบประโยชนจากการอานหนงสอเรองนเชนกน และหนงสอกราบบงคมทลฯ เปนหนงสอทสะทอนลกษณะนสยของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดวาเปนคนทเขมแขง ซอสตยสจรต รวมทงเสยสละ เหนแกประโยชนของประเทศชาตเปนส าคญ

เจอ สตะเวทน30 ไดศกษา “ทวงท านองเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด” ซงผเขยนไดศกษากลวธการใชถอยค าในงานรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเรอง พลเมองด และจรรยาแพทย ซงพบวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนยมใชค าไทยแท มความหมายทดและถกตอง นอกจากนยงใชกลวธการอธบายแบบไทยซงม 3 วธ ไดแก ขมาเลยบคาย คอ การอธบายความแบบออมคอมไปมา แลวคอยเขาสประเดน กระตายตดแรว คอ การให ค านยามหรอค าจ ากดความแลวมประโยคขยายใหเขาใจมากขน และนกแกวปอนลก คอ การคอย ๆ อธบายใหเขาใจทละนอย

28 สจตรา จงสถตวฒนา. พทธธรรมในกวนพนธไทยสมยใหม. (กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงาน

วชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2544). 29 หมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณ “ความคดเหนเลก ๆ นอย ๆ ในการฉลอง,” วำรสำร

จนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 14-18. 30 เจอ สตะเวทน, “ทวงท านองเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,” วำรสำรจนทรเกษม

ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 54-59.

17

วาร ถระจตร31 ไดศกษาแนวคดทางการศกษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด โดยมวตถประสงคเพอศกษาการศกษาของประเทศไทยในชวง พ.ศ.2436 -2459 ซงเปนชวงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมสวนเกยวของ รวมทงศกษาแนวคดทางการศกษาของทานดวย ซงผลการศกษาพบวา มลเหตส าคญทท าใหเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสนใจในเรองการศกษา คอเนองจากทานมหนาทจดการศกษาถวายพระเจาลกยาเธอในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว และไดรบมอบหมายใหสบสวนการศกษาของประเทศองกฤษดวย โดยแนวคดทางการศกษาทเจาพระยาพระเสดจฯ ไดเสนอมานนมหลายแนวคด ไดแก การเตรยมความพรอมกอนสงนกเรยนไปศกษาตางประเทศ การแบงระดบการศกษาตามแนวการจดการศกษาของประเทศองกฤษ การวางแนวคดในการจดการศกษาในระดบสามญศกษาและวสามญศกษา รวมทงการขยายการศกษาออกไปทงสวนกลางและสวนภมภาค อนเปนปจจยส าคญตอการพฒนาประเทศ ซงแนวคดตาง ๆ เหลานลวนมคณประโยชนตอการจดการศกษาของไทยในสมยตอมา

ประโยชนทคำดวำจะไดรบ

1. ท าใหทราบถงสภาพสงคมสยามสมยรชกาลท 5 และประวตของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดทมอทธพลตอการสรางสรรคงานเขยนรอยแกวของทาน

2. ท าใหทราบแนวคดและเนอหาค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยา พระเสดจสเรนทราธบด

3. ท าใหทราบถงกลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

4. ท าให เหนถง คณคาทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดในฐานะวรรณคดค าสอน

31 วาร ถระจตร, รำยงำนผลกำรวจย แนวคดทำงกำรศกษำของเจำพระยำพระเสดจสเรนทรำธบด(กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2525).

18

บทท 2 ภมหลงและบรบททางสงคมทมผลตอการสรางงานเขยนรอยแกว

ของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนบคคลส าคญทมความรความสามารถ และมผลงานอนโดดเดนทสรางคณปการแกประเทศชาต โดยเฉพาะอยางยงในดานการวางรากฐานการศกษาสมยใหม ซงเปนปจจยส าคญปจจยหนงทท าใหทานสรางสรรคงานเขยนทมเนอหามงน าเสนอความร พฒนาความคด เพมพนสตปญญาแกผอาน ซงสวนใหญจะเปนปญญาชนผทจะเปนก าลงส าคญในการพฒนาบานเมองตอไป ทงน ในการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหเขาใจลกซง จ าเปนทจะตองศกษาถงเหตปจจยตาง ๆ ทมผลตอการสรางสรรคงานเขยนรอยแกวของทาน ทงดานสภาพสงคมนบตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 จนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท 6 ซงอาจกลาวไดวาเปนชวงหวเลยวหวตอของสงคมสยาม รวมทงประวตของทานทงดานการอบรมเลยงด การศกษา และการท างานในบทบาทหนาทตาง ๆ อนจะน าไปสการคลคลายใหเหนถงบทบาทของงานเขยน รอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมตอสงคมสยามในขณะนน

สภาพสงคมสยามในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ถงรชสมย พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท 6

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 เปนยคสมยทประเทศสยามถกแทรกแซงจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตกเปนอยางมาก ทงนเนองมาจากแนวความคดของผน าของชาตตาง ๆ ในทวปยโรปทเหนวา หากจะครองโลกกตองครองเอเชยใหไดเสยกอน1 โดยทในขณะนนประเทศทมความยงใหญของเอเชยคอประเทศจน เพราะเปนประเทศทมทรพยากรธรรมชาต และทรพยากรมนษยจ านวนมาก ท าใหประเทศองกฤษและฝรงเศสซงเปนฐานอ านาจส าคญของทวปยโรปตางพยายามเขามายดครองประเทศจน อนสงผลกระทบตอประเทศตาง ๆ ในทวปเอเชย รวมทงประเทศสยามดวย

1 ไกรฤกษ นานา, “รชกาลท 4 ทรงคดอยางไรกบการเสยดนแดน “ครงแรก”?,” คนหารตนโกสนทร

สงทเรารอาจไมใชทงหมด (กรงเทพฯ: มตชน, 2552), 74.

19

อทธพลของลทธจกรวรรดนยมทเขามาในดนแดนทวปเอเชย และท าใหประเทศสยามเรมตระหนกถงภยอนตรายทอาจเกดขนในไมชา กคอ การทประเทศองกฤษสามารถยดครองประเทศพมาซงเปนประเทศทมความสมพนธทางดานศกสงครามกบสยามมาชานาน ใน พ.ศ.2368 อกทงการทประเทศ จนพายแพใหกบประเทศองกฤษในสงครามฝน2 ใน พ.ศ.2399 ท าใหประเทศสยามเกดการปรบกระบวนทศน คานยมและยอมรบความยงใหญขององกฤษ นอกจากนประเทศฝรงเศสกมความพยายามอยางยงทจะแสวงหาทมนในอนโดจน แมวาประเทศสยามจะเปนประเทศทตงอยนอกเสนทางคมนาคมระหวางตะวนตกและตะวนออก (out of track) แตกมภมประเทศและท าเลทเหมาะส าหรบเปนเมองทา เปนศนยกลางของการคาขาย อกทงความอดมสมบรณทางดานทรพยากรท าใหเปนปจจยทดงดดชาวตะวนตกใหเขามาครอบครองเพอกอบโกยผลประโยชน ดง ทหนงสอ Le Royaume de Siam 1811 ของ M.A. De Gre’han หรอพระยาสยามธรานรกษ กงสลสยามประจ ากรงปารส ไดกลาวถงความมงคงของประเทศสยามไววา “ราชอาณาจกรแหงน คอ ดนแดนทร ารวยทสดแหงหนงในบรรดารฐตาง ๆ ในทางตะวนออกไกล...”3 เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวขนครองราชยใน พ.ศ.2394 พระองคจงทรงตระหนกวาสมควรแกเวลาแลวทประเทศสยามจะตองยอมเปดสมพนธภาพกบประเทศตะวนตกโดยท าสนธสญญาในลกษณะใหม และปรบปรงบานเมองใหกาวหนาทดเทยมนานาอารยประเทศ4 ทงนเนองมาจากขณะผนวชไดทรงศกษาขอมลขาวสารตาง ๆ จากหนงสอพมพและต าราภาษาตางประเทศทชาวตางชาตน าเขามาถวาย และทรงแลกเปลยนขอคดเหนรวมไปถงความรกบชาวตางชาตอยเสมอ ท าใหทรงเขาใจสถานการณของโลกและปญหาทประเทศสยามตองเผชญ5

2 สงครามฝน เปนสงครามระหวางประเทศจนในสมยราชวงศชงซงเปนราชวงศสดทายของจนกบ

องกฤษในชวงกลางครสตศตวรรษท 19 สงครามฝนเกดขน 2 ครง ครงแรกเกดขนในป พ.ศ.2377 และครงทสองเกดขนในป พ.ศ.2399 (สมาล สขดานนท, สงครามฝน, เขาถงเมอ 13 กรกฎาคม 2557, เขาถงไดจาก http://www.tri.chula.ac.th/triresearch/hongkongport/poppy.html)

3 พระสยามธรานรกษ , (M.A. De Gre’han), ราชอาณาจกรสยาม พ.ศ.2411 (นนทบร: โรงพมพชาตร ศลปสนอง, 2543), 1-2, อางถงในมลวลย แตงแกวฟา, “สองศตวรรษบนเสนทางการเมองไทย” (เอกสารประกอบการสอนรายวชา 415 150 ประวตศาสตรไทย ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2547), 41.

4 คณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย, ประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4 – พ.ศ.2475 (กรงเทพฯ: กองจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, 2525), 90.

5 วงเดอน นาราสจจ และชมพนท นาครกษ, “ความรพนฐานประวตศาสตรรตนโกสนทร,” ในประวตศาสตรไทยจะเรยนจะสอนกนอยางไร, ประเสรฐ ณ นคร, วนย พงศศรเพยร และประสาท สอานวงศ, บรรณาธการ (กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา กรมศาสนา, 2543), 214-216.

20

ชาตตะวนตกในกรงรตนโกสนทรทเขามาในชวงแรกนนเปนแบบการเจรญสมพนธไมตรทางดานการคา โดยปรากฏตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท 2 เปนตนมาทมพระบรมราชานญาตใหตงสถานกงสลโปรตเกสขน เนองมาจากรฐบาลโปรตเกสไดชวยเหลอสยามในดานการจดหาปนคาบศลาสงมาขายให ซงสถานกงสลทตงขนนมจดประสงคเพอการดแลการคาของโปรตเกสใหด าเนนไปโดยสะดวก6 จนถงรชสมยของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 พระองคทรงเปลยนแปลงนโยบายตางประเทศ โดยทรงเจรญสมพนธไมตรกบชาตตะวนตกมากขนท าใหมการตงสถานกงสลของชาตตะวนตกในประเทศสยามเปนจ านวนมากทงองกฤษ ฝรงเศส อเมรกา ฯลฯ ซงสงผลดตอระบบเศรษฐกจและสงคมของสยาม กอใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมอยางเหนไดชด สงเกตไดจากการทรฐบาลสยามไดรบค ารองขอจากกงสลองกฤษ อเมรกา และฝรงเศส วาใหขดคลองลดตงแตบางนามาตลอดคลองผดงกรงเกษม7 เพอสะดวกตอการขนสงสนคา รวมทงใหสรางถนนสายตาง ๆ ภายในพระนคร และบรเวณโดยรอบ เพอใหสอดรบกบกจกรรมของชาวตางชาต ทงการขมาหรอนงรถมาส าหรบสญจร การเลนกฬาบรเวณนอกพระบรมมหาราชวง ท าใหกรงเทพฯ มคลองและถนนเพมขนเปนจ านวนมาก วถชวตของคนสยามในพระนครไดเปลยนแปลงไปจากแตเดม จากทนยมสญจรกนทางน า กหนมาใชถนนในการสญจรมากขน ไมเวนกระทงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวททรงรถมาดวยพระองคเอง บางครงกทรงหยดรถเพอรบฎการองทกขของราษฎร หรอมพระราชปฏสนถารอยางไมทรงถอพระองค8 ท าใหราษฎรทเคยมความเกรงกลวในพระราชอ านาจเกดความรสกผกพนและใกลชดกบพระองคมากขน มการแผวถางบรเวณทรกรางตาง ๆ ตามการขยายตวของถนนและการสรางอาคารตาง ๆ ส าหรบท าการคา มการตงตลาดรมถนนเปนจ านวนมากซงสวนใหญจะตงอยรมถนนเจรญกรง เชน ตลาดทะวาย ตลาดบางรก ตลาดบานหมอ นอกจากนความเจรญทางดานวทยาการตาง ๆ ปรากฏอยางเดนชดในรชสมยน ทงสะพานใหม อาคารทมสถาปตยกรรมสมยใหม รวมทงเรอกลไฟ โรงสไฟ โรงพมพ อตอเรอ เครองอปโภคบรโภคททนสมยกวาชวงตนรตนโกสนทร

ในขณะเดยวกน ชาตตะวนตกทเขามาเจรญสมพนธไมตรกบประเทศสยามอนสรางความเจรญกาวหนาใหกบประเทศสยามกไดแฝงนยทางการเมอง อนเนองมาจากอทธพลของลทธจกรวรรดนยมตะวนตกดวย ซงเปนการท าใหเสถยรภาพของสงคมสยามสนคลอน ดงปรากฏอยางเดนชดในการท าสนธสญญาเบาวรง ใน พ.ศ.2398 เมอรฐบาลองกฤษแตงตงเซอรจอหน เบาวรงเปน อครราชทต เชญพระราชสาสนของพระนางเจาวกตอเรยเพอทจะมาเจรจาขอท าสนธสญญาทางพระราชไมตรและ

6 ชย เรองศลป, ประวตศาสตรไทย สมย พ.ศ.2352-2453 ดานสงคม (กรงเทพฯ: ศลปา- บรรณาคาร, 2545), 190.

7 เรองเดยวกน, 193. 8 เรองเดยวกน, 198.

21

การคา ซงประเทศสยามตองยนยอมท าสนธสญญาดวยเพราะเกรงวาองกฤษจะใชนโยบายเรอปนดงเชนทปฏบตตอจนและพมา9 ทงน ขอตกลงในสนธสญญาเบาวรงนนเปนการบงคบใหสยามยกเลกระบบผกขาดของพระคลงสนคา แลวหนมาใชวธการเกบภาษแทน อกทงยงใหคนในบงคบองกฤษในประเทศสยามไมตองขนกบกฎหมายของสยาม หรอทเรยกวาสทธสภาพนอกอาณาเขต ซงท าใหสยามเสยเปรยบในดานการคา รายไดส าคญของประเทศสญเสยไปเปนจ านวนมาก รวมทงอ านาจทางดานการปกครองกถกลดทอนลงอนเนองมาจากการสญเสยสทธสภาพนอกอาณาเขต แมวาสนธสญญานจะท าใหสยามเสยเปรยบเพยงใด แตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกยงทรงสนบสนนใหสนธสญญาฉบบนเกดขนเพอสรางความประทบใจใหองกฤษเหน10 จนอาจกลาวไดวาสยามยอมเสยเปรยบเพอใหประเทศชาตรอดพนจากการตกเปนอาณานคม และเมอพจารณาใหดจะเหนวาสนธสญญานกมขอดเชนกน กลาวคอ ท าใหเศรษฐกจของสยามขยายตวอยางรวดเรว โดยเฉพาะขาว ดบก และไมสก เปรยบเสมอนเปนประตบานแรกทท าใหประเทศสยามเปดออกไปสประชาคมโลก กาวเขาสความเปนอารยประเทศมากขน นอกจากนอทธพลจากการท าสนธสญญาเบาวรง ยงเปนตวกระตนใหสงคมปรบเปลยนจากแตเดมทเปนสงคมศกดนา อนเปนสงคมทมการก าหนดสทธและหนาทของคนในสงคมอยางแนนอน กลาวคอบคคลใดจะมสทธหรอหนาทในสงคมมากนอยเพยงใดจะขนอยกบ ศกดนาของบคคลนนเปนเครองก าหนด11 ราษฎรสวนใหญของประเทศอยในสถานภาพไพรและทาสซงตองอยภายใตอ านาจของชนชนปกครอง ไมมสทธเสรภาพเทาทควร มาเปนสงคมทราษฎรมความเสมอภาคทางกฎหมายมากขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ในการปรบปรงเปลยนแปลงบานเมองนนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงท าแบบคอยเปนคอยไป ไมกอใหเกดการกระทบกระเทอนผลประโยชนของฝายใดฝายหนงในทนท 12 โดยเฉพาะอยางยงกบขนนางตระกลบนนาคซงมอ านาจมาก ทงนพระองคจงทรงเลอกทจะเปลยนแปลงวฒนธรรมบางประการทเกยวของกบพระองคกอน อาท การโปรดใหขนนางสวมเสอเวลาเขาเฝา ดวยเพราะทรงเหนวา “ดคนทไมไดสวมเสอเหมอนเปลอยกาย รางกายจะเปนเกลอนกลากกด หรอเหงอออกกด โสโครกนก ประเทศอน ๆ ทเปนประเทศใหญ เขากสวมเสอหมดทกภาษา ”13 นอกจากนพระองคยงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยกเลกประเพณหามราษฎรเขาเฝาเวลาเสดจพระ

9 วงเดอน นาราสจจ และชมพนท นาครกษ, “ความรพนฐานประวตศาสตรรตนโกสนทร”, 216. 10 ไกรฤกษ นานา, เบองหลงสนธสญญาเบารงและประวตศาสตรพสดารของ Sir John Bowring

(กรงเทพฯ: มตชน, 2555), 46. 11 ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช, ลกษณะไทย เลม 1 (กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2525), 9. 12 วงเดอน นาราสจจ และชมพนท นาครกษ, “ความรพนฐานประวตศาสตรรตนโกสนทร”, 510. 13 เจาพระยาทพากรวงศ, พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4 เลม 1 (พระนคร:

องคการคาของครสภา, 2504), 6.

22

ราชด าเนน เพอใหราษฎรเขาถงพระมหากษตรยไดงายขน รวมทงการเสดจประพาสเยยมราษฎรตามหวเมอง ตาง ๆ เพอแสดงใหเหนวาพระองคทรงหวงใยอาณาประชาราษฎรทอยหางไกล ซงเปนสงทไมปรากฏในรชสมยกอนหนาน

นอกจากพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจะทรงผกมตรกบองกฤษแลว พระองคยงสนพระราชหฤทยทจะสานสมพนธไมตรกบฝรงเศสดวยเหตผลทสงฆราชปาเลอกวใหวา จกรพรรดนโปเลยนท 3 แหงฝรงเศสมความยงใหญไมแพพระนางเจาวกตอเรยแหงองกฤษ14 ซงการด าเนนนโยบายผกมตรกบสองประเทศมหาอ านาจในขณะนนถอเปนพระวเทโศบายทเปยมดวยพระอจฉรยภาพเปนอยางมาก แตถงแมวาสยามจะพยายามโอนออนผอนตามเพยงใด ประเทศมหาอ านาจทง 2 ประเทศกพยายามเขามายดครองดนแดนของประเทศสยาม เพอหวงประโยชนทางดานการคา และทรพยากรธรรมชาต จนทายทสดสยามกจ าตองเสยดนแดนเขมรสวนนอกใหแกฝรงเศสในชวงปลายรชสมย (พ.ศ.2410) ทงนเพอรกษาอธปไตยสวนใหญของชาตเอาไว ซงพระราชกรณยกจตาง ๆ เหลานแสดงใหเหนถงพระวสยทศนทกวางไกล และทนยคทนสมยเปนอยางยง

การสงเสรมใหชาวสยามรภาษาองกฤษมากขน นบเปนสงทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงใสพระราชหฤทยเปนอยางมาก เพราะทรงเหนวาการศกษาภาษาองกฤษจะเปนปจจยส าคญทจะเขาถงวทยาการตาง ๆ ของชาตตะวนตก โดยพระองคทรงเปนผน าในการเรยนรภาษานตงแตยงทรงพระผนวช โดยหมนหาความรทางดานภาษาองกฤษกบมชชนนารทเขามาเผยแผครสตศาสนาในประเทศสยาม ท าใหพระองครอบรในวทยาการสมยใหมของชาวตะวนตก นอกจากพระองคจะเรยนรภาษาองกฤษแลว ยงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหภรรยาของหมอสอนศาสนาชาวอเมรกนเขามาสอนวชาภาษาองกฤษแกสตรชาววง15 ตอมาไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจางนางแอนนา เลยวโนเวนส สตรชาวองกฤษจากสงคโปรมาถวายการสอนพระราชโอรสและพระราชธดาในพระบรมมหาราชวง และใหจดตงทอยของมชชนนารเพอใหสอนภาษาองกฤษและวทยาการใหม ๆ โดยเสร16 แตการศกษาในขณะนนยงจ ากดอยเพยงเหลาเจานายและขนนางเทานน และดวยการศกษาวทยาการตะวนตกจนช าชองของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทงในดานวทยาศาสตร ดาราศาสตร ท าใหพระองคทรงสามารถค านวณการเกดส รยปราคาเตมดวงลวงหนา ไดอยางแมนย าถง 2 ปกอนการเกดขนจรงในวนท 18 สงหาคม พ.ศ.2411 ทต าบลหวากอ จงหวด

14 ไกรฤกษ นานา, “กศโลบายของรชกาลท 4 จากเอกสารตางประเทศฉบบใหม,” คนหา

รตนโกสนทร สงทเรารอาจไมใชทงหมด (กรงเทพฯ: มตชน, 2552), 103. 15 ชย เรองศลป, ประวตศาสตรไทย สมย พ.ศ.2352-2453 ดานสงคม (กรงเทพฯ: ศลปา-

บรรณาคาร, 2545), 171. 16 กนกวล ชชยยะ และกฤษฎา บณยสมต, ประวตศาสตรไทย สมยรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4

– พ.ศ.2475 (กรงเทพฯ: เกรท เอดดเคชน, 2552), 83.

23

ประจวบครขนธ ยงผลใหพระกตตคณของพระองคเปนทเลองลอและยกยองในหมชาวตางชาตเปนอยางมาก

อทธพลของลทธจกรวรรดนยมตะวนตกทสงผลกระทบตอสงคมสยามเปนไปอยางตอเนอง จากรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ไดเพมความรนแรงมากขน เมอประเทศเพอนบานทตงรายลอมประเทศสยามตางตกเปนเมองขนของชาตตะวนตก เชน เวยดนามตกเปนอาณานคมของฝรงเศสใน พ.ศ.2427 พมาตกเปนอาณานคมขององกฤษใน พ.ศ.2429 อกทงประเทศฝรงเศสยงมความตองการทจะยดครองลาวและเขมรซงเปนเมองประเทศราชของสยาม สวนองกฤษตองการจะยดครองมลายทอยตอนใตของประเทศสยามเปนเมองขน17 ท าใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวตองทรงเรงปฏรปประเทศใหเจรญทดเทยมนานาอารยประเทศ อกทงยงตองทรงด าเนนวเทโศบายดานตางประเทศดวยความรอบคอบ

นอกจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจะตองทรงเผชญกบปญหาการคกคามของลทธจกรวรรดนยมตะวนตกแลว พระองคยงทรงพบปญหาเกยวกบเสถยรภาพของสถาบนพระมหากษตรยและความลาสมยของระบบการบรหารราชการ 18 ซงถงแมวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจะทรงขนครองราชยขณะทยงทรงไมบรรลนตภาวะและตองมผส าเรจราชการแทนพระองค แตพระองคกยงทรงขวนขวายศกษาแผนงานปกครองบานเมองตาง ๆ ใหรเทาทนประเทศตะวนตก19 เมอพระองคผานพระราชพธบรมราชาภเษกครงท 2 ใน พ.ศ.2416 พระองคจงทรงมงมนทจะปฏรปประเทศในหลาย ๆ สวนทงการปกครอง สงคม การศกษา เปนตน ทงนพระองคไดน าความรจากการศกษาแบบตะวนตกทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงจดให ประกอบกบการเสดจประพาสประเทศตาง ๆ ทงในทวปเอเชย เชน สงคโปร ชวา อนเดย ฯลฯ ในทวปยโรป เชน องกฤษ ฝรงเศส รสเซย ฯลฯ ท าใหพระองคไดทอดพระเนตรกจการและวทยาการของประเทศตาง ๆ เหลานนแลวทรงน ามาปรบใชกบประเทศสยาม นอกจากนพระองคยงทรงใชเวลาวางในการเสดจประพาสตนดวยการปลอมพระองคเปนสามญชนเพอทรงเยยมราษฎรในหวเมองอนหางไกล ท าใหทรงทราบถงความเปนอย ความรสกนกคดทแทจรงของราษฎร พระองค จงทรงสามารถแกไขปญหาตาง ๆ ไดอยางถกตอง และน ามาซงความเปลยนแปลงในหลาย ๆ ดานในรชสมยของพระองค

การปฏรปบานเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนนทรงเรมจากดานการเมองการปกครอง โดยในชวงตนของรชสมย พระองคทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดตงสภา

17 เรองเดยวกน, 175. 18 วงเดอน นาราสจจ และชมพนท นาครกษ, “ความรพนฐานประวตศาสตรรตนโกสนทร,”, 217. 19 เกรกฤทธ ไทคนธนภพ, รชกาลท 5 ปฏรปสงคมสยาม และจดหมายเหตความทรงจ าของโลก

(กรงเทพฯ: สยามความร, 2555), 120.

24

ทปรกษาราชการแผนดน (Council of State) และสภาทปรกษาในพระองค (Privy Council) เพอท าหนาทในการออกกฎหมายและยกเลกกฎหมาย รวมทงยกเลกประเพณโบราณตาง ๆ ทเหนวาไมเหมาะสมกบสภาพสงคมในสมยนน จนกระทงเกดความขดแยงระหวางพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกบกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ ซงด ารงต าแหนงเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคลหรอวงหนา อนมสาเหตมาจากความหวาดระแวงซงกนและกนจนเกอบจะมการปะทะกนระหวางกน ท าใหการด าเนนงานของสภาทงสองมอนตองหยดชะงกลง และสงผลใหเกดการเปลยนแปลงโครงสรางการปกครองโดยการพยายามสรางความมนคงในการสบราชสนตตวงศดวยการยกเลกต าแหนงวงหนา แลวสถาปนาต าแหนงรชทายาทคอสมเดจพระบรมโอรสาธราชสยาม -มกฎราชกมาร ครน พ.ศ.2430 ไดมการเปลยนแปลงโครงสรางการปกครองอกครงโดยมพระราชด ารทจะเปลยนแปลงอ านาจรฐจากแบบโบราณซงเปนเปนนครรฐ มศนยกลางอ านาจกระจายไปตามหวเมองตาง ๆ ใหเปนอาณาจกรเดยวกน20 มาเปนสถานภาพแบบรฐชาตสมยใหม อนเปนแนวคดการจดรปแบบการปกครองแบบตะวนตกทมการก าหนดจ านวนประชากร และอาณาเขตทแนนอน มอ านาจอธปไตยเปนของตนเอง รวมทงราษฎรในรฐนนมความรสกเปนชาตเดยวกนซงจะกอใหเกดความมนคงและเสถยรภาพทางการเมอง ทงนแนวคดเรองรฐชาตนนไดเรมกอตวมาตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โดยทรงสถาปนาพระสยามเทวาธราชขนเปนเทพยดาประจ ากรงสยาม อกทงยงทรงก าหนดประวตศาสตรรวมกนของชาวสยามโดยถอเอากรงสโขทยเปนจดเรมตนประวตศาสตรชาตสยามอกดวย21 ครนในสมยรชกาลท 5 พระองคทรงด าเนนนโยบายแนวคดรฐชาตอยางตอเนองโดยทรงแบงการปกครองออกเปน 3 สวนหลก ๆ ไดแก สวนกลาง สวนภมภาค และสวนทองถน ในสวนกลางไดมพระบรมราชโองการประกาศตงกระทรวงทงสน 12 กระทรวงซงครอบคลมในการบรหารประเทศ เพราะทรงเหนวาการปกครองแบบเดมไมเหมาะสมกบภยคกคามจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตก22 สวนในภมภาคนนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดการบรหารราชการในรปแบบมณฑลเทศาภบาลใน พ.ศ.2445 โดยการรวมหวเมอง ตาง ๆ เขาเปนมณฑล มขาหลวงเทศาภบาลเปนผครองมณฑลขนตรงตอกระทรวงมหาดไทย เพอแสดงใหชาตตะวนตกเหนวาดนแดนตาง ๆ ทอยโดยรอบอาณาจกรสยามนนเปนสวนหนงของ

20 วารณ โอสถารมย, “การศกษาในสงคมไทย พ.ศ.2411-2475,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต

ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2524), 49. 21 โกวท วงศสรวฒน, การเมองการปกครองของไทย: หลายมต (กรงเทพฯ: ภาควชารฐศาสตรและ

รฐประศาสนศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2547), 29. 22 พลโทหญง สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, ประวตศาสตรไทย สมย

รตนโกสนทร: การปฏรปการปกครอง (กรงเทพฯ: อมรนทร พรนตง แอนด พบลชชง, 2536), 27-28.

25

ราชอาณาจกรสยาม23 สวนการปกครองสวนทองถนนนใหแบงยอยเปนมณฑล เมอง อ าเภอ ต าบล หมบาน โดยราษฎรมสทธเลอกผปกครองตนเองในระดบหมบาน ทงนการปฏรปการปกครองทรวมอ านาจเขาสสวนกลางนท าใหการปกครองเปนเอกภาพ ประเทศชาตมความเขมแขงขน ทงดานเศรษฐกจและสงคมซงสอดคลองกบความเปลยนแปลงของบานเมองอนเปนผลกระทบจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตก

ในการปฏรปทางสงคมนนเปนการปรบปรงทตอเนองมาจากรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวอนเกยวกบธรรมเนยมทแสดงถงความไมเจรญในสายตาของชาวตางชาต ไดแก การยกเลกธรรมเนยมการหมอบคลานในขณะเขาเฝา เพราะทรงเหนวาเปนการกดขท าความล าบากใหแกผนอย และดไมงามเมออยในทประชมเดยวกนกบชาวตางชาต24 รวมทงปรบเปลยนเครองแตงกายของชนชนสงใหมความเปนสากลมากขน คอ ใหผชายแตงกายดวยชดราชปะแตน สวมหมวก เสอนอกตดกระดม 5 เมด สวมถงเทารองเทา และตดผมรองทรงอยางผชายชาวตะวนตก สวนผหญงตดผมสน นง โจงกระเบน นอกจากนการปฏรปสงคมทปรากฏเดนชดทสดในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว คอ การประกาศเลกทาส โดยทรงไดรบขาวสารการเลกทาสในสหรฐอเมรกา และทรงเหนความจ าเปนทจะตองปลดเปลองภาระอนหนกของทาส25 การเลกทาสของพระองคใชเวลานาน 31 ปดวยความประนประนอม ท าใหไมเกดเปนปญหาสงครามกลางเมองเหมอนในสหรฐอเมรกาจนทาสคอย ๆ หมดไปจากสงคมสยาม อกทงในการด าเนนการปลดปลอยทาสใหเปนอสระ ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดการศกษาใหแกลกทาสทเปนไทเพอจะไดมวชาความรตดตวไปใชประกอบอาชพ แสดงใหเหนพระปรชาสามารถ และพระวสยทศนอนสขมรอบคอบ จากพระราชกรณยกจส าคญนท าให W.A.R. Wood นกประวตศาสตรไดกลาวยกยองพระองควา ไมนาสงสยไดเลยวาพระเกยรตคณของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว คอ การเลกทาส...ดวยเหตผลนเพยงขอเดยวกเปนการสมควรยงทพระองคจะไดรบการถวายพระราชสมญญานามวา “มหาราช”26

นอกจากการปฏรปทางดานการปกครอง และสงคมแลว การปฏรปการศกษากถอวามความส าคญไมยงหยอนไปกวากน ทงนเพราะพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเลงเหนวา

23 โกวท วงศสรวฒน, การเมองการปกครองของไทย: หลายมต, 40. 24 ส. พลายนอย (นามแฝง), พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวฯ พระปยมหาราช

(กรงเทพฯ: พมพค า, 2553), 139-140. 25 คณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย, ประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4 –

พ.ศ.2475, 513-514. 26 กนกวล ชชยยะ และกฤษฎา บณยสมต, ประวตศาสตรไทย สมยรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4

– พ.ศ.2475, 144.

26

การพฒนาบานเมองใหทนสมยทดเทยมชาตตะวนตกนนจ าเปนตองสรางก าลงคนทมความรความสามารถมาชวยบรหารราชการแผนดน ซงพระองคทรงพยายามอยางยงทจะสรางคานยมในการศกษาระบบโรงเรยนแบบตะวนตกใหแกราษฎรมากขน เหนไดจากการตงโรงเรยนขนส าหรบเจานายและราษฎรทงในและนอกพระบรมมหาราชวง รวมทงโรงเรยนมหาดเลกหรอส านกฝกหดขาราชการพลเรอน และยงทรงตงกรมศกษาธการขน เพอดแลรบผดชอบเกยวกบการศกษาในระบบโรงเรยน27 ท าใหการศกษาของสยามขยายตวและมระบบระเบยบมากขน อกทงยงมการสงพระบรม-วงศานวงศและขาราชการทมความรความสามารถไปศกษาตอยงตางประเทศเพอทจะน าความรมาพฒนาประเทศ แตปรากฏวาไมไดผลทดเทาทควร พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาวสทธสรยศกด (หมอมราชวงศเปย มาลากล) และพระยาสรยานวตร (เกด บนนาค) ชวยกนศกษาแบบแผนการศกษาของประเทศองกฤษและฝรงเศส แลวเรยบเรยงขนทลเกลาฯ ถวาย ซงภายหลงไดกลายเปนโครงแผนการศกษาในกรงสยาม28

การจดระบบการศกษาใหมลกษณะรปแบบเปนตะวนตกนนเปนเครองชวยฝกฝนราษฎรในดานวชาการและเทคนควทยา อกทงยงปลกฝงความคดเหนอนเปนอดมการณของสงคมซงสอดคลองกบอดมการณหลกของรฐ29 กลาวคอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงใชการศกษาเปนเครองมอของรฐในการรวมชาต โดยอาศยวดอนเปนศนยกลางความเชอดงเดมทางสงคมทกระจายอยตามหวเมองเปนตวชวยในการถายทอดความรอยางทเคยปฏบตมาในอดตประสานกบความรและอดมการณทสวนกลางพงใหราษฎรไดรบ อาท ทกษะการอานเขยนตามแบบภาษาไทยภาคกลาง ประวตศาสตรสยาม รวมทงความรอนเปนอดมการณทางสงคมอนเปนทยอมรบของสวนกลาง นอกจากการจดการศกษาจะมงเนนใหราษฎรน าความรในวชาการตาง ๆ ไปใชสรางความเจรญตอราชการและชวตความเปนอยแลว พระองคยงทรงก าหนดเปาหมายของการศกษาวาเปนเครองมอในการสงสอนจรยธรรม ธรรมประพฤตปฏบต อนจะน าไปสความเปนพลเมองทดของประเทศชาต อกทงยงเกอกลพระพทธศาสนาใหยงยนสบไป30

ดวยรปแบบการจดศกษารปแบบใหมนสงผลใหเกดความเคลอนไหวทางสงคมในรชสมยของพระองคเปนอยางมาก เพราะไดสรางบคลากรทมความรและประสบการณแบบตะวนตก และมความเหนวาการปกครองแบบสมบรณาญาสทธราชยเปนรปแบบทลาหลงอนเปนอปสรรคในการพฒนาประเทศ เหนไดจากการเคลอนไหวเพอเรยกรองการปกครอง ในระบบรฐสภาของกลม

27 วฒชย มลศลป, สมเดจพระปยมหาราชกบการปฏรปการศกษา, พมพครงท 4 (กรงเทพฯ: พมพค า, 2554), 163.

28 เรองเดยวกน, 79-81. 29 วารณ โอสถารมย, “การศกษาในสงคมไทย พ.ศ.2411-2475”, 56. 30 เรองเดยวกน, 62.

27

หวกาวหนา ร.ศ.130 (พ.ศ.2428) รวมทงปญญาชนทเปนนกเขยนเชงสงคม เชน เทยนวรรณ (ต.ว.ส. วณณาโภ) และ ก.ศ.ร.กหลาบทมงานเขยนเรยกรองใหมการเปลยนแปลงการปกครองโดยใหราษฎรมสวนรวมในการบรหารประเทศ อนจะน าไปสความเจรญทดเทยมกบอารยประเทศ31

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท 6 เปนยคทลทธจกรวรรดนยมตะวนตกสงผลกระทบตอสงคมสยามนอยลง แตพระองคกยงไมไววางพระราชหฤทยนก เหนไดจากการปรบปรงกองทพใหเปนระบบและเขมแขงขน คอการตงกระทรวงทหารเรอ โดยไดรบอทธพลมาจากประเทศองกฤษเพอปกปองอธปไตยเหนอนานน า ซงพระองคอาจจะทรงเหนบทเรยนจากกรณพพาทสยามกบฝรงเศสในป ร.ศ.112 ทฝรงเศสน าเรอรบมาปดปากอาวไทยเพอขมขเรยกรองในการยดครองดนแดนฝงซายแมน าโขง นอกจากนพระองคยงมพระราชด ารทจะฝกฝนพลเรอนใหมความเขมแขงมระเบยบวนยโดยทรงจดตงกจการลกเสอและเสอปา ซงกจการนนบวาเปนการแสดงความเปนประเทศอารยะในประชาคมโลก ตอมาในป พ.ศ.2457 พระองคไดสงกองทพสยามเขารวมสงครามโลกครงท 1 โดยเขากบฝายสมพนธมตร ซงในทสดกเปนฝายชนะ ท าใหประเทศสยามใชกรณนเปนขอเรยกรองในการยกเลกสนธสญญาทไมเปนธรรมกบนานาประเทศ อกทงยงท าใหประเทศสยามเปนทรจกมากขน และเปนการยกระดบใหประเทศสยามมฐานะและสทธเทยบเทาประเทศสมพนธมตรทงหลาย

แมวาอทธพลจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตกจะเบาบางลง หากแตยงมปญหาทางชนกลมนอย นนคอ กลมชาวจนทเขามาพงพระบรมโพธสมภารในประเทศสยามซงมเปนจ านวนมาก และไดสรางความเดอดรอนใหแกคนไทยเปนอยางมาก เนองจากชาวจนนนไดเขามามบทบาทในภาคสวนตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยงทางดานเศรษฐกจ ชาวจนมธรกจคาขายจนร ารวย ดงนนเมอชาวจนผเปนเจาของธรกจไดรวมตวกนหยดกจการเพอประทวงเรองเงนผกป32 สงผลใหคนไทยไดรบความเดอดรอน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวจงทรงใชเหตการณเหลานมาเปนเครองมอในการกระตนความรสกเปนชาตนยมของคนสยาม33 ดงสะทอนผานงานพระราชนพนธหลายเรอง อาท บทละครพดเรองหวใจนกรบ บทความตาง ๆ ในหนงสอพมพ เปนตน เพอปลกฝงใหราษฎรเกดความสามคค เกดความรกและหวงแหนชาตบานเมอง ซงเปนหนทางไปสความเจรญของประเทศ

31 มลวลย แตงแกวฟา, “สองศตวรรษบนเสนทางการเมองไทย”, 88-90. 32 เงนผกปคอเงนทรฐบาลสยามเรยกเกบจากคนจนทอาศยในประเทศสยามแทนการเกณฑแรงงาน

ชาวจนคนใดมปครงผกวทขอมอแสดงวาไดเสยเงนดงกลาวแลว (ศรศกร ชสวสด, “ผกป: การจดเกบเงนคาแรงแทนการเกณฑแรงงานจากคนจนในสมยรตนโกสนทร,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๔), ๕๗.)

33 จระพนธ ชาตชนเชาว, “การด าเนนนโยบายชาตนยมในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว,” (ปรญญานพนธปรญญามหาบณฑต วชาเอกประวตศาสตร มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, 2538), ข.

28

ทางดานโครงสรางสงคมสยามในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวนนไดเปลยนแปลงอยางมาก เพราะคนสยามไดรบการศกษาแบบตะวนตกเพมมากขน เกดการขยายการศกษาออกไปยงภาคสวนตาง ๆ อกทงพระองคทรงเปนพระมหากษตรยของสยามพระองคแรกทส าเรจการศกษาจากตางประเทศ พระองค จงมบทบาทส าคญในการน าประเทศสยามเขาสสงคมวฒนธรรมสากลมากขน ยงผลใหวฒนธรรมตะวนตกเขามามอทธพลในสงคมสยามอยางเหนไดชด ทงการใชนามสกล แนวคดเรองภรรยาคนเดยว จดตงกองเสอปา แนวคดประชาธปไตย แปลวรรณคดภาษาองกฤษเปนภาษาไทย34 และทชดเจนทสดในการพาประเทศสยามออกประกาศตอสายตาชาวโลกคอการเขารวมสงครามโลกครงท 1 โดยเปนฝายสมพนธมตร

ในการปรบปรงประเทศในรชสมยน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงน าแนวคดตะวนตกททรงไปศกษา ณ ประเทศองกฤษมาปรบใชในการปกครองประเทศ แนวคดทส าคญ คอ แนวคดการปกครองแบบประชาธปไตย โดยทรงมพระราชด ารเรองนมาตงแตกอนส าเรจการศกษาในประเทศองกฤษ ซงเมอพระองคเสดจนวตกลบประเทศสยาม และขนครองราชยใน พ.ศ.2453 ไดน าแนวคดดงกลาวมาตอยอดดวยการสรางเมองจ าลอง “ดสตธาน” ในพระราชวงดสต เพอเปนสถานททดลองรปแบบการปกครองแบบประชาธปไตยใหเปนทรจกมากขน ซงถงแมวาพระราชด ารนจะไมผลส าเรจเทาทควร เพราะจ ากดอยเฉพาะกบบคคลชนสง แตกถอวาเปนจดเรมตนทดทท าใหการปกครองระบอบนเปนทรจกมากขน

การพฒนาการศกษากเปนพระราชกรณยกจอกประการหนงทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวสนพระราชหฤทยไมยงหยอนไปกวาดานอน ๆ เพราะทรงเหนวาปญหาตาง ๆ ของประเทศจะเบาบางลงไดเพราะราษฎรมการศกษา ดงพระราชด ารสของพระองควา

การศกษายอมเปนการส าคญยงและเปนตนเหตแหงความเจรญของบานเมอง ...เรา

ตงใจทจะท านบ ารงการศกษาของบานเมองเราอยเสมอ...ประเทศทงหลายยอมเจรญไดดวย

การศกษา ประเทศใดปราศจากการศกษา ประเทศนนตองเปนปาเถอน...35

พระราชกรณยกจดานการศกษาทส าคญคอการประกาศใชพระราชบญญตประถมศกษา

พ.ศ.2464 ซงเปนการศกษาภาคบงคบอยางเปนทางการไดเรมตนขน ท าใหโครงสรางทางสงคมเปลยนแปลงไป เพราะทกคนมโอกาสไดเลาเรยนอยางเทาเทยมกน มการขยายโอกาสทางการศกษา

34 คณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย, ประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4 –

พ.ศ.2475, 525- 526. 35 จมนอมรดรณารกษ (แจม สนทรเวช), พระราชกรณยกจส าคญในพระบาทสมเดจพระมงกฎ

เกลาเจาอยหว เลม 9 (พระนคร: โรงพมพครสภา, 2514), 131.

29

ไปทวประเทศ รวมทงการขยายการศกษาในระดบทสงขน มการจดตงจฬาลงกรณมหาวทยาลย เปนมหาวทยาลยแหงแรกซงพฒนามาจากโรงเรยนส าหรบฝกหดวชาขาราชการพลเรอนและโรงเรยนมหาดเลก ทงนจฬาลงกรณมหาวทยาลยจดตงโดยมจดประสงคส าหรบผตองการศกษาวชาชนสงทกคน ซงกวางกวาจดหมายของโรงเรยนขาราชการพลเรอนทเนนผลตบคลากรส าหรบราชการในกระทรวง ทบวง กรมตาง ๆ ท าใหเกดการศกษาดานวชาชพมากขนอนเปนประโยชนตอเยาวชนและประเทศสยามอยางยงยวด

จะเหนไดวาในชวงรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวนน ประเทศสยามตองประสบความเปลยนแปลงทางดานสงคมเปนอยางมาก ซงมาจากทงปจจยภายใน ไดแก ฐานอ านาจเกาอยางขนนางในราชส านก รวมไปถงระเบยบราชการอนลาสมย และปจจยภายนอกอยางลทธจกรวรรดนยมตะวนตก เปนตน ซงตองอาศยบคลากรหลายภาคสวนมาชวยกนแกไข และปฏรปบานเมองใหขบเคลอนไปได หนงในบคคลทเปนก าลงส าคญในการปฏรปบานเมอง โดยเฉพาะอยางยงทางดานการศกษานน จ าเปนตองกลาวถงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผซงเปนดงฟนเฟองชนส าคญในการขบเคลอนและวางรากฐานระบบการศกษาของสยามใหเจรญมาจนถงปจจบน รวมทงยงสรางสรรคงานเขยนอนทรงคณคาไวใหคนไทยไดศกษาอกเปนจ านวนมาก ดงจะกลาวในหวขอถดไป ประวตของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด มนามเดมวา หมอมราชวงศเปย มาลากล เปนโอรสองคใหญในพระวรวงศเธอ พระองคเจาขจรจรสวงศ กรมหมนปราบปรปกษ ผเปนพระโอรสในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟามหามาลา กรมพระยาบ าราบปรปกษ ตนราชสกล “มาลากล” กบหมอมเปยม ทานเกดเมอวนองคาร ขน 12 ค า เดอน 5 ปเถาะ จ.ศ.1229 ซงตรงกบวนท 16 เมษายน พ.ศ.2410 เมอถงก าหนดทจะตดจก ทานไดรบพระมหากรณาธคณจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวใหเขารวมพระราชพธโกนจก ณ พระทนงราชกจวนจฉย ในการนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดเสดจพระราชด าเนนมาทรงตดจกหมอมราชวงศเปย มาลากลดวยพระองคเอง ซงนบเปนครงแรกทมการตดจกหมอมราชวงศในรชสมยของพระองค36

36 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ (พระนคร: อดมศกษา, 2504), 19.

30

พระบ

าทสม

เดจพ

ระพท

ธยอด

ฟาจฬ

าโลก

รชกา

ลท 1

สม

เดจพ

ระอม

รนทร

าบรม

ราชน

พ

ระบา

ทสมเ

ดจพร

ะพทธ

ยอดฟ

าจฬา

โลก

รชกา

ลท 1

เจ

าจอม

มารด

าทอง

สก

สมเด

จพระ

ราชช

ายาน

าร เจ

าฟาก

ณฑลท

พยวด

พร

ะบาท

สมเด

จพระ

พทธเล

ศหลา

นภาล

ย

รชกา

ลท 2

สมเด

จพระ

เจาบ

รมวง

ศเธอ

เจ

าฟาอ

าภรณ

สม

เดจพ

ระเจ

าบรม

วงศเ

ธอ

เจาฟ

ามหา

มาลา

กรม

พระย

าบ าร

าบปร

ปกษ

สมเด

จพระ

เจาบ

รมวง

ศเธอ

เจ

าฟาป

ว หม

อมกล

บ

พระว

รวงศ

เธอ พ

ระอง

คเจา

ขจรจ

รสวง

ศ กร

มหมน

ปราบ

ปรปก

ษ หม

อมเป

ยม

ทา

นผหญ

งเสงย

ม วส

นตสง

ห

ม.ล.ป

ก ม.

ล.ปอง

ม.

ล.เปน

ศกด

ม.ล.เ

ปนศร

ม.

ล.ปอง

ม.

ล.ปน

ม.ล.เ

ปยมส

น ม.

ล.ปาน

ตา

แผนภ

มท 1

แส

ดงพง

ศาวล

ของร

าชสก

ลมาล

ากล

31

ในดานการศกษา หมอมราชวงศเปยไดเขาศกษาทส านกหมอมเจาหญงปก โดยศกษาเกยวกบการอานการเขยน จนเมอมพนฐานดแลวจงเขาศกษาตอทโรงเรยนพระต าหนกสวนกหลาบ ทงนกอนทเขาศกษาตอทโรงเรยนดงกลาว พระวรวงศเธอ กรมหมนปราบปรปกษ พระบดาของทานมพระประสงคจะใหทานฝกการชางศลปกรรม เนองจากพระองคทรงบงคบบญชากรมชางสบหม แตหมอมราชวงศเปยไมไดมอปนสยทชอบทางดานงานศลป พระองคจงถวายทานใหอยในพระอปการะของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพซงขณะนนทรงบญชาการโรงเรยนพระต าหนกสวนกหลาบ37 ขณะทเรยนอย ทโรงเรยนแหงนทานสามารถเรยนไดดเปนทยกยองดงทเจาพระยาธรรมศกดมนตรไดกลาวไววา

เจาพระยาพระเสดจ...กอบดวยมอปนสสยทงน าใจกรกในวชาหนงสอ พอเขาโรงเรยน

ไมชากปรากฏความสามารถในการเลาเรยน ผดกบนกเรยนโดยมาก ครงนนวธไลหนงสอไทยจดเปน 2 ประโยค นกเรยนสามญเรยน 3 ป จงไลประโยค 1 แลวเรยนตอไปอกป 1 จงเขาไลประโยค 2 หมอมราชวงศเปยไปอยโรงเรยนปเดยวไบไดบรบรณทง 2 ประโยค เปนการประหลาดมาก ไมเคยมนกเรยนคนอนเหมอนมากอน38

ดวยความเฉลยวฉลาดและความสนใจในการเรยนของหมอมราชวงศเปยสงผลใหทาน

สามารถเรยนจบประโยค 1 และประโยค 2 ไดภายในเวลา 1 ป ซงตามปกตนกเรยนทวไปตองใชเวลาถง 4 ป ทานจงไดรบพระราชทานรางวลพเศษในการไลหนงสอ

เมอหมอมราชวงศเปยส าเรจการศกษาจากโรงเรยนพระต าหนกสวนกหลาบแลวทานไดเขารบราชการทกรมศกษาธการในต าแหนงเสมยนเบองตน ซงขณะททานรบราชการนทานยงสนใจในดานภาษาองกฤษจงพยายามฝกฝนจนมความรความสามารถเพมขนเปนล าดบ และตอมาทานไดรบการเลอนต าแหนงเปนเสมยนเอก เปนนายเวร จนไดรบพระราชทานบรรดาศกดเปนหลวงไพศาล-ศลปศาสตร

ใน พ.ศ.2431 พระวรวงศเธอ พระองคเจาขจรจรสวงศ กรมหมนปราบปรปกษไดทรงสขอทานผหญงเสงยม บตรหลวงอนรกษภเบศ (สงโต) และทรงจดงานแตงงานให หลวงไพศาลศลป -ศาสตรไดอาศยอยทบานของทานผหญงเสงยมทถนนอษฎางค จากนนไดยายอยบานหลงใหมทถนน

37 วาร ถระจตร, รายงานผลการวจย แนวคดทางการศกษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

(กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2525), 6. 38 สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ประวตสงเขปแหงการจดการศกษา

ปรตยบนแหงประเทศสยาม ภาคท 1 (พ.ศ.2414-2434) (พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2480), ฆ.

32

หลานหลวง และไดอยจนถงแกอสญกรรม39 ครนแตงงานไดเพยง 3 เดอน ทานกตองมความจ าเปนตองไปราชการยงตางประเทศในฐานะเลขานการของพระวรวงศเธอ พระองคเจาสายสนทวงศทออกไปสงเสดจพระเจาลกยาเธอในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 4 พระองค 40 และถวายเครองราชอสรยาภรณแดพระเจากรงเยอรมน ออสเตรย สวเดน เดนมารก และประธานาธบดของประเทศฝรงเศส แลวตรวจราชการในยโรป พมา และอนเดยดวย41 อกทงเมอกลบจากราชการตางประเทศไดไมนานทานกตองไปราชการยงตางประเทศอกครงใน พ.ศ.2433 โดยครงนหลวงไพศาลศลปศาสตรตองตามเสดจสมเดจพระราชปตลาบรมพงศาภมข เจาฟาภาณรงษสวางวงศ กรมพระยาภาณพนธวงศวรเดชทจะเสดจไปเจรญสมพนธไมตรกบประเทศญปน รวมทงเยยมเยยนหวเมองตางประเทศตามระยะทางทเสดจกลบ ไดแก เมองฮองกง มะเกา ไซงอน และสมทอ42 จากการทหลวงไพศาลศลปศาสตรตองเดนทางตามเสดจไปราชการยงตางประเทศถง 2 ครงเปนสงทแสดงใหเหนถงความสามารถ และความเปนทไววางพระทยของทานไดเปนอยางด

ใน พ.ศ.2435 หลวงไพศาลศลปศาสตรไดรบพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหตามเสดจสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพไปรบราชการในกระทรวงมหาดไทยในต าแหนงเลขานการเสนาบด และไดตามเสดจเสนาบดไปตรวจราชการหวเมองปกษใตและฝายเหนอ รวมทงฝายตะวนตกและตะวนออกอยหลายครง43 จนไดเลอนบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจ และใน พ.ศ.2436 ทานกไดเลอนปลดกรมกองทะเบยน ครนในปเดยวกนนนเอง สมเดจพระศร- พชรนทราบรมราชนนาถไดมพระราชเสาวนยถงเสนาบดกระทรวงมหาดไทยขอตวพระมนตรพจนกจใหตามเสดจสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธทเสดจไปศกษาตอ ณ ประเทศองกฤษในฐานะพระอภบาลและพระอาจารยพเศษสวนพระองค และไดเลอนบรรดาศกดเปนพระยาวสทธสรย-ศกด นอกจากนทานยงไดรบต าแหนงเปนเลขานการสถานทตสยาม ณ กรงลอนดอน แลวเลอนขนเปนอปทต และอครราชทตพเศษประจ าราชส านกองกฤษ ฮอลแลนด เบลเยยม และส านกสหปาลรฐ

39 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,”

วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 12. 40 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ, 64. 41 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,”, 7. 42 หมอมเจาด ารศด ารงค เทวกล, พระประวตสมเดจพระราชปตลา บรมพงศาภมข เจาฟาฯ กรม

พระยาภาณพนธวงศวรเดชฯ (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2472), 102. 43 พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระสมมตอมรพนธ และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารง

ราชานภาพ, ผรวบรวม, ตงเจาพระยาในกรงรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร, 2542), 149.

33

อเมรกา44 (ประเทศสหรฐอเมรกา) ทงนการทพระยาวสทธสรยศกดไดรบความไววางพระราชหฤทยใหปฏบตหนาทอนส าคญน สบเนองมาจากคณลกษณะทปรากฏในประกาศตงเจาพระยาวา

พระยาวสทธสรยศกดเปนผมสตปญญาวจารณญาณอยางสขม มความสามารถนอย

ใหญ ไดกระท าความดไวในราชการเปนอนมาก ทงเปนผมอธยาศยเยอกเยนมนคง ทงตงใจปฏบตราชกจตองพระบรมราโชบาย ซงเขาใจถองแท เพราะเปนผทไดเคยทรงคนและรบราชการใกลชดพระองคอยางสนท มความโอบออมอาร เปนทนยมแหงชนโดยมาก ตงตนไวในท

สมควรแกเกยรตยศททรงพระมหากรณาชบเลยง45 ภารกจอกประการหนงทพระยาวสทธสรยศกดตองท าขณะทปฏบตราชการทประเทศ

องกฤษกคอการสบสวนแบบการจดการศกษาของประเทศตาง ๆ ในทวปยโรปรวมกบพระยาสรยา - นวตร (เกด บนนาค) อครราชทตสยามประจ าฝรงเศสเพอเรยบเรยงขนกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เหตททรงใหพระยาวสทธสรยศกดท าหนาทนสบเนองมาจากพระองคทรงพอพระราชหฤทยในการจดการศกษาสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกเธอเปนอยางมากนนเอง ซงผลการศกษานไดน ามาพจารณาและรางเปนโครงแผนการศกษาในกรงสยาม เมอวนท 19 มถนายน พ.ศ.2441

ใน พ.ศ.2442 พระยาวสทธสรยศกดไดเดนทางกลบมากรงเทพฯ และไดรบพระมหากรณาโปรดเกลาฯ ใหด ารงต าแหนงผอ านวยการโรงเรยนมหาดเลกหลวง เนองจากทรงมพระราชด ารวา “พระยาวสทธสรยศกดมความเหมาะสมดวยเปนผมชอเสยงในการเรยนวชาความรมาตงแตยงเปนนกเรยน และไดไปเปนครของสมเดจพระบรมโอรสาธราชอยประเทศองกฤษหลายป ...ไดเคยรบราชการในกระทรวงธรรมการและกระทรวงมหาดไทย เขาใจระเบยบราชการพลเรอนอยแลว...”46 แตทานกปฏบตหนาทในต าแหนงไดเพยง 3 ปก ไดรบการแตงตงใหมาด ารงต าแหนงเปนอธบดกรมศกษาธการแทนพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจากตยากรวรลกษณ กรมพระจนทบรนฤนาถททรงยายไปอยกระทรวงพระคลงมหาสมบต อกทงพระยาวสทธสรยศกดยงด ารงต าแหนงปลดทลฉลองกระทรวงธรรมการทยงวางอก 1 ต าแหนงดวย

ครนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เกดการเปลยนแปลงระเบยบราชการในกระทรวงธรรมการใหมทงหมด ท าใหพระยาวสทธสรยศกดไดเลอนขนเปนรองเสนาบด

44 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,”, 6. 45 พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระสมมตอมรพนธ และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารง

ราชานภาพ, ผรวบรวม, ตงเจาพระยาในกรงรตนโกสนทร, 152. 46 วฒชย มลศลป, สมเดจพระปยมหาราชกบการปฏรปการศกษา, 122.

34

กระทรวงธรรมการ ตอมาไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาวชตวงศวฒไกรออกจากต าแหนงเสนาบดกระทรวงธรรมการ และยกขนเปนเสนาบดทปรกษา 47 ในการนจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาวสทธสรยศกดเปนผรงต าแหนงเสนาบดกระทรวงธรรมการ และไดเปนเสนาบดกระทรวงธรรมการใน พ.ศ.2445

เมอ พ.ศ.2456 พระยาวสทธสรยศกดไดรบพระราชทานสพรรณบฏสถาปนาขนเปนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ศรวสทธสรยศกด อรรคพทธสาสนวโรประการ ศลปะสารทพศาลศกษานกจ บณฑตการานรกษ สามคยาจารยวบลย มาลากลบรพตร บรมขตราชสวามภกด เสมาธรรมจกรมรธาธร ศภกจจานศรอาชวาธยาไศรย พทธาทไตรรตนธาดา อภยพรยปรากรมพาห48

ตลอดระยะทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดด ารงต าแหนงอนเกยวของกบการศกษา ทานไดทมเทก าลงความร สตปญญาในการจดการ และแกไขปญหาตาง ๆ เพอใหการศกษาของชาตสอดคลองกบนโยบายแหงรฐทตองการบคลากรทมคณภาพ มความรความสามารถในการท างานตามกระทรวงตาง ๆ รวมทงมความประพฤตทด นบไดวาทานเปนก าลงส าคญในการปฏรปการศกษาทงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวและรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวใหมความทนสมย มระเบยบแบบแผน แนวคดในการจดการศกษาของทานนนมงเนนใหราษฎรทกคนมสทธไดเลาเรยนในขนพนฐาน กลาวคอ มความรพนฐานพอทจะน าไปใชในการประกอบอาชพไดอยางสะดวกยงขน นอกจากนทานยงเหนถงความส าคญของการขดเกลาจตใจของคนเราใหตงมนอยในความด โดยทานเสนอวาการศกษาความรในขนพนฐานนนควรจะเนนเรองความเปนพลเมองดควบคไปกบวชาความรดวย ดงเชนต าราเรยนททานไดแตงไวเปนจ านวนมาก ซงลวนแตใหแงคด และความรเหมาะส าหรบการน าไปใชในสงคมทก าลงความเปลยนแปลงไปสความเจรญ อาท เรองพลเมองด สมบตของผด จรรยาแพทย อกขระวธ พงศาวดารยอ ค าเทยบ ร, ล เปนตน งานเขยนเหลานลวนมแนวคดมาจากทจะปรบปรงการศกษาของนกเรยน เพราะเหนวาต าราเรยนภาษาไทยเปนสงทจ าเปนมากตอการจดการเรยนรในยคสมยทต าราเรยนสวนใหญเปนภาษาตางประเทศ

ใน พ.ศ.2457 เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดปวยเปนโรคเสนประสาทพการ (Acute Neurastnia) อกทงยงมภาวะแทรกซอนไขมาลาเรย จงไดกราบถวายบงคมลาไปพกฟนรางกายท หวหน จงหวดประจวบครขนธ จากนนกยายมาทบางปะอน จงหวดพระนครศรอยธยา เมออาการทเลาแลวจงกลบมาทกรงเทพฯ อกครง ตอมาใน พ.ศ.2458 ทานไดกราบบงคมทลลาออกจากราชการดวยปญหาทางดานสขภาพ รบพระราชทานเบยบ านาญ จนในชวงปลายปเดยวกนนนอาการของโรคกลบก าเรบและทรดหนกลง ครนถงวนท 14 กมภาพนธ พ.ศ.2459 ทานไดถงแกอสญกรรมอยางสงบ

47 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ, 394. 48 พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระสมมตอมรพนธ และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารง-

ราชานภาพ, ผรวบรวม, ตงเจาพระยาในกรงรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร, 2542), 152.

35

ในการนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวไดพระราชทานโกศมณฑปและเครองประดบเกยรตยศอยางราชตระกล และทรงพระมหากรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานเคราะหแกบตรและภรรยาของทานไวดวย49

จากประวตของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดขางตน จะเหนวาความส าเรจในชวตของทานนนมไดมปจจยมาจากการทเกดในตระกลทดเทานน หากแตเกดจากความวรยะอตสาหะ ไมยอทอตออปสรรค ใฝรใฝเรยน อกทงยงเกดจากอปนสยซอสตยสจรตท าใหทานไดรบความไววางใจใหปฏบตหนาทและภารกจตาง ๆ ซงลวนแตหลอหลอมใหทานเปนผทมความรความสามารถ มวสยทศนกวางไกล รวมทงมจตใจเออตอการเปนครผรกในการใหความรแกผอน งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

เนองดวยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทท างานในแวดวงการศกษาทงเปนผไปศกษาดงานการจดการศกษา ณ ทวปยโรป อกทงเมอกลบมาประเทศสยามกรบราชการทกระทรวงธรรมการ เปนผอ านวยการโรงเรยนมหาดเลก เปนสภานายกจดตงสามคยาจารยสมาคม เปนผบญชาการโรงเรยนแพทยาลย ท าใหทานเปนผทมประสบการณทสวนใหญจะเกยวของกบการศกษา อนสงผลงานเขยนของทานทมงเนนน าเสนอใหความร ขอคดแกผอานหรอผศกษาวจย นบไดวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชงานเขยนของทานเปนเครองมอในการพฒนาคนซงสอดคลองกบสภาพสงคมสยามในขณะนนทจ าตองเรงปฏรปใหมความเจรญทดเทยมประเทศตาง ๆ เพอใหรอดพนจากการถกครอบง าจากอทธพลลทธจกรวรรดนยมทแทรกซมเขามา

งานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมเปนจ านวนมาก มทงในรปแบบ รอยกรอง และรอยแกว งานเขยนรอยกรองของทาน ไดแก แบบกวนพนธช าระตดตอนมาลงพมพไวเปนชด ๆ เพลงสามคคชมนม เปนตน สวนงานเขยนรอยแกว ไดแก พลเมองด สมบตของผด จรรยาแพทย อกขระวธ พงศาวดารยอ ค าเทยบ ร.ล. ชวยเพอน เตอนเพอน เปนตน50 ซงงานเขยนเกอบทงหมดประพนธขนในชวงททานปฏบตในกระทรวงธรรมการ สงผลใหงานเขยนหลาย ๆ เรองจะเปนการใหความรควบคกบการปลกฝงคณธรรมจรยธรรม เนองจากทานเหนวาคนทมคณภาพจะกอปรดวยความรทางวชาการอยางเดยวไมได แตจะตองมคณธรรมจรยธรรมดวย ดงททานไดก าหนดหลกในการจดการเรยนการสอนทเนนเรองจรรยามารยาทควบคกบวชาความรใน “กฎวาดวยการสอนวชา” วา

49 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,”, 13. 50 เรองเดยวกน, 8-9.

36

ความรอยางเดยวแตไมประพฤตด ความรจะไมเปนคณแกตวผรเทาใดเลย บางทถงจะมความรมากเทาใด แตความประพฤตของผนนไมชอบดวยความนยมและขนบธรรมเนยมประเพณกไมอาจทจะเอาตวรอดได เพราะฉะนนหนาทของครบาอาจารยยอมตองเปนธระเอาใจใสในการสงสอน ในสวนความประพฤตดวยมใหละเลยเสย51

นอกจากนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวยงเปนชวงหวเลยวหวตอ

ของบานเมองทตองการสรางบคลากรของชาตใหมคณภาพ มความรควบคกบคณธรรม เพอเปนตวขบเคลอนส าคญในการพฒนาบานเมองใหเจรญทดเทยมชาตตะวนตกทงหลาย และปองกนอธปไตยของชาตเอาไวใหมนคง

จากการศกษาผลงานงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวางานเขยนสวนใหญของทานมรปแบบเปนงานเขยนรอยแกว ทงนเนองมาจากในสมยททานประพนธนนตรงกบรชสมยของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท 5 ซงเปนยคทงานเขยนรอยแกวเฟองฟและเปนทนยมของคนในสงคมสยามมาก ชนชนน าของสยามทไปศกษายงตางประเทศไดพยายามน าเอาวฒนธรรมดานหนงสอและรปแบบการเขยนในตางประเทศ อาท การเขยนบทความและบนเทงคดรอยแกวลงในหนงสอพมพและนตยสาร52 ซงไดรบความนยมเปนอยางด และท าใหเกดงานเขยนในรปแบบนเปนจ านวนมาก ดงนนการทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกสรางสรรคผลงานใหออกมาเปนงานเขยนรอยแกวนกนบไดวาทานเปนผทมแนวคดทนสมยเปนอยางมาก

เมอพจารณาเนอหาของงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด จะพบวามลกษณะเปนวรรณคดค าสอน (Didactic Literature) ซงมนกวชาการทางดานภาษาไทยหลายทานไดใหค านยามของ “วรรณคดค าสอน” เอาไวดงทกลาวไปแลวในบทท 1 ซงสามารถสรปลกษณะของวรรณคดค าสอนไดดงน

1. วรรณคดค าสอนเปนงานทไมจ ากดรปแบบของการประพนธ จะเปนรอยแกว หรอรอยกรองกได

2. วรรณคดค าสอนมวตถประสงคเพอสงสอน หรอใหแนวทางในการปฏบตตนใหถกตองตามท านองคลองธรรม รวมทงใหความร และทฤษฎตาง ๆ

3. เนอหาของค าสอนในเรองจะปรากฏตลอดทงเรอง หรอปรากฏเพยงบางชวงของเรองกได

51 สมน อมรววฒน, สวสด จงกล และไพฑรย สนลารตน, ปรชาญาณ: บทวเคราะหดานการศกษา

(กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541), 446. 52 บาหยน อมส าราญ, “นวนยายและเรองสนของไทย” (เอกสารประกอบการสอนรายวชา 411 231

ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2548), 43.

37

คณลกษณะทง 3 ประการทกลาวมาขางตนลวนสอดคลองกบลกษณะงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนอยางด เพราะงานเขยนหลายเรองของทานมเนอหาเปน ค าสอนตลอดทงเรอง เชน พลเมองด สมบตของผด จรรยาแพทย ฯลฯ รวมทงมบางเรองทแมวาจะเปนงานเขยนทมงน าเสนอขาวสารเปนหลก หากแตขาวสารเหลานกลวนใหความรแกผอาน และมการแทรกขอคดเหนทเปนค าสอนดวย ดงปรากฏในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด เปนตน อยางไรกตามสงทชวยงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนวรรณคดค าสอนทสมบรณไดนนคอ ศลปะในการประพนธ เพราะเปนเครองมอทชวยจ าแนกวรรณคดใหแตกตางไปจากต าราวชาการ ดงทหมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณ ไดกลาววา

วรรณคดยอมสมพนธกบภาษาอยางใกลชด ภาษาทใชในวรรณคดยอมไมเหมอนภาษาเชง

วทยาศาสตร หรอทใชในหนงสอประวตศาสตร หรอวชาการอน ๆ เพราะภารกจของวรรณคดแตกตางไปจากวชาทวานน...ภาษาของวรรณคดคอภาษาทบรรจงเลอกสรรมาเพอกระทบอารมณ...สรปแลวคอ พนธกจวรรณคดทมตอการใชภาษาเพอบนเทง หรอจรรโลง หรอยก หรอกดอารมณ ยงความรนเรงใหเกดเพราะภาษายงความโศกเศราใหเกด โดยอาศยถอยค าทใช และ

โดยกลศลปตาง ๆ 53 ทงน งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน แมวามกจะเรยบเรยง

ดวยค าไทยเปนสวนใหญ ไมไดสรางศพทใหวจตรดวยภาษาบาลสนสกฤต หากแตสอความหมายไดตรงและชดเจน รวมทงสามารถแฝงนยยะไดในบางครง เชน การตงชอตวละครในเรองพลเมองด ทใชค าไทยงาย ๆ เชน นายเมอง นายเถอน เปนตน ซงสะทอนใหเหนถงบคลกลกษณะ หรอความเปนไปของตวละครไดอยางลกซง รวมทงในการอธบายเนอความตาง ๆ ทเขาใจยาก ทานกใชกลวธการเปรยบเทยบใหเหนภาพ อกทงยงสามารถโนมนาวใจผอานเกดความรสกรวมไปดวย เชน ในเรองจรรยาแพทย ในตอนททานอธบายถงผลเสยของคนทมใจอาฆาตพยาบาทวา “เหมอนกบน าทรอนจนเดอดพลานเปนฟอง ยอมไมสงบสงดทจะใหเราเหนเงาได ตวอยางเชนกบนกเรยน ไปมเหตทะเลาะววาทกบใครมาแลวมานงฟงเลกเชอร แตใจนนเดอดพลานอย ระงบสตอารมณลงไปไมได ฟงเลกเชอรกไมเขาใจ...” (จรรยาแพทย หนา 80) เพราะฉะนนเมอผอานอานงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแลว สงทไดรบนอกเหนอจากเนอหาสาระขอคดทด สามารถน าไปปรบใชกบชวต กคอ ความสนทรยทางภาษานนเอง

53 บญเหลอ เทพยสวรรณ, หมอมหลวง, วเคราะหรสวรรณคดไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: มลนธ

โครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2522), 5.

38

เมอพจารณางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหละเอยดแลวจะเหนวา งานเขยนรอยแกวของทานใชรปแบบทหลากหลายทงในรปแบบจดหมาย ต าราเรยน บนทกค าสงสอน เปนตน แมวางานเขยนบางเรองทานกไมไดประสงคทจะใหพมพออกเผยแพร เชน หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 แตทานกยงใชภาษาอยางประณตเพอถายทอดเนอหาค าสอนททานตองการจะสอไดเปนอยางด ท าใหงานเขยนรอยแกวของทานเปนงานทมคณคาทงทางดานประวตศาสตร สงคม รวมไปถงดานจรยธรรม ทงนจากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทงหมด 7 เรอง ผวจยสามารถแบงรปแบบงานเขยนรอยแกวออกเปน 3 รปแบบ ไดแก

1. รปแบบจดหมาย 2. รปแบบต าราเรยน 3. รปแบบบนทกค าสงสอน งานเขยนรอยแกวแตละรปแบบมรายละเอยดดงตอไปน 1. รปแบบจดหมาย

งานเขยนรอยแกวในรปแบบจดหมาย ไดแก หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 เปนหนงสอทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบ ดน าความกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวในขณะทท าหนาทพระอภบาลสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ สยามมกฎราชกมาร และพระเจาลกยาเธอพระองคอน ๆ ททรงศกษา ณ ประเทศองกฤษ ตงแต พ.ศ.2437-2442 รวมทงเปนอครราชทตพเศษประจ าราชส านกเซนตเจมสในกรงลอนดอน หนงสอกราบบงคมทลฯ นมจ านวนทงสน 67 ฉบบ ทงน หนงสอกราบบงคมทลบางสวนไดสญหายไป อกทงบางฉบบกมขอความบางตอนขาดหายไปอนเนองมาจากกระดาษตนฉบบนนเปอย ดงทหมอมหลวงปน มาลากล ไดเลาไวในค าน าของหนงสอวา

ตนฉบบนนเจาพระยาพระเสดจไดรวบรวมเยบเลมไวตงแตครงอยลอนดอน หาไดมา

เพยง 2 เลม เขาใจวายงจะมอก 2 หรอ 3 เลม เรองจงขาดหายไปเปนตอน ๆ เลมทหาพบนนกระดาษเปอยยย เพราะมอายตง 60 ปแลว ทงเมอขนกลบจากยโรป เรอล าเลยงของลมลงในอาวสงคโปร หนงสอและเสอผาลงไปจมอยกนทะเลถง 3 วน จงเอาขนมาได เอกสารจงขาดวนเลอะเลอนเสยหายหลายตอน

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา ค)

39

เนอหาในหนงสอกราบบงคมทลฯ จะเปนการรายงานถงพระจรยาวตรของสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ รวมทงแนวทางการจดการศกษาถวายสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกยาเธอ ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแสดงใหเหนถงความสามารถและวสยทศนเกยวกบการจดการศกษาของทานไดเปนอยางด เชนการทจดการศกษาใหสมเดจพระเจา ลกยาเธอและพระเจาลกเธอทกพระองคศกษาพระวทยาทงทางฝายทหารและฝายพลเรอน เพราะเหนวาประเทศจะขบเคลอนไปไดนนตองอาศยก าลงจากทงสองฝาย ดงททานกลาวไววา “...การพลเรอนยอมเปนก าลงของทหาร เมอพจารณาอกทางหนง การพลเรอนยอมเรยกวาเปนหนาทส าหรบบ ารงบานเมอง การทหารเปนการฝายทจะปองกนความย ายของราชศตรภายนอก...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 51)

นอกจากน ในเนอหาบางตอนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงทลถวายค าแนะน าเรองขอราชการบานเมองตาง ๆ แดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เพอเปนการแบงเบาพระราชภาระของพระองค เชน การแนะน าเรองการท านบ ารงรกษาบานเมอง รวมทงในบางครงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงทอพระราชหฤทย เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกจะถวายก าลงพระราชหฤทยใหพระองคคลายจากความทกขโทมนส แสดงใหเหนถงความเปนขาราช-บรพารทจงรกภกด และท างานดวยใจทสจรตของทาน

2. รปแบบต าราเรยน

งานเขยนรปแบบนประพนธขนในชวงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดปฏบตหนาทในกระทรวงธรรมการ ซงเปนชวงของการวางระบบการศกษาของชาตใหเปนมาตรฐาน โดยการปรบปรงแผนการศกษาของชาต เพมเตมตดทอนใหเหมาะสม ปรบปรงหลกสตรใหทนสมยสอดรบกบความตองการของบานเมอง ปรบปรงคร และเจาหนาททเกยวกบการศกษาใหม คณภาพ และขยายโอกาสทางการศกษาไปยงหวเมองตาง ๆ ทานไดมสวนในการแตงต าราเรยนเพอใชในโรงเรยนตาง ๆ เชน โรงเรยนส าหรบฝกหดขาราชการพลเรอน ไดแก เรองสมบตของผด และจรรยาแพทย ซงจดเปนต าราเรยนทเนนปลกฝงคณธรรม ดงรายละเอยดตอไปน

2.1 สมบตของผด เปนหนงสอทแตงขนเพอใชเปนแบบเรยนคตธรรมส าหรบ

โรงเรยนฝกหดราชการ แตงขนเมอเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดรบการแตงตงเปนเสนาบดกระทรวงธรรมการใน พ.ศ.2445 โดยผสมผสานแนวทางสปปรสธรรมของพระพทธศาสนาเขากบ

40

ลกษณะของ English Gentleman54 ในเนอเรองแบงคณสมบตของผดไว 10 ภาค ซงแตละภาคจะแบงเปนขอยอย ๆ รวมทงสน 136 ขอครอบคลมทงกายจรยา วจจรยา และมโนจรยา ไดแก

ภาคหนง ผดยอมมความเรยบรอย (Good-mannered) กลาวคอ ผดจะตองมกรยามารยาททด และสภาพเรยบรอย ประกอบดวยคณลกษณะ 13 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาผดตองไมขามศรษะผอน ไมท ากรยาลวงเกนถกตองผอนซงไมการหยอกลอในฐานะเพอน รจกทต าทสง ไมสงเสยงดงรบกวนขณะทผอนก าลงท าธระ ในขณะทมการประชม และขณะทผอนก าลงฟงอะไรอย อกทงยงไมท ากรยาเสยงดงในบานผอน สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมพดสอดแทรก ไมพดจากระโชกกระชาก ไมพดดวยเสยงดงเกนความพอด ไมพดจาหกหาญดงดนเอาแตใจตน และไมพดจาหยาบคาย และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองไมเปนคน ทมจตใจฟงซาน รวมทงไมมจตใจทบนดาลโทสะจนเสยกรยา

ภาคสอง ผดยอมไมท าอจาดลามก (Tidy) กลาวคอ ผดตองเปนผทมระเบยบแบบแผนในการด าเนนชวต ประกอบดวยคณลกษณะ 11 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาผดตองไมหาวหรอเรอ รวมทงไมลวงปากหรอจมก และไมแตงตวหรอเปลยนเสอผาในทสาธารณะ กจกรรมใดควรท าในทรโหฐานกไมควรในทสาธารณะ ไมถมน าลายหรอเสลดดวยเสยงในอนดงในทสาธารณะ รวมทงไมหยบจบอาหารของผอนดวยมอเปลา และแตงกายดวยเสอผาทสะอาด สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมกลาวถงสงโสโครก และเรองลามกหรอสงทควรละอายในทสาธารณะ และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองมจตใจรกความสะอาด และรกษาความเรยบรอย

ภาคสาม ผดยอมมสมมาคารวะ (Polite) กลาวคอ ผดจะตองเปนผทมกรยาสภาพ มความออนนอมถอมตว ใหเกยรตผอน ประกอบดวยคณลกษณะ 15 ประการดงน สวนกายกรรมกลาววาผดตองถอดหมวกเมออยในทรม รวมทงในศาสนสถานหรอสถานทศกดสทธ ผนอยตองแสดงความเคารพผใหญกอน สภาพบรษตองเคารพสภาพสตรกอน แมวามผใดกตามมาเคารพเรากอนกตองแสดงความเคารพตอบ นอกจากนผดยงตองนงใหสภาพเมอนงอยตอหนาผใหญ ไมทดหรอคาบบหร และไมสบบหรใหควนรมผอน อกทงไมลบหลผทมาเคารพเรา หรอทเคารพของผอน สวนวจกรรมกลาววาผดตองกลาวขอโทษเมอท ากรยาลวงเกน หรอท าผดพลาดกบผอน รวมทงกลาวขอบคณเมอมผใหความชวยเหลอ และไมพดจาหยอกลอหรอลอเลยนผใหญ และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองเคารพเชอฟงผใหญ ไดแก บดามารดา อาจารย บคคลผมพระคณดวยความจรงใจ รวมทงมจตใจเมตตากรณากบผนอย

54 โกวท วงศสรวฒน. “เอกสารล าดบท 10 ยอนพนจสงคมไทยในสมบตผด.” ใน 100 เอกสาร

ส าคญ : สรรพสาระประวตศาสตรไทย ล าดบท 1. 225-249. วนย พงศศรเพยร, บรรณาธการ (กรงเทพฯ: โครงการวจย “100 เอกสารส าคญเกยวกบประวตศาสตรไทย, 2552), 233.

41

ภาคส ผดยอมมกรยาเปนทรก (Sociable) กลาวคอ ผดตองเปนผทเขากบคนอนไดงาย ร จกการเขาสงคม หรอร จกกาลเทศะ ประกอบดวยคณลกษณะ 13 ประการดงน ในสวนกายกรรมนนผจะตองไมท ากรยาราเรงในขณะทผอนมความทกข ในทางตรงกนขามผดกตองไมท ากรยาแสดงออกถงความทกขในขณะทผอนก าลงมความสข นอกจากนตองตอนรบผมาเยอนดวยความยมแยมแจมใส อยาใหนงคอยนาน และไมจองดนาฬกาขณะทแขกมาเยยมเยยน รวมทงเมอเราไปบานผอนกตองไมนงนานเกนไป ไมจองมองผอนจนผดปกต และไมใชกรยาบยใบหรอกระซบกระซาบกบผอนในเวลาทอยตอหนาคสนทนาอกคนหนง สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมกลาววาจาชมหรอต าหนรปลกษณของผอนจนเกดความกระดากอาย และไมกลาววาจาคอนแคะสภาพสตรในทสาธารณะ และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองกรยาอชฌาสยอนด

ภาคหา ผดยอมเปนผมสงา (Respectable) กลาวคอ ผดตองมกรยาทาทางอนสงางาม เปนทนานบถอของผพบเหน ประกอบดวยคณลกษณะ 8 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาผดตองมกรยาอนผงผายองอาจไมวาจะอยในทสาธารณะ ทรโหฐาน หรอสถานการณใด ๆ กตาม สวนวจกรรมกลาววาผดตองพดจาฉะฉานชดถอยชดค า และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองจตใจทรจกผดชอบชวด มความกลาหาญ มใจเปนนกเลง คอมน าใจนกกฬา มความอดทน มปฏภาณไหวพรบ

ภาคหก ผดยอมไมเหนแตแกตวถายเดยว (Unselfish) กลาวคอ ผดตองค านงถงประโยชนของสวนรวมของหมคณะเปนส าคญ ประกอบดวยคณลกษณะ 20 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาในการท างานเปนหมคณะผดตองไมเอารดเอาเปรยบผใหญหรอสภาพสตร ไมชวงชงหาโอกาสเพอตนเอง เมอผหนงสนทนากบอกผหนงกไมไปแยงคสนทนาของเขามาเพอธระของตนเองหรอบอกความลบซงกนและกน ไมแสดงกรยาไมพอใจในสงของทผอนหยบยนให ไมหยบฉวยสงทเปนของสวนกลางมาไวกบตนจนเกนพอด รวมทงไมอยนงเมอผอนจายเงนแทนให และมผใดใหสงของหรอเลยงดเรากตองตอบแทน สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมสอบถามราคา รวมทงไมวจารณเชงต าหนสงของทมผอนน ามามอบใหตน เมอผใดกลาววาจาสรรเสรญเรากตองถอมตนเสมอ ไมสนทนาแตเรองของตนเองจนผอนไมมโอกาสไดพด และไมกลาวธระของตนแทรกในระหวางท ผอนก าลงสนทนากนอย และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองไมปรารถนาสงของของเพอน ไมเปนผทพร าขอสงของจากผอน ไมพงใจการหยบยมสงของซงกนและกน ไมปดความรบผดชอบของตนใหผอน ไมมจตรษยา ไมหวงพงพาแตผอน และไมเปนผทชอบโออวดตนเอง

ภาคเจด ผดยอมเปนผใจด (Kind-hearted) กลาวคอ ผดจะตองมจตใจทด ใจบญสนทาน คดแตสงทด ประกอบดวยคณลกษณะ 8 ประการดงน ในสวนกายกรรมนนผดตองไมแสดงอาการเยาะเยยเมอผอนท าผดพลาด เมอพบสงของใดตกหลนหรอเสยหายตองแจงใหเจาของทราบ และเมอเกดเหตรายเกดกบผใดกตองรบชวยเหลอ สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมใชวาจาใหรายผอน

42

และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองไมซ าเตมผทก าลงเสยท มความเมตตากรณาโอบออมอาร รวมทงมจตใจเออเฟอเผอแผตอผอน และไมมจตใจอาฆาตจองเวร

ภาคแปด ผดยอมปฏบตงานด (Orderly) กลาวคอ ผดตองเปนผทมระเบยบวนยในการท างาน มความรบผดชอบในหนาทของตน และไมปลอยงานใหคงคาง ประกอบดวยคณลกษณะ 13 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาผดตองยอมมระเบยบแบบแผนในการท างาน และไมท างานแตเฉพาะเมอมคนพบเหนเพอหวงค าสรรเสรญเทานน สวนวจกรรมกลาววาผดตองมค าพดทนาเชอถอ และเปนคนตองรกษาค าพด และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองตรงตอเวลา ไมมนสยเกยจคราน ไมเพลดเพลนจนเสยการงาน ไมกลวตอความยากล าบาก มความคดเป นระบบระเบยบ เชอฟงผบงคบบญชา มความมมานะในการท างาน เมอลงมอท าสงใดกท าจนประสบความส าเรจ และไมดงดนในสงทรวาผด

ภาคเกา ผดยอมไมประพฤตชว (Good-character) กลาวคอ ผตองเปนผมความประพฤตด ประกอบดวยคณลกษณะ 11 ประการดงน ในสวนกายกรรมกลาววาผดจะตองท าตนเปนคนพาลระรานผอน ไมขมเหงผทออนดอยกวา ไมเสพสราจนมนเมา ไมเลนการพนนเพอปรารถนาทรพย ไมพงใจในสตรทมคครองแลว และไมถอเอาของของผอนมาเปนของตน สวนวจกรรมกลาววาผด ตองไมกลาววาจาสอเสยดหรอยยงให ผอนแตกคอกน รวมทงไม เปนคนทชอบสอพลอประจบประแจง และสวนมโนกรรมกลาววา ผดตองไมปองรายผอน ไมคดหาความสขหรอผลประโยชนบนความทกขยากของผอน และรจกยบยงชงใจตนเอง

ภาคสบ ผดยอมสจรตซอตรง (Honest) กลาวคอ ผดตองเปนผทมความซอสตยและยตธรรม ประกอบดวยคณลกษณะ 24 ประการดงน ในสวนกายกรรมนนกลาววาผดตองไมละลาบละลวงเขาบานผอนกอนไดรบอนญาต ไมสอดสายสายตาแสดงถงความอยากรอยากเหนในบานผอน ไมเปดดจดหมายหรอสมดบนทกของผอนโดยไมไดรบอนญาต ไมเปดดหนงสอและนงโตะเขยนหนงสอของผอน ไมแทรกเขากลมสนทนาทเราไมไดรบการเชอเชญ ไมแอบฟงหรอแอบดความลบของผอน ไมแสดงอาการอยากรอยากเหนเรองของผอน และตองเคาะประตทกครงหากจะเขาหองของใคร สวนวจกรรมกลาววาผดตองไมถามถงเรองสวนตวของผอน เชน เงนเดอน ขอความในสมด หรอเรองในครอบครว รวมทงไมน าเรองในครอบครว รวมทงความลบ และเรองไมดของผอนมาเปดเผย นอกจากนผดยงตองไมพดจากลบกลอกเชอถอไมได ไมสบถและไมพดปด และสวนมโนกรรมกลาววาผดตองมจตใจตงมนอยในความด มความกตญญรคณ และเปนคนเสมอตนเสมอปลายจนเปนทไววางใจของผอน

43

2.2 พลเมองด แมวางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะเนนไปทางใหความร และปลกฝงคณธรรมตาง ๆ แตทานกไมไดสอนแบบตรงไปตรงมาเพยงอยางเดยว บางครงทานกใชวธการผกเรองราว มตวละครซงด าเนนไปโดยสอดแทรกเกรดความร และพฤตกรรมอนพงประสงคผานพฤตกรรมของตวละคร ท าใหผอานซมซบสงเหลานไปพรอมกบความเพลดเพลน ซงลกษณะเชนนปรากฏในเรอง พลเมองด อนเปนหนงสอสอนอานส าหรบนกเรยนชนประโยคมล รวมทงเปนหนงสอทมเนอหาปลกฝงความเปนพลเมองดใหแกนกเรยนผานตวละครเอก คอ นายเมอง ซงแตเดมชอวานายเถอน เปนชาวสวรรคโลก ก าพราพอแมตงแตยงเดก จงมาขออาศยกบนายมนผเปนลง โดยนายมนจะเปนผบมเพาะขดเกลา และพฒนานายเมองจนกลายเปนพลเมองดทสมบรณผานเหตการณตาง ๆ มากมายในเรอง เนอหาของเรองพลเมองดแบง เปนบทตาง ๆ ทง สน 29 บท แตละบทจะมสถานการณทใหนายมนไดสอนหรอชแนะนายเมอง โดยมทงทเปนสาระความร เชน ความรเกยวกบประเทศสยามในสมยรชกาลท 5 โดยเรมตงแตระบบการเมองปกครอง สทธและหนาทของพลเมองทมตอชาต ประเทศเพอนบาน รวมทงประวตศาสตรของชาต นอกจากนยง ใหความร เกยวกบวทยาศาสตร ขนบธรรมเนยมประเพณ สถานทส าคญของชาต ระบบการศกษา หลกเศรษฐศาสตร และการประกอบอาชพ อกทงยงมปลกฝงคานยมของความเปนพลเมองดทจะตองประพฤตตนตามหลกธรรมในพระพทธศาสนา ซงความรเหลานเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาจะชวยเสรมสรางความรทส าคญใหแกนกเรยนหรอผอนเพอใชในการด าเนนชวตตามวถพลเมองทดในสงคม ดงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแสดงความเหนในค าน าของเรองไววาความรเหลาน “...เปนความรส าหรบชวยความคดทจะประกอบกจการตาง ๆ อนเราตองท า ตองพบปะอยรอบตวเราเองทกวน ๆ จดวาเปนความรอนจ าเปนททก ๆ คนพงจะมส าหรบตว...” (พลเมองด หนา ค าน า)

3. รปแบบบนทกค าสงสอน

เนองจากเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดปฏบตหนาททเกยวกบการศกษา อกทงยงเปนผมความรความสามารถ มคณธรรม ทานจงมกถายทอดเผอแผความร ขอคดเหนตาง ๆ เพอเปนเครองประดบสมองใหแกผอาน ผฟง ดงทเจาพระยาธรรมศกดมนตรไดกลาวไววา “...ในสวนทเกยวกบคนทงหลาย ทานตงใจเผอแผและหวงประโยชนโดยวาจาคณอยเปนนตย...”55 ซงบนทกค าสงสอนบางเรองเปนการบนทกค าสงสอนของทานทกลาวในวาระตาง ๆ อาท ค าสงสอนของพระยา วสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน เปนตน และกมบนทกค าสงสอนบางเรองททานตงใจเขยนขนเพอเปนเครองเตอนใจ และ

55 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,”, 9.

44

ชวยชแนวทางในการประพฤตตนใหถกตอง อาท ชวยเพอน และเตอนเพอน ซงแตละเรองมรายละเอยดดงตอไปน

3.1 จรรยาแพทย เปนหนงสอรวมการบรรยายค าสอนเรองศลธรรมจรรยาใหแก

นกเรยนแพทยในขณะทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงเปนพระยาวสทธสรยศกด ผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลย ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเสยสละเวลาและก าลงกายก าลงความคดเรยบเรยงหวขอการสอนขนส าหรบแพทยโดยเฉพาะ โดยยดหลกธรรมทางพระพทธศาสนาเปนส าคญ และไปสอนดวยตนเอง56 ทานไดบรรยายตงแตวนเสารท 3 สงหาคม พ.ศ.2451 ถงวนเสารท 26 มถนายน พ.ศ.2452 รวม 14 ครง เรองจรรยาแพทยนนเนนเนอหาทตองการบมเพาะศลธรรมจรรยาใหแกนกเรยนแพทยใหเปนผทประพฤตดทงกาย วาจา และใจ เปนผทประกอบวชาชพดวยความสจรตและด าเนนชวตในสงคมอยางมความสข โดยเนอหาแบงออกเปน 3 ตอน ไดแก ตอนท 1 เปนบทน าทวาดวยความส าคญของการศกษาธรรม และธรรมะททกคนควรม เชน สตตสทธรรม ไดแก ศรทธา (ความเชอถอ) หร (ความละอายตอความชว) โอตปปะ (ความเกรงกลวตอความชว) พาหสจจะ (ความรทไดศกษามามาก) วรยะ (ความเพยร) สต (ความยงคด) และปญญา (ความรแจง) ตอนท 2 เปนธรรมะเฉพาะส าหรบนกเรยนแพทยทแพทย คอ อทธบาท 4 (ธรรมะทท าใหประสบความส าเรจ) วฒธรรม 4 (ธรรมะทท าใหปญญางอกงาม) นอกจากนยงไดกลาวถงคณลกษณะของผทเหมาะสมจะเปนแพทย คอ กลาหาญไมสยดสยอง มใจมนคง ไมประหมาตนเตน และอดทนตอความเหนอยยาก และไดกลาวถงคณธรรมทนกเรยนแพทยพงม 4 ประการ ไดแก ธรรมะทจะชวยใหเปนผมวชาด คอ ความพนจพเคราะห ความถถวน ความพยายาม และความหมน ธรรมะทจะท าใหมผนยมนบถอ คอ ความประพฤตด กรยาสภาพ วาจาออนหวาน และใจสจรต ธรรมะทท าใหเปนคนใจด คอ เมตตา กรณา เออเฟอ และเอาใจใส และธรรมะทจะท าใหเปนคนเทยงธรรม คอ ไมล าเอยงเพราะรก เพราะโกรธ เพราะกลว และเพราะหลงผด ตอนท 3 วาดวยเรองธรรมะทวไปททกคนรวมทงแพทยควรร และควรน าไปปฏบตในการด าเนนชวตใหราบรน เชน โลกธรรม 8 (เหตแหงความพอใจและไมพอใจ) กศลมล 3 อกศลมล 3 (รากเหงาของความดความชว) อปกเลส 16 (เหตชวนใหเศราหมอง) พรหมวหาร 4 (ธรรมแหงผเปนใหญ) และทศ 6 (การปฏบตแกผทเกยวของในชวตและสงคม) เปนตน

56 อวย เกตสงห, “เจาพระยาพระเสดจฯ กบโรงเรยนแพทย,” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ

(มนาคม-เมษายน 2510): 50-51.

45

3.2 ค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน เปนค าสงสอนทกลาวไวเมอวนท 8 กนยายน พ.ศ.2456 ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนสมาชกเสอปารนแรก รวมทงไดเปนผตรวจการใหญและอปนายกของสภากรรมการกลางใน พ.ศ.2457 แทนสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ57

เนอหาค าสอนจะเปนการเตอนใจลกเสอกองหนนใหยงคงระลกตนอยเสมอวาเปนลกเสอแมวาจะไมไดประจ ากองลกเสอแลวกตาม ฉะนนจะตองปฏบตหนาทของลกเสอตามลกษณะปกครองลกเสอ เชน ใหร จกระลกถงพระเดชพระคณของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รกชาตบานเมอง และนบถอเลอมใสในพระพทธศาสนา ใหมใจโอบออมอาร รกเพอนมนษย ไมเอารดเอาเปรยบผอนในทางทผด ใหมความรทางเสอปา เปนตน นอกจากนยงใหคงความประพฤตทดงามเชนนตลอดเวลา และกลาวถงความส าคญของลกเสอในฐานะเปนเครองมอบมเพาะพลเมองทดใหแกชาตบานเมอง

3.3 ชวยเพอน เปนหนงสอทจดท าขนเนองในการพระราชเพลงศพหมอมเจาหญง

ปก ในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอชน 2 สมเดจเจาฟามหามาลา กรมพระยาบ าราบปรปกษ ณ วดเทพศรนทราวาส ซงมศกดเปนอาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดททรงสอนอกขรสมย (วชาหนงสอวาดวยการอานการเขยน)58 ใหทานกอนทจะศกษาทโรงเรยนพระต าหนกสวนกหลาบ โดยการจดพมพเรองนกเพอเปนการแสดงมทตาจตแกหมอมเจาหญงปก ดงทกลาวไวในค าน าของเรองวา

ถอเอาค าแนะน าอนเปนเครองแจกจายแกผทมาชวยเหลอในการท าศพนวาเปนกศล

อยางหนง แตการแจกในงานศพน เพยงเทานนยงหาพอแกใจไม เพราะเหตวาผมรณภาพมคณอนหนกแกขาพเจาอย ขาพเจายงมความปรารถนาทจะท าการกศลสงไร เพออทศใหแกผ

มรณภาพใหเพยงพอแกใจยงขน ขาพเจาจงไดคดดวาอะไรจะเปนประโยชนดทจะพงกระท า59

57 จมนอมรดรณารกษ (แจม สนทรเวช), เสอปาและลกเสอในประวตศาสตรรชสมยพระบาท

สมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ตอน 1 (พระนคร: องคการคาของครสภา, 2511), 49. 58 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542 (กรงเทพฯ: นานมบคส

พบลเคชนส, 2546), 1225. 59 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ, 21.

46

เนอหาของเรองชวยเพอนจะกลาวถงขอแนะน าในการรกษาสขอนามย ดแลสขภาพรางกายใหแขงแรง แนะน าแพทยทดนาเชอถอ ซงการทจะรกษารางกายใหดนนเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดไดกลาววาใหปฏบตในหนงสอพลเมองดทมการแนะน าการรกษาสขภาพและการปองกนโรคภยไขเจบไวแลว รวมทงแนะน าใหพบแพทยแผนปจจบน เพราะจะสามารถวนจฉยและรกษาโรคไดประสทธภาพดกวา

3.4 เตอนเพอน เปนหนงสอค าสอนทมงเนนสงสอนขาราชการใหมทก าลงจะเขา

ท างานหรอเพงเขาท างานใหรจกประพฤตปฏบตตนใหสมกบบทบาทหนาท ใหรจกรกษาเกยรตยศแหงความเปนขาราชการดวยการรกษาไวซงทรพยสมบตทหามาได รจกประหยดอดออม อกทงยงใหเหนถงความส าคญของทอยอาศย ควรอดออมทรพยสนเพอทจะซอหาบานเปนของตนเอง และใหรจกเลอกคครองทเหมาะสมกบกาลเวลา และสถานภาพของตน กลาวคอ ขาราชการทเพงท างานใหมไมควรรบหาคครอง ควรสรางเนอสรางตวใหมนคง เมอจะเลอกคครองกเลอกคครองทมความประพฤตด และมความสามารถในการบรหารจดการธระภายในครอบครวได

ความหลากหลายของรปแบบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนทงรปแบบจดหมาย ต าราเรยน และบนทกค าสงสอนนนขนอยกบเนอหาค าสอนททานตองการน าเสนอ รวมทงกลมบคคลททานมงสอนดวย ซงการใชรปแบบงานเขยนทแตกตางกนน เองท าใหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมความนาสนใจ และเปนประโยชนตอการถายทอดเนอหาค าสอนเปนอยางยง

จากสภาพสงคมสยามนบตงแตการแผอทธพลเขามาของลทธจกรวรรดนยมตะวนตก ท าใหเกดการแรงกระตนใหมการปรบปรงพฒนาบานเมองในหลายดานเพอใหเปนทยอมรบจากนานาอารยประเทศ รวมทงเพอเตรยมความพรอมในการรบมอกบสถานการณตาง ๆ การพฒนาคนใหมคณภาพนบเปนเปาหมายหลกทตองกระท าใหส าเรจ ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบ ดนนมบทบาทส าคญตอการพฒนาคนใหมการศกษา โดยใชงานเขยนของทานเปนสอในการถายทอดความร ความคดตาง ๆ นอกเหนอไปจากการมสวนรวมในจดระบบการศกษาแบบสมยใหม ท าใหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนงานเขยนทมคณคายงตอการพฒนาชาต

47

บทท 3 เนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด เนองจากสภาพการณทางสงคมสยามในชวงรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว รชกาลท 4 จนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท 6 มการเปลยนแปลงเปนอยางมากอนมอทธพลมาจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตกอาทองกฤษ และฝรงเศสทเขามาคกคามประเทศสยามอยางตอเนอง ประกอบกบความลาหลงของบานเมองอนมการบรหารราชการแผนดนทไมเหมาะสมกบยคสมย เพราะเปนระบบบรหารราชการทปรบใชกนมาตงแตรชสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถแหงกรงศรอยธยา ท าใหการบรหารราชการแผนดน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไมมประสทธภาพเทาทควร จนกอใหเกดแรงกดดนจากเหลาขนนางผมอ านาจในการปกครองประเทศ ท าใหเกดแนวคดทจะปฏรปบานเมองใหทนสมย รวมไปถงการพฒนาคนใหมประสทธภาพโดยใชงานเขยนเปนเครองมอหนงทชวยพฒนาศกยภาพของคนในชาตใหมสตปญญารคด เปนคนดทมคณภาพเพอเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศ แนวคดดงกลาวนบเปนปจจยส าคญทท าใหเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสรางสรรคงานเขยนรอยแกวทมงสรางงานวชาการความรใหควบคกบการบมเพาะจตใจใหเปนผทมคณธรรม

กลมบคคลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมงสอน

เมอพจารณางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะพบวาเนอหาสวนใหญเปนค าสอนทมงสอนบคคล 4 กลม คอ พระมหากษตรย ขาราชการ นกเรยน และผประกอบวชาชพแพทยและนกการทต อยางไรกตามแมทานจะมงสอนบคคลทง 4 กลมดงกลาว แตบคคลทวไปในสงคมสยามสมยนนกสามารถอานและน าค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของทาน ไปปรบใชกบตวเองไดเชนกน ดงรายละเอยดตอไปน

1. พระมหากษตรย

พระมหากษตรยเปนบคคลส าคญทมฐานนดรสงสดและเปนสถาบนซงเปนศนยรวมของอ านาจการเมองการปกครองทางสงคม โดยเฉพาะอยางยงกบสงคมสยามทผกพนกบสถาบนนสบเนองมาเปนเวลานบรอยป ดงทหมอมราชวงศคกฤทธ ปราโมช ไดกลาวไววา “สงคมไทย (สยามในขณะนน) เปนสงคมทไมเคยไรกษตรย ตงแตโบราณกาลลงมาไมวาคนไทยจะไปตงรกรากสรางบาน เมอง

48

ลงทไหน บานเมองกจะตองมกษตรยขน...”1 คนไทยนนถอวาพระมหากษตรยเปนดงเจาชวตทมสทธขาดเหนอชวตของตนซงเปนอทธพลทไดรบจากศาสนาพราหมณผานอาณาจกรขอมตงแตรชสมยของพระมหาธรรมราชาท 1 (ลไทย) พระมหากษตรยจงไดรบการยกฐานะขนเปนเทพเจา หรอทเรยกวา “ลทธเทวราชา” ดวยคตความเชอนท าใหเกดระเบยบวธการและกฎเกณฑตาง ๆ ทท าใหคนมความเหนคลอยตามลทธวาพระมหากษตรยเปนเทพเจาจรง ๆ เชน มกฎบงคบไววาพระมหากษตรยนนตองประทบในททสงกวาผอน รวมทงมการใชค าราชาศพทส าหรบพระมหากษตรยและพระราชวงศ2 แตเนองดวยสงคมสยามเปนสงคมพทธศาสนา ท าใหการรบอทธพลของคตความเชอนผอนคลายลง กลาวคอ ไมเขมงวดเทาประเพณของขอมนนเอง เหนไดจากพระมหากษตรยไทยจะยดถอหลกทศพธราชธรรม และจกรวรรดวตร 12 ซงเปนคตทางพทธศาสนา โดยพระมหากษตรยจะไมใชเปนเพยงเทพเจาทเหนแกความสขของตนฝายเดยว แตตองเหนแกความสขของราษฎรท าใหพระมหากษตรยไทยมฐานะเปนธรรมราชาดวย แตอยางไรกตามภาพลกษณของพระมหากษตรยทอยในจตส านกของราษฎรกยงเปนผทเปยมไปดวยพระราชอ านาจ และสมควรแกความเคารพความย าเกรงอยางทสด ฉะนนการกระท าใด ๆ ทจะปฏบตตอองคพระมหากษตรยนนจะตองผานกระบวนการคดมาเปนอยางด

ในการบรหารราชแผนดน พระมหากษตรยมอาจจะกระท าไดเพยงพระองคเดยว หากแตตองอาศยเหลาเสนาอ ามาตยหรอขาราชการมาเปนก าลงเสรมในการบรหารประเทศ โดยหนาททส าคญประการหนงของขาราชการคอการเปนทปรกษาขอราชการตาง ๆ ดงทปรากฏในราชนต (หลกการปกครอง) วา

พระเจาอยหวพระองคใด ไมมนกปราชญเปนทปรกษา ไมทรงเชอค าปโรหต ขาเฝาผ

ภกด และพระสหายรวมพระทย ทรงมแตความร หลกเลยงไปตามพอพระทย พระเจาอยหวพระองคนน กเปนดงคนตาบอดทไมมคนจง ไมนานเทาไรกจะถงความพนาศเพราะศตร3

ผทจะท าหนาทถวายค าปรกษานจะตองเปนผทมความคดไตรตรองรอบคอบ มใจทสจรต

เทยงธรรม อกทงยงตองมเปนผทมความจงรกภกดตอองคพระมหากษตรยเปนอยางมาก โดยสวนใหญจะเปนพระบรมวงศ หรอขาราชการทมความใกลชด และไววางพระราชหฤทย ซงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ผทพระองคไววางพระราชหฤทยและเปนทปรกษาในสวนราชการแผนดน รวมไปถงเรองสวนพระองค ไดแก สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชา-

1 ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช, สถาบนพระมหากษตรย (กรงเทพฯ: โรงพมพแสงรงการพมพ, 2523), 6. 2 เรองเดยวกน, 11-42. 3 พราหมณอนนตญาณ, ราชนต (กรงเทพฯ: สอด, 2545), 97.

49

นภาพ พระอนชาตางพระมารดา ซงเปนพระบรมวงศพระองคส าคญทถวายงานรบใชรชกาลท 5 มาโดยตลอดจนพระองคเคยตรสเปรยบเปรยวาสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพเปรยบกบแขนซายขวาคกบ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ4 นอกจากนยงมขาราชบรพารหรอขนนางอกหลายคนทเปนทไววางพระราชหฤทยใหปฏบตราชการในหนาทส าคญรวมทงทรงปรกษาหารอเกยวกบขอราชการตาง ๆ เชน เจาพระยายมราช (ปน สขม) ทรชกาลท 5 ทรงมอบหมายใหไปถวายพระอกษรไทยแกพระเจาลกยาเธอทเสดจไปศกษาวทยาการตาง ๆ ในทวปยโรป และเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ทไดรบมอบหมายใหไปเปนพระอภบาลผคอยจดการและดแลการศกษาของสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ รวมถงพระเจาลกยาเธอพระองคอน ๆ ทไปศกษา ณ ทวปยโรป

การไดรบความไววางพระราชหฤทยจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ประกอบกบการอปนสยสวนตวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทเปนคนมอธยาศยสภาพมนคง ซอสตยตอหนาทการงาน อกทงยงตงใจปฏบตราชกจตองตามพระบรมราชโองการ5 ท าใหทานกลาทจะเสนอแนวคดหรอใหค าแนะน าเกยวกบการบรหารราชการแผนดนและแนวทางการด าเนนพระชนมชพแกรชกาลท 5 อยางตรงไปตรงมา ดงปรากฏในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 ซงเปนเอกสารทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชสอสารกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโดยตรงเพยงพระองคเดยว ถงแมวาเนอหาสวนใหญจะเปนการรายงานเกยวกบพระจรยาวตรดานตาง ๆ ของสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ ทก าลงทรงศกษา ณ ประเทศองกฤษ รวมทงความคบหนาเกยวกบราชกจตาง ๆ ทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทรงสนองตามพระบรมราชโองการ แตในบางครงทานกสอดแทรกขอเสนอแนะและขอคดบางประการเพอแบงเบาพระราชภาระ หรอใหก าลงใจพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ซงไดสะทอนใหเหนถงความเปลยนแปลงทางดานงานวรรณคด โดยเฉพาะอยางยงวรรณคดค าสอนทมง เนนการสอนพระมหากษตรย แมวาเจตจ านงของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะไมไดมงหวงใหงานเขยนชนนมฐานะเปนวรรณคด หากแตดวยลลาการประพนธอนสละสลวยของทานประกอบกบแงคดความรตาง ๆ ทสะทอนออกมา ท าใหหนงสอกราบบงคมทลฯ เลมนมลกษณะเปนวรรณคดค าสอนทมงใหขอแนะน าแกพระมหากษตรย นอกจากนหนงสอกราบบงคมทลฯ เลมนยงบงชใหเหนถงความ

4 ดวงดาว ยงสามารถ, “พระราชด ารของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเรองบทบาทของพระมหากษตรยในสงคมสยาม : ศกษาจากพระราชหตถเลขาสวนพระองค,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2534), 145.

5 เจาพระยาธรรมศกดมนตร, “ประวตมหาอ ามาตยเอกเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด,” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 9-10.

50

เปลยนแปลงของสงคมสยามเกยวกบสถานภาพพระมหากษตรยทแมวาจะยงคงความเปนสมมตเทพอยแตกไดลดนอยลงไปแลว ราษฎรจงสามารถใกลชดและเกดความรสกผกพนกบพระองคไดมากขน

จากการศกษาวรรณคดค าสอนในประเทศไทยพบวาวรรณคดทมเนอหาเปนการสอนหนาทและราชธรรมส าหรบพระมหากษตรยนนมจ านวนไมมาก วรรณคดค าสอนในลกษณะนทมชอเสยง ไดแก ราโชวาทชาดก โลกนตปกรณ โคลงทศรถสอนพระราม เสยวสวาสดค ากลอน นทานสบสองเหลยม เปนตน6 แตเมอพจารณาเนอหาค าสอนเบองตนแลวจะพบวาสวนใหญเปนการมงสอนพระมหากษตรยเกยวกบหลกการปกครองบานเมองและจรยธรรมส าหรบนกปกครองเปนหลกโดยไมไดมงเนนเจาะจงไปทพระมหากษตรยพระองคใดพระองคหนง เวนแตเรองราโชวาทชาดกทสมเดจพระพทธโฆษาจารย วดพทไธสวรรยแตงถวายสมเดจพระนารายณมหาราช ทมรปแบบการแตง กลาวถงพระโพธสตวทเสวยพระชาตเปนพระวทตยกมาร ตอมาไดสละราชสมบตใหแกพระสทศน -กมารผเปนพระอนชาตางพระมารดาเพอออกบรรพชา แลวกไดตรสสอน คณธรรม 38 ประการทพระราชาพงม7 เรองราโชวาทชาดกนม ลกษณะการผกเรองเปนนทานเพอเปนคตสอนใจแกพระมหากษตรย เฉกเชนเดยวกบโคลงทศรถสอนพระราม ทแตงขนในสมยกรงศรอยธยาตอนปลาย8 โดยผแตงเลอกเอาเหตการณจากเรองรามเกยรตในตอนททาวทศรถใหโอวาทแกพระราชโอรส คอพระรามถงหนาทของพระมหากษตรยทพงปฏบตตอเหลาขาราชการและราษฎร โดยสอนใหมความเมตตา รกราษฎร ละจากความโลภ โกรธ หลง รวมทงใหท านบ ารงบานเมองใหมความเจรญรงเรอง ราษฎรมความสขสวสด หรอในเรองนทานสบสองเหลยม9 ซงเชอวาเปนนทานทมมาตงแตสมยกรงศร

6 สายวรณ นอยนมตร, “อรรถกถาชาดก: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอนของไทยและความ

สมพนธกบวรรณคดค าสอนเรองอน,” (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2542), 218.

7 เรองเดยวกน, 219. 8 เดมเชอวาแตงขนในสมยสมเดจพระนารายณมหาราช แตตอมาเลกดา อมใจไดศกษาเปรยบเทยบ

โคลง 5 เรอง ไดแก ราชานวตร โคลงประดษฐพระรวง โคลงพาลสอนนอง โคลงราชสวสด และโคลงทศรถสอนพระราม กบโคลงชะลอพระพทธไสยาสน พระราชนพนธสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ พบวาโคลงทง 5 เรองมเนอหา วธการแตง ส านวนโวหาร และการใชค าทคลายคลงกบโคลงชะลอพระพทธไสยาสน จงสรปไดวาโคลงทง 5 เรองนเปนพระราชนพนธของสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ (เลกดา อมใจ, “การศกษาเปรยบเทยบโคลงพระราชนพนธ 6 เรองในสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย มหาวทยาลยศลปากร, 2528), 186.)

9 เมอครงราชบณฑตสภาจะจดพมพนทานเรองน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชา-นภาพทรงเหนวาชอเรองนทานสบสองเหลยมเปนชอทไมชวนอาน จงตงชอใหวา “ นทานอหรานราชธรรม” เพราะเปนนทานทเชอวาเปนของชาวเปอรเซยหรออหรานทวาดวยเรองราชธรรม หรอธรรมะส าหรบนกปกครอง. ด กสมา รกษมณ, “นทานราชธรรมเปอรเซย,” ศลปวฒนธรรม 25, 10 (สงหาคม 2547): 112.

51

อยธยา มเนอเรองกลาวถงพระเจามามนทรงทราบวาพระเจาหรมก ทรงสรางพระมณฑปทม 12 เหลยมเพอบรรจพระศพของพระเจาเนาวสวานผเปนพระราชบดา ในพระมณฑปนนมจารกนทานและคตธรรม พระเจามามนทรงตองการศกษาราชธรรมเหลานจงเสดจไปยงพระมณฑปนนซงตงอยทเมองมะดะวนแลวอานคตธรรมและนทานตาง ๆ ทจารกไวทพระมณฑป แลวทรงยดหลกธรรมค าสอนในจารกเปนแนวทางในการปกครองบานเมองจนไดรบการยกยองวาเปนกษตรยผทรงธรรม 10 ทงนสาระส าคญของนทานเรองนเนนเรองลกษณะของนกปกครองทด ดงความในพระราชปรารภของพระเจามามนวา “...เปนบญญตแลนทานท านองคลองธรรมไวในมณฑปนนทง 12 เหลยมส าหรบพระมหากระษตรยแลเสนาบดจะไดปรนนบตตาม ใหอาณาประชาราษฎรอยเยนเปนศข...”11

ทงนผวจยมขอสงเกตเพมเตมเกยวกบวรรณคดค าสอนทมงสอนพระมหากษตรยดงทกลาวมาขางตนวาวรรณคดทกเรองมการสมมตตวละครหรอสถานการณขนมาใหเปนผสอนราชธรรมตาง ๆ ดงเชนททาวทศรถในเรองรามเกยรต และจารกในพระมณฑปของพระเจาเนาวสวานในนทานสบสองเหลยมไดรบหนาทใหถายทอดค าสอนดงกลาว อกทงพระมหากษตรยในเรองกเปนเพยงตวละครทถกสมมตขนมาหรอไดเคามาจากเรองจรงแลวปรบเปลยนตามจนตนาการของกวเชนกน ดงเชน พระราม และพระเจาเนาวสวาน เปนตน นอกจากนผวจยยงเหนวาตวละครเหลานลวนมสถานภาพทสงกวาพระมหากษตรยในเรองทงมสถานภาพเปนพระราชบดา รวมทงสถานภาพทเปนบรพกษตรยท าใหมความชอบธรรมทจะใหค าสอนแกพระมหากษตรยในเรอง โดยค าสอนทปรากฏนนสามารถเปนแนวทางทพระมหากษตรยสามารถน าไปใชในการบรหารบานเมองไดในแตละเรอง

ในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 นมเนอความหลายตอนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดถวายค าแนะน าเกยวหลกการบรหารราชการตาง ๆ โดยจะเหนอยางชดเจนในตอนทเกดเหตการณทสยามตองเสยดนแดนฝงซายแมน าโขงในวกฤตการณ ร.ศ.112 ท าใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเสยพระราชหฤทยเปนอยางมากจนไมอาจกลนน าพระเนตรไวได12 ดงปรากฏในค าบอกเลาความทรงจ าของมหาเสวกเอกพระยาบรษรตนราชพลลภ (นพ ไกรฤกษ) ทเลาใหบตรชายฟงวา

10 เรองเดยวกน, 110. 11 สยาม ภทรานประวต, “นทานสบสองเหลยม: วรรณกรรมภมปญญาไทยในบรบทความสมพนธ

ไทย-อหราน,” ใน 100 เอกสารส าคญ: สรรพสาระประวตศาสตรไทย ล าดบท 9 (นทานสบสองเหลยมและไตรเพท), วนย พงศศรเพยร, บรรณาธการ (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2554), 59.

12 วฒชย มลศลป, วกฤตการณ ร.ศ.112 ปอมพระจลจอมเกลากบการรกษาเอกราชของชาต (กรงเทพฯ: ชมรมเดก, 2548), 212.

52

พอเองคราวนน ไดเหนน าพระเนตรของพระองคไหล ในขณะททรงเสยพระราชหฤทยอยางสดซง แตในทสดพระองคกทรงหกพระทยได ทรงรบสงเปนเชงปรารภวา การเสยดนแดนแตเพยงเลกนอยตามชายพระราชอาณาจกรซงเราเองกท านบ ารงรกษาใหเจรญเตมทไมไดนน กเปรยบเหมอนกบเสยปลายนวของเราไป ยงไกลอย รกษาหวใจกบตวไวใหดกแลวกน...13

ดวยความทกขโทมนสทรมเราพระราชหฤทยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ประกอบความเหนอยลาจากการทรงประกอบพระราชกรณยกจอยางหนก ท าใหพระองคถงกบทรงพระประชวร และทรงทอดอาลยในพระชนมชพ จนถงกบไมปรารถนาจะด ารงพระชนมชพเสยแลว ดงปรากฏในพระราชหตถเลขาทพระองคพระราชทานแกสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ความวา

๏ เจบนานหนกอกผ บรรกษ ปวงเอย คดใครลาหาญหก ปลดเปลอง ความเหนอยแหงสจก พลนสราง ตจกสภพเบอง หนานนพลนเขษม ๏ เปนฝสามยอดแลว ยงราย สานอ ปวดเจบใครจกหมาย เชอได ใชเปนแตสวนกาย เศยรกลด กลมแฮ ใครตอเปนจงผ นนนนเหนจรง

๏ ตะปดอกใหญตรง บาทา อยเฮย จงบอาจลลา คลองได เชญผทเมตตา แกสตว ปวงแฮ ชกตะปนให สงขาอญขยม . . .

๏ เจบนานนกหนายนตย มะนะเรองบ ารงกาย สวนจตตบมสบาย ศระกลมอราตรง

๏ แมหายกพลนยาก จะล าบากฤทยพง ตรแตจะถกรง อระรดและอตรา

๏ กลวเปนทวราช บตรปองอยธยา เสยเมองจงนนทา บละเวนฤวางวาย

13 ขจร สขพานช, ขอมลประวตศาสตร: สมยบางกอก (กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตร

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร, 2524), 252.

53

๏ คดใดจะเกยงแก กบพบซงเงอนสาย สบหนามนษยอาย จงจะอดแลเลยสญ14 เม อเ จาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไ ดทราบขาวพระอาการประชวรของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทานกไดรบทลเกลาฯ ถวายหนงสอกราบบงคมทลเพอใหก าลงใจแดพระองคผทรงเปนหลกแหงแผนดน เพอพระองคจะไดทรงคลายจากความทกขเทวษทรบกวนพระราชหฤทย ดงความในหนงสอกราบบงคมทลความวา

...พระโรคเลกนอยยงมรบกวนเบยดเบยนความส าราญอยเสมอ ทงแวว ๆ ดเหมอนวา ใตฝาละอองธลพระบาททรงทอดพระหฤทยเสยวาพระโรคคงไมหายเปนปรกต ดวยพระกายเสอมโทรมชราลง ไมมพระราชหฤทยทจะทรงยนดตอโลกน ในทางพระราชด ารเชนน ขาพระพทธเจาตองขอพระราชทานถวายบงคมทลโดยตรงวา ไมเปนทชอบพงใจเลย เหนดวยเกลาฯ วา ตรงกบสภาษตวา “ตตนกอนไข...ตนเหตเมอจะทรงพระประชวรคราวใหญนน จะไดเปนดวยพระชราหรอพระโรคภายในอนบงเกดขนตามเวลาตามคราวกหาไม เหนดวยเกลาฯ แทวา ความทนทรมานพระกายจนชอกช าเหลอเกน ประกอบกบการใชพระราชด ารในสวนทจดราชการส าคญตาง ๆ และในการพระราชวตกตาง ๆ ดวยราชกจภายนอกทงภายในมากมาย ท าใหพระกายชอกช าเกดกอพระโรคขน ครนเมอหายพระประชวรคราวส าคญนนแลว กยงไมวายพระราชธระรมรงในพระหฤทย หรอจะวาเพมเตมอยเสมอกวาได เหตนจงท าใหพระโรคสนสญไปไดดงทแทจะเรยกไดวาพระโรคเกดแตในพระราชหฤทย มใชพระโรคอนเกดดวยพระชราและสมยทควรเปน (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 74-75)

ขอความขางตนเปนการสอนใหเหนถงความเปนไปของรางกายมนษยทสมพนธกบจตใจ

อนเปนปรชญาชวตทพทธศาสนกชนรบรวาจตใจและรางกายท างานสมพนธกน การทจตใจมความเศราหมองอาจสงผลใหรางกายเกดโรคภยไขเจบดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงประสบอย ค าสอนนสะทอนใหเหนถงความใกลชดระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง โดยเฉพาะ ขนนางเชนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทสามารถถวายความคดเหนแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดอยางตรงไปตรงมา ทงนเปนผลมาจากภาพลกษณของพระมหากษตรยในยคสมยนทไดเปลยนแปลงไปอยางเหนไดชด กลาวคอ พระองคทรงมสถานภาพเปนมนษยมากขน มอาการ และความรสกเฉกเชนมนษยปถชนทวไป แตอยางไรกตามพระองคกยงเปนมนษยปถชนทม

14 สมเดจพระเจาบรมวงศ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, พระกวนพนธ (กรงเทพฯ: โรงพมพบ ารง-

นกลกจ, 2519), 24-25.

54

อ านาจนาเคารพย าเกรง เปยมไปดวยบารมของความเปนผน ารฐสมยใหม ดงอดมการณทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงสรางขนใหสอดรบกบการปฏรปการบรหารราชการแผนดน นอกจากจะมการสอนหรอใหขอเสนอแนะตรง ๆ แลว บางครงค าสอนนกไดสอดแทรกเขากบการรายงานพระจรยาวตรของสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกเธอพระองคตาง ๆ เฉกเชนททานไดรายงานถงการอภบาลวาไดปลกฝงใหสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธมความปรองดองกบพระบรมวงศผเปนอนชาพระองคอน ๆ เพราะเหนวาความปรองดองกอใหเกดความสามคคกลมเกลยวขนในหมพระญาตวงศจะชวยใหพระมหากษตรยหรอนกปกครองมผชวยคอยสอดสองดแลในราชกจตาง ๆ เปรยบเสมอนแขนขาทชวยอ านวยความสะดวกใหแกรางกาย อนเปนผลดตอการบรหารราชการแผนดน ดงตวอยาง

ในชนตนเมอแรกสมเดจพระบรมโอรสาธราช กบพระเจาลกยาเธอ พระองคเจา

อาภากรเกยรตวงศ เสดจออกไปถง พวกขาพระพทธเจาไดตงใจทจะคอยระวงและคดอานชกจงความสามคค ใหบงเกดเปนไปในระหวางทก ๆ พระองค เพอประสงคแหงความดตาง ๆ ทจะมแกพระบรมราชวงศ ดวยความสมครสโมสรฉนใด กยอมทราบใตฝาละอองธลพระบาทและรกนอยในพวกทรกเจาอยแลว วาอยางตน ๆ ก “รกไวดกวาชง” พยานแหงความประสงคเหลาน ไดกระท าปรากฏอยหลายคราว...แตธรรมดาความรกใครความคนเคยในระหวางคนทงหลาย ยอมไมเทาไมเสมอกนไดเปนปรกต บางคนกชอบกนนอย บางกสนทสนมกนไดมากเปนธรรมดา แตความทปรองดองกนเปนปรกต ไมกระดางกระเดองหางเหน หรอแตกราวกนไมปรากฏใหเปนทหมองหมางกนไดวาชอบขางนนมากรกขางนนอยแลวก...[...]...ไมตรเปนของส าคญทจะส าแดงใหเหนไดตลอดถงการทจะเปนไปทกสงทกอยาง จนกระทงความดและความรายทจะบงเกดม ถาพจารณาและระวงตรวจตราอยเสมอแลว กยอมจะลวงรไดกอนการณทจะบงเกดเปนไปในภายหนา แมจะลอดหลอดตาไปกนอย...

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 20-22)

จากตวอยางทงหลายทกลาวมาแสดงใหเหนถงการท าหนาทอยางเตมความสามารถและกอปรดวยความซอสตย เหนแกประโยชนของพระบรมวงศและประเทศชาตของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด เพราะเมอไดรบมอบหมายใหไปเปนพระอภบาลสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจา ลกยาเธอถงประเทศองกฤษ มภารกจตองปฏบตเปนจ านวนมาก แตกยง ค านงถงประโยชนประเทศชาต และองคพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวอยไมวางเวนจงไดกราบบงคมทลรายงานเสนอแนะขอคดอนเปนประโยชน เปนการแบงเบาพระราชภาระของพระองคไดเปนอยางด

55

2. ขาราชการ

ขาราชการเปนบคคลกลมหนงของสงคมทท างานและคอยแบงเบาภาระใหแกรฐ หรอพระมหากษตรย ดงทหมอมราชวงศคกฤทธ ปราโมชนนกลาววา “...เมอประมขแหงรฐไมสามารถบรหารงานทงปวงดวยตนเองได กจ าตองแบงภารกจตามหนาทตาง ๆ มอบหมายใหแกผชวยท า ไดแกขาราชการในต าแหนงตาง ๆ ซงพอจะเรยกไดวาเปนแขนขาแหงรฐ...”15 ทงนขาราชการหมายถงผทท างานใหแกรฐ โดยขาราชการระดบสงน นจะเรยกวา “ขนนาง” คอไดรบพระราชทานยศถาบรรดาศกด ราชทนนามและศกดนาตงแต 400 ขนไป ในชวงกอนทจะมการปฏรปบานเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนนขนนางจดเปนชนชนสงในสงคมสยาม ดวยสงคมสยามเปนสงคมศกดนาโดยแทท าใหผทเขารบราชการมกจะเปนพระบรมวงศานวงศ รวมทงสามญชนทมาจากครอบครวชนสงทไดประกอบคณงามความด เปนทไววางพระราชหฤทย มความสามารถจนเปนทประจกษ และเมอขนนางเหลานมบตรกมกจะน าเขามาถวายตวเปนมหาดเลกรบใชใตเบองพระยคลบาท ซงการไดรบใชใตเบองพระยคลบาทนนกมกท าใหไดเรยนรเกยวกบการปฏบตราชการตาง ๆ รวมทงไดท างานสนองพระบรมราชโองการ ถาสามารถท าหนาทไดถกพระราชหฤทยกจะไดรบการแตงตงใหมต าแหนงยศถาบรรดาศกด ตาง ๆ และอาจไดสบทอดต าแหนงจากบดาของตนเลยกเปนได16 ดวยระบบการเขารบราชการเชนนท าใหการทชนชนในสงคมอน ๆ อาท ไพร และทาสจะมารบราชการนนเปนไปไดยาก เวนแตวาจะเปนทตองพระราชหฤทยของพระมหากษตรย หรอมความสามารถจนเปนทปรากฏ จนอาจกลาวไดวาการรบราชการนนถอเรองของชาตวฒเปนอยางมาก ดงทมการก าหนดคณสมบตของผทจะเขารบราชการไวในกฎหมายตราสามดวงทถกตราขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท 1 ดงน

อนงขนบท าเนยมผจะเปนพระหลวงขนหมนผรกษาเมองผรงกรมการยอมมความตาม

คณานรปสมควร แลกอปรดวยวทธสประการ คอชาตวทธ ไวยะวทธ คณวทธ ปญาวทธ ชาตวทธนนกระกลเปนอคมหาเสนา ๆ บดสบ ๆ กนมา ไวยวทธนนคออายศมควรตงแตสามสบเบดปขนไป คณวทธนนคอมความรฝายทหารพลเรอนช านช านาน ปญาวทธนนคอจ าเรญดวย

15 ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช, “ปาฐกถากลางแจง การปกครองสมยสโขทย แสดงทวดศรชม จงหวด

สโขทย วนท 31 มนาคม 2503,” ใน สามนคร (กรงเทพฯ: สยามรฐ, 2526), 11. 16 กองจดหมายเหตแหงชาต, การแตงตงขนนางในสมยรชกาลท 5 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร,

2521), 9.

56

ปญาฉลาดในทจะตอบแทนแกไขอตถะปฤษนาประเทษกรงอนแลคดอานใหชอบดวยโลกยราช

กจธรรมทงปวง17 ในกฎหมายตราสามดวงนนไดระบวาผทจะเขารบราชการนนจะตองมชาตวฒคอเกดใน

ตระกลทด เปนอครมหาเสนาบดสบตอกนมา รวมทงตองมวยวฒคอมอาย 31 ปขนไป มคณวฒคอมความรความช านาญในดานการทหารและพลเรอน และมปญญาวฒคอมปญญารอบร มความฉลาดไหวพรบด นอกจากน ยงมการระบวาผทจะรบราชการตองประกอบดวยอธบด 4 ประการ ไดแก ฉนทาธบด วรยาธบด จตาธบด และวมงสาธบด ดงปรากฏในพระราชก าหนดเกา จ.ศ.117 วา

อนงผจะเปนพระหลวงขนหมนยอมประกอปดวยอะธบดสประการ คอฉนทาธบด คอ

วรยาธบด คอจตาธบด คอวมงสาธบด ฉนทาธบดนนคอลนเกลาลนกระหมอมตองพระราช-ประสงคสงใด ผนนน าซงสงนนมาทลเกลาทลกระหมอมถวาย วรยาธบดนนคอกอปรดวยความเพยรในราชการมไดขาด จตาธบดนนคอมน าใจกลาแขงในการณะรงคสงคราม วมงสาธบดนนคอฉลาดในทพภากษาความแลอบายในราชการตาง ๆ ถาผใดมประกอปรดวยวทธสประการแลอธบดสประการแตประการใดประการหนงไซ ถงคณานรปสมควรกด อยาใหสมหกลาโหม

สมหะนายกจตสดมกราบทลพระกรณาตงแตงผนนเปนพระหลวงขนหมนเปนอนขาดทเดยว18 จากขอความขางตนจะเหนวาผทรบราชการนนจะตองปฏบตหนาทเพอสนองพระราช-

ประสงคของพระมหากษตรยอยางสดความสามารถ อกทงยงตองท าหนาทดวยความเพยรไมยอทอตออปสรรคตาง ๆ ตองมใจทกลาหาญ ไมเกรงกลวตอราชศตร และตองมความรอบร สามารถตดสนคดความตาง ๆ ไดอยางถกตองและเทยงธรรม ซงคณสมบตทระบไวในทงกฎหมายตราสามดวงและพระราชก าหนดเกานนถอไดวาเปนตวหลอหลอมรปแบบการปฏบตหนาท และอดมการณของขาราชการไทยมาเปนเวลาชานาน

การทขนนางหรอขาราชการไดท างานรบใชใตเบองพระยคลบาท ท าใหมทงยศศกด และต าแหนงทน ามาซงอ านาจอยางลนพน เพราะไดรบพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงใหมอ านาจในการปกครองชนชนลาง ไดแก ไพรและทาสอกทอดหนง ท าใหอาชพนมเกยรตสงสงกวาอาชพอน เชน อาชพพอคาหรอกรรมกร19 แตสถานภาพของขนนางไดเปลยนแปลงไปเมอมการปฏรปบานเมอง ซงม

17 กฎหมายตรา 3 ดวง เลม 3 ฉบบพมพมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง (กรงเทพฯ: สถาบนปรด พนมยงค, 2548), 140-141.

18 เรองเดยวกน, 141. 19 ไพฑรย เครอแกว, ลกษณะสงคมไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: โรงพมพเลยงเซยงจงเจรญ,

2513), 150.

57

การดงอ านาจการปกครองเขาสสวนกลาง อ านาจของขนนางถกลดรอนลง โดยเฉพาะสทธการผกขาดโดยสายเลอด การสงสมอทธพลในทองถนมนอยลง ขนนางตองเปนทพงของราษฎรมากขน20 อยางไรกตามอาชพรบราชการกยงเปนอาชพทมเกยรต อกทงเมอไดมการน าระบบโรงเรยนตามแบบตะวนตกเขามาใชในประเทศสยามเพอผลตบคลากรเขารบราชการ อนเปนการลดอ านาจของขนนางทมอ านาจโดยเฉพาะอยางยงขนนางตระกลบนนาค อาชพรบราชการกไดรบความนยมมากขน ราษฎรธรรมดาสามญมโอกาสไดรบราชการมากขนและสามารถยกสถานะเปนขนนาง ไดโดยใชการศกษาเปนเครองมอในการชวยยกสถานะ

ดงทกลาวมาขางตนวาขาราชการนนตองท างานรบใชใตเบองพระยคลบาท รวมทงตองท าหนาทเพอราษฎร ฉะนนจงไดเกดวรรณคดทมเนอหามงสอนจรยธรรมของขาราชการออกมาเปนจ านวนมากเพอเปนกรอบแนวทางในการปฏบตตนของขาราชการ อาท โคลงพาลสอนนอง โคลงราช-สวสด โคลงราชานวตร ต าราพไชยเสนา เปนตน แตละเรองลวนกลาวถงคณลกษณะอนพงประสงคของขนนางและขาราชการ โดยถอความซอสตยและจงรกภกดตอองคพระมหากษตรยเปนส าคญ รวมทงตองมคณสมบตเปนคนทมความฉลาด มความรความสามารถในการท าหนาทตางพระเนตรพระกรรณได ประพฤตตนอยในศลธรรมอนดเพอเปนการรกษาพระเกยรตยศและผลประโยชนของสวนรวม

ในชวงชวตบนปลายของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ทานไดด ารงต าแหนงเปนเสนาบดกระทรวงธรรมการ ตลอดระยะเวลาของการรบราชการเปนระยะเวลาหลายสบปในหนาทตาง ๆ ทงในและนอกประเทศนน ทานไดปฏบตหนาทอยางเตมความสามารถดวยใจทซอสตยและจงรกภกด และท าใหทานมประสบการณทคอนขางกวางไกลและหลากหลายกวาขนนางหลาย ๆ คนทอยรวมสมยเดยวกบทาน อกทงทานเปนผทมความเปนครโดยแท จงไดมอบความปรารถนาดแกเหลาขาราชการ ดงปรากฏในเรองเตอนเพอน ซงมเนอหามงทจะสงสอนขาราชการใหมทก าลงจะเขาท างานใหรจกประพฤตตนใหเหมาะสม ทานเลอกทจะใชค าวา “เพอน” เพอสอถงขาราชการททานปรารถนาทจะสอน สะทอนใหเหนถงความมจตวทยาในการสอสารของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดทแสดงถงความปรารถนาดอยางผเปนมตรพงหยบยนใหแกกน ฉะนนผทอานกจะเกดความรสกไมเหมอนถกบงคบกะเกณฑ กอใหเกดผลสมฤทธตามททานตองการไว โดยในเรองนเนนย าในเรองการสรางหลกฐานในชวตใหมนคง กลาวคอใหรจกประหยดอดออม ควรมบานของตนเอง และเลอกคครองทเหมาะสม เปนทเชดหนาชตา เพอยกระดบชวตของขาราชการดขน อนเปนการรกษาพระเกยรตยศของพระมหากษตรยทางหนงดวย ดงตวอยาง

20 ทรงวทย แกวศร และปรชา วชยดษฐ, “สถานภาพของขาราชการ,” ใน 200 ป มหาจกรบรมราชวงศและววฒนาการของระบบขาราชการพลเรอน, ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา, บรรณาธการ (กรงเทพฯ: ส านกงาน ก.พ., 2526) 124.

58

...ขาพเจาขอชแจงรวบรวมความประสงคในถอยค าทตกเตอนนใหเขาใจวาผทท าราชการโดยตงใจจะเปนขาราชการ ไมใชประสงคเปนแตคนรบจางเชนนนแลว นอกจากความรวชาสามารถและความเพยรพยายามความสจรตจงรกภกดซงเปนเงาตามตวอนทราบกนอยแลว...ขอใหทานทงหลายพงเขาใจวา ความด ารงตนคอตงตนใหเปนหลกฐานมนคงนนเปนขอส าคญยงอยสวนหนงเหมอนกน...เหตฉนนจงควรพเคราะหใครครวญคดอานขดรากวางหลกใหเปนปกแผน แนนหนาเสยกอนตามมลเหต 3 ประการดงกลาวแลว กจะท าใหรางโครงและทรวดทรงแนนหนาถาวรสบไป คอใหรอดออมถนอมทรพยระวงทนรอนใหงอกงามโดยรประหยดตดความหมดเปลองใหนอยเพยงเทาทจ าเปน...จดหาเคหะสถานบานเรอนตงหลกถานใหเปนของตนอยาให เปนคนหลกลอย...มคครองใหเปนหลกถานอนควรแกการปกครองรกษาทรพยสมบตและคณความดใหเปนศรราศรแกบานเรอนและเปนทเชดหนาชตา... (เตอนเพอน หนา 35)

นอกจากเรองฐานะความเปนอย รวมทงการประพฤตตนใหเหมาะสมจะเปนสงทส าคญ

ของการรบราชการแลว เรองสขอนามยกเปนเรองส าคญมากเชนกน เพราะการรกษาสขภาพรางกายใหสมบรณแขงแรง ปราศจากโรคภยไขเจบนนเปนหนทางสการพฒนาประเทศไดเชนกน เมอคนมสขภาพทดกยงมแรงมก าลงทจะท างาน พรอมตอสกบอปสรรคตาง ๆ สามารถใชความรความสามารถไดอยางเตมท ดงพทธศาสนสภาษตทวา “อโรคยา ปรมาลาภา” หมายถง ความไมมโรค เปนลาภอยางยง เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวไวในเรองชวยเพอน ทมเนอหาเปนขอคดเตอนใจเกยวกบการรกษาสขภาพรางกาย ดงขอความบางสวนจากเรองททานกลาวถงเหตผลในการแตงเรองนวา “ ...การทขาพเจาไดน าเรองนมากลาว กเพอประโยชนในการแนะน าตกเตอนใหความเหนและ ชชองทาง เปนการชวยเหลอเพอนมนษยในการปฏบตรกษาตวเยยวยาบ าบดโรคภย ใหชวตยนยาว... (ชวยเพอน หนา 72) นอกจากนทานยงกลาวใหเหนถงคณของการแพทยแบบตะวนตกทมความทนสมยและใหความปลอดภยแกชวตมากกวาการแพทยแผนไทย โดยแนะน าใหรจกโรงเรยนแพทยาลย รวมทงหลกสตรแพทยศาสตรเพอสรางมนใจใหแกผทจะรกษาดวยการแพทยแบบตะวนตกวาไดผลทดกวา รวมทงเปนการโฆษณาชกชวนใหเหนถงความส าคญของวชาชพแพทยดวย

3. นกเรยน

นบตงแตการเสดจประพาสทวปยโรปของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอ พ.ศ.2440 เปนตนมา สงผลใหเกดการเปลยนแปลงครงใหญโดยเฉพาะอยางยงทางดานการศกษา เพราะทรงเลงเหนสงทท าใหชาตตะวนตกมอ านาจและความเจรญรงเรองมากกวาคนไทยมาจากวชาความร ดงนนในระหวางทเสดจประพาสครงนพระองคจงไดเสดจไปสถานศกษาตาง ๆ รวมทงหอสมด

59

และพพธภณฑอนเปนแหลงความร21 นอกจากนยงรบสงใหอครราชทตสยามในทวปยโรปไปศกษารปแบบการจดการศกษา เพอน ามาใชเปนแบบอยางส าหรบการจดการศกษาในประเทศสยามใหดยงขน ในการนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด หรอพระยาวสทธสรยศกดในขณะนนด ารงต าแหนงเปนอครราชทตประจ ากรงลอนดอน ประเทศองกฤษไดถวายรายงานทเปนความเหนในการจดการศกษาของนกเรยนสยามในประเทศองกฤษ ทานไดแสดงความเหนวาการทนกเรยนสยามทสงไปเรยนทประเทศองกฤษแลวไมคอยประสบผลส าเรจนนมสาเหตมาจากเรยนไดไมด ไมรวดเรว อกทงยงเรยนวชาทไมไดเปนประโยชนตอบานเมองมากนก ความเหนนท าใหเกดความคดทควรจะจดการศกษาในประเทศใหดเสยกอน

นอกจากน ผลจากความเหน ทพระยาว สทธสรยศกดสง เขามาทลเกลาฯ ถวายพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ยงกอใหเกดการผลตต าราเรยนขนใชเปนจ านวนมากซงมทงการแปลจากต าราภาษาองกฤษ และเรยบเรยงโดยคนไทยเอง ต าราเรยนหรอทเรยกกนวา “แบบเรยนหลวง” นสวนใหญจะมเนอหาเกยวกบการเรยนภาษาไทย คณตศาสตร พระพทธศาสนา ประวตศาสตรสยาม ภมศาสตรประเทศสยาม เปนตน22 ดวยภาระหนาทของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดทเกยวของกบวงการการศกษาท าใหทานมสวนรวมในการจดท าต าราเรยนดวยเชนกน ซงต าราเรยนของทานนนมทงสวนทใหความรตาง ๆ อาทเรองพลเมองด เปนหนงสอสอนอานชนประโยคมลศกษา แตงขนเมอ พ.ศ. 2455 ทงนในการแตงครงแรกนนไมไดแบงเปนตอน ตอมาไดแยกพมพเปน 3 เลม ไดแก พลเมองดตอนตน (บทท 1-7) พลเมองดตอนกลาง (บทท 8-16) และพลเมองดตอนปลาย (บทท 17-29) เพอสะดวกตอการศกษายงขน โดยไดปรบปรงเนอหาใหเหมาะสมแกกาลสมยขน โดยเนอเรองนนมงเนนใหเยาวชนทไดอานนนมความรในดานตาง ๆ อนเปนพนฐานส าหรบไปศกษาในชนทสงขนผานบทสนทนาของตวละครส าคญ 2 ตว คอ นายเมอง และนายมน ทงเรองการเมองการปกครอง ประวตศาสตร หลกธรรมทางพระพทธศาสนา สทธและหนาทของพลเมอง ทด เรองราวของประเทศเพอนบาน รวมทงศาสตรจากประเทศตะวนตก เชน วทยาศาสตร เศรษฐศาสตร เปนตน ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวสรปสงทายไววาหลงจากทไดอานหนงสอเลมนจะไดเหนถงชวตของนายเมองทประสบความส าเรจในชวตอนเนองมาจากความตงใจ ความเพยรพยายาม ความใฝรใฝเรยน และความรกดของนายเมอง รวมทงการเลอกคบเพอนทด และมครอบครวทคอยสนบสนนในทางทด เพอใหนกเรยนไดน าไปเปนแบบอยางในการด าเนนชวต ดงความทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกลาวไวในตอนทายเรองวา

21 วฒชย มลศลป, สมเดจพระปยมหาราชกบการปฏรปการศกษา, พมพครงท 4 (กรงเทพฯ: พมพค า, 2554), 209.

22 เรองเดยวกน, 344.

60

...คนทมสตปญญารผดชอบชวดทงรกดและประพฤตความดดวยนน ถงแมจะตกทกขไดยาก อบจนขนแคนสกปานใด กยอมจะไดดโดยไมตองสงสย เมอรจกความดรกดและท าดอยแลว ทรพยสมบตเงนทองกยอมจะมาถงไดเอง เชนกบนายเมองซงไดรบความทกขล าบากยากจนเหลอแตตวกกลบไดดถงเพยงน คนเชนนควรทเดกทงหลายจะถอเอาเปนแบบแผนพากเพยรพยายามท าความดใหเหมอนกบตวอยางเชนนบาง จะไดลาภยศความสรรเสรญและความศขดงกตตศพทของนายเมอง ตามเรองทไดอานมาน (พลเมองด หนา 156)

นอกจากน ดวยความหวงใยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททรงเกรงวา

เดกทเรยนในโรงเรยนจะไมศรทธาเลอมใสในพระพทธศาสนา รวมทงละเลยศลธรรมจรรยา ทรงเหนวา “...คนทไมมธรรมเปนเครองด าเนนตามคงจะหนไปหาทางทจรตโดยมาก ถารนอยกโกงไมใครคลอง ฤๅโกงไมสนท ถารมากกโกงคลองขนแลโกงพสดารมากขน การทหดใหรอานอกขรวธไมเปน เครองฝกหดใหคนดแลคนชวเปนแตไดวธส าหรบจะเรยนความดความชวไดคลองขน...”23 ท าใหเกดการเรยนการสอนและต าราเรยนทเกยวกบหลกจรยธรรมหลายเลม ไดแก สมบตของผด และจรรยาแพทยของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด รวมทงต าราเรยนจรยธรรมในยคตอมาอยางเรองธรรมจรยา 6 เลมของเจาพระยาธรรมศกดมนตร เปนตน

นอกจากต าราเรยนทเปนการสอนความรและจรยธรรมส าหรบนกเรยนชนประโยคมลศกษาหรอขนพนฐานแลว เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงไดแตงต าราเรยนส าหรบนกเรยนทศกษาในชนสงขน ดงเชนในเรองสมบตของผดทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแตงขนเพอเปนแบบเรยนคตธรรมโรงเรยนฝกหดขาราชการ โดยทานแบงออกเปน 10 ภาค แตละภาคจะกลาวถงคณลกษณะทแสดงออกถงความเปนผดเปนขอ ๆ ซงครอบคลมการกระท าทง 3 สวนคอสวนกายกรรม (การกระท าทางกาย) สวนวจกรรม (การกระท าทางวาจา หรอค าพด) และสวนมโนกรรม (การกระท าทางใจ หรอทางความคด) รวมทงสน 136 ขอ24 จนอาจกลาวไดวาความเปนผดนนจะตองเปนคนทมความประพฤตดทงทางดานกาย วาจา และใจ ดงทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวม พระบรมราชาธบายวา “ผดไมไดหมายถงคนมทรพย ไมไดหมายถงคนมสกล แตหมายถงคนทประพฤตดทงกาย วาจา และทส าคญคอใจ ขอทานเขากเปนผดได...” ในเนอหาค าสอนทง 10 ภาคน ไดแก การประพฤตตนดวยกรยามารยาททสภาพเรยบรอย มระเบยบแบบแผนในการด าเนนชวต ม

23 พระราชด ารส ในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงแถลงพระบรมราชาธบาย

แกไขการปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมไปมากบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนด พบลชชง, 2540), 22.

24 ตอมาไดมการเรยบเรยงใหม มการเพมเตมปรบแกขอยอยตาง ๆ ท าใหมจ านวนมากขน

61

สมมาคารวะ รจกกาลเทศะ มความสงาผาเผย เหนแกประโยชนสวนรวม ปฏบตหนาทตาง ๆ อยางไมบกพรอง มจตใจทด และมความยตธรรม

อยางไรกตาม งานเขยนรอยแกวบางเรองกไมใชแตงขนเพอเปนแบบเรยนแตเพยงเทานน บางครงทานกน าบนทกค าสงสอนมาจดพมพเพอประโยชนของบคคลในกลมตาง ๆ เชนลกเสอ ดงเรองค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน อนแสดงใหเหนบทบาทหนาทอกประการหนงของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมสวนเกยวของกบกจการเสอปา ซงสอดคลองกบพระราชกรณยกจส าหรบอนดบแรกของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวเมอพระองคขนครองราชย โดยการกอตงกจการเสอปานเกดจากการทพระองคทรงเลงเหนถงภยของลทธจกรวรรดนยมตะวนตกทเขามามอทธพลในประเทศสยาม อกทงพระองคยงไดทรงก าหนดอดมการณประเทศขน โดยก าหนดใหม 3 สถาบนหลก คอ “ชาต ศาสนา พระมหากษตรย” เปนนโยบายของรฐบาล เครองมอทส าคญยงทพระองคทรงใชในการปลกฝงความส านกของราษฎรตอ 3 สถาบนนกคอ “กจการเสอปาและลกเสอ” จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงกองพลสมครขนกองพลหนง ใหชอวา “กองเสอปา” ดงทพระองคไดทรงแสดงเจตนารมณในการกอตงกจการเสอปาไวในงานพระราชพธบรมราชาภเษกสมโภช ความวา

การใด ๆ ทเราไดเรมจดขนแลว และซงจะไดจดขนอกตอไปกลวนท าไปดวยความมง

หมายทจะใหเปนประโยชน น าความเจรญมาสชาต อยางนอยกเพยงไมใหตองอายเพอนบาน เชนการทตงกองเสอปาขนกดวยความมงหมายจะใหคนไทยทวกนรสกวา ความจงรกภกดตอผด ารงรฐสมาอาณาจกรโดยตองตามนตธรรมประเพณประการ 1 ความรกชาตบานเมองและ นบถอพระศาสนาประการ 1 ความสามคคในคณะและไมท าลายซงกนและกนประการ 1 ทง 3

ประการนเปนมลรากแหงความมนคง จะท าใหชาตเราด ารงเปนไทยไดสมนาม25 ทงน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเขารวมเปนสมาชกเสอปารนแรก โดยมเลข

ประจ าตว 34 (จากผเขารวมทงสน 122 คน) และมยศเปนนายกองตร สงกดเหลาราบหลวงรกษาพระองค ในกองเสอปาหลวงรกษาพระองค26 อกทงไดรบพระราชทานธงประจ าตวส าหรบเปนเครองหมายประจ าตวชนนายเสอปา เมอวนท 22 กรกฎาคม พ.ศ.2454 ณ สโมสรเสอปา โดยพนธง

25 เสทอน ศภโสภณ, พระราชประวตพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว และประวตลกเสอ

ไทย (พระนคร: โรงพมพครสภา, 2504), 30-31. 26 ประพฒน ตรณรงค, ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ (พระนคร : อดมศกษา, 2504),

354.

62

เปนสหงสบาท (สแดงปนเหลอง หรอสแสด) กลางธงเปนรปเทวดายนเชญพานมาลา 27 เหนไดวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมบทบาทในกจการเสอปามาตงแตเรมแรก และไดมสวนรวมเรอยมาจนไดรบการแตงตงใหเปนผตรวจการใหญและอปนายกของสภากรรมการกลางลกเสอใน พ.ศ.2457 แทนสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพททรงประชวรหนกและทรงลาออกจากต าแหนงไป28

ในเนอหาค าสอนทปรากฏในเรองค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนนนนทานมงหวงทจะใหค าสอนนเปน “เครองอดหนนใจใหชมชน บงเกดความกลาหาญและอดเหนยว...และเปนเครองบงคบใหหกหามละเวนในทางทจะประพฤตชว เปนการฝกหดใหเดกรจกบงคบใจตนเอง” รวมทงใหลกเสอทกคน “ตงหนารกษาและประพฤตความดตอ ๆ ไปอก” (ค าสงสอนลกเสอฯ หนาค าน า) ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเชอวาการฝกหดลกเสอนเปนหนทางหนงของการสรางพลเมองทดใหแกสงคม จงไดน าค าสอนนมาจดพมพเพอแจกจายไปยงโรงเรยนตาง ๆ ดวยมงหมายทจะตกเตอนและฝกหดนกเรยนและลกเสอใหรจกประพฤตปฏบตตนใหถกตองตามท านองคลองธรรม

4. ผประกอบวชาชพแพทยและนกการทต

เมอราษฎรไดรบโอกาสใหศกษาเลาเรยนตามแบบตะวนตกมากขน สงผลใหราษฎรสามญมความรความสามารถทจะเขาไปท างานในหนวยงานหรอสาขาตาง ๆ ได อยางเชนวชาชพแพทยทมไดจ ากดอยเพยงเฉพาะขนนางในราชส านกอกตอไป ทงนตวอยางทเหนอยางชดเจนวาราษฎรสามญสามารถเปนแพทยไดกคอการทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสรางตวละครอยางนายเมองในเรองพลเมองดทเปนลกก าพรามาจากชนบทแสนกนดาร แตเมอนายเมองไดรบการอบรมสงสอนใหมวชาความรกสามารถเขาศกษาเปนนกเรยนแพทย และเลอกทจะประกอบวชาชพแพทย เพราะเหนวา “ไมเหนวาวชาใดจะเปนวชาทอาจชวยตวไดดและยดถอเอาเปนทพงไดยดยาวตลอดชวตยงกวาวชาแพทย...” (จรรยาแพทยหนา 149) และดวยความพากเพยรพยายาม มจตใจทดมเมตตาของนายเมองท าใหเขาเปนแพทย ทด และเปนทยกยองของคนในสงคม เหตททานใหนายเมองประกอบวชาชพแพทยนนเนองมาจากการททานไดปฏบตงานทเกยวของกบวงการแพทยดงทกลาวมาแลวในบทท 2 ท าใหทานเลงเหนความส าคญของวชาชพน และตระหนกวาผเปนแพทยจะมเพยงวชาความรอยางเดยวไมได แตตองมคณธรรมดวย ปจจยนเองทท าใหทานมบทบาทส าคญตอการจด

27 จมนดรณารกษ (แจม สนทรเวช), เสอปาและลกเสอในประวตศาสตรรชสมยพระบาทสมเดจ

พระมงกฎเกลาเจาอยหว ตอน 1 (พระนคร: องคการคาของครสภา, 2511), 147. 28 เรองเดยวกน, 49.

63

การศกษาใหแกโรงเรยนราชแพทยาลยโดยเฉพาะอยางยงการเปนผสอนศลธรรมจรรยาใหแกนกเรยนแพทยในขณะททานยงมบรรดาศกดเปนพระยาวสทธสรยศกด โดยเนอหาค าสอนของทานนนมสาระเกยวกบความส าคญของธรรมะและธรรมะเบองตน ธรรมะเฉพาะส าหรบผทเปนแพทย และธรรมะทวไป ซงค าสอนเหลานทานไดน ามาจากแนวคดทางพระพทธศาสนาเปนส าคญ ตอมาไดมการรวบรวมค าสอนเหลานมาตพมพเปนหนงสอดงททานไดกลาวไวในค าน าของเรองนวา

เลกเชอรเรองน แตเดมขาพเจากไมไดคดถงการทจะพมพ แตในการทรบหนาทไป

เลกเชอร ตองกะหวขอและคนควาขอความไปอธบาย เมอท าไป ๆ จงเกดความรสกวา ตวออกแรงมาก คดเสยดายวาทไดอธบายดวยปากครงหนงแลวกไมควรจะใหศนยเสยในครงเดยว...จงไดเรยบเรยงลงเปนหนงสอครนมผไดอานหลายคนกพากนรองขอใหพมพขน...

(จรรยาแพทย หนา ค าน า) หนงสอเรองจรรยาแพทยนไดน ามาเรยบเรยงตพมพเปนหนงสอครงแรกเมอ พ.ศ.2452

และไดมการน าไปใชเปนแบบเรยนในโรงเรยนแพทยาลยอยชวงหนง และ ไดน าไปเปนหนงสออานประกอบสอนจรรยาในโรงเรยนสามญ29 การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดซงเปนผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลยไดเอาใจใสกบสถานศกษาแหงน ทงจดหาครอาจารยมาเพม จดใหมการสอบคดเลอก รวมทงการไปบรรยายจรยธรรม และเรยบเรยงบนทกค าสอนนเปนต าราแบบเรยนส าหรบนกศกษาแพทยนนสะทอนวาทานเปนผทเหนความส าคญของวชาชพแพทยเปนอยางมาก ดงทไดกลาวไวในเรองจรรยาแพทยวา

นกเรยนทงหลายจงรสกเถดวาวชาแพทยทเรยนอยนเปนวชาส าคญอนมราคาคณมใช

นอย เปนสงจ าเปนของบานเมองยงกวาวชาอน ๆ ตงแตโบราณสบมากนบถอวาผเปนครบาอาจารย ผเปนแพทย และขนศาลตลาการยอมเปนผทรงความรวชาสงและเปนทเคารพนบถอแหงคนทงปวง เปนจ าพวกทใหความดความสขและชวยทกชวตของคนทงหลาย เปนวชาทเปนคณประโยชนแกประชาชนทวไปเปนอนมาก เมอรเชนน นกเรยนทงหลายเหลานควรจะรสกอมใจวาตนไดเลอกการศกษาเลาเรยนถกทส าคญ และทนรอนทไดพยายามเลาเรยนมากเปนของมราคามาก จงมความทะยานใจทจะใหตนเปนผรอบร และช านาญในวชาแพทยนใหเปนผรจรงช านาญจรง และตงตวไดดดวยวชาแพทยนจงได

(จรรยาแพทย หนา 45)

29 อวย เกตสงห, “เจาพระยาพระเสดจฯ กบโรงเรยนแพทย,” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ

(มนาคม-เมษายน 2510): 50-51.

64

ดวยคณปการทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมตอวชาชพแพทยท าใหแพทยสภา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาลน าราชทนนามของ ทานไปตงเปนชอรางวล คอ “รางวลทนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด” เพอมอบใหแกอาจารยแพทยผตงใจสอน หมนคนควา วจย หาวธสอน เพอประโยชนและการเรยนรของนกศกษา รวมทงกระท าตนเปนตวอยางทด อนจะสรางเสรมเจตคตในวชาชพแกศษย

นอกจากวชาชพแพทยแลว วชาชพนกการทตกมความส าคญไมยงหยอนไปกวากน ทงนเนองจากเมอครงทเจาพระยาพระเสดจสเรทนราธบดเดนทางไปปฏบตงานทประเทศองกฤษเพอตามเสดจพระราชด าเนนไปเปนพระอภบาลดแลและจดการการศกษาถวายสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธนนทานไดรบพระกรณาโปรดเกลาฯ จากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวใหรบต าแหนงเปนเลขานการสถานทตสยามประจ ากรงลอนดอน ประเทศองกฤษ ซงตอมากไดรบการเลอนต าแหนงเปนอปทต และอครราชทตพเศษประจ าราชส านกองกฤษ ฮอลแลนด เบลเยยม และส านกสหปาลรฐอเมรกาในเวลาตอมา ทงนสาเหตทท าใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงแตงตงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดท าหนาทนกการทต อนเปนตวแทนของรฐบาลสยามในทวปยโรปนน พระองคไดทรงเขยนไวในพระราชหตถเลขาถงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทขณะนนยงมบรรดาศกดเปนพระยาวสทธสรยศกด ลงวนท 11 พฤศจกายน ร.ศ.116 ความวา

สวนการทตงพระยาวสทธเปนทตครงน กดวยเหตซงเราวางใจอยางเดยว...เจาตองคดวา การทไดเปนทตครงนเรวกวาอาย แลไมไดเดนตามทาง กเปนเพราะเราไดเชอในตวเจา เจาตองท าใหเปนเกยรตสมแกทไดยกยอง และตองคดอานคบผคนใหกวางขวาง ดกวาทเปนมาแลวใหจงได (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 162)

ขอความในพระราชหตถเลขาขางตนแสดงใหเหนถงความไววางใจทพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวมตอเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดอยางยง ทงนเมอทานไดท างานในต าแหนงนกการทตท าใหทานมความรและประสบการณเพยงพอทจะสามารถใหขอเสนอแนะเกยวกบหลกการประกอบวชาชพนกการทตได โดยเนอหาค าสอนในเรองนปรากฏผานถอยค าแสดงความคดเหนททานเขยนในหนงสอกราบบงคมทลทถวายแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ถงแมวาทานจะไมไดมจดประสงคเพอสอนนกการทตโดยตรง แตกนบเปนประโยชนอยางยงส าหรบ ผทปรารถนาจะเปนนกการทตทด

65

การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหความส าคญตอกลมบคคลทประกอบอาชพเฉพาะทางอยางแพทยและนกการทตนนเปนเพราะทานมสวนส าคญในการด าเนนงานทง 2 วชาชพดงทกลาวมาแลวขางตน อกทงยงเหนวาวชาชพดงกลาวมบทบาทส าคญตอการปฏรปประเทศในขณะนน กลาวคอ แพทยเปนผทคอยดแลรกษาผเจบไขไดปวยใหหายและมสขภาพทแขงแรง เมอราษฎรมสขภาพทดกยอมสงผลใหประเทศชาตมก าลงส าหรบการขบเคลอนพฒนาตอไป สวนนกการทตนนเปนผท เชอมความสมพนธอนดระหวางประเทศ นกการทตทดจะตองสามารถรกษาผลประโยชนของชาต และชวยรกษาสถานภาพอนดระหวางสองประเทศใหแนนแฟน ซงแสดงใหเหนถงความสามารถของทานในการน าประสบการณทไดรบจากการท างานซงครอบคลมวชาชพทมความส าคญตอกจการภายในและภายนอกประเทศมาถายทอดเพอประโยชนของผอน

จากการศกษากลมบคคลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมงสอน ผวจยพบวาการททานสอนกลมบคคลทหลากหลายไมวาจะเปนพระมหากษตรย ขาราชการ นกเรยน และผประกอบอาชพเฉพาะทาง อาท แพทย และนกการทตนน เพราะทานเหนวาทกคนลวนเปนสวนส าคญทจะชวยกนพฒนาและท านบ ารงประเทศชาต และรอดพนจากภยคกคามจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตก สะทอนใหเหนถงการตระหนกในหนาทของตวทานเองอยางลกซงในการชวยแบงเบาภาครฐในการสรางเยาวชน สรางพลเมองด อนน าไปสการสรางสงคมใหเจรญกาวหนาและผาสก

หลกค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

ค าสอนทปรากฏในวรรณคดค าสอนนนเปนค าสอนทมเนอหาใหความรหรอหลกการ ตาง ๆ รวมทงมเนอหาสงสอนคณธรรมจรยธรรมดงทกลาวมาแลว โดยจะมทงเปนการสอนทกลาวถงสงทควรปฏบตและสงทเปนขอหามหรอไมควรปฏบต และการสอน ทเปนการสอดแทรกขอคด แนวทางในการด าเนนชวตในเนอหาของเรอง ซงเปนหนาทของนกอานวรรณคดทจะตองวเคราะหเนอหาสาระตาง ๆ ทผเขยนตองการสอออกมาใหได

เมอพจารณาค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดผวจยสามารถแบงหลกค าสอนได 5 หลกค าสอนดวยกน ไดแก

1. หลกในการด าเนนชวต 2. หลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคม 3. หลกในการปกครอง 4. หลกในการรบราชการ 5. หลกในการประกอบอาชพเฉพาะทางอน ๆ ดงมรายละเอยดตอไปน

66

1. หลกในการด าเนนชวต

หลกเกยวกบการด าเนนชวตทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนสะทอนใหเหนถงการสรางคานยมทดใหแกพลเมองของชาต โดยเรมจากตวเองกอนซงเปนสงทปฏบตไดงายทสด เพอเปนการสรางพลเมองอนพงประสงคของสงคม อนเปนกลไกหนงของการพฒนาประเทศ หลกในการด าเนนชวตทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของทาน ไดแก

1.1 การศกษาหาความร 1.2 ความเพยรพยายามตงใจท างาน 1.3 การใชชวตดวยความไมประมาท 1.4 การรกษาสขอนามยและความสะอาด 1.5 การใชชวตอยางมความสข 1.6 การใชหลกธรรมเปนแนวทางในการด าเนนชวต 1.7 การใชจายทรพยสนอยางถกตอง 1.8 การเลอกคครอง ดงรายละเอยดตอไปน 1.1 การศกษาหาความร

ในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสอนให เหนถงความส าคญของการศกษาเลาเรยน และการมความร เพราะจะเปนหนทางทจะน าไปสชวตทด สามารถประกอบอาชพทมนคงในอนาคต รวมทงเปนแหลงบมเพาะศลธรรมจรรยา ท าใหเปนคนทประพฤตชอบ เปนพลเมองทดของสงคมและประเทศชาต ดงทปรากฏในเรองพลเมองด ตอนนายเมองเลอกทางเดน วา

การศกษาเลาเรยนนนเปนหนาทของคนทก ๆ คนทจะตองกระท า เปนความจ าเปนเชนเดยวกบการกนและการนอน เพราะเหตวาการทเราจะหาเลยงปากเลยงทองกตองท าการงาน ซงเราจะท าการงานไดดกตองอาศรยความรความฉลาด ทจะไดความรความฉลาดกตองอาศรยการทไดศกษาเลาเรยน ทจะท าความรทไดเลาเรยนใหเปนประโยชน ก ตองอาศรยความประพฤตดประพฤตชอบ ทจะรจกความประพฤตดประพฤตชอบ กเพราะไดอาศรยอบรมมาในทด กการทไดอบรมในทดมานนคออะไร กคอการศกษาเลาเรยนอกนนแหละ... (พลเมองด หนา 138)

67

จากตวอยางขางตนเปนตอนทนายมนสอนนายเมองใหเหนถงส าคญของการศกษาโดยถอวาเปนหนาทของราษฎรทกคน ซงจ าเปนตอการด ารงชวตเฉกเชนเดยวกบการรบประทานอาหาร และการนอน ลกษณะการเนนย าเชนนไดถกน าไปใชอกหลายครง เชน ทานเปรยบใหเหนวาการศกษานนส าคญเหมอนกบการรบประทานขาว ดงตวอยาง “...การศกษาเลาเรยนนน ยอมเปนการทตองท าตลอดอายเหมอนดงการกนเขา...” (พลเมองด หนา 141) รวมทงยงชแนะใหเหนวาการมความรเปนเครองชวยใหสามารถประกอบการงานไดตรงตามความประสงค หรอใชชวตไดอยางมราบรน ตอสกบอปสรรคไดอยางมประสทธภาพ ดงตวอยาง “...การทคนเราไปศกษาวชชาทโรงเรยนนนเปรยบเหมอนกบพกเงนไปซอเครองมอทรานกจะไดสว ขวาน กบ เลอย มาตามประสงค... ” (พลเมองด หนา 154) นอกจากนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงไดเสนอแนะแนวทางในการเลอกศกษาเลาเรยนในระบบโรงเรยนแบบตะวนตก ซงเปนความรใหมเกยวกบระบบการศกษาในโรงเรยนส าหรบราษฎรในสมยนน โดยแนะน าใหเรยนวชาพนฐานในขนมลศกษาเสยกอนทจะไปเลอกศกษาความรเฉพาะทางตอไป ดงตวอยาง

คนเราชนตนจงจ าตองเรยนวชาสามญศกษาซงเปนพนนนเสยกอน ใหไดความรสามญโดยกวางขวางส าหรบจะไดเปนทนไปเลาเรยนวชาฝายวสามญศกษาภายหลง เปรยบเหมอนปราบททจะปลกสรางเยาเรอน ถาหากไมท าพนใหเรยบรอยแนนหนาดแลว เยาเรอนทจะกอสรางกจะไมแนนหนาถาวร... (พลเมองด หนา 139)

ส าหรบเรองความรนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงไดแสดงใหเหนอกวาการศกษาหาความรจะตองกระท าไปโดยตลอดชวต คนเราจ าเปนตองพฒนาศกยภาพตนเองดวยการศกษาอยเสมอ ดงตวอยาง

...ถาผใดหลงไปวาความรของตนเพยงพอและจบสนแลว ไมเอาใจใสทจะศกษาสงเกตคดคนตรวจตราตอ ๆ ไป ความรของผ นนกจะหางอกงามตอไปไม มแตหดเหยนลงไปทกวน ๆ เหมอนกบตนตาลทยอดดวน ไมชาไมนานกจะเหลอแตล าตนปลายคอดกรอนแกรงแกรวยนอวดนกอวดกาอยบนอากาศเทานน...

(พลเมองด หนา 142)

ทงนวชาความรทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาราษฎรควรรปรากฏอยใน

เรองพลเมองดททานไดถายทอดความรทางวชาการตาง ๆ ผานนายมนใหเปนผสอนในนายเมองใหม

68

ความร ความรเหลานชวยสงเสรมใหนายเมองเปนคนทมศกยภาพหรอมความพรอมทจะเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศชาต โดยความรทางวชาการดงกลาว ไดแก หนาทของพลเมอง เชน การเสยภาษ เปนตน ระบบบรหารราชการแผนดน ภมศาสตร ประเทศเพอนบาน รฐศาสตรเกยวกบความสมพนธระวางประเทศ ประวตศาสตรความเปนมาของชาตรวมทงบคคลส าคญในประวตศาสตร กฎหมายและการศาล สถานทส าคญ การทหาร วทยาศาสตรกายภาพและชวภาพ การรกษาสขอนามย ดาราศาสตร เศรษฐศาสตรและการพาณชย รวมทงศาสนวทยาอนไดแก พระพทธศาสนา ซงหากราษฎรมความรความเขาใจในเรองเหลานกจะเปนพนฐานในการศกษาระดบทสงขน หรอสามารถไปประกอบอาชพได

จะเหนวาการศกษาหาความรเปนพนฐานส าคญของการเปนพลเมองทดและมคณภาพในทรรศนะของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด อนจะน าไปสการพฒนาประเทศใหเจรญรดหนา ทานไดพยายามสอดแทรกใหผอานเรองพลเมองดเหนอยเสมอวาการศกษาจะชวยหนนน าใหชวตมความเจรญกาวหนาเพยงใด โดยใชนายเมองเปนตวแทนของผทหมนศกษาเลาเรยนจนส าเรจและประสบกบความกาวหนาในชวต

1.2 ความเพยรพยายามตงใจท างาน

เมอศกษาหาความรจนส าเรจแลวกควรใชวชาความรความสามารถทมไปประกอบอาชพทสจรต สรางหลกฐานทมนคงใหแกชวต โดยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนไดกลาวถงขอเสยของการไมท ามาหากนวาจะท าใหตนเองและครอบครวตองไดรบความเดอดรอน อาจกอใหเกดอาชญากรรมขนในสงคมตอไป ทานไดเปรยบการประกอบอาชพหรอการท ามาหากนวาเปน “ชวตของบานเมอง...ถาหากบานเมองท ามาหากนอะไรไมได ราษฎรขดสนขนจน กจะเอาอะไรเปนก าลงรกษาบานเมอง...” (พลเมองด หนา 110) ซงแสดงใหเหนวาการประกอบอาชพนนเปนหนงในการพฒนาคน และพฒนาประเทศชาตดวย ทงนทานไดน าเสนอแนวคดนในงานเขยนรอยแกวของทานเกอบทกเรอง ทงในเรองจรรยาแพทยทกลาววา แพทยตองม “...ความเพยรเปนขอส าคญอยางยงอยางหนง ในกจการใด ๆ กด แมแตเรารกเราใครเราตงใจใฝฝนในกจอนนน แตถาหากไมมความเพยรพยายามทจะกระท าใหส าเรจ การทยากกจะส าเรจไมไดดงความประสงค...” (จรรยาแพทย หนา 12-13) หรอในเรองสมบตของผด ในภาคแปด ผดยอมปฏบตการงานด Orderly ซงไดกลาวไววาผดตองปฏบตตนดงน

(1) รกษาความสจในเวลา (2) ไมเปนผเกยจคราน (3) ไมเพลดเพลนจนลมเหตทจะเสย

69

(4) ไมกลวความยากล าบาก (5) มความเปนระเบยบเปนล าดบ (6) อยในบงคบบญชาเมออยในหนาท (7) มมานะในการงาน (8) ท าอะไรท าจรง (9) ไมดงดนในทผด (สมบตของผด หนา 20)

จากตวอยางจะเหนวานอกจากผดจะตองมความขยนหมนเพยรและมงมนตงใจใน

การท างานเปนอยางมากแลว ยงตองมความเปนระเบยบเรยบรอยดวย นอกจากนในเรองพลเมองด เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงใหนายมนกลาวเนนย ากบนายเมองผเปนหลานถงการประกอบอาชพดวยความขยนหมนเพยรอยตลอด ซงแสดงใหเหนวาความเพยรพยายามเปนสงททกคนพงมเพอความส าเรจในชวต ดงตวอยาง

...ความล าบากของคนเราทจะประกอบกจการงานและท ามาหาเลยงชพใหเปนไปโดยชอบไดจรง และมความเจรญรงเรองตลอดชวตไปไดนน กเหมอนดงการเดนเรอ ทจะตองพยายามระว งรกษาใหแลนไปในทองทะเลจนตลอดรอดฝงปราศจากภยอนตรายตาง ๆ ...การทคนเราเกดมาแลวไมใชสตปญญาและความเพยรพยายามทจะตงตวใหเปนปกแผนหลกถานเอาตวรอดใหได ไปแพปญญาลดความเพยรและปลอยสตใหเสยไป ยอมใหความเกยจครานหรอความชวตาง ๆ อนเปนสตรของความดความเจรญมาย ายครอบง าได กประหนงวาไมใชลกผชาย เสยททเกดมาเปนชายชาตหนงในโลกน เจาควรจะรสกวา ตวเจากเหมอนกบนายเรอคนหนงทจะตองมความอตสาหะพาเรอของเจาไปถงฝงอยางทอประมาฉะน

(พลเมองด หนา 146) ความเพยรพยายามเปนหวใจส าคญในการท างานไมวาในสาขาวชาชพใด ๆ กตามซง

จะชวยใหผประพฤตปฏบตประสบกบความส าเรจ รวมทงถอเปนคณลกษณะส าคญของการเปนพลเมองทดอกประการหนง ทงนความเพยรพยายามตงใจในการท างานนนยงหมายรวมไปถงการรจกบทบาทหนาทของตนเอง และกระท าตามบทบาทหนาทนนอยางเตมความสามารถ ซงหากทกคนในสงคมยดถอหลกขอนในการท างานตามหนาทของตนกจะชวยพฒนาประเทศไปไดอกมาก

70

1.3 การใชชวตดวยความไมประมาท

ในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสอนใหรจกใชชวตดวยความไมประมาท เพราะจะชวยใหผปฏบตไมตองประสบกบความผดพลาด หรอเดอดรอนในการด าเนนชวต เหตททานสอนใหราษฎรยดมนในเรองความไมประมาทนเนองจากสงคมสยามในขณะนนมความเปราะบางและตกเปนรองชาตตะวนตกอยมาก ฉะนนการจะท าสงใดกตามตองค านงถงผลทจะตามมาเสมอ เพราะความผดพลาดเลกนอยอนเกดจากความประมาทอาจเปนชนวนทท าใหสยามเพลยงพล าเสยทชาตตะวนตกได ทงนในเรองพลเมองด เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวถงความส าคญของการใชชวตอยางรอบคอบไมประมาทไว ดงตวอยาง

...ตงแตเกดมาจะท าการงานสงใดกตองฟนฝาตอความยากล าบากอยทงสน ถาไมระวงรกษาใหดกมแตจะพลาดพลง ไมทางโนนกทางน ขอส าคญอยแกการระวงรกษาใหรอบคอบ ถาไมประมาทแลวกคงเอาตวรอดได ขอเสยแตตองระวงถอทายใหดใหมสตอยเสมอ นนเปนขอส าคญกวาสงอน (พลเมองด หนา 144)

นอกจากเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะสอนถงการด ารงชวตดวยความไม

ประมาทแลว ยงกลาวรวมถงการท างานทตองมการวางแผนใหรอบคอบรดกม หยงประมาณก าลงของตนใหพอดกบงาน เพอปองกนความผดพลาดทจะเกดขน รวมทงเปนการลดภาระดานแรงงาน และคาใชจายดวย เพอใหสอดคลองกบการปฏรปปรบปรงประเทศใหทนสมย ดงตวอยาง

การงานตองมเวลาเปนเครองตวง ก าหนดใหสมควรจะท าเพยงวนละเทาใด ถาท า นอยกวาเวลาทสมควรไป เวลากเหลออยปวยการเปลา ถาท ามากกวาทสมควรไป ผท ากเหนดเหนอยชอกช าแปลวาขาดทน คอเสยผทท าการไปคนหนง ๆ ทงการงานท าในคราวนเหลอเกนกวาสมควร กไมไดดเทากบทท าพอสมควร เปรยบเหมอนกบเดนเรอบรรทกสนคา เรอควรบรรทกไดเพยงเทานน ถาบรรทกนอยไปกขาดทนเสยเทยวเรอ ถาบรรทกมากเกนไปกจะท าใหเปนอนตรายแกเรอและเสยสนคาเขาของดวย จงควรบรรทกแตเพยงพอด (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 88)

การใชชวตอยางมสตเปนสงททกคนควรยดถอเปนหลกในการด าเนนชวต สมดง

พทธศาสนสภาษตทวา อปปมาโท อมต ปท หมายความวาความไมประมาท เปนทางไมตาย เพราะจะชวยใหเราสามารถไมประสบกบความผดพลาดทอาจจะเกดขน รวมทงไมตกอยในการท าความชวหรออบายมข ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเนนย าเรองความไมประมาทในการท างาน

71

ตาง ๆ เปนส าคญ ทจะตองท าดวยความระมดระวงรอบคอบ รจกการวางแผน ค านงถงผลดผลเสยทจะเกดขน เพราะหากท างานพลาดยอมไมไดสงผลกระทบตอตนเองเทานน แตบางครงยงสงผลไปถงสงคมรอบขาง รวมทงประเทศชาตดวย

1.4 การรกษาสขอนามยและความสะอาด

ในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดสอนใหราษฎรรจกรกษาความสะอาด รวมทงสขอนามย ทงนเพราะการไมรกษาความสะอาดจะน ามาซงโรคภยไขเจบ ชวตกจะพบกบความทกข ซงยอมสงผลกระทบตอการใชชวตและการประกอบอาชพ ดงในเรองพลเมองด ตอนนายเมองไดยาอายวฒนะ วา

ความสอาดเปนของส าคญ เนอตวเรากเหมอนกน ใจกเหมอนกน เขายอมวา สอาดกาย

เจรญวย สอาดใจเจรญศข เปนความจรงแททเดยว...ความไมสอาดยอมท าใหเกดโรคเปนเครองท าลายความส าราญ...แตการทจะไมใหมโรคนนยอมตองระวงรกษา เขายอมวา “กนดกวาแก”

(พลเมองด หนา 88-89)

จากขอความขางตนจะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมไดมงเนนใหรกษาความสะอาดของรางกายเทานน แ ตยงรกษาจตใจใหสะอาดบรสทธดวย ซง ทานไดกลาวถงประโยชนของการทมสขภาพกายและใจทดวาจะท าใหเกดสตปญญา ท าอะไรกจะประสบความส าเรจ ดงตวอยาง

ถารางกายศขสบายบรบรณอยแลว กมก าลงทจะท ามาหากน ถาใจสบายผองใสอย ก

ท าใหเกดสตปญญาคดอานการงานตาง ๆ ไดส าเรจด ถากายไมมศขส าราญมกจะมโรคภยไขเจบหงอดแหงด กไมมเรยวแรงทจะท าการงานอะไรได ทงจะเปนเหตใหใจไมสบายดวย และเมอใจไมสบายแลว สตปญญาและความเพยรกเสอมถอย จะคดอานการงานอะไรใหส าเรจดกไมได กเปนเครองตดก าลงการทจะหาทรพยสมบตเงนทองอยเอง

(พลเมองด หนา 99)

นอกจากนในเรองสมบตของผดกไดกลาวถงคณลกษณะของผดประการหนงคอตองเปนผทรกความสะอาดไวใน “ภาคสอง ผดยอมไมท าอจาดลามก ในหมวดกายกรรม” วา ผดจะตองดแลเสอผาเครองแตงตวใหสะอาดแลเรยบรอยเสมอ รวมทงในหมวดมโนกรรมระบวา ผดตองเปนผรกความสะอาด และรกความเรยบรอย (เตอนเพอน หนา 16) นนแสดงใหเหนวาการรกษาความสะอาดทงทางดานกาย วาจา และใจ จดเปนเกณฑหนงส าหรบก าหนดความเปนผดตามทสงคมตองการ

72

อกทงในเรองชวยเพอนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแตงขนเพอแนะน าการรกษาสขภาพส าหรบเหลาขาราชการนนยงไดกลาวถงการรกษาสขภาพอนามยใหดเชนกน โดยใหความรเกยวกบการรกษาสขภาพแกขาราชการ แสดงใหเหนวาโรคภยเปนสงเกดขนไดกบทกคน สาเหตหนงมาจากความประมาทในการใชชวต ไมรกษาสขภาพใหด หรอเมอเปนโรคตาง ๆ แลวกไมยอมรกษาเพราะเสยดายเงน ดงตวอยาง

...ถาหากผ ใดรจกปฏบ ตรกษาตวดวยความไมประมาทเพราะถอเอาโอวาทสงสอนของพระพทธเจามาใครครวญเลอกใชใหเปนประโยชนแกตน รจกระวงรกษาตวในอาหารการกนและอรยาบถ โรคภยไขเจบกจะไมใครมาเบยดเบยน ถามมาบางดวยความพลาดพลงหรอเปนไปตามฤดกาลกเอาใจใสรบเยยวยาแกไขเสยใหทนทวงทอยาประมาท...โรคภยไขเจบยอมเปนสงทควรปองกนไมใหเกดม และถาเกดมพงควรเอาใจใสแกไขเยยวยารกษาเสยทนททนใด... (ชวยเพอน หนา 58-60) และ

บรรดาทกขโรคภยทงปวงกนเกดแกบคคลทงหลายนน กยอมเกดแตความประมาทไมน าพาทจะรกษาตวอยางหนง หรอทมโรคแลวกไมร หรอไมหาผรมาเยยวยาแกไขเพราะความประมาทไมเออเฟอแกตน หรอเพราะคดผดตระหนกลวเสยทรพย...เพราะไมไดยนค าสงสอนของพระพทธเจาซงทรงตกเตอนวา ความไมมโรคเปนลาภอยางยง...

(ชวยเพอน หนา 57)

เนองจากเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทมบทบาทส าคญในการจด

หลกสตรการศกษาและอบรมศลธรรมจรรยาใหแกนกศกษาแพทยของราชแพทยาลย เปนปจจยส าคญทท าใหทานเลงเหนถงความส าคญของการรกษาสขอนามย เพราะหากราษฎรมสขภาพทดแลวกจะสามารถน าก าลงทมไปใชเพอสรางประโยชนใหแกตนเอง ครอบครว และประเทศชาตได งานเขยนเรองชวยเพอนถอเปนงานเขยนเรองส าคญทสะทอนใหเหนวาทานเปนผทใหความส าคญกบเรองสขอนามยเปนอยางมาก

1.5 การใชชวตอยางมความสข

ในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาเสดจสเรนทราธบดสอนใหเหนถงความส าคญของการชวตอยางมความสข กลาวคอ อยาใชชวตอยางเครงเครยดจรงจงจนเกนไป สมควรทจะหาสงส าราญมาสรางความสขใหแกตนเองบาง เพราะเมอสขภาพจตยอมสงผลดตอสขภาพกายดวย ซงใน

73

หนงสอกราบบงคมทลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดถวายค าแนะน าในการด าเนนชวตอยางมความสขแกพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหว ความวา

...ความตายไมใชสงเสมอหนา ถอวาคนใดถงอายแคนน ๆ ตองตาย อายเทานน ๆ เรยกวาใกลกบความตาย จะเชอไดกหาไม ขอนเปนของทธรรมดาคนทงหลายยอมเหนอยทวกนวาไมควรประมาทตอความตาย แตกจะตระเตรยมเกนไป ถงแกไมหาความสขหรอบ ารงความทกขในขณะเมอความตายยงมาไมถงนน จะควรหรอ ผใดทจะปฏบตกายและใจใหสบาย จดการแบงความเดอดรอนร าคาญทจะรบกวนความสขใหหางเสย สงขารรางกายกไมคอยจะชอกช า ชวตกสามารถคงทนไปไดยดยาว... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 75-76)

ดวยความจงรกภกดทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมตอพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ท าใหเมอทานทราบวารชกาลท 5 ประสบความความทกขพระราชหฤทยอยางแสนสาหส และไมมพระราชประสงคทจะด ารงพระชนมชพ ทานกรบเขยนหนงสอกราบบงคมทลทมเนอความใหพระสต และกลาทจะกลาวสอนใหรชกาลท 5 ทรงใชพระชนมชพโดยทไมปลอยใหความหมองเศรา หรอปญหาตาง ๆ ทคอยรมเรามาเปนตวบนทอนก าลงพระราชหฤทย เมอผอานไดอานและท าความเขาใจถงสารทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกจะไดเหนถงสจธรรมทวาความตายเปนสงททกคนตองประสบ ไมอาจหลกเลยงได การไมประมาทตอความตายจงเปนสงทควรกระท า หากแตมใชน าเรองความตายมากดดนหรอสรางความเครยดใหกบชวตของตน ทานจงเสนอวามนษยเราควรใชชวตอยางมความสขอนกอปรดวยสต

1.6 การใชหลกธรรมเปนแนวทางในการด าเนนชวต

หลกธรรมเปนสงส าคญตอการด าเนนชวตในสงคม หลายสงคมจะเลอกใชหลกธรรมทางศาสนามาเปนกรอบแนวทางหรอกฎหมายของบานเมองเพอความเปนระเบยบเรยบรอย ในสงคมสยามอนเปนสงคมทราษฎรสวนใหญนบถอพระพทธศาสนากไดใชหลกธรรมของพระพทธเจามาเปนแนวทางในการด าเนนชวต ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวถง ความส าคญของหลกธรรมตอผคนและสงคม ดงตวอยาง

เพราะเหตวาธรรมเปนเครองรกษาความประพฤตใหเทยงตรงตอประโยชนของคน...

ทก ๆ คนจงจะตองครองธรรม...ถาปราศจากธรรมเสยแลวกยอมจะด าเนนไปสประโยชนและประสงคไมได

(จรรยาแพทย หนา 4)

74

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดชแนะใหเหนวาผทใชชวตโดยมหลกธรรมเปนเครองยดเหนยวใหทกคนสามารถด าเนนชวตไปตามครรลองทควรจะเปน ซงทานไดเปรยบผทมธรรมและไมมธรรมในการด าเนนชวตไวอยางนาสนใจ ดงตวอยาง

...คนเราทกคนยอมจะตองมธรรมเปนหลกเครองยดถอมมากกนอย...ผปราศจากธรรมเปรยบเหมอนปยนนทปลวอยบนอากาศ สดแลวแตลมจะพดไปขางไหน กระทบอะไรเขากตดอย เมอหลดจากนนแลว ลมพดพาไปขางไหนกปลวตอไปอก ผมธรรมเปรยบเหมอนนกทมปกและหาง ปกและหางอาจพาตวไปทโนนทนไดตามประสงค...ผปราศจากธรรมเปรยบเหมอนกาบปลอนลอยอยในน า สดแลวแตน าจะไหลขนกลอยขน น าจะไหลลองกลอยลอง ถาไปพะพานอะไรเขากตดอย หลดจากนนกลอยไปใหม ผมธรรมเปรยบเหมอนเรอ อาจขามฟากหรอขนน าลองน าไดตามประสงค ดวยก าลงแจวพายหรอหางเสอทถอทาย

(จรรยาแพทย หนา 2-3)

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเปรยบเปรยผทไมมธรรมวาเหมอนกบปยนน

และกาบปลซงมน าหนกเบา เมอกเลสเขาครอบง ากยอมหลงประพฤตผดไดงาย ตรงขามกบผทมธรรมนนทานเปรยบกบนกทมปกและหาง และเรอทมหางเสอ ซงปกหางและหางเสอนจะชวยควบคมทศทางของนกและเรอใหเคลอนทไปในทางทประสงค ไมหลงไปกบกเลสอบายมขอนน าพาชวตไปสหนทางไมด ทงนธรรมเบองตนททานปรารถนาใหทกคนปฏบตคอการท าความด ละเวนความชวอนเปนแนวคดส าคญของพระพทธศาสนา ธรรมเบองตนทานเหนวาควรปลกฝงใหเกดขนตงแตยงเลก ดงเชนททานไดกลาวสงสอนลกเสอเปนเยาวชนของชาตทไดรบการฝกอบรมมาเปนอยางดในพธการแจกเหรยญลกเสอกองหนน เมอวนท 8 กนยายน พ.ศ.2456 ผวา

...เดยวนนกเรยนไดเปนลกเสอ และประพฤตตวดอยแลว ตอไปขางหนาจะเปนอะไรกตาม กตองท าความดตลอดไป และเกลยดชงความชว...ขอใหนกวาบรรดาความชว ซงเปนขอหามทงหลาย ไมใชของดเลย ใคร ๆ กไมควรประพฤตทงสน ไมวาในทใด ๆ และสมยใด...จงเตอนใจตนเองวาเราจะไมประพฤตชว ตองท าความดอยเสมอ... (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 6-8)

จากตวอยางขางตนทกลาวมาทงหมดแสดงใหเหนวาในทรรศนะของเจาพระยาพระ

เสดจสเรนทราธบดนน ความมคณธรรมในจตใจเปนสงส าคญส าหรบราษฎรไมยงหยอนไปกวาวชาความร เพราะหากผใดมวชาความรแตขาดคณธรรม ผนนกอาจน าวชาความรไปใชในทางทผดและสรางความเดอดรอนเสยหายใหแกบคคลรอบขาง สงคม และอาจลกลามไปถงประเทศชาต ฉะนนทาน

75

จงไดใหความส าคญกบเรองนเปนอยางมาก แมวาหลกธรรมทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดน ามาเปนหลกค าสอนในการด าเนนชวตนนจะเปนหลกธรรมทางพทธศาสนา แตเมอพจารณาแลวจะเหนวาหลกธรรมนนมความเปนสากลททกคนในสงคมไมวาจะนบถอศาสนาใด ๆ กสามารถน าไปประพฤตปฏบตได เพราะการมธรรมในทรรศนะของทานนนคอการปฏบตตนเปนคนด ไมเบยดเบยนผอน รวมทงประพฤตตนใหเหมาะสมกบสภาพสงคม ทงนทานยงไดกลาวอกวาทกคนลวนตองมธรรมในการด าเนนชวตไมเวนแมกระทงโจรกตองมธรรมในการประกอบกจของตน ฉะนนการมธรรมเปนหลกในการด าเนนชวตจะชวยน าประโยชนมาสตนเองและหมคณะ รวมทงเปนเครองแสดงใหเหนถงความเจรญทางจตใจของคนในชาตดวย

1.7 การใชจายทรพยสนอยางถกตอง

ชวตเปนสงทไมมความแนนอน สามารถเปลยนแปลงไดเสมอ ทรพยสนทเราหามาไดนนกเชนกนกสามารถหมดลงไปไดหากไมรจกบรหารจดการใหด อนน ามาซงความล าบากในการด าเนนชวต เจาพระยาพระเสดจพระสเรนทราธบดจงไดสอนให เหนถงการรจกวธท าใหทรพยสนเพมพน และการรกษาทรพยสนเหลานไมใหหมดเปลองไป โดยสอนใหรจกท ามาหากนดวยความเพยรพยายามและสตปญญาทมอย และสอนใหรจกเกบออมทรพยสนทหามาได ดงตวอยาง

...สงทงปวงยอมมความเปลองเปนธรรมดาอยางหนง ยอมมความเคลอนทหรอเปลยนเจาของเปนธรรมดาอยางหนง เพราะฉะนนผใดซงรจกด ารงตน ใฝใจทจะพยายามรกษาทรพยสมบตใหคงอยโดยเจรญ และส าสมใหมากมลมงคงขนทกทแลว กตองใชสตและปญญาทจะรจกอดออมถนอมทรพยพยงความเปลองใหนอยโดยทสดทจะนอยไดทางหนง กบตองรจกรกษาไมใหมชองทางตกเรยเสยหายทางหนง... (ชวยเพอน หนา 26)

และ

...ถาหากบคคลผใดมความเพยรและสตปญญาใชแรงและทนของตนทมอยในทางทถกดงกลาวแลว และรจกทางไดทางเสยรจกสงวนทรพยใหตองตามแบบอยาง กเปนทางทจะเลยงตวและ ตงตวใหเปนหลกฐานไดดเสยกวามะกะโทซงไดเบยเดยวเปนทนตงตวในเบองตน... (พลเมองด หนา 123)

76

นอกจากนทานไดมงเนนย าใหเหนถงความส าคญของการขยนท ามาหากนเพมพนทรพยสนเพอสรางหลกฐานทมนคงใหกบชวตซงทานแสดงความคดเหนวาส าคญกวาเกยรตยศชอเสยง ดงตวอยาง

...ใหคดอานหาทรพยสมบตเงนทองใหเปนปกแผนไวเสยกอนเกยรตยศและความเลองชอลอชา และความศข เพราะสงเหลานนจะอยไดกดวยมทรพยสมบตเปนเครองเชดชรกษา เปรยบเหมอนดงเราจะกอพระเจดย ยงประสงคจะใหสงขนไปเทาใด กตองกอรากวางหลกถานใหแนนหนา ท าฐานใหโตใหญใหสมแกสวนสง จงจะเปนของตงอยถาวรมนคง... (พลเมองด หนา 127)

ทงน ทานไดชแนะใหเหนถงเหตทจะท าใหทรพยสนทมนนหมดเปลองไปโดยไม

จ าเปน กลาวคอเกดจากความเกยจคราน ความฟงเฟอ และความคดโกง โดยไดเปรยบพฤตกรรมทง 3 ประเภทนวาเปนศตรทคอยลางผลาญทรพยสน นอกจากนทานยงกลาววาการมครอบครวตงแตอายยงนอยกเปนอกสาเหตหนงของความสนเปลองทรพยสนโดยไมจ าเปน

1.8 การเลอกคครอง

เมอผานชวงวยของการศกษาเลาเรยน และท างานจนมหลกฐานทมนคงแลว กถงวาระทจะตองมคครองเพอสรางครอบครว ผลตประชากรใหแกสงคม เจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนกลาววาการหาคครองเปนสงส าคญ โดยเฉพาะผชายทจะตองหาหญงคครองทดและเหมาะสมกบตน มความประพฤตทด มความรความสามารถทจะคอยชวยเหลอ เปนทปรกษา และประคบประคองครอบครวไปไดตลอดรอดฝง ดงตวอยาง

...การทจะหาหญงมาเปนคครองยอมตองเลอกทงความประพฤต และความสามารถทจะปกครองทรพยสมบต...ทงยงตองเลอกความรความฉลาดในการงาน ทงกรยามารยาตรความโอภาปราไส และอน ๆ อกหลายอยาง... (ชวยเพอน หนา 34)

นอกจากนทานยงไดต าหนผทไมมวจารณญาณในการเลอกคครองไววา “...ผชายทใฝใจจะหาคแตดวยกามารมณอยางเดยว ไมใครครวญไตรตรองถอเอาประโยชนและหลกถานการตงตวเปนขอส าคญ กเทากบคบชไมใชหาค...” (เตอนเพอน หนา 34) พรอมทงอธบายขอเสยของการทเลอกคครองทไมดวาอาจท าใหเกดความพนาศและความเสอมเสยแกตวเราและหนาทการงาน ดงตวอยาง

77

...ผชายตองฉบหายและตองท าการทจรตและเสยคนปนป เพราะเมยไมดพาใหเปนไป ทงในและนอกราชการกมไมรกเรองกราย เหตนยอมเปนเหตทจะใหขาราชการเสยคนเสอมเสยยศศกดและเกยรตยศทพระเจาแผนดนพระราชทานนนได... (ชวยเพอน หนา 34)

แนวคดเรองการเลอกคครองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอนนนจะ

เหนวาทานมงเนนทผชายเปนหลก โดยเฉพาะผชายทประกอบอาชพรบราชการ ซงสอดคลองกบสงคมสยามในสมยนนทผชายเปนผทตองไปท างานนอกบานเพอหารายไดมาเลยงครอบครว สวนผหญงจะมหนาทดแลลกและกจการภายในบาน การเลอกคครองทดนนนอกจากจะชวยท าใหชวตมความสขแลวยงชวยเสรมสรางเกยรตยศใหแกผชายอกดวย

หลกในการด าเนนชวตทสะทอนออกมาในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนไดแก การศกษาหาความรใหแกตนเอง เมอมความรกน าไปใชประกอบอาชพอยางขยนหมนเพยร รวมทงยงสอนเรองการใชชวตดวยความไมประมาท การรกษาสขอนามย การใชชวตอยางมความสข การใชจายทรพยสนอยางถกวธ และการเลอกคครอง ซงจะเหนวาหลกค าสอนทกหวขอนน ลวนสงผลให ผทประพฤตปฏบตนนประสบความส าเรจในชวต อนสงผลดตอการเจรญกาวหนาของประเทศชาตดวย ทงนหลกค าสอนเหลานแสดงใหเหนแนวคดอนทนสมยของทานทเหนวาการเปลยนแปลงตนเองเพอใหสอดคลองกบสงคมปจจบนขณะนนทอทธพลจกรวรรดนยมตะวนตกเขามามบทบาทอยเสมอเปนเรองทสามารถกระท าไดและสมควรทจะกระท าอยางยง โดยทานไดพยายามเลอกใชแนวความคดแบบจารตเดมอยางความเชอทางพระพทธศาสนามาผสมผสานกบแนวคดแบบตะวนตกท าใหเกดเปนเนอหาค าสอนทราษฎรสามารถประพฤตปฏบตไดอยางไมรสกล าบากใจ

2. หลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคม

สงคมจะสามารถด าเนนไปไดอยางเปนปกตสขนน คนในสงคมจะตองรหนาทและการวางตวใหเหมาะสม ไมสรางความเดอดรอนใหแกตนเองและสวนรวม ตองรจกใหเกยรตและเคารพสทธของผอน นเปนสงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพยายามเนนย าใหคนในสงคมไดตระหนกเปนอยางยง เหนไดจากการททานไดแตงเรองพลเมองด และสมบตของผด เพราะทานเลงเห นวาประเทศชาตจะพฒนาไปไดไมไดมาจากคนใดคนหนง แตเปนพลเมองทงหมดทจะมสวนรวมในการพฒนาประเทศใหเจรญทดเทยมนานาอารยประเทศได ดงแนวทางททานเสนอไว ไดแก

78

2.1 การตระหนกถงหนาทความรบผดชอบของตนเองตอสถาบนชาต ศาสนา และพระมหากษตรย

2.2 การประพฤตตนใหอยในขอบเขตของกฎหมาย 2.3 การมสมมาคารวะและการใหเกยรตซงกนและกน ดงรายละเอยดตอไปน 2.1 การตระหนกถงหนาทความรบผดชอบของตนเองตอสถาบนชาต ศาสนาและ

พระมหากษตรย

ในเรองพลเมองด ซงเปนแบบเรยนส าหรบสอนอานนกเรยนชนมลศกษานน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดผกเรองราวและสรางตวละครขนมาเพอแสดงตวอยางของการเปนพลเมองดตามทสงคมตองการจะใหเปน โดยจะสะทอนแนวคดทเนนย าเกยวกบหนาททพงมตอประเทศชาต ดงตวอยาง

ความส าคญของแผนดนทเราเกดมา ขอทวาแผนดนมบญคณแกเรานนคออะไร แผนดนมบญคณแกเราเปนขอใหญอย 4

ประการ คอ (ก) แผนดนเปนผปกปองชวตเรา (ข) แผนดนเปนผใหความศขส าราญแกเรา (ค) แผนดนเปนผปกปองทรพยสมบตของเรา (ง) แผนดนเปนผท าใหคนทก ๆ คนไดรบความยตธรรมเสมอกน (พลเมองด หนา 9)

ตวอยางขางตนเปนตอนทนายมนสอนนายเมองผเปนหลานของตนใหเหนถงความส าคญ

ของแผนดนบานเกด ฉะนนจงมความจ าเปนอยางยงทจะตองทดแทนบญคณของแผนดนดวยวธการดงน

...ดวยเหตทตวเรา ซงเปนพลเมองจะเปนศขอยได และมอ านาจโดยชอบในตวของเราเอง เพราะอ านาจแผนดนชวยปองกนฉะน ฝายเราทงหลายจงนบวาเปนหนอย และตองมหนาททจะทดแทนบญคณแกแผนดน หนาทของเราทจะทดแทนบญคณแผนดนนน กมขอใหญอย 4 ประการคอ

79

(ก) เรามหนาททจะประพฤตความดใหแกบานเมอง (ข) เรามหนาทจะตองชวยก าลงของบานเมอง คอเสยภาษอากร (ค) เรามหนาททจะชวยรกษาบานเมองใหมความสงบราบคาบ (ง) เรามหนาททจะชวยรกษาความยตธรรม และปกครองบานเมอง (พลเมองด หนา 10-11)

นอกจากนพลเมองทดจะตองรกและเทดทนในสถาบนพระมหากษตรย เพราะ

พระองคเปนผมพระมหากรณาธคณแกพสกนกรของทาน รวมทงตองรกและหวงแหนประเทศชาตของตน ฉะนนจะตองชวยกนทะนบ ารงบานเมองใหเจรญ และรกษาสถาบนหลกของชาตใหอยคสงคมสยามตอไป ดงตวอยาง

ผมรสกวาบานเมองจะดจะชวกเพราะพระเจาแผนดนเปนส าคญไมใชหรอ พระเจา

แผนดนทดยอมมคณแกไพรบานพลเมองมาก กบอนงคนทเกดมาเปนราษฎร กควรทจะมใจรกบานเมองของตน และชวยกนบ ารงรกษาบานเมองทก ๆ คนจงจะเปนความดไมใชหรอ

เกดมาเปนคนควรจะมความรสก 3 อยางนเปนขอใหญ คอ (1) เราควรจะร สกคณพระมหากษตร ย วา บานเมองจะเจรญไดก เพราะ

พระมหากษตรย (2) เราควรจะรสกวาบานเมองเปนของเราอยดวยกนทกคน เมอบานเมองดเรากม

ความศขสบาย ถาบานเมองเสยหายเรากเดอดรอน เราควรมใจรกชวยกนบ ารงรกษาและคดใหบานเมองมความศขสบายอยเปนนตย

(3) เราควรจะรสกวา ตวเราเองทเกดมาควรตองรกชอรกชาต ท าความดใหแกบานเมอง

ดงนจงจะนบไดวาเปนพลเมองทดคนหนง ๆ ไมชวแตเกดมาแลวกตายถมแผนดนไปเปลา ๆ หรอกลบท าความชวรายเปนเสยนหนามกนแรงทอนก าลงทใหทานตองปราบปราม เปนการเกดมาส าหรบใหหนกแผนดนเทานน

(พลเมองด หนา 37-38)

ในยคสมยทมการตระหนกถงแนวคดเรองรฐชาตมากขน ท าใหมความจ าเปนท

จะตองมกระบวนการปลกฝงราษฎรใหรสกถงความเปนชาตรวมกน ดงทเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดไดเนนย าใหเหนถงความส าคญของชาตทมตอราษฎรในเรองพลเมองด นอกจากนยงปลกฝงใหราษฎรมความจงรกภกดตอพระมหากษตรยผมพระมหากรณาธคณตอพสกนกรของพระองคทงในเรองพลเมองด และเตอนเพอน

80

2.2 การประพฤตตนใหอยในขอบเขตของกฎหมาย

ทกบานเมองทกสงคมยอมตองมการวางตวบทกฎหมายเพอสรางแนวทางในการประพฤตปฏบตตนของคนในสงคม อกทงเปนการจดระเบยบสงคมใหด าเนนไปไดอยางเรยบรอยเปนปกตสข ดงนนจงเปนหนาทของพลเมองทกคนทตองปฏบตตามกฎหมายอยางเครงครด หากมการ ฝาฝนกตองไดรบการลงโทษ ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดสอนใหเหนถงความส าคญของกฎหมายในเรองพลเมองด ตอนนายเมองอยในเวยง และไดสอนคนในสงคมถงการประพฤตตนไมใหขดตอหลกกฎหมายของบานเมอง ไดแก การไมคดรายหรอท ารายผอน ไมลกของทไมใชของตน ไมสรางวนวายใหแกบานเมอง ไมกระท าการทจรต และไมฝาฝนขนบธรรมเนยม ดงตวอยาง

...ถาเราจะระวงมใหตวเราเองเปนผประพฤตผดกฎหมาย กมหลกทเราจะพงรกษาใหปราศจากความผดอยบาง คอ เราไมคดและกระท าการขมเหงประทษฐรายตอผใดประการหนง ไมคดคดโกงลกขะโมยทรพยสมบตของใครประการหนง ไมกระท าการจลาจลอลหมานท าลายความศขส าราญของบานเมองประการหนง เราไมท าการทจรตพลกแพลงใหผดจากความจรงและเสยความยตธรรมประการหนง เราไมฝาฝนขอบงคบแบบธรรมเนยมและอ านาจการปกครองบานเมองประการหนง รวมใจความกคอการสงไร ๆ ถาเราชงใจไดวา เราท าโดยสจรตไมผดธรรม อนควรจะเหนไดในใจของเราเองแลว กจะเปนโอกาศอนนอยทเราจะตองเปนถอยความล าบาก... (พลเมองด หนา 46)

เมอระบบกฎหมายและการศาลของประเทศสยามไดรบการพฒนาปรบปรงในรช

สมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โดยมผเชยวชาญทางดานกฎหมายทงจากประเทศองกฤษ ฝรงเศส เบลเยยมมาเปนทปรกษา เพอใหสอดรบกบวทยาการและอทธพลตาง ๆ จากตะวนตก ท าใหกฎหมายของสยามมความทนสมย เปนระบบ และเปนทยอมรบของชาตตะวนตกมากขน ฉะนนการใหความรและสรางความตระหนกใหแกราษฎรในเรองกฎหมายจงเปนสงทจ าเปนอยางยง เพราะจะชวยใหสงคมสามารถขบเคลอนไปไดอยางรวดเรว อกทงยงชวยใหราษฎรไมถกเอารดเอาเปรยบไดอกดวย

2.3 การมสมมาคารวะและการใหเกยรตซงกนและกน

สงคมสยามเปนสงคมทใหความส าคญกบเรองอาวโส ผนอยหรอผทเดกกวาตองเคารพผใหญหรอผทมฐานนดรทสงกวา ผทมสมมาคารวะจะไดรบความรกความเอนดจากผใหญ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเนนย าหลกปฏบตเหลานไวในเรองสมบตของผด แสดงใหเหนวาผทจะเปนผดไดนน คณสมบตประการหนงทควรมคอการใหเกยรตซงกนและกน ดงตวอยาง

81

ภาคสาม ผดยอมมสมมาคารวะ Polite กายกรรม (1) เขาชายคาตองเปดหมวก (2) ตองเปดหมวกในทเคารพ เชน โบสถ วหาร ไมวาในศาสนาใด (3) ผนอยตองเคารพผใหญกอน (4) ผชายตองเคารพผหญงกอน (5) แมผใดเคารพตนกอน ตองตอบเขาทกคนอยาเฉยเสย (6) อยานงไมสภาพ เฉภาะหนาผมบรรดาศกด (7) อยาทดบหรหรอคาบบหรคาบกลองหรอสบใหควนไปรมผอน (8) อยาตเตยนผเคารพ หรอทเคารพของผอน วจกรรม (1) เมอเราจะขอท าลวงเกนแกผใด ตองขอโทษเขากอน (2) เมอเราท าพลาดพลงสงใดแกบคคลผใดควรออกวาจาขอโทษเสมอ (3) เมอผใดไดแสดงคณตอตนอยางใด ควรออกวาจาขอบคณเขาเสมอ (4) อยาพดจาลอเลยนหลอกลวงผใหญ มโนกรรม (1) นบถอเคารพผใหญ (2) มความออนหวานแกผนอย (3) เชอฟงถอยค าบดามารดาและอาจารย (สมบตของผด หนา 16-17) จากตวอยางขางตนจะเหนวาผทเปนผดหรอพลเมองทดจะตองมสมมาคารวะเปน

คณลกษณะประการหนง อนไดแก การทผนอยตองเคารพและเชอฟงผใหญ โดยผนอยตองแสดงความเคารพกบผใหญกอน และไมแสดงอากปกรยาไมสภาพตอหนาผใหญ รวมทงไมท ากรยาหรอพดลอเลยนผใหญ ทงนผใหญกตองมใจเมตตาปรานและสภาพออนหวานตอผนอยดวย นอกจากนการอยในสงคมกควรรจกการใหเกยรตซงกนและกน หากเรากระท าลวงเกนผใดกตองกลาวขอโทษ หรอถาผใดทมบญคณกบเรากตองแสดงความขอบคณเสมอ รวมทงสถานทหรอบคคลทสมควรเคารพเรากตองใหเกยรตและเคารพดวย

ทงนนอกจากประเดนเรองความอาว โสแลว ยงพบวาเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดยงใหความส าคญถงสทธของสตรอนสบเนองมาจากแนวคดของสภาพบรษยควคตอเรยน ททานไดรบอทธพลจากการไปปฏบตหนาททประเทศองกฤษ โดยผเปนสภาพบรษจะตองมความยนดทจะเสยสละสละความสขสวนตว วางตนเปนกลาง ร จกอดทนอดกลน รวมทงมความซอสตย

82

จงรกภกดตอสถาบนชาต ครอบครว และพระมหากษตรย30 ดงจะเหนไดจากตวอยางทใหผชายตองเคารพผหญงกอน ซงประเดนการใหเกยรตสภาพสตรนยงปรากฏในสมบตของผดภาคส ผดยอมมกรยาเปนทรก Socialable วา “...อยาพดเปรยบเปรยเคาะแคะผสตร กลางประชม...” (สมบตของผด หนา 17) และในภาคหก ผยอมไมเหนแตแกตวถายเดยว Unselfish วา “...อยาพกหาความสบายกอนผใหญหรอผหญง...” (สมบตของผด หนา 18)

การอยรวมกนของคนในสงคมจ าเปนทจะตองร จกการวางตวในสงคมใหเหมาะสม โดยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเสนอแนวทางทจะท าใหราษฎรในสงคมสามารถอยรวมกนไดอยางสนตสขไวไดแก การททกคนตระหนกรถงบทบาทหนาทของตนเองทตอสถาบนชาต และพระมหากษตรย การปฏบตตามกฎหมายของบานเมอง การมสมมาคารวะและใหเกยรตผอน ซงทงหมดนนอกจากจะชวยใหสงคมมความปกตสขแลวยงชวยสงเสรมใหสงคมและประเทศชาตเจรญกาวหนาดวย

3. หลกในการปกครอง

ค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเกยวกบหลกในการปกครองนนอยในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 ซงเปนเอกสารทบนทกค ากราบบงคมทลของทานถงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว อนสะทอนแนวคดเกยวกบหลกการปกครองบานเมองของผเปนพระเจาแผนดนเปนสวนใหญ ทงนผวจยสามารถแบงออกเปน 2 ประเดน ไดแก

3.1 คณสมบตของนกปกครอง 3.2 บทบาทหนาทของนกปกครอง ดงรายละเอยดดงน

3.1 คณสมบตของนกปกครอง

ในการปกครองบานเมองใหเจรญกาวหนา และมประสทธภาพนน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแสดงความเหนวานกปกครองตองมคณสมบตดงตอไปน

30 สหะโรจน กตตมหาเจรญ, “”สภาพบรษ” ในพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา

เจาอยหวกบวรรณกรรมศรบรพา,” (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาวรรณคดและวรรณคดเปรยบเทยบ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2551), 21.

83

3.1.1 นกปกครองตองเปนผท มความรอบร เจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนไดชใหเหนถงความจ าเปนทนกปกครองบานเมองจะตองมความรอบรในศลป -วทยาการตาง ๆ เพราะการมความรจะท าใหสามารถเลอกใชคนใหเหมาะสมกบงาน ดงตวอยาง

...หนาทของพระองคทานจะเปนผใชตอไป มใชจะเปนผกระท าเองดวยพระองค รไวดส าหรบรความยากงายใชคนถก รแรงก าลงของคนและการ ถงความช านาญแหงพระองคเองจะไมพอ กหาเปนสงส าคญไม... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 114)

ทงนความรความสามารถทนกปกครองควรมนนไมควรรเพยงดานใดดานหนง เพราะการบรหารราชการแผนดนนนจะตองอาศยความรหลายแขนงทงทางดานทหารและ พลเรอน ฉะนนจงเปนสงทส าคญมากทนกปกครองตองพฒนาตนเองใหมความรทรอบดาน สามารถน ามาใชบรหารราชการแผนดนไดอยางมประสทธภาพ ดงตวอยาง

...พระราชกมารพระองคใดทจะไดรบรชทายาทหรอเปนผชวยรกษาพระราชอาณาเขต ควรทจะไดรบความแนะน าบ ารงพระปรชาใหทรงรอบรทงฝายพลเรอนซงเปนการทะนบ ารง และทหารซงเปนการปองกนรกษามใหยงหยอนหรอลมหลงล าเอยงไปในทางใดแตทางเดยว จงจะเปนทเหนไดวาในรชกาลของพระราชกมารพระองคนน คงจะมทงความบรมสขและศกดา - นภาพในพระราชอาณาเขตของพระองค (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 216-217)

นอกจากนกปกครองจะตองมความรอบรเรองราวความเปนไปของชาตบานเมองแลว ยงตองเปนผทรอบร หมนตดตามขาวสารเรองราวความเปนไปของโลก หรอประเทศ อน ๆ เพอทจะไดสามารถรบมอและจดการกบเหตการณตาง ๆ ทอาจเกดขนไดอยางทนทวงท ดงตวอยาง

...ผทอยใกลหรออยแตในบานเมองถงจะมสตปญญาทางอนพรอมบรบรณกด แตยอมขาดอยอยางหนง คอขาดความอาจหาญทษฐมานะทจะเหนวาควรรบกระท าลงใหจงได ทขาดความสงนเพราะไมสามารถเหนก าลงแหงความเจรญของประเทศอนดวยจกษ เปนแตรดวยความสดบตรบฟง ทงไมไดออกหางเหนรปโฉมและก าลงวงชาของบานเมองตนเปรยบเทยบกบก าลงในประเทศยโรปฉะน เปรยบกบคนทขนไปอยบนตนไมสงแลลงมาเหนเสอตวหนงก าลงยองจองจะโจมจบเพอนตนทนงอยในศาลากลางปา สวนตวของเพอนผนงอยในศาลานน เพยงแตรอยวาเสอม เสออาจเขามาท าอนตรายได ยงหาเคยเหนตวเสอและก าลงเสอไม กเพยงแตตวาดเสยงอยในใจ ผทอยบนตนไมนนแลเหนรปรางเสออยางถนด ตลอดทงเขยวและเลบเสอ และทาทาง

84

ความเขมขนของเสอ เมอตงทาขค ารามดวยอ านาจอาจหาญ และเหนทงผทจะถกเสอกน รก าลงวงชาวาจะตอสกบเสอไดเพยงไร ดงนใจของผทแลเหนน จะรอนเราเรงใหผ นงอยในศาลารบแกไขปองกนเสออยางใด ผทอยในประเทศยโรปกฉนนน... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 80-81)

เมอทราบเหตการณความเปนไปของสถานการณตาง ๆ ของโลกแลวกตอง

หายทธวธในการรบมอ ดงเชนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดชใหเหนถงความส าคญของ พลเรอน เนองจากเหนวาการทสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกยาเธอมงแตจะทรงศกษาทางดานการทหารนนไมเปนประโยชนตอการปฏรปบานเมองเทาทควรโดยไดเปรยบเทยบกบการปกครองของชาตตะวนตกทใหความส าคญกบทงดานพลเรอนและการทหาร ดงตวอยาง

...ฝายการเมองขางฝรง การพลเรอนเขาไดตงรากเหงาเคามลแนนหนานมนานมาจนจ าเรญแลว และการนนกจบตวคนวางลงในหนาทท างานได ฝายการทหารกบรบรณเชนเดยวกน มแตการจดการแกไขทะนบ ารงเพมเตมเลกนอย การพลเรอนเปนรากเหงาล าตนและกงกาน การทหารเปนดอกใบซงจะใหเหนความงดงามและสงา เจานายในเมองเขามนอย จงมชองและบงควรทจะเลอกเอาการทหารเปนวชาส าหรบมอ แตทจรงบรรดาขาศกศตรทกวนนทจะมงหมายกระท าย ายซงกนและกน กไมจองดและครามเกรงทตวทหารเหมอนการทพศก ซงตอสดวยฝมอกนอยางแตกอน การทกวนนยอมครามเกรงกนดวยก าลงพลทหารทมาก และก าลงเครองศาสตราวธและเครองรบทงปวง กก าลงพลทหารและเครองรบทงสองอยางนจะมมาดวยประการใด ยอมมมาไดดวยความสขของไพรบานพลเมอง ความบรบรณของวชาและการท ามาคาขาย การทมงมองในฝายทหารแททกวนน กเปนการเกยวดวยวชาใชเครองศาสตราวธและวธการกลศกทงการปกครองพลทหาร เปนการเกยวดวยความรและความคดและความกลาหาญในสนดาน เวนแตทหารผนอยซงจะตองการก าลงกายเปนใหญ กผทจะเปนนายทหารดจะเปนไดดวยเหตใด ผนนกจะตองมนสยพลเรอนตดตวอยดวย คอตองเปนผมสตปญญาสามารถรก าลงตนและก าลงเขา รการปกครองเอาใจไพรพลใหรก คาดประมาณการเสยการได รอบคอบทงการกะเสบยงอาหาร และเครองศาสตราวธเหลาน เปนตน (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 216-217) และ ...เจาฝรงจงเปนทหารไดโดยงาย เพราะสวนทนและก าลงยอมบรบรณ หรอมผเปนเจาพนกงานจดการอยอยางหนงแลว ฝายประเทศเราเพงก าลงจะกอรางสรางตว ตงเคามล เหมอนดงเปน ผหงขาว ตองกระท าดวยตนเองทงหมด ถาจะดแตขาวใหสกอยางเดยว ไมใสไฟ ไฟกจะดบ น ากไมเดอด ขาวกดบ เหตเชนน ในประเทศของเราจงจ าเปนทจะตองกะคนส าคญใหเขาแทรกแซง

85

ไดทกหนาท กทกวนนการในเมองไทย ผทจะเปนคนส าคญในราชการในภายหนา กยอมตองอาศยเปนผไดมบญทรพยทจะเปนทนเลาเรยนวชา ปลกสตปญญาความรทานเหลานนจะไดแกผใด กยอมไดแกพระราชกมาร ซงจะไดรบวชาการและความดมาประกอบราชกจในประเทศของพระองคเปนเบองตนแหงผอน ถาพระราชกมารทงหลายจะลมหลงทรงเลาเรยนแตการทหารเสยทงหมดตามความเหนและความนยม เชนไดกราบบงคมทลมาในเบองตนจดหมายฉบบนแลว แรงของความคดและวชาทจะจดการบานเมองกจะไปมก าลงยงยวดอยในหมทจะตงใจจะให ขาวสกอยางเดยว อกสกประเดยวจะแลเหนวาน าในหมอไมเดอด และไฟกดบ (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 218)

ความรอบร ทนกปกครองพงมตามทรรศนะของเจาพระยาพระเสดจ

สเรนทราธบดนนเหนวานอกจากจะตองมความรทางดานศลปวทยาทส าคญส าหรบการปกครองแลว จะตองมความรอบรทางดานขอมลขาวสารทงในบานเมองและตางประเทศเพอทจะไดน าขอมลตาง ๆ เหลานนมาปรบใชในการบรหารราชการแผนดนไดอยางมประสทธภาพ

3.1.2 นกปกครองตองมวสยทศนทกวางไกล กลาวคอ ตองเปนผทม

ความคดรอบคอบ มองการณไกล สามารถคาดคะเนสงทจะเกดขนตามความผนแปรของสงคมบานเมองได ดงเชนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกราบบงคมทลวาในการจดการศกษาส าหรบพระราชโอรสนนจะไมควรทรงเนนทางดานการทหารเพยงอยางเดยว เพราะวชาทางดาน พลเรอนกมความส าคญตอการบรหารราชการแผนดนเชนเดยวกน ดงตวอยาง

...มาตงแตรตนโกสนทรศก 112 ลวงมาแลว ประเทศสยามไดรบความเบยดเบยนจากราชศตรภายนอกลวงล าเขามาขเขญดวยอ านาจศตราวธ ใจของชาวสยามจงบงเกดความรสกชอกช า...มาในระหวางเมอสมเดจพระบรมโอรสราธราช สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเจาลกยาเธอ พระเจาลกยาเธอหลายพระองคไดเสดจออกมาทรงเลาเรยน ณ ประเทศนตอมาโดยล าดบ สมยน ความเหนทจะจดการศกษาจงรอขนเปนทหารเกอบจะหมด โดยมลเหตทไดรบความเจบแสบมาสด ๆ ประกอบกบทางประพฤตของฝรงซงหยบเอามาใชเปนถอยค าวา “ขตตยตองเปนทหารหมด” จนจะท าใหพระอารมณและความนยมเลอมใสของพระราชกมารทงหลาย ซงยงทรงพระเยาวอยในเวลาเลาเรยนและก าลงออนโอนไปงายนน ฟนเฟอนซซาไปแตทางทหารฝายเดยว ความเหนซงเหนเชนนเปนความเหนอนไมรอบคอบ และไมใชความเหนของพอบานหรอเปนความเหนของผทจะเปนพอบานไมได จงมงมองไปแตทางเดยวไมทวถง และยงเอามาใชเปนวธทางแนะน าพระราชกมาร ผซงจะทรงเรยนวธการด ารงพระองคอยในทเปนพอบานจดราชการทะนบ ารงบานเมองนนกหาสมควรไม...

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 214-215)

86

จากตวอยางขางตนจะเหนวาพลเรอนนนมบทบาทส าคญตอการท านบ ารงบานเมองไมยงหยอนไปกวาทหาร ซงสะทอนใหเหนถงกระบวนทศนของนกปกครองทจะตองไมมองอะไรเพยงดานเดยว ตองคดใหรอบดาน ค านงถงผลดและผลเสยของแตละเรอง แลวตดสนใจเลอกสงทดทสดเพอน ามาใชในการบรหารราชการแผนดนตอไป

3.1.3 นกปกครองตองอาศยอ านาจและความกรณาควบคกนไป หรอท

คนไทยคนเคยกบค าวา “พระเดช” และ “พระคณ” นกปกครองทดจะอาศยอ านาจหรอพระเดชในการปกครองบานเมอง ซงพระเดชนจะมาพรอมกบต าแหนง รวมทงยงเก ดขนจากความรอบร ความสามารถ และการวางตวของนกปกครองเองดวย ในสงคมสยามสมยทปกครองดวยระบอบสมบรณาญาสทธราชยนนพระมหากษตรยถอเปนผทอ านาจสงสด จงสามารถใชอ านาจในการปกครองไดอยางเตมท หากแตนกปกครองใชแตอ านาจแตขาดซงความมเมตตาตอไพรฟาประชาชน บานเมองกยากทจะเปนปกตสข ฉะนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงเลงเหนวานกปกครองทดจะตองปกครองบานเมองดวยอ านาจทม ควบคไปกบความเมตตากรณาดวย ดงตวอยาง

...ถาเดชานภาพแหงพระมหากษตรยมากลนกวาพระวรยะ พระปญญา และพระกรณาคณ บานเมองกจะเขวไปบาง เดอดรอน สมยใดทพระบรมกษตรยทรงพระกรณาคณมากกวา พระเดชานภาพ สมยนนการบานเมองกมกจะไมสทธขาด ผ...[…]...กพากนโลเลเหลวไหลลงไปสความชวดวยหมน...[…]...ตอพระราชอาญา หรอก าเรบ ดวยทรงพระกรณาเกน...[…]...พระเดชกบพระคณสองสงนจงเปนของควรมอยและไดน าหนกเสมอกนในพระองคผจะเปนผปกครองประเทศ

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 114) จากตวอยางจะเหนวานกปกครองทดจะตองมวจารณญาณในการใชอ านาจ

ของตน โดยตองค านงถงผใตบงคบบญชาและราษฎรในพระราชอาณาจกร เพราะหากใชอ านาจโดยขาดความยงคด ขาดคณธรรม ไมเหมาะสมกบสภาพเหตการณยอมสงผลเสยหายตอสงคมและประเทศชาต

คณสมบตของนกปกครองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวามความส าคญในการบรหารราชการแผนดน ไดแก ความรอบร ความมวสยทศนทกวางไกล และการใชอ านาจอยางมวจารณญาณกอปรดวยคณธรรม ทงนคณสมบตทงหมดนลวนมในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวอยแลว เหนไดจากการประกอบพระราชกรณยกจตาง ๆ ของพระองค หากแตเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการถวายความคดเหนอนเหมาะสมแกพระองคในยามททรงหมดก าลงพระทย ซงหากผอานน าค าสอนเหลานไปปฏบตจะจะชวยเสรมสรางความเปนนกปกครองทดได

87

ดงเชนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททรงพฒนาบานเมองจนเจรญกาวหนาและเปนทรกของพสกนกรชาวไทย

3.2 บทบาทและหนาทของนกปกครอง

นกปกครองจ าเปนทจะตองค านงถงบทบาทและหนาทของตนอยเสมอ และปฏบตตามบทบาทหนาทอยางเตมความสามารถ โดยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใหแนวคดในประเดนนไวดงน

3.2.1 การดแลอาณาประชาราษฎรใหอยเยนเปนสข การท าใหราษฎรม

ความเปนอยทด มความสบายกายและใจนบเปนภารกจส าคญของนกปกครอง เพราะการทราษฎรมความสขยอมสงผลดตอการบรหารประเทศ ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเสนอแนะแนวทางในการบรหารประเทศโดยค านงถงความสขของราษฎรแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไวดงน

...การปกครองประเทศของบรมกษตรยกไมผดกนอนใดกบการปกครองสถานบานเมองของคฤหบดผหนง ตางแตเขตบานเปนเขตเมอง เลกกบใหญเทานน คฤหบดยอมมทางผลประโยชนไดเสยมาเลยงดผคนอนเปนบรวารของตนฉนใด ราชาธปไตยกยอมตองจดทะนบ ารงการคาขายและสรรพวชาทจะหาประโยชนและทรพยสนเงนทองเขาบานเมอง ฉนนนพอบานด กยอมจดใหมความสงสอนใหบตรหลานและบรวารผคนในบานของตนรวชาและความประพฤตด ใครเกะกะประพฤตเปนพาลกดดสนดานปราบปรามใหเสอมรายดวยอาชญา ใครววาทบาดหมางกนกพจารณาวากลาวตดสนโดยธรรม เพอจะตดความขมเหงคะเนงรายซงกนและกน ราชการของพระมหากษตรยกฉนนน คอตองใหความรและความประพฤตดแกประชาราษฎรในราชอาณาเขต และตองจดการปราบปรามโจรผราย วางบทกฎหมายบงคบบญชาดวยราชอาชญาและราชบ าเหนจอนยตธรรม... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 215-216)

จากตวอยางจะเหนวาหนาทนกปกครองนนจะตองค านงประโยชนของราษฎรเปนส าคญ โดยการบรหารราชการแผนดนจะมงเนนการบ าบดทกขบ ารงสขใหแกราษฎร อาท การจดการศกษาใหแกราษฎรเพอจะไดน าความรไปประกอบอาชพเลยงดตนเองและครอบครว การตราตวบทกฎหมายใหมความยตธรรม เปนตน ซงทงหมดนจะชวยยกระดบความเปนอยของราษฎรใหดขน ทงน การทราษฎรในบานเมองสามารถใชชวตไดอยางเปนปกตสข จะสงผลดตอการบรหารราชการแผนดน เพราะในสมยรชกาลท 5 ยงไมมการท าระบบทะเบยนราษฎร ฉะนน

88

หากราษฎรไมไดรบความเปนอยทด มความเดอดเนอรอนใจกอาจยงผลใหราษฎรมใจออกหาง ท าใหขาดเสถยรภาพในการปกครองบานเมอง ดงตวอยาง

...ถาการบานเมองไมราบคาบใหไพรบานพลเมองนยมยนด ผทไดรบความรอนรนดวยการกดข หรอความคดโกง เบยดเบยนซงกนและกน หาความระงบดบเขญเมอแลเหนตวอยางดงน และพากนเอาใจออกหากเนอง ๆ เราไมขาดทนชวแตคนกลบไปเปนขาศก ซ าขาดทนส าคญคอ งอกความเสยเปนสาเหตใหเสยนศตรหยบยกเอาเปนค าพดไดวา ผคนเดอดรอนแตกฉานซานเซน เพราะเราไมมอ านาจและความยตธรรมความปกครองอนเรยบรอยทจะระงบดบรอนไพรบานพลเมองของตนได จงจ าเปนทผอนจะยนมอเขามาจด... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 81-82)

จากตวอยางขางตนอาจกลาวไดวาการดแลอาณาประชาราษฎรใหมความสข ไมเดอดเนอรอนใจ นบเปนภารกจส าคญอนดบแรกของนกปกครอง เพราะเมอราษฎรอยอยางรมเยนเปนสข กจะเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนาตอไป

3.2.2 การพฒนาบานเมองใหเจรญกาวหนา หนาทของนกปกครองท

ส าคญอกประการหนงคอการพฒนาบานเมองใหมความเจรญรดหนา โดยเฉพาะอยางยงในยคสมยทมบานเมองเสยงตอการถกแทรกแซงดงเชนรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทลทธจกรวรรดนยมตะวนตกเขามามอทธพลตอดนแดนบรเวณเอเชยตะวนออกเฉยงใตเปนอยางมาก ซงการพฒนาปรบปรงบานเมองนอกจากจะสงผลดตอการชวยปองกนอนตรายจากการคกคามจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตก หรอจากศตรภายนอกประเทศแลวยงสงผลดตอราษฎรอกดวย ดงตวอยาง

การทจะระงบปราบปรามปจจามตรอนมอ านาจรนแรงในครงนไมควรจะมงหมายเลย

ทจะเอาอ านาจปากเขาตอสเอาคราวหนง ๆ เชนทท าอยทกวนน มเหตการณอนใดขนกปดเปาโตเถยงเพยงแตรอนรอน เมอเถยงชนะกเสมอตว เถยงเขาไมขนกยอมเขา ขาดทนเขาไปทกท การเชนนใชวาจะรจดเจนกหาไม ฝายขาศกเขากตงคยเขยหาเหตทจะใหเปนปากเสยงอยเสมอ เปนอนหมดความเหนวาจะมทสนสดลงเพยงใดได และทงไมควรมงหมายทจะเอาก าลงศตราวธการสรบดวยมอเปนทพงอยางเดยวอกเหมอนกน เพราะจะเอาอะไรมาเยยวยาทนเวลาทนทได สงทจะน ามาเปนทพงไดมส าคญอยแตอ านาจความดทเราจะรบจดการใหเหนปรากฏทวโลก วาเรายงมความดความอตสาหะรบรดจดการบานเมองของเราอยจรง ๆ ไวเปนทปองกนปากเสยงอนรายน...

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 82-83)

89

ทงน เ จาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดไ ดกราบบงคมทลรายงานพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวถงแนวทางในการปกครองบานเมองใหพฒนาทดเทยมนานาอารยประเทศไว 6 ประการ ซงตองรบด าเนนการอยางเรงดวน เพราะใชเวลาด าเนนการหลายป ดงทสรปไดดงน

ประการท 1 การยกเลกแกไขธรรมเนยมเกาทไมมประโยชนหรอมแตโทษไมมคณ กลาวคอควรยกเลกปรบปรงธรรมเนยมประเพณ หรอหลกการบรหารราชการบางอยางทไมกอใหเกดประโยชน อกทงอาจเปนเครองฉดรงความเจรญของประเทศชาตอกดวย ประการท 2 การปลกก าลงคน หมายถงการสรางพลเมองของประเทศชาตใหมคณภาพ โดยเรมจากการใหการศกษา บมเพาะคณธรรม ขดเกลานสยใหเปนคนทด และมความร ประการท 3 การปลก...(ขอความสวนนขาดหายไป-ผวจยสนนษฐานวาเปนการปลกอาชพ)... เนนการสงเสรมใหราษฎรมอาชพท ากนทสจรตสามารถเลยงชพไดอยางไมล าบาก โดยเฉพาะอาชพคาขายอนจะน ามาซงรายไดของตนเองและแผนดนดวย ประการท 4 การจด ไดแก การจดการบานเมองใหเปนไปดวยความเรยบรอย สรางสนตสขใหแกสงคมดวยการพจารณาคดความอยางเทยงธรรม การปราบปรามโจรผราย การปลกสรางอาคารสถานททเออตอการคาขายและความสขของราษฎร ประการท 5 การสรางสม ไดแก การตระเตรยมทรพยสนและก าลงพลใหพรอมอยเสมอ และประการท 6 การอะลมอลวย ไดแก การจดการกบปญหาดวยการพดคยกนอยางสนตวธ ซงในทนหมายถงปญหาทฝรงเศสขยายอ านาจเขามาในแผนดนสยามชวงเหตการณ ร.ศ.112 จากหลกการพฒนาบานเมองของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดททลเกลาฯ ถวายแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนนทานไดชใหเหนถงความไมยดตดกบประเพณเดมบางประการอนจะเปนเครองถวงความเจรญของชาต จากนนกเรมดวยการพฒนาคนอนเปนก าลงส าคญของชาตใหมความรความสามารถ มคณธรรมจรยธรรม เมอพฒนาคนแลวกสงเสรมใหประกอบอาชพทสจรตและตรงกบความตองการของ ภาครฐ ขณะเดยวกนกพฒนาระบบสาธารณปโภค ระบบกฎหมายและการศาลใหสอดรบกบการขยายตวทางสงคมและเศรษฐกจ เมอก าลงคนและเศรษฐกจมความววฒนพฒนากสามารถตระเตรยมการตาง ๆ เพอพรอมส าหรบการพฒนาสงคมใหเจรญรดหนาขนไป ในสวนของการตางประเทศนนทานเหนว าประเทศสยามในขณะนนยงเปนรองชาตตะวนตกอยมากจงเสนอแนวทางทจะประนประนอมและสนตวธในการแกปญหาเพอลดความรนแรง ซงนบวาแนวคดนเปนแนวคดททนสมยและเปนระบบอยางมาก

90

3.2.3 การสรางความสามคคใหเกดขนในหมผใตบงคบบญชา เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเลงเหนถงความส าคญของการปกครองคน เพราะในการปกครองบานเมองนน ก าลงคนถอเปนสงส าคญมาก เพราะเปรยบเสมอนกลไกทจะขบเคลอนความเจรญกาวหนาของประเทศ ทงนถาแตละกลไกท างานไมสมานลงรอยกนกยอมท าใหเกดความไมราบรน ในการพฒนาประเทศ ทานจงไดชแนะใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงเลงเหนถงความส าคญในการสรางความสามคคใหเกดขนในหมพระบรมวงศานวงศ เหลาขาราชการ โดยยกผลเสยอนเกดจากการทงานบรหารราชการแผนดนนนด าเนนไปโดยทขาราชการขาดความสามคค ดงตวอยาง

ความเสอมเสยแกราชการและบานเมองอนเกดแตความไมสามคคปรองดอง ซงเหนได

ชด ๆ อยในทกวนน กจะไดปรากฏแลวซงความยากล าบากในพระราชหฤทย ทจะทรงพระด ารแกไขโดยยากฉนใด เพราะฉะนน จงเหนดวยเกลาฯ วาสวนการภายหนาควรเปนสงทจะพงปลกเพาะเสยแตยงออน กอนความรและความแรงกลาจะมาถง ถาไมกลอมเกลาเหลาโอนเสยแตเมอออนแลว ความเหนอยยากทจะตดรอนในภายหนา เหนดวยเกลาฯ วาจะยงยากกวาครงน...

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 148)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนไดกลาววาความ

สามคคนนควรจะปลกฝงทพระบรมวงศานวงศ โดยเฉพาะในหมพระราชโอรส ซงควรกระท าตงแตยงทรงพระเยาว ทงนทานยงไดเสนอวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะตองเลอกขาราชการทไววาง พระราชหฤทย กลาวคอเปนผทรพระทยพระราชโอรส รวมทงมจตใจเปนกลาง ปราศจากอคตไดมาปฏบตหนาทน ดงตวอยาง

...ความส าคญอนยงใหญทเกยวดวยราชการหนาทน ซงจะใหผลดหรอชวในภายหนาแกพระบรมวงศและบานเมองมแอบแฝงลกลบอย อนเปนสงทควรจะทรงพระราชด ารและจดการโดยพระปรชาอนสขม และหาควรเปนสงละเลยลมเสยไดไม ไดแก การทจะชกจงความสามคคปรองดองใหบงเกด และยดเหนยวดดดมในระหวางสมเดจพระบรมโอรสาธราช ผเปนทมงหมายแหงชน ทงหลายวาจะเปนผด ารงรกษาหนาททะนบ ารงพระราชประยรในภายหนา กบสมเดจพระเจาลกยาเธอและพระเจาลกยาเธอทกพระองค ใหกลมเกลยวกนโดยชนผใหญและผนอย สงนเปนการส าคญทคนหาง ๆ จะท าไมได ตองอาศยผทคนเคยรพระทยและรใจกนทง 2 ฝาย และตองเปนผกลางอยางประเสรฐทงใจและกรยา ไมใหเปนทกนแหนงสงสยวาเปนผประจบผมบญถายเดยว หรอล าเอยงอาธรรมอมชขางนนเกยจกนขางน

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 147-148)

91

นกปกครองไมสามารถท างานบรหารตาง ๆ ไดแตเพยงผเดยว ฉะนนผใตบงคบบญชาจงมความส าคญเปนอยางมาก เพราะเปนผทชวยแบงเบาภาระ และปฏบตงานในหนาทสวนตาง ๆ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาความสามคคเปนเรองส าคญทสดส าหรบการท างานกบคนจ านวนมาก ซงนกปกครองควรทจะเอาใจใสและกวดขนใหมขนในหมคณะ

บทบาทและหนาทของนกปกครองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวามความส าคญอยางยง ไดแก หนาททจะตองดแลความเปนอยของอาณาประชาราษฎรใหมความรมเยนเปนสข รวมทงมหนาทท านบ ารงบานเมองใหเจรญกาวหนา และตองสรางความสามคคใหเกดขนในหมผใตบงคบบญชาและคนในชาต หากนกปกครองตระหนกถงบทบาทหนาทดงกลาวจะชวยใหบานเมองมความเปนปกตสข

หลกในการปกครองบานเมองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกราบบงคมทลถวายแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนนจะเหนวาการเปนนกปกครองทดจะตองประกอบดวยคณสมบตทดอนเกดจากการอบรมฝกฝนทงวชาความร กระบวนการคดตาง ๆ รวมทงวจารณญาณในการใชอ านาจ และการเขาใจถงบทบาทหนาทของตนอยเสมอวาตองบรหารจดการบานเมองโดยยดผลประโยชนของราษฎรและประเทศชาตเปนหลกส าคญ แนวคดนเปนแนวคดทสามารถน าไปปรบใชไดจรงและเกดสมฤทธผล ดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงปกครองและน าพาประเทศใหสามารถขามผานชวงสมยทตองประสบปญหากบชาตตะวนตกและการเปลยนแปลงของบานเมองได

4. หลกในการรบราชการ

อาชพรบราชการเปนอาชพทส าคญตอการปฏรปประเทศในสมยรชกาลท 5 เปนอยางมาก เพราะเปนก าลงส าคญในการพฒนาปรบปรงบานเมอง เนองจากเปนบคคลทไดรบการศกษาและฝกฝนจนมความรสตปญญาทฉลาดปราดเปรอง เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเหนถงความส าคญของการรบราชการเปนอยางมาก เหนไดจากการแตงหนงสอเพอใชเปนต าราฝกหดขาราชการอยางเรองสมบตของผด หรอสรางสรรคงานเขยนเพอใหขอมลอนเปนประโยชนตอการรบราชการ เชน เตอนเพอน และชวยเพอน ค าสอนเกยวกบการรบราชการ ไดแก

4.1 ขาราชการตองท างานอยางเตมทเพอราชการแผนดน 4.2 ขาราชการตองจงรกภกดตอพระมหากษตรย 4.3 ขาราชการตองประพฤตตนใหเหมาะสม ดงรายละเอยดดงตอไปน

92

4.1 ขาราชการตองท างานอยางเตมทเพอราชการแผนดน

ขาราชการจะค านงถงแตความสขสบายสวนตนไมได เพราะภาระงานของประเทศชาตเปนเรองส าคญเหนอสงอนได ฉะนนขาราชการจะตองสละความสขสบายหรอเวลาสวนตนเพอประกอบกจทางราชการไดทกเมอ ดงตวอยาง

...ถาผใดทท าราชการโดยตงใจตนวาจะเปนขาราชการ และปรารถนาความดความชอบ ไดยศศกด อาศรยพระบรมโพธสมภาร เพอจะตงวงษสกลใหเปนหลกถานมนคงตอไปขางหนาเชนนแลว ผนนจะตงใจและท าตนเปนอศระภาพเหมอนกบคนรบจางไมได เพราะเหตวาเมอผใดปรารถนาจะอาศรยพระบรมโพธสมภารเชนนนแลว, พระเจาแผนดนจะทรงพระกรณาชบเลยงพระราชทานยศถาบรรดาศกด กเฉภาะแตผทสามารถจะรกษายศถาบรรดาศกดนนได, มฉะนนกยอมจะเปนทเสอมเสยพระเกยรตยศในนามของขาราชการ... (เตอนเพอน หนา 24)

จากตวอยางขางตนจะเหนวาผทจะรบราชการนนจะประพฤตตนเหมอนกบผท างานรบจางไมได เพราะผท างานรบจางจะท างานเมอตนตองการรายได เมอพอใจแลวจะหยดท าเมอใดกได ซงแตกตางกบขาราชการทจะตองค านงถงกจการบานเมองและพระเจาอยหวเปนหลก จะเปนผรกความอสระโดยท าสงใดตามใจตนเองเหมอนผคนทวไปไมได ถอวาเปนการรกษาพระเกยรตของพระมหากษตรยททรงพระกรณาชบเลยง

4.2 ขาราชการตองจงรกภกดตอพระมหากษตรย

ขาราชการถอเปนผทพระมหากษตรยทรงพระกรณาชบเลยง ฉะนนจงตองท างาน รบใชใตเบองพระยคลบาทใหสมกบพระกรณาทไดรบ จงถอเปนเรองส าคญอยางยงทขาราชการทกคนจะตองมความจงรกภกดตอองคพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศ ดงทเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดไดกลาวเปรยบตนเองซงเปนขาราชการวาเหมอนกบอวยวะของพระมหากษตรย จงสมควรอยางยงทจะตองท าหนาทของตนอยางเตมความสามารถเพอเปนการตอบแทนคณของรางกายหรอพระมหากษตรย อกทงยงเปนการรกษาไวซงพระเกยรตยศสมดงทมพระมหากรณาธคณอกดวย ดงตวอยาง

ขาทลละอองธลพระบาทยอมเปรยบวาเหมอนเปนสวนขององคาพยพแหงพระบรม

กษตรย ตามคณงามความดมากและนอย แมแตไมเปนประโยชนเทาถงพระกรและพระบาทกด กจะเสมอแตเสนพระโลมาอนประดบพระชงฆไดบาง เพราะผเปนขาทลละอองธลพระบาทควร

93

ถอและถนอม...[…]...เปนเกยรตยศอนประเสรฐด ารงไวซงต าแหนง...[…]...ทรงพระมหากรณาโปรดเกลาฯ ชบเลยงนนใหจงได

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 11)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเปรยบตวทานเองเปนสวน

หนงในพระวรกายของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โดยแสดงความถอมตนวาเปนเพยงพระโลมาอนประดบพระชงฆ (ขนบรเวณหนาแขง) ซงตองท าหนาทรบใชเจาของพระวรกายอยางเตมความสามารถใหสมกบทพระองคทรงใหความกรณาชบเลยง ซงสะทอนใหเหนถงความจงรกภกดทขาราชการพงมตอพระมหากษตรย

4.3 ขาราชการตองประพฤตตนใหเหมาะสม

กลาวคอ การเปนขาราชการทดนนนอกจากจะตองมความรความสามารถแลว ยงตองประพฤตตนใหเหมาะสม ไมสรางความเสอมเสยใหระคายเคองพระยคลบาท ไดแก การใชจายอยางประหยด การสรางฐานะใหมนคง และการสรางครอบครวทด ดงค าสอนทวา

...ค าวาสามารถทจะรกษายศถาบรรดาศกดในทน ไมไดหมายถงสตปญญาความรและความพากเพยรพยายาม เพราะสวนนนเปนเงาตามตว...แตค าทวาสามารถจะรกษายศถาบรรดาศกดในทนนนมความหมายทจะกลาวถงในสวนความประพฤตสวนตน ไดแกการอบรมทรพย สมบตบานเรอน และมบตรภรรยาใหเปนหลกถานสวนหนง... (เตอนเพอน หนา 24)

ทงนเจาพระเสดจสเรนทราธบดไดขยายความแตละประเดนทขาราชการควรปฏบต

อาท เรองการใชจายอยางประหยด ทานไดยกตวอยางความสนเปลองทขาราชการในสมยนนมกกระท า เชน การรบประทานอาหารหรอซอเสอผาทราคาแพงเกนความจ าเปน การเลนการพนน การเทยวผหญง เปนตน โดยทานเสนอวาควรน ารายไดทมไปซอทอยอาศยซงดกวาการเสยเงนเพอเชาบาน เพราะวาเมอมทดนกจะสามารถลงทนปลกพชผกตาง ๆ ไวรบประทาน เปนการประหยดคาใชจายเรองอาหารไปได นอกจากนทานยงเหนวาผทเพงเขารบราชการไมควรรบมคครอง ควรสงสมทรพยสนใหพรอมเสยกอน อกทงยงควรเลอกคครองใหทด มความเปนกลสตร เพราะนอกจากจะเปนเกยรตยศแกผเปนสามแลว ยงชวยเสรมสรางใหครอบครวมความเปนปกแผนและมชวตความเปนอย ทดอกดวย

ความประพฤตอยางเหมาะสมของขาราชการทกลาวมาขางตนจะเหนวาไมไดเนนเฉพาะเรองศลธรรมจรรยาเทานน หากแตยงรวมไปถงการใชชวตทมการวางแผนอยางรดกม ค านงถง

94

อนาคต ฉะนนการประพฤตปฏบตตนตามขอเสนอแนะของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงมความส าคญยง เพราะจะชวยใหชวตขาราชการดขน สมกบทไดชอวาเปนผท างานรบใชใตเบองพระยคลบาท ซงสมควรทจะตองรกษาพระเกยรตยศของพระองคไวอยเสมอ อกทงยงเปนทพงของราษฎรในยามเดอดรอน รวมทงเปนแบบอยางทดทราษฎรจะสามารถน าไปปฏบตเพอใหชวตความเปนอยดขนดวย

การรบราชการในต าแหนงตาง ๆ ลวนมสวนในการชวยบรหารราชการแผนดนทงสน ฉะนนผทจะรบราชการจะตองตงใจท างานดวยความพากเพยรพยายาม มความเสยสละความสขสวนตนเพอสวนรวม และประเทศชาต รวมทงมความจงรกภกดตอพระมหากษตรย และมความประพฤตตนทเหมาะสม ชวยเสรมสรางพระบารมของพระมหากษตรย อกทงยงชวยใหการพฒนาประเทศท าไดอยางเตมท

5. หลกในการประกอบอาชพเฉพาะทางอน ๆ

เนองดวยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทมความรความสามารถ เปนทไววางพระราชหฤทย รวมทงไววางใจจากผหลกผใหญในบานเมอง ท าใหทานมโอกาสไดท างานหลากหลายแขนงนอกเหนอไปจากการท างานเกยวกบการศกษา ทงทางดานการแพทย โดยการเปนผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลย รวมทงสอนศลธรรมจรรยาใหแกนกเรยนแพทยดวยตนเอง หรอทางดานการทต ททานไดท าหนาทเปนอปทตและอครราชทตประจ าราชส านกองกฤษ ฮอลแลนด เบลเยยม ดวยหนาทการงานเหลานลวนสงผลใหทานมความรความเขาใจถงแกนแทของวชาชพเฉพาะทาง อยางลกซงจนสามารถชแนะแนวทางอนเหมาะสมในการประกอบวชาชพเหลานได โดยหลกในการประกอบวชาชพเฉพาะทางทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกลาวถง ไดแก วชาชพแพทย และวชาชพนกการทต ดงรายละเอยดตอไปน

5.1 แพทย

แพทยเปนวชาชพทส าคญวชาชพหนงในสงคม เพราะเปนผดแลรกษาสขภาพของราษฎรใหพนจากโรคภยตาง ๆ ทงนแตเดมกอนทไทยจะรบความรวทยาการดานการแพทยจากตะวนตก คนไทยมความรทางดานสมนไพรส าหรบน ามาใชเปนยารกษาโรค มการเขยนต ารายาขนมา แตไมมการศกษาทางดานการแพทยอยางเปนระบบ ผใดปรารถนาจะเปนแพทยกตองไปฝกฝนกบผทมความรเรองการรกษาโรค จนกระทงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงไดมประกาศเปดโรงศรราชพยาบาล (โรงพยาบาลศรราชในปจจบน) ใน พ.ศ.2431 ขนเพอรบรกษาโรคแกราษฎรทกคน รวมทงการจดตงกรมพยาบาล และโรงเรยนแพทยเพอผลตบคลากร

95

ทางดานการแพทยแผนปจจบน นบเปนจดเรมตนของการจดการศกษาวทยาการแพทยแบบตะวนตก ทงนเมอมการกอตงราชแพทยาลยในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดมสวนรวมในการจดการศกษาและสนบสนนกจการของราชแพทยาลยจนเจรญขน เคยไดด ารงต าแหนงเปนผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลย และสงส าคญอยางยงยวดททานไดมอบใหแกวงการแพทยของไทยกคอการททานเปนผสอนศลธรรมจรรยา และแนวทางการเปนแพทยทดมความรควบคกบคณธรรมใหแกนกเรยนแพทยดวยตวทานเอง ซง ค าสอนเหลานนไดถกรวบรวมตพมพเปนต าราส าหรบนกเรยนในสมยตอมาโดยใชชอวา “จรรยาแพทย” ซงสามารถแบงออกประเดนค าสอนไดดงน

5.1.1 นกเรยนแพทยจ าตองเปนผทมความรด เพราะงานของ

แพทยนนตองผกพนกบชวตความเปนความตายของมนษย ท าใหแพทยจะตองมความรความช านาญในวชาชพของตนอยางยงยวด ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแนะแนวทางการเปนแพทยทมความรดวยหลกธรรม ดงน

...การทจะเปนแพทยวชาดนนเปนไปไดดวยอะไรยอมตองอาศยคณธรรม 4 ประการ

คอ (1) ความพนจพเคราะห คอตองอาศยความตรวจตราพจารณาดวยปญญา (2) ความถถวน คอตองอาศยความสงเกตจดจ าละเอยดลออแนจรง อยาใหพลงเผลอ

หลงลม (3) ความพยายาม ตองอาศยความเพยรทจะพยายามท าตามหนาท...ยงท าทส าคญท

หนกชะงดไดมากรายมากเรองเขา ความรความช านาญกยงทวขน (4) ความหมน ตองอาศยความหมนไมเกยจคราน คอหมนตรวจตราหมนเยยมเยยนไต

ถาม ไมเพกเฉยละเลยหรอมกงาย (จรรยาแพทย หนา 35-36)

จากตวอยางจะเหนวาแพทยทดจะตองมความรอบร หมนศกษาคนควา

และพจารณาไตรตรองสงตาง ๆ ดวยปญญา นอกจากน ผทจะเปนแพทยจะตองเลอกศกษาใหตรงกบความถนดของตน กลาวคอ แพทยจะมความรทเฉพาะทางในโรคหรออาการทตนรกษาจงจะสามารถรกษาอาการตาง ๆ ไดอยางสมฤทธผล ดงตวอยาง

96

...คนทกคนควรจะรสกวาจ าเปนจะตองคดหาวชาความรใหเปนหนทางส าหรบตนและเลอกหาใหถกแกนสยความถนดของตน ถกแกก าลงกายก าลงปญญาทตนจะท าได และถกแกโอกาสสมยและประเทศซงวชานน ๆ จะใหชองและเปนของตองการอยโดยมาก...

(จรรยาแพทย หนา 26)

ทงน การทแพทยพฒนาตนเองอยางตอเนองจะท าใหเกดความรความ

ช านาญในสาขาวชาชพของตน ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแนะน าใหแพทยประพฤตตนตามวฒธรรม 4 ประการอนจะท าใหไดรบการยอมรบจากคนในสงคม ดงตวอยาง

...นกเรยนจ าตองเอาใจใสฝกฝนตนเอง ประพฤตใหตองตามวฒธรรม 4 ประการ ดงทานทเปนแพทยมชอเสยงมาแตกอนดวยอาการดงน คอ

(1) เมอมใจรกใครในวชาแพทยกใหเสาะแสวงหาวชานน (2) เมอพบแลวใหศกษาวชานนใหรโดยชดเจนถกตอง (3) เมอเรยนแลวกอยาเขาใจวาเปนอนสนสด ใหพนจพเคราะหคดคนตรวจตราสอด

สายแสวงหาความรทแปลกใหละเอยดใหดยงขน (4) เมอไดความรนนแลวอยาใหทอดทงละเสย หรอเปลยนหนทางไปท ากจอน จ ง

ยดถอเอาความรวชาอนนนเปนหนทางทจะท าประโยชน และพยายามประกอบกจดวยหนทางอนนนใหเปนผลเจรญขนเสมอ

(จรรยาแพทย หนา 33)

วชาชพแพทยถอวาเปนวชาเฉพาะทตองอาศยความช านาญ ตองมความรท

ดพอทจะน าไปรกษาผปวยได ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาความรเปนสงส าคญส าหรบการประกอบวชาชพแพทย เหนไดจากการทใหแพทยยดหลกวฒธรรม 4 ประการอนเปนหลกธรรมทกอใหเกดความเจรญงอกงามในชวต ซงพระพรหมคณาภรณไดอธบายหลกธรรมนไววา

วฒ หรอ วฑฒธรรม ๔ หมายถง ธรรมเปนเครองเจรญ คณธรรมทกอใหเกดความเจรญงอกงาม ประกอบดวย ๑. สปปรสสงเสวะ คบหาสตบรษ เสวนาทานผรผทรงคณความด มความประพฤตชอบดวยกาย วาจา ใจ ๒. สทธมมสสวนะ ฟงสทธรรม ตงใจฟงค าสงสอนของทาน เอาใจใสเลาเรยน ๓. โยนโสมนสการ ท าในใจโดยแยบคาย รจกคดพจารณาใหเหนเหตผลคณโทษในสงทไดเลาเรยนสดบฟงนน จบสาระทจะน าไปใชประโยชนได

97

๔. ธมมานธมมปฏบต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม น าสงทไดเลาเรยนและตรตรอง

เหนแลวไปใชปฏบตใหถกตองตามหลก สอดคลองกบความมงหมายของหลกการนน ๆ31 จากหลกธรรมขางตน จะเหนวาวฒธรรม ๔ ประกอบดวยการคบหาคนดมความร ตงใจ

ศกษาหาความร รจกคดพจารณาหาเหตผลในสงทไดเลาเรยนไป และเมอพจารณาแลวกน าไปใชใหเกดประโยชน หลกธรรมนเหมาะสมกบผเรยนทางดานการแพทยทจะตองเปนผทมใจรกในวชาชพน รวมทงมใจรกในการแสวงหาความรจนเกดองคความรทถกตองชดเจน และไมหยดนงทจะพฒนาตนเอง ซงหากผเปนแพทยปฏบตตามหลกธรรมนกจะสงผลใหประสบความส าเรจในวชาชพน

5.1.2 แพทยจะตองมใจไมยอทอตอความยากล าบาก กลาวคอ แพทย

จะตองเปนผทมความเพยรพยายามในการศกษาหาความรเพอใชในการรกษาผปวย ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแนะน าใหผเปนแพทยยดมนในหลกอทธบาท 4 อนเปนหลกธรรมซงน ามาซงความส าเรจ ดงตวอยาง

...แตมธรรมอนหนงซงเปนธรรมส าหรบสงเสรมอดหนนใหคนตอสตอความทอถอยไดเรยกวา อทธบาท 4 ประการ...ไดแกวา การทเราเรยนวชาแพทย เราตองเรยนดวยความพอใจรกใครในวชาแพทย...มความเพยรพยายามเลาเรยนใหส าเรจอยาเกยจคราน...เอาใจฝกฝายในวชาไมวางธระเพกเฉย...และไตรตรองพจารณาในบทในขอทเลาเรยนใหรโดยชดเจนแจมแจง...ถามอยบรบรณในผใดแลวกอาจจะชกน าบคคลผนนใหถงสงทตองประสงค... (จรรยาแพทย หนา 27-28)

นอกจากนผเปนแพทยจะตองเปนผทไมหยดนงทจะใฝหาความรมาพฒนา

ตนเองอยางตอเนอง เพราะความรทางดานการแพทยมหลากหลายดาน อกทงโรคภยไขเจบมการเพมขนหรอเปลยนแปลงไปอยเสมอ ดงตวอยาง

...ผทเรยนวชาแพทย เมอเรยนรจบหลกสตรของโรงเรยนแลว กจ าตองเอาใจใสฝกหดท าการใหช านาญ...ตองท าตนอยาใหเปนคนอวดร หรอเชอความรวาถกแลวดแลวไมมพลาดผด...ถาใครไมเอาใจใสตรวจตราคดคนอยเนอง ๆ แลว ความรของตนทมอยกไมงอกตาม... (จรรยาแพทย หนา 31)

31 พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม (กรงเทพฯ: โรงพมพ บรษท สหธรรมก, 2554), 138-139.

98

หลกธรรมส าคญทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแนะน าใหแพทยยดถอปฏบตกคอ อทธบาท 4 ประการ ไดแก ฉนทะ (ความพอใจ) วรยะ (ความหมนเพยร) จตตะ (ความเอาใจใส) และวมงสา (ความตรวจสอบพจารณา) อนเปนหลกธรรมทชวยใหแพทยนนประสบความส าเรจในวชาชพเพราะเปนการพฒนาศกยภาพของแพทยใหเพมสงขน หลกธรรมดงกลาวนเปนหลกธรรมเบองตนทพทธศานกชนสามารถน าไปปรบใชในการท างานอน ๆ ไดดวย

5.1.3 แพทยจะตองฝกหดใจของตนใหเขมแขง กลาวคอ แพทยจะตอง

เปนผทมจตใจทเขมแขง เพราะแพทยจะตองประสบกบสภาวการณทไมปกตอยบอยครง ฉะนนจงตองมความสามารถในการควบคมจตใจไมใหวาบไหวไปกบสภาวการณเหลานน ดงตวอยาง

...ถาผทจะเปนแพทยไมฝกหดอธยาศยใจตน ใหเปนไดทง 3 ประการดงน คอยงเปนผใจขลาดหวาดเสยวสยดแสยงอย ยอมไมสามารถจะดหรอจะท าสงอนใดแกคนไขและคนตายได ถายงมความประหมาตนเตนอย กไมสามารถตงสตอารมณในการทจะรกษาไข...ถาเปนคนออนแอหรอฉนเฉยว...กยอมไมสามารถทจะท าการตามหนาทของแพทย (จรรยาแพทย หนา 28-29)

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเนนย าอยเสมอวาผเปนแพทยตองมใจ

รก และมความมานะอดทนเปนอยางมาก เพราะวชาชพเปนวชาชพทมความยากล าบาก ทงตองพบกบสถานการณทไมนาอภรมย เชน การผาตด การรกษาบาดแผล เปนตน รวมทงแพทยตองมสตควบคมอารมณพรอมเผชญกบสถานการณตาง ๆ อยเสมอ

5.1.4 แพทยจะตองประพฤตตนใหเปนทนบถอของคนทวไป กลาวคอ

แพทยจะตองวางตวใหเหมาะสมกบวชาชพเพอสรางความนาเชอถอใหแกคนในสงคม อนเกดจากความประพฤตดทงกาย วาจา และใจ เพราะหากแพทยไมนาเชอถอหรอไดรบความไววางใจจากคนในสงคมแลวกยากทจะประสบความส าเรจในวชาชพของตน ดงตวอยาง

ผเปนแพทย ยงจะตองระวงรกษาตนโดยเครงครดในความประพฤต ไมปลอยใหตนทม

ชอวาเปนคนเสเพลซมซาม...ถงแมจะเปนแพทยวชาดกยากทจะมผนยมนบถอพงพาใชสอย การทจะตงตนดงวาน คอตองพรอมดวยคณธรรม 4 ประการ คอ

(1) ความประพฤต คอ ตองประพฤตด ไมประพฤตอยางต าชาเลวทราม... (2) กรยา คอตองเปนคนสภาพ หมายความวาตองเปนคนมกรยาเปนผดเรยบรอย...

99

(3) วาจา คอตองมวาจาเปนทรก หมายความวาไมเปนคนใชวาจาหยาบอยางไพรเลว... (4) ใจ คอตองเปนคนสจรต หมายความวาอยาเปนคนมใจบาปชวรายกระท าการ

ทจรตตาง ๆ ... (จรรยาแพทย หนา 37-38)

ในทกสงคม วชาชพแพทยมกเปนทใหความเชอถอและไดรบความไววางใจ

จากคนในสงคม เพราะวาเปนผทไดรบการศกษาอบรมมาเปนอยางด หากแพทยคนใดมความประพฤตทด ใชชวตอยในศลธรรมทดงาม มกรยาวาจาทสภาพเรยบรอยกจะยงไดรบการเคารพนบถอและความไววางใจมากยงขน สงผลใหแพทยผนนกาวหนาในหนาทการงาน

5.1.5 แพทยจะตองเปนผมจตใจทด ความมจตใจทดนบเปนพนฐานส าคญ

ของผประกอบวชาชพนนอกเหนอไปจากวชาความร โดยจตใจทดในความเหนของเจาพระเสดจ สเรนทราธบดนนคอจตใจทเปยมไปดวยความเมตตา กรณา ความเออเฟอเผอแผ และความเอาใจใสดแล เพราะสงเหลานจะเปนเครองชวยคลายความทกขรอนของผปวยใหทเลาลง ดงตวอยาง

...ครจ าพวกหนง แพทยจ าพวกหนง กปตนเดนเรอจ าพวกหนง คนในจ าพวกเหลานม

หนาทอนเกยวของตองชวยเหลอคนทออนก าลงกาย ก าลงปญญา หรอตองเปนเพอนยากกบคนทอบจนกนดารไดความทกขรอน เหตฉะนนจงจ าเปนจะตองเปนคนใจดประกอบดวยคณธรรม 4 ประการ ส าหรบเปนเครองประเลาประโลมใจ ใหคนทอยในความทกขยากไดบรรเทาชนบาน คอ

(1) เมตตา ตองเปนคนทหวงและพยายามจะใหเขาดและไดความสข (2) กรณา ตองเปนคนทหวงและพยายามทจะชวยเหลอเขาใหบรรเทาทกข (3) เออเฟอ ตองเปนคนทมแกใจดวยตนเองดวย ในการรกษาพยาบาลไขเจบนน ไมใช

ท าอยกเพราะเฉพาะทตองท าดวยมสงบงคบใหท า (4) เอาใจใส ตองเปนคนทมวตกวจารณในธระของตน มหวงใยในทจะใหการงานของ

ตนส าเรจอยเสมอ

(จรรยาแพทย หนา 39-41) นอกจากน จตใจทดของผประกอบวชาชพแพทยยงรวมไปถงการมใจทเทยง

ธรรม ปราศจากอคตหรอความล าเอยงทง 4 ประการ ซงอาจสงผลเสยแกผทเขารบการรกษาได ดงตวอยาง

100

ผเปนแพทยหรอเปนครเปนขนศาลตลาการ และเปนผปกครองคนมาก ๆ ยอมตองการความเทยงธรรมในตนยงกวาคนสามญ เหตทจะชกพาไมใหคนตงอยในความเทยงธรรมนนมอย 4 ประการ เรยกวาอคต 4 คอ

(1) ฉนทาคต มความรกเปนเหตใหล าเอยง เปนตนวามคนไขหลายคนทจะไดรบความดรกษาจากเราโดยสมควรดวยกน แตเราไมไดรกษาพยาบาลดวยความเทยงธรรม เพราะเหตทเรามความหวงหรอความเหนแกลาภทพงพอใจในขางหนงกดแลรกษาพยาบาลในฝายนนมาก ทอดทงฝายอกขางหนงเสยจนเสยการเสยประโยชน...

(2) โทสาคต มความโกรธเปนเหตใหล าเอยง เปนตนวา เรามหนาทรกษาพยาบาลคนไขนน ๆ อย แตคนไขบางคนจจจกจกหรอท าอะไรใหเราโกรธเคอง เรากทอดทงเสยงาย ๆ จนเปนเหตเสยหายอนตรายแกผทเราทอดทงนนเสย

(3) ภยาคต มความกลวเปนเหตใหล าเอยง เปนตนวาในหมคนไขทเรารกษาพยาบาล เรามหนาททจะท าในสงทเปนประโยชนแกคนไขอยทกอยางทกคน แตมคนไขบางคนทเปนผมยศบรรดาศกดอนเปนทนบนอบเกรงกลว เรากไมไดท าแกผนนเชนผอน เพราะความกลวเกรงปลอยใหคนไขท าอะไรท าไดตามใจ แมแตในสงทเกดโทษจนเปนเหตเสยหายอนตรายแกผนน

(4) โมหาคต มความหลงเปนเหตใหล าเอยง เปนตนวาในการรกษาพยาบาล ไขใดทเรารไมเทาถงโรค แตไมยอมจนความรรกษาไปโดยเดาโดยสะเพรา...จนท าใหไขนนไดรบความทกขอนตรายโดยใชเหต เพราะความผดความหลงของเราอยรกษาพยาบาล

เหตฉะนนผทเปนแพทยควรมสตทจะรกษาใจใหอยในความเทยงธรรมเสมอ

(จรรยาแพทย หนา 42-43) จดประสงคของวชาชพแพทยคอการชวยเหลอผทประสบความทกขจาก

โรคภยไขเจบ ฉะนนผเปนแพทยจะตองเปนผทมจตใจด เปยมดวยความเมตตากรณาตอผอน พรอมเสยสละความสขสวนตนไดทกเมอ ปราศจากอคต โดยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสอนใหยดถอหลกธรรมทสอดคลองกบพรหมวหาร 4 ประการ อนประกอบดวยเมตตา (ความปรารถนาใหผอนไดรบความสข) กรณา (ความปรารถนาใหผอนพนทกข) มทตา (ความยนดเมอเหนผอนไดด) และอเบกขา (การวางเฉย) ซงจะชวยใหแพทยมจตใจทด รวมทงใหหลกเลยงจากอคตทง 4 ประการ ไดแก ฉนทาคต (มความรกเปนเหตใหล าเอยง) โทสาคต (มความโกรธเปนเหตใหล าเอยง) ภยาคต (มความกลวเปนเหตใหล าเอยง) และโมหาคต (มความหลงเปนเหตใหล าเอยง) เพราะอคตตาง ๆ เหลานเปนเครองชกจงใหจตใจไมมความเทยงธรรม ซงผเปนแพทยตองมใจเทยงธรรม ไมเลอกรกษาผปวยโดยเดดขาด

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพยายามเนนย าถงคณลกษณะของแพทยวาจะตองเปนผทมใจรกการชวยเหลอผอน รวมทงรกในการศกษาหาความรและพฒนาตนเองอยเสมอ และตองเปนผทมจตใจเขมเขง เปยมดวยความกรณา ปรารถนาดทจะเหน ผอนมความสข ซงหาก

101

แพทยมคณสมบตดงนกจะท าใหแพทยไดรบความเชอถอจากคนในสงคม และประสบความส าเรจในวชาชพของตน

5.2 นกการทต

รฐแตละรฐยอมไมสามารถอยอยางล าพงได จ าเปนทจะตองด าเนนความสมพนธกบรฐอน ๆ เพอความผลประโยชนของรฐ กอใหเกดนโยบายทางดานการทต ซงไดมนกวชาการใหค าจ ากดความของค าวา “การทต” เอาไวหลายคน อาท อรณ ภาณพงศ อดตรฐมนตรชวยวาการกระทรวงการตางประเทศ กลาววา “ ‘การทต’ เปนกระบวนการทางการเมองของรฐในการด าเนนความสมพนธเปนทางการทงโดยตรงและโดยออม ในการทจะใหบรรลซงเปาหมาย ผลประโยชนและนโยบายในดานความสมพนธระหวางประเทศ”32 ซงสอดคลองค านยามกบสมชาย ภคภาสนววฒน ซงไดเพมเตมอกวา “การทตเปนแนวทางทใชในการด าเนนการเจรจาของนกการทตเพอปรบความสมพนธระหวางประเทศ”33 ดงนนจงสามารถสรปไดวา “การทต” เปนการด าเนนนโยบายทางดานการตางประเทศระหวางรฐตอรฐ โดยมนกการทตเปนตวแทนของรฐในการด าเนนการดงกลาว เพอผลประโยชนของรฐ ทงนจะเหนวานกการทตเปนบคคลทมความส าคญยงตอการด าเนนนโยบายทางดานตางประเทศ ซงตองเปนผทมความสามารถและไดรบความไววางใจเปนอยางมาก

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนบคคลหนงทไดรบความไววางพระราชหฤทยจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวให รบต าแหนงเปนราชทตพเศษประจ าราชส านกองกฤษ ฮอลแลนด เบลเยยม และสหรฐอเมรกา ดงมพระราชหตถเลขาถงทาน ลงวนท 11 พฤศจกายน ร.ศ.116 (พ.ศ.2441) วา “...สวนทตงพระยาวสทธ (บรรดาศกดในขณะนน) เปนทตครงน กเปนดวยเหตซงเราวางใจอยางเดยว...เจาตองคดวา การทไดเปนทตในครงนเรวกวาอาย และไมไดเดนตามทาง กเปนเพราะเราไดเชอในตวเจา” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 162) เมอทานไดรบมอบหมายใหท าหนาททตกปฏบตงานอยางแขงขน ดวยเหนวา “ถาทตดกเปนศรเปนสงาแกชาตและประเทศของตน” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 149) ทงนทานไดเสนอแนะแนวทางการเปนนกการทตทดไวในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 ดงน

32 อรณ ภาณพงศ, การทตและการระหวางประเทศ (กรงเทพฯ: โครงการบรรยายพเศษ ดเรก

ชยนาม ป 2529 คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2530), 116. 33 สมชาย ภคภาสนววฒน, “การทต,” ใน เอกสารการสอนชดวชาความสมพนธระหวางประเทศ

หนวยท 9 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2527), 444.

102

5.2.1 นกการทตตองมความรดและแมนย า ทตเปรยบเสมอนสญลกษณของประเทศ34 มหนาทหลกคอเปนตวแทนของประเทศผเชอมความสมพนธระหวางประเทศของตนกบประเทศทตนไปเจรญสมพนธไมตรดวย ฉะนนนกการทตตองมความรดในดานขอมลของประเทศ ซงสงทส าคญทเปนตวกลางในการสอสารคอ “ภาษา” ทตจงตองมความรทางดานภาษาทใชตดตอสอสารกบคนชาตนนเปนอยางด เพอความเขาใจทตรงกน อกทงยงตองมความรเกยวกบประวตศาสตรของประเทศนน ๆ ดวยเพอทจะท าใหเขาใจระบบความคดความเชอ อนจะน ามาซงประโยชนตอการเจรญสมพนธไมตร ดงตวอยาง

ตวทตและขาราชการในสถานทตควรจะเปนคนทรภาษา ไมตองใชลาม...ตวทตควรตงใจเรยนรภาษา สบสวนเลาเรยนความเปนมาและเปนไปของประเทศทตนไปรบราชการอย ทงด ารตรตรองคดคาดคะเนการทจะเปนไปในภายหนาเพอประโยชน เอาความร นน ๆ มาใชบ ารงราชการทจะกระท าในหนาท

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 195-198)

ตวอยางขางตน เปนหนงสอกราบบงคมทลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา-ธบดรายงานชแจงเกยวกบการด าเนนงานทางดานการทต เนองจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหทานท าหนาทเปนทตสยาม ซงตวทานเองตระหนกดวาภาษาเปนเรองส าคญ และพจารณาศกยภาพของตนเองวายงตองพฒนาอกมาก ดงค ากราบบงคมทลวา

...ตวขาพระพทธเจาในบดน ยงออนอยทงฝายภาษาและความกวางขวางระหวางมหาชน แตมความมงหมายดงความเหนซงกราบบงคมทลฉะน และตงใจทจะรบศกษาและประพฤตตนเปนใหเปนทตอนบรบรณแกต าแหนงโดยมไดเพกเฉยละเมน... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 199)

จากขอความดงกลาวสะทอนใหเหนถงอปนสยของเจาพระยาพระเสดจ

สเรนทราธบดทท างานรบใชราชการอยางเตมท เมอทราบขอบกพรองของตนกรบด าเนนการแกไขปรบปรงใหมความสามารถเพยงพอทจะท างานทไดรบมอบหมายใหส าเรจตาม เปาหมาย นบเปนแบบอยางทดใหแกนกการทตทควรน าไปปฏบตอยางยง

34 เรองเดยวกน, 463.

103

5.2.2 นกการทตตองค านงถงประโยชนของชาตเปนส าคญ กลาวคอนกการทตจะตองส านกอยเสมอวาหนาทของตนคอการรบใชและปกปองผลประโยชนของชาต รวมทงรกษาความสมพนธอนดระหวางประเทศ35 ไมตกเปนเครองมอของประเทศทตนไปท าหนาทเปนทตอย ดงตวอยาง

...ทตทมารบราชการสนองพระเดชพระคณอยในต าแหนง กไมควรจะเปนผอยนงนอนเปลา ยอมเปนหนยนต ใครเขาชกถอ ใหถอปากกาขดกระดาษกขดไป ใครเขาชกหนาใหพยกกพยกไปตาม ความขอนไมควรทจะเปนของลมเสย ทตควรทประพฤตตนใหเปนทตกลซงมจกรไกใยลานอยพรอมมล อาศยพระบรมราชานภาพเปนกญแจทจะไขใหจกรเดน ตว...[…]...กเดนไปไดทาทางตามแผนทกะไวใหกระท า ดงนจงจะถกตอง... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 198)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแสดงความคดเหนวาผทเปนนกการทตจะตองค านงถงผลประโยชนของชาตตนเปนหลก ไมเปนเหมอนดงหนชกใหชาตนน ๆ ครอบง าความคดและเขามาแทรกแซงกระบวนการท างานได รวมทงจะตองระลกอยเสมอวาตนเปนคนของชาตใด ฉะนนจะตองอาศยนโยบายของชาตตนในการด าเนนการทางดานการทตใหส าเรจลลวงดวยด 5.2.3 นกการทตตองมมนษยสมพนธทด กลาวคอนกการทตจะตองสรางสมพนธอนดกบคนในประเทศทตนไปปฏบตงาน ทงนการมมนษยสมพนธทดจะกอใหเกดความราบรนในการท างาน และความส าเรจในการภารกจตาง ๆ ทไดรบมอบหมาย นบเปนประโยชนตอประเทศชาตอยางยง ดงตวอยาง

...ตวทตจะตองมความกวางขวางเทยวผกไมตรคบคาสมาคมกบคนในประเทศทตนรบราชการและเพอนตางประเทศดวยกน สบสอความสามคคไวส าหรบเปนทางหารอราชการ ทตไมควรแทจรงทมอบหมายชวตของตน กลาวคอ หวใจของราชการไวในเงอมมอของคนตางประเทศผใดผหนงใหเขาเหนวาจ าเปนตองอาศยเขา ตองอยในอ านาจเหมอนกบฝากชวตเขาไว

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 198)

35 เรองเดยวกน, 490.

104

การทจะท างานเชอมความสมพนธระหวางประเทศใหมความราบรนนนจะตองอาศยการผกไมตรกบผคนใหมากเพอทจะสามารถพงพาชวยเหลอและอ านวยความสะดวกในการตดตอประสานงานตาง ๆ แตอยางไรกตามเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกเหนวากไมควรจะพงพาชาวตางชาตมากเกนไป เพราะจะเปนการแสดงใหเหนวาชาตเราไมมศกยภาพเพยงพอจนตองพงพาก าลงของชาวตางชาตอยเปนนจ จากเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมงสอนแนวทางการปฏบตตนในวชาชพเฉพาะทางอยางแพทยและนกการทต รวมทงอาชพอน ๆ นนจะเหนวามคณลกษณะรวมกนอยประการหนงคอตองมความรความสามารถในวชาชพนน ๆ อยางแมนย าชดเจน และตองไมหยดทจะพฒนาตนเอง อนเปนแงคดทดททกอาชพสามารถน าปรบใชได อกทงยงแสดงใหเหนอาชพแตละอาชพลวนมบทบาทตอการขบเคลอนทางเศรษฐกจและสงคม โดยเฉพาะอยางยงในสงคมสยามในยคสมยทมปฏรปบานเมองใหทนสมยและเปนทยอมรบจากนานาอารยประเทศ และการปฏรปการศกษาเพอพฒนาคนใหเปนก าลงส าคญของประเทศเปนสงส าคญทควรไดรบความเอาใจใสเปนอยางยง

เมอศกษาหลกค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา- ธบดนน พบวาแนวคดค าสอนของทานเกดจากการผสมผสานกนระหวางแนวคดทางพระพทธศาสนา มาปรบประยกตกบแนวคดแบบชาตตะวนตก รวมทงประสบการณการท างานในหนาทตาง ๆ ทงในและนอกประเทศ ซงสงผลใหค าสอนของทานมความเหมาะสมสามารถทจะสอนกลมบคคลทหลากหลายทงชนชนปกครองอยางพระมหากษตรย ขาราชการ นกเรยน รวมทงผประกอบอาชพเฉพาะทางอนไดแก แพทย และนกการทต ท าใหกลมบคคลเหลานไดรบประโยชนจากค าสอนตาง ๆ อยางเตมท อกทงบคคลทวไปกสามารถน าไปปรบใชในการด าเนนชวตของตนไดดวยซงสอดรบกบการปฏรปบานเมองในขณะนนไดเปนอยางด นอกจากนยงพบวาค าสอนของทานมความเหมาะสมกบสถานการณของบานเมองในขณะนนซงก าลงตองการก าลงคนทมความรความสามารถไปพฒนาประเทศ แตอยางไรกตามผอานในปจจบนกสามารถเขาใจและน าปรบใชกบตนเองไดเชนกน

105

บทท 4

กลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนบคคลส าคญทางดานการศกษาผมความร

ความสามารถหลากหลายดาน อนเกดจากอปนสยใฝเรยนร มความวรยะอตสาหะ แสวงหาความรรอบตวใหรเทาทนโลกอยเสมอ ผนวกกบประสบการณการท างานอนยาวนานในหนาทตาง ๆ ทงเสมยน นกการทต นกการศกษา เปนตน และดวยอธยาศยทโอบออมอารเมตตาตอผคนรอบขางของทานจงมกจะถายทอดความรประสบการณททานสงสมเพอเปนประโยชนแกผอน ดงทหมอมหลวงปอง มาลากล (บตรของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด) ไดเลาวาบดาของทานมกอบรมความรรอบตวตาง ๆ โดยการเลา การเลนปรศนา การพาไปยงสถานทตาง ๆ อาท กระทรวงธรรมการ สามคยาจารย โรงพยาบาลศรราช วดวาอาราม รวมทงโรงละคร เปนตน นอกจากจะใหประสบการณความรทดแลว ยงเปนการฝกการประพฤตตนในการเขาสงคม การรกษามารยาทในทประชม การวางตวใหเหมาะสม มความสงาผาเผย1 จงอาจกลาวไดวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมจตวญญาณของความเปนครอยางแทจรง สมควรแกการเปนแบบอยางของครทดทพรอมเสยสละเพอประโยชนสวนรวม จนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงใชชอของทานไปใชในการเลนปรศนาพะหม วาเปน “ชอของคนทชอบสอนคน” ในงานฤดหนาวทวดเบญจมบพตรดสตวนารามราชวรวหาร2 ปจจยเหลานลวนสงผลใหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมเนอหาทใหความร และมคตสอนใจอนเปนประโยชนตอการด าเนนชวต ซงค าสอนเหลานกมความทนสมย สามารถน าไปปรบประยกตใชในชวตประจ าวนไดทกยคทกสมย ซงถอเปนลกษณะเดนของงานเขยนของทานทเดยว

ดงทกลาวมาขางตนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทมจตวญญาณของความเปนครอยางเปยมลน ปจจยทเกอหนนค ากลาวน คอความพยายามของทานทจะถายทอดเนอหา ค าสอนตาง ๆ ทงหลกการด าเนนชวต หลกการปฏบตตนตอผอน หลกการปกครอง หลกก ารรบราชการ และหลกในประกอบอาชพในสาขาตาง ๆ ดวยกลวธการน าเสนอทมหลากหลาย เพอใหเหมาะสมกบกลมบคคลททานปรารถนาทจะสอนหรอใหค าแนะน า ไดแก พระมหากษตรย ขาราชการ นกเรยน และผทประกอบวชาชพแพทยและนกการทต ท าใหกลมบคคลดงกลาว รวมทงประชาชนโดย

1 หมอมหลวงปอง มาลากล, “บรพาจารยของเรา,” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 128.

2 เรองเดยวกน, 127.

106

ทวไปทไดอานงานเขยนของทานเกดการเรยนรและไดรบประโยชนสงสด ทงนจากการศกษา งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวานอกจากงานเขยนของทานจะเปยมไปดวยเนอหาความรหรอศาสตรทดแลว ทานยงมศลปะในการถายทอดความรเหลานน คอตองมกลวธในการสอนทมประสทธภาพดวย อนสงผลใหค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดหลายเรอง อาท สมบตของผด พลเมองด จรรยาแพทย เปนตน ไดรบการบรรจไวในหลกสตรการศกษาของไทยหลายยคหลายสมย ซงแสดงใหเหนวางานเขยนรอยแกวของทาน เปนทยอมรบในคณคาของเนอหาค าสอนททกคนในสงคมพงยดถอและปฏบต

ในบทน ผว จยจะศกษากลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดซงประกอบดวยกลวธการแตง กลวธการใชภาษา และกลวธ การสอนตาง ๆ ใหเดนชดยงขนเพอชใหเหนวากลวธเหลานมสวนส าคญตอการสรางงานเขยนของทานอยางไรบาง ดงมรายละเอยดดงตอไปน

กลวธการแตง

ตามทกลาวมาแลวในบทท 2 วางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดแบงออกเปนหลายรปแบบทงจดหมาย ต าราเรยน และบนทกค าสงสอน แตละรปแบบนนลวนตอบสนองแตละสถานการณททานตองถายทอดเนอหาค าสอนไดเปนอยางด เมอพจารณาเนอหาในงานเขยนรอยแกวของทานแลวผวจยพบวามลกษณะเนอหาทเปนงานเขยนสารคด ซงมงเนนใหความรและขอเทจจรงเปนหลก เชน เรองหนงสอกราบบงคมทลฯ ทน าเสนอความรและชแนะแนวทางในดานการบรหารราชการแผนดนส าหรบนกปกครอง นอกจากนในเรองพลเมองดไดน าเสนอความรทางวชาการทเปนประโยชนส าหรบการพฒนาราษฎรใหมความรเพยงพอตอการพฒนาประเทศ หรอเรองเตอนเพอนทมงใหค าแนะน าในเรองความประพฤตของผประกอบอาชพรบราชการ เปนตน ทงนหมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณ ไดแสดงทศนะวางานเขยนสารคดนนไมใชงานเขยนทเพงเลงเชงความร เพงเลงจะสอนโดยไมค านงถงอารมณ แตงานเขยนนนจะตองใชถอยค าภาษาทท าใหเกดรสกระทบอารมณผอานดวย3 เชนเดยวกบธรภาพ โลหตกลทกลาวถงลกษณะของงานเขยนประเภท สารคดวาการมงเนนน าเสนอเนอหาสาระหรอขอเทจจรงของงานเขยนสารคดจะตองมศลปะในการเขยน มรปแบบการน าเสนอทด รวมทงตองใชภาษาทไพเราะกนใจดวย เพอใหเกดอรรถรสในการอาน4 ท าใหงานเขยนประเภทสารคดมความแตกตางจากต าราเรยนทมงใหสาระความรเพยงอยางเดยว ทงนในงานเขยนของทานบางเรองทมรปแบบเปนต าราเรยน ไดแก เรองสมบตของผด และ

3 หมอมหลวงบญเหลอ เทพยสวรรณ. วเคราะหรสวรรณคดไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: มลนธ

โครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2522), 17. 4 ธรภาพ โลหตกล, กวาจะเปนสารคด (กรงเทพฯ: มหรรณพ, 2539), 19.

107

พลเมองด ผวจยพบวาทานไดใชกลวธการแตงทหลากหลายเพอถายทอดค าสอนตาง ๆ ใหแกผอานอยางสรางสรรค โดยเฉพาะอยางยงในเรองพลเมองด ทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใชกลวธการแตงอยางบนเทงคดมาใชในการถายทอดเนอหาค าสอนผานบทสนทนาและพฤตกรรมของตวละครตาง ๆ รวมทงมฉาก และการด าเนนเรองซงชวยใหผอานไดเกดความเพลดเพลนเหมอนกบไดอาน เรองสนหรอนวนยาย และซมซบเนอหาสาระไปอยางไมรตว ไมกอใหเกดความรสกถกบงคบใหรบสาระมากจนเกนไป

ส าหรบกลวธการนนไดมนกวชาการทางดานภาษาไทยใหค านยามไวหลายทาน อาทกหลาบ มลลกะมาสไดกลาวไววากลวธการแตงเรองเปนการแสดงฝมอหรอความสามารถของผแตงทรวาควรรวบรดในตอนใด และควรขยายความในตอนใด เมอใดควรง าไวเปนความลบ เพอกอใหเกดความสนใจเพมพนขน เมอใดควรเปดเผย เปดเรองใหนาประทบใจอยางไร ปดใหนาสนใจอยางไร5 สอดคลองกบเถกง พนธเถกงอมร ทกลาววากลวธการแตงเรองเปน “ศลปะการล าดบตามโครงเรองนนหรอการประกอบเรองวาเหตการณของเรองนนไดด าเนนตามล าดบแคไหน คอมการเรมตน การเดนเรอง และการลงทายอยางไร เหมาะสมหรอไมเพยงใด”6 เชนเดยวกบหมอมหลวงเสรมแสง พนธมสต ทไดใหความหมายของกลวธการแตง หรอ technique ไวอกวา “เปนวธการหรอชนเชงในการแตงหนงสอ นบตงแตวธการเปดเรอง การเสนอเรอง และการปดเรอง ผเขยนจะตองมชนเชงในการเขยนองคประกอบทง 3 สวนนใหนาสนใจและสอดคลองกลมกลน”7

จากการใหความหมายของกลวธการแตงเรองขางตนจะพบวาการแตงเรองทดมชนเชงจะตองประกอบดวย 3 สวน ไดแก สวนการเปดเรอง สวนการด าเนนเรอง และสวนการปดเรอง แตทงนผวจยเหนวาอกหนงองคประกอบส าคญของการแตงเรองคอ การตงชอเรอง เพราะจะเปนสวนทดงดดใจของผอานและท าใหทราบวาก าลงอานเรองเกยวกบอะไร ฉะนนในการศกษากลวธการแตงผวจยจะแบงการศกษาออกเปน 4 ประเดน ไดแก

1. การตงชอเรอง 2. การเปดเรอง 3. การเสนอเรอง 4. การปดเรอง มรายละเอยดดงตอไปน

5 กหลาบ มลลกะมาส, วรรณกรรมไทย (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2519), 183. 6 เถกง พนธเถกงอมร, หลกการวจารณวรรณคด, พมพครงท 2 (นครศรธรรมราช: โครงการต ารา

และเอกสารวชาการ วทยาลยครนครศรธรรมราช, 2528), 223. 7 หมอมหลวงเสรมแสง พนธมสต, “การเขยนสารคด,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6

(การเขยนส าหรบคร) หนวยท 12 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529), 747.

108

1. การตงชอเรอง

การตงชอเรองเปนสวนทส าคญมากสวนหนงของการแตงเรอง ดงทเจอ สตะเวทน ไดกลาวถงความส าคญของการตงชอเรองไววา “เราเขยนหนงสอดเพยงใดกตาม แตถาตงชอเรองไมเปน ผอานอาจเปดผานไปเสย ชอเรองจงมความส าคญทสด เพราะเปนการเผยโฉมครงแรก”8 แสดงใหเหนวาชอเรองเปนปจจยอนดบแรกในการพจารณาเลอกอานงานเขยนของผอาน ทงน ไดมผจ าแนกกลวธในการตงชอเรองไวหลายทาน ดงน

ธญญา สงขพนธานนท9 ไดกลาวถงหลกในการตงชองานเขยนไว 5 วธ ไดแก 1. ตงชอเปนประโยคบอกเลาตรงไปตรงมา

2. ตงชอแบบเลนส านวนเลนค า

3. ตงชอแบบเรองสนนวนยาย

4. ตงชอโดยใชกลมค าหรอวลทบอกเนอหาน ามาเรยงตอกน

5. ตงชอโดยใชประโยคหลกน าหนา ตามดวยขอความทเปนสวนขยาย

นอกจากน มาล บญศรพนธ10 ไดเสนอแนะรปแบบการตงชอไวทงสน 5 รปแบบ ไดแก 1. ชอเรองแบบบอกเนอหา

2. ชอเรองแบบเลนส านวน

3. ชอเรองแบบคยกบผอาน

4. ชอเรองแบบค าถาม

5. ชอเรองแบบฉงนสนเทห

จากการศกษากลวธการตงชอเรองขางตนจะเหนวามวธการทคลายคลงกน ซง เมอพจารณางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทง 7 เรอง ผวจยพบวามงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทไมไดตงชอเรองดวยตวทานเอง เพราะงานเขยนททานไมไดมงหมายจะใหมการตพมพตงแตแรก ไดแก หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 และค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนใน

8 เจอ สตะเวทน, ต ารบรอยแกว (กรงเทพฯ: สทธสารการพมพ, 2517), 124. 9 ธญญา สงขพนธานนท, การเขยนสารคดภาคปฏบต, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: อนทนล, 2553),

68-71. 10 มาล บญศรพนธ, การเขยนสารคดส าหรบสอสงพมพ, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: ประกายพรก,

2535), 48-50.

109

การแจกเหรยญลกเสอกองหนน ตอมางานเขยนทง 2 เรองไดถกน ามาตพมพในภายหลงและตงชอเรองโดยคณะผจดพมพ ดงนนผวจยจะไมน ามาศกษาดวย ทงน จากการประมวลรปแบบการตงชอเรองงานเขยนของนกวชาการภาษาไทยทน าเสนอมาขางตนมาศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวามการใชกลวธการตงชอเรองทงสน 3 วธ คอ 1.1 การตงชอเรองแบบตรงไปตรงมา

1.2 การตงชอเรองแบบเลนส านวน

1.3 การตงชอเรองแบบสรางความคนเคยกบผอาน

มรายละเอยดดงตอไปน 1.1 การตงชอเรองแบบตรงไปตรงมา

การตงชอเรองแบบตรงไปตรงมาเปนกลวธการตงชอเรองทแจงใหผอานทราบเนอหาและแนวคดส าคญของเรอง ท าใหผอานทราบไดในทนทวาเรองทน าเสนอนเปนเรองเกยวกบอะไร และเขาใจถงวตถประสงคของเรองไดอยางรวดเรว ซงในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดมการตงชอเรองกลวธนอย 2 เรอง คอ เรอง จรรยาแพทย และพลเมองด โดยชอเรองจรรยาแพทยนน เกดจากการน าค าวา “จรรยา” ซงหมายถง กรยาทควรประพฤตในหมคณะ มาประสมกบค าวา “แพทย” อนเปนวชาชพทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอน ชอเรองนจงแสดงถงเจตนาทจะบอกแกผอานถงขอควรปฏบตหรอหลกศลธรรมจรรยาของผทจะประกอบวชาชพแพทย

นอกจากน ในการตงชอเรองพลเมองด มการใชค าวา “พลเมอง” หมายถงผคนทอยในสงคม ซงหากวเคราะหชอเรองจะเหนวาค าวา “พลเมอง” มความหมายใกลเคยงกบค าวา “ราษฎร” และ “ประชาชน” ทงนไดมจ าแนกความแตกตางทางนยยะของค าทง 3 ค าเอาไวอยางนาสนใจ อาท อเนก เหลาธรรมทศน กลาววา

...โดยทวไปเรามกใชค าวา ประชาชน (people) ราษฎร (subject) และพลเมอง (citizen) แทบจะแทนกนได ความจรงแลว “ประชาชน” หมายถง คนทไมใชผปกครอง (non-ruler) ในสมยโบราณนนประชาชนเปนไพรหรอทาสเกอบทงหมด สวนในสมยใหมประชาชนไดรบการปลดปลอยเปนเสรชน มสถานะทางกฎหมาย สทธทางการเมองทเทาเทยมกน สวนราษฎรนน คอ พลเมองทมหนาทเสยภาษ ปฏบตตามกฎหมายบานเมอง และมบทบาทและอ านาจทางการเมองในการไปใชสทธเลอกตง รวมทงการแสดงออกทางการเมองตาง ๆ แตความเปนราษฎร ม

110

ความแตกตางจากพลเมองตรงทราษฎรเปนฝายตงรบจากการด าเนนการของรฐ แตพลเมอง เปนผทรก อยากมสวนรวม เขาไปชวยท าและสามารถท าการตาง ๆ แทนรฐได11

จากแนวคดขางตนจะเหนวาพลเมองนนไมใชแคคนสามญทวไปเทานน หากแตเปนผ

ทมสวนรวมในการพฒนาประเทศไปดวยดงความหมายตามรปศพทของ “พลเมอง” วา ก าลงของประเทศ การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชค าวา “พลเมอง” แทนค าวา “ประชาชน” และ “ราษฎร” ชใหเหนวาทานใหความส าคญกบคนในชาตซงลวนมสวนชวยพฒนาประเทศใหเจรญรงเรอง ทงนการตงชอดวยกลวธนท าใหผอานเขาใจวาผแตงจะน าเสนอแนวคดเกยวกบการเปนพลเมองทด ซงผอานกตองไปหาค าตอบจากการอานงานเขยนเรองนวาการเปนพลเมองทดเปนอยางไร ตองประพฤตตนอยางไรบาง

1.2 การตงชอเรองแบบเลนส านวน

การตงชอเรองแบบเลนส านวนถอยค าเปนวธตงชอการทผแตงไดน าถอยค ามาใชใหเกดความหมายแฝง หรอความหมายทตางไปจากเดม กอใหเกดความนาสนใจ ไดแก เรองสมบตของผด ซงค าวา “สมบต” หมายถง ทรพยสน เงนทอง สวนค าวา “ผด” หมายถง ผทเกดในตระกลทด แตในทนชอเรองสมบตของผด มไดหมายถงทรพยสนเงนทองของผทเกดในตระกลทด เพราะเมอพจารณาความหมายทแทจรงทผแตงตองการน าเสนอนน ค าวา “สมบต” ผแตงน ามาจากค าวา “คณสมบต” หรอคณลกษณะประจ าตวของแตละบคคล สวนค าวา “ผด” ผแตงนนหมายถงผทมความประพฤตดทงทางกาย วาจา และจตใจ ฉะนนจงอาจกลาวไดวาผดนนไมใชผทร ารวยทรพยสนเงนทอง แตผดจะตองเปนผทร ารวยเพยบพรอมไปดวยกรยามารยาททดงาม รวมทงมจตใจทกอปรดวยคณธรรม จงจะไดชอวาเปนผดทแทจรง การตงชอดวยวธการนแสดงใหเหนทรรศนะของผแตงวาสมบตของผดนนไมใชทรพยสนเงนทองซงเปนเรองของวตถ หากแตหมายถงคณสมบต หรอกระบวนทศนภายในของแตละบคคลทมงประพฤตแตสงทดงาม เหมาะสมกบกาลเทศะและยคสมยทเปลยนแปลงไปตามความเจรญของบานเมอง ฉะนนความหมายทแทจรงของชอเรองสมบตของผดกคอ คณสมบตของผด โดยในเนอเรองจะระบใหทราบวาเปนงานเขยนเรองนจะกลาวถงคณสมบตของความเปนผดวาเปนอยางไร

11 อเนก เหลาธรรมทศน, การเมองของพลเมอง. พมพครงท 4 (กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ,

2545), 29.

111

1.3 การตงชอเรองแบบสรางความคนเคยกบผอาน

การตงชอเรองแบบสรางความคนเคยกบผอาน เปนวธการตงชอเรองทสรางบรรยากาศความเปนกนเองกบผอาน กอใหเกดความรสกรวมหรอเปนพวกพองเดยวกน ซ งปรากฏการใชกลวธการตงชอรปแบบในงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดอย 2 เรอง ไดแก เรองเตอนเพอน และชวยเพอน ผแตงเลอกใชค าวา “เพอน” แทนผอานเพอสรางความสนทสนม และใหความรสกใกลชด เหตททานเลอกใชกลวธการตงชอลกษณะนเพราะเนอหาของงานเขยนทง 2 เรองเปนค าสอนทงหมดกลาวคอ เรองเตอนเพอน มเนอหาเกยวกบหลกการปฏบตตนของขาราชการ สวนเรองชวยเพอน มเนอหาเกยวกบการดแลสขภาพอนามย ซงอาจท าใหผอานบางกลมเกดอคตในการเลอกอานงานเขยนนหากเลอกใชการตงชอเรองแบบบอกเนอหาอยางตรงไปตรงมา ทงน เมอน าค ากรยาวา “เตอน” และ “ชวย” มาประกอบหนาค าวา “เพอน” กแสดงใหเหนถงความหวงใยและความปรารถนาดทผแตงมตอผอาน อนเปนปจจยสงเสรมใหผอานสนใจทจะอานงานเขยนนน ๆ รวมทงเปดใจยอมรบค าสอนตาง ๆ ทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการเสนอมากยงขน นอกจากนในงานเขยนเรองพลเมองด ซงเปนงานเขยนทน าเสนอเนอหาค าสอนโดยการใชกลวธอยางงานเขยนบนเทงคด มตวละคร ฉาก เหตการณในการด าเนนเรอง ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดแบงเนอหาออกเปน 29 ตอน แตละตอนมการตงชอใหเหมาะสมสอดคลองกบประเดนเนอหาค าสอนทตองการน าเสนอ โดยมนายเมองเปนตวละครหลกด าเนนเรอง ซงชอตอนบางตอนมการแบงยอยออกเปน 2 ตอน ฉะนนจงนบชอตอนในเรองพลเมองดไดทงสน 19 ชอ ดงน - นายเถอนเปนนายเมอง เปนตอนทเปดตวตวละครหลกของเรองคอ นายเถอน ซงตอมาไดเปลยนชอเปนนายเมอง ทงนสาเหตทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใหชอเดมของนายเมองวา “นายเถอน” ซงเถอนนน หมายถง “ปา” นนเพอบงบอกถงลกษณะของตวละครนทยงไมไดรบการอบรมบมนสย เปรยบกบคนปาทยงจากการขดเกลาตามวถของผคนทเจรญแลว เพราะแตเดมนายเถอนนนอาศยอยกบพรานปาหลงจากทบดาถกหมท ารายจนเสยชวต จนเมอเกดไฟไหมจงไดหนมาหาลงคอนายมนทกรงเทพฯ ตอมานายมนไดอบรมสงสอนนายเถอนใหมคว ามร มกรยามารยาททด นายมนจงเปลยนชอนายเถอนมาเปนนายเมอง เพอใหเหมาะสมกบลกษณะของนายเมองทไดรบการขดเกลามาเปนอยางดจากนายมน

- นายเมองเปนหนแผนดน เปนตอนทกลาวถงหนาทของพลเมองทด ในทนหมายถงการเสยภาษเพอน าเงนรายไดไปใชพฒนาประเทศ ซงถอไดวาเปนการตอบแทนพระคณของแผนดนบานเกด ผแตงใชอปลกษณในการตงชอตอน โดยเปรยบวาแผนดนเปนบคคลผทมพระคณอยางยงตอเรา เพราะเปนผปกปองคมครองชวต เปนผใหความสขส าราญ เปนผปองกนทรพยสน และเปนผทใหความยตธรรมแกทก ๆ คน ฉะนนเราจ าเปนทจะตองตอบแทนผมพระคณเพอใหสมกบสงท

112

เราไดรบมา กลวธการตงชอเชนนชวยใหผอานเกดจนตภาพและตระหนกถงความส าคญของแผนดนเกดไดเปนอยางด - นายเมองรจกบานตน ตอนนกลาวถงระบบการบรหารราชการแผนดนในสมยสมบรณาญาสทธราชย ซงเปรยบกบการท าความรจกกบบานของตนเอง การตงชอตอนเชนนเปนการใชอปลกษณเพอเปรยบประเทศชาตวาเปนบานททกคนจะตองรกจการภายในบานของตนใหด เพอทจะสามารถชวยแบงเบา หรอท าการสงตาง ๆ อนเปนประโยชนตอบานหรอประเทศชาตของเรา

- นายเมองรจกเพอน เปนตอนทกลาวถงความรทางดานภมศาสตร รฐศาสตร รวมถงความสมพนธระหวางประเทศ ท าใหรความเปนไปของประเทศตาง ๆ ซงผแตงเปรยบวาเปนเพอน ซงการรจกเพอนและการสรางมตรไมตรใหเกดขนนนเปนประโยชนอยางยงตอการท างานตาง ๆ ใหส าเรจลลวงได

- นายเมองระลกชาต ตอนนกลาวถงประวตศาสตรของชาตสยาม โดยเนนไปทบคคลส าคญทางประวตศาสตร รวมทงบรพกษตรยผท านบ ารงชาตบานเมองใหสงบรมเยนเปนปกแผน การทผแตงใชค าวา “ระลกชาต” นนตองการสอใหเหนถงการส านกรกและภมใจในชาตบานเมองของตน

- นายเมองอยในเวยง กลาวถงระบบกฎหมายและการศาล ซงเปนสงทราษฎรควรทราบไว เพอจะไดไมกระท าผดกฎหมายบานเมอง อนจะกอใหเกดความเปนปกตสขขนในสงคม ทงนการทผแตงใชค าวา “เวยง” เพอสอความถงสงคมเมองเปนกลวธในการหลากค าเพอไมใหซ ากบชอนายเมองแสดงถงความรทางภาษาของผแตงไดเปนอยางด

- นายเมองตนตา ในตอนนกลาวถงสถานทส าคญตาง ๆ ของชาตทมความงดงามทางสถาปตยกรรมและศลปกรรม เชน พระบรมมหาราชวง พระปฐมเจดย พระพทธชนราช เปนตน รวมทงสถานททผแตงเหนวาเสรมสรางสงาราศใหแกชาตบานเมอง เชน ศาล โรงเรยน หอสมด และพพธภณฑ เพราะเปนสถานททแสดงถงความเจรญทางสตปญญาและความคดของคนในชาตไดเปนอยางด เหตทผแตงใชค าวา “ตน” กบนายเมองผไดพบเหนสถานทเหลานน เนองจากปรารถนาให ผอานเกดความร สกรวมกนวาชาตสยามนนเปนชาตทมความเจรญทงทางดานศลปวฒนธรรมและทางดานความคด

- นายเมองตนใจ กลาวถงหนาทของทหารและกองเสอปาตอการปองกนประเทศจากอรราชศตร ทงนกจการเสอปาเปนกจการทเกดขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวซงมสวนส าคญตออธปไตยของชาต การทผแตงใชค าวา “ตน” กบนายเมองนนเพอสอใหผอานเหนถงแสนยานภาพของกองทพสยามทพรอมเผชญกบขาศกตาง ๆ ทมารกราน

113

- นายเมองเทยวทวโลก กลาวถงความรทางธรณวทยา และธรรมชาตวทยา ทงทางดานแรธาต การจ าแนกสงมชวต และไมมชวตซงเปนความรทางวทยาศาสตรสมยใหม อนเปนสงทอยรอบตวเราทกคนไมวาจะอยสวนใดของโลกกตาม การทผอานทราบความรตาง ๆ เหลานเปรยบไดกบการไดทองเทยวไปทวโลก - นายเมองสองกระจก ในตอนนกลาวถงความรทางพฤกษศาสตร รวมทงสตวศาสตร และกายวภาคศาสตร เปรยบไดกบนายเมองสองกระจกส ารวจรางกายตวเองอยางละเอยด - นายเมองไดยาอายวฒนะ ในตอนนกลาวถงการดแลสขอนามย ทงการรกษาความสะอาด การรบประทานอาหาร การดแลสขภาพรางกายใหแขงแรง การทผแตงไดเปรยบเทยบการรกษาสขภาพกบการไดยาอายวฒนะ ซงคนไทยเชอวาเปนยาทท าใหมชวตทยนยาวนนเปนการดงดดความสนใจของผอานใหเหนความส าคญของเรองดงกลาว - นายเมองอยบนดาว กลาวถงความรทางดานดาราศาสตรสมยใหม อนเปนวทยาการตะวนตกทคนไทยในสมยนนใหความสนใจเปนอยางมาก เพราะในสมยโบราณคนไทยมความสนใจในดานนอยแลว เนองมาจากเกยวพนกบวชาโหราศาสตร 12 ทงนความรทางดานดาราศาสตรสมยใหมนผแตงเหนวากอใหเกดประโยชนตอการเดนเรอซงเปนการคมนาคมทส าคญส าหรบการตดตอคาขายกบตางประเทศ - นายเมองพบขมทรพย เปนตอนทตอเนองมาจากนายเมองอยบนดาวทกลาวถงความส าคญของความรทางดาราศาสตรตอการตดตอคาขายกบตางประเทศ โดยผแตงเหนวาหลกเศรษฐศาสตรและการพาณชยเปนศาสตรทส าคญในการด ารงชวตทามกลางสงคมแบบทนนยมทก าลงจะเขามา ความรในเรองนนบเปนพนฐานส าคญในการประกอบอาชพในอนาคต หากผใดมความรในเรองนกเปรยบกบการไดพบขมทรพยอนน ามาซงความมงมผาสก - นายเมองคดเลข กลาวถงการประกอบอาชพ และการลงทน โดยเนนไปทอาชพคาขาย รวมทงการรจกเกบออมเพออนาคตทไดไมขดสน ซงการคดเลขทนมไดหมายถงการคดค านวณตวเลขเทานน หากแตยงหมายถงการวางแผนการท างานโดยค านงถงความคมคาของก าลง และทนทรพยทลงทนไป - นายเมองไหวคร กลาวถงความส าคญของพระพทธศาสนาและหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจา เพราะคนไทยเชอถอวาพระพทธเจาเปนบรมครผสงสอนเวไนยสตวใหรพนจากวฏสงสาร ทงนผแตงเหนวาหากผอานยดถอศรทธาและประพฤตปฏบตตามหลกธรรมของพระพทธองคจะน าพาชวตไปสความสข

12 วไลเลขา ถาวรธนสาร, ชนชนน าไทยกบการรบวฒนธรรมตะวนตก (กรงเทพฯ: เมองโบราณ,

2545), 29.

114

- นายเมองเลอกทางเดน กลาวถงความส าคญของการศกษาเลาเรยน โดยไดแนะแนวทางเกยวกบการเลาเรยนภายใตการจดการศกษาในรปแบบโรงเรยนสมยใหมทมทางเลอกหลากหลายตามความถนดของตน ผแตงไดเปรยบการเลอกสาขาวชาทจะศกษาเลาเรยนกบทางเดนแหงชวต เพราะความรในแตละแขนงยอมน าพาผศกษาไปสหนทางทแตกตางกน ฉะนนจ า เปนตองพจารณาตนเองใหดมความชอบและถนดในเรองใด แลวเลอกศกษาเลาเรยนในสาขาวชาทสอดคลองกบความชอบและความถนด

- นายเมองลงเรอ กลาวถงหลกในการท างาน ซงไมวาจะท างานใดจะตองมความร ความตงใจขยนพากเพยร ความมสตรอบคอบ และยดถอความซอสตยสจรตเปนส าคญ ทงน ผแตงไดเปรยบชวตการท างานกบการเดนเรอ หากผใดมความมมานะอดทนในการประคบประคองเรอไปใหตลอดรอดฝง ซงกคอการมงมนท างาน ประกอบอาชพทสจรต ชวตกจะประสบความเจรญรงเรอง - นายเมองถงฝง ในตอนนกลาวถงชวตของนายเมองหลงจากส าเรจการศกษากมาประกอบอาชพเปนทหารเพอรบใชประเทศชาต ตอมาไดบรรพชาเปนภกษและไดศกษาพระธรรมจนแตกฉาน สดทายนายเมองไดเลอกศกษาตอทางดานแพทยศาสตร ดวยความฉลาดและมคณธรรมท าใหนายเมองประสบความส าเรจในชวต ซงกเปรยบกบเรอทถงฝงแลว

- กตตศพทนายเมอง กลาวถงคณลกษณะของนายเมองและปจจยทสงผลใหนายเมองประสบความส าเรจในชวต ไดรบยกยองจากคนในสงคม นบวาเปนพลเมองทดของประเทศชาต ซงเปนการเนนย าใหผอานเหนวาหากประพฤตปฏบตตนอยางนายเมองกจะท าใหชวตประสบความส าเรจ เปนบคลากรทมคณภาพทจะพฒนาประเทศชาตใหเจรญกาวหนาตอไป

การตงชอตอนในเรองพลเมองด ชวยใหผอานทราบเรองราวในตอนนน ๆ ไดกอนทจะอานเรองราวทงหมดคลายกบการบอกจดประสงควาผแตงตองการกลาวถงเรองเกยวกบอะไร เชน ตอนนายเถอนเปนนายเมอง ทตองการสอถงการเปลยนแปลงของตวละครในเรองน โดยผอานตองอานเพอหาค าตอบตอไปวาเหตใดนายเถอนจงเปลยนชอเปนนายเมอง ทงนความโดดเดนในการตงชอตอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ไดแก การใชอปลกษณแทนการใชขอความหรอค าสามญทสอความอยางตรงไปตรงมา ซงชวยกระตนความสนใจของผอานไดเปนอยางด เชน ตอนนายเมองรจกบานตน ชอตอนนทานใชอปลกษณ “บาน” แทนประเทศชาตทนายเมองอาศยอย ฉะนนการรจกบาน กหมายถงการไดรเรองราวของประเทศซงกคอระบบบรหารราชการแผนดนนนเอง หรอบางชอกใชการเลนถอยค าส านวนโดยการน าค าทมความหมายอยางหนงมาใชในอกความหมายหนง เชน ตอนนายเมองระลกชาต ซงค าวา “ระลกชาต” นนมความหมายวา ระลกถงความเปนไปในชาตกอน13 มา

13 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ:

ราชบณฑตยสถาน, 2556), 982.

115

ใชในความหมายวา การระลกหรอส านกบญคณของบคคลส าคญทางประวตศาสตรทท าใหประเทศสยามอยเยนเปนสขเรอยมา กลวธทกลาวมาทงหมดลวนชวยสงเสรมใหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมความนาสนใจเพมมากขน

2. การเปดเรอง

การเปดเรองเปนสวนทส าคญอกสวนหนงของกลวธการแตงเพราะเปนสวนทผอานจะทราบวางานเขยนนน ๆ มเนอหาเกยวกบอะไร ทงนเจอ สตะเวทน ไดเรยกสวนนวา ความน า (Lead) ซงผเขยนไดเปรยบการขนตนวาเหมอนเบดตกปลา คอตองตกผอานใหตดตงแตตนทเดยว แลวผอานจะตดตามตลอดเรอง14 ซงสามารถแบงไดเปน 14 วธดวยกน ไดแก ความน าทสรปความส าคญ ความน าทกระทบใจ ความน าทเปนขาว ความน าทบอกเจตนา ความน าทเปนค าถาม ความน าดวยการพรรณนาลกษณะ ความน าทเปนสภาษตหรอบทกว ความน าดวยเหตการณเดนของเรอง ความน าทเปนเรองเลา ความน าทเปนค าอาง ความน าทตรงกนขาม ความน าทเอยถงพนฐานความหลง ความน าทแสดงสสน และความน าทประหลาด15

นอกจากนมาล บญศรพนธ ไดกลาวถง “ความน า” วา “เปนสวนเรมตนของขอเขยน ท าหนาทเสมอนหนงจดน าทาง หรอไตเตลของเรองทจะบอกใหผอานหนมาสนใจตอสงทเราจะน าเสนอตอไป”16

ซงสามารถสรปกลวธการเขยนความน าสารคดหรอการเปดเรองได 10 กลวธดวยกน ไดแกความน าประเภทสรปประเดน ความน าประเภทบรรยาย ความน าประเภทพรรณนา หรออธบาย ความน าประเภทค าพด ความน าประเภทค าถาม ความน าแบบคยกบผอานโดยตรง ความน าประเภทหยอกลอ ความน าประเภทไมมรปแบบ ความน าแบกระทบความรสก และความน าประเภทค ากลอน สภาษต17

ทงนจากการประมวลกลวธการเปดเรองขางตนมาศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวาทานใชกลวธการเปดเรองทงสน 5 วธ ไดแก

2.1 การเปดเรองดวยการบรรยาย

2.2 การเปดเรองแบบสนทนากบผอาน

2.3 การเปดเรองดวยพทธศาสนสภาษต

2.4 การเปดเรองแบบระบเจตนา

2.5 การเปดเรองดวยค าถาม

ดงมรายละเอยดดงตอไปน

14 เจอ สตะเวทน, ต ารบรอยแกว, 127. 15 เรองเดยวกน, 127-132. 16 มาล บญศรพนธ, การเขยนสารคดส าหรบสอสงพมพ, 41. 17 เรองเดยวกน, 42-51.

116

2.1 การเปดเรองดวยการบรรยาย

การเปดเรองดวยวธการนเปนเปดเรองดวยการเลาเรองเหตการณเรมตน บรรยากาศ สถานการณ สถานท หรอบคคล โดยไมไดสอดแทรกความรสกความคดเหนของผเขยนลงไป การเปดเรองดวยการบรรยายนพบในงานเขยนรอยแกวทมการเขยนอยางบนเทงคดดงทกลาวมาแลวซงไดแก เรองพลเมองด ทเปนการเลาเรองราวชวตของนายเถอน ซงตอมาเปลยนชอเปนนายเมอง ทตองประสบกบเหตการณตาง ๆ อนชวยหลอหลอมใหนายเมองเปนพลเมองทดของชาต ดงตวอยาง

มบาน ๆ หนงอยต าบลสามเสนในกรงเทพฯ เจาของบานชอนายมน ภรรยาชอคง นายมนคนนเปนคนไดเคยท าราชการเมองมามาก และเคยเทยวเตรมาแทบทกทศทกทาง ทงในและนอกพระราชอาณาเขตร แกเปนคนมทรพยเปนปกแผน มทดนและไรนามโรงเลอยโรงสกหลายแหง แตกอนแกอยในเมอง ครนพอแกชราลงอายลวงถง 60 ป แกจงลาออกจากราชการแลวจงมาอยบานน

(พลเมองด หนา 3)

จากตวอยางขางตนเปนการเปดเรองพลเมองด โดยการบรรยายเพอเปดตวตวละครส าคญของเรอง คอนายมน ซงมศกดเปนลงของนายเมองและเปนผทสอนนายเมองใหมความรตาง ๆ และมความประพฤตทด ในบทบรรยายไดแสดงใหเหนถงสภาพวถชวต ฐานะ อาย และภมหลงของตวละครวาเปนผทมฐานะร ารวย เคยรบราชการซงเปนปจจยท าใหเปนผทมความรมาก และวสยทศนอนกวางไกล มนองชาย 1 คนซงกคอบดาของนายเมอง มอปนสยชอบท าบญ ซงปจจยเหลานชวยขบเนนใหนายมนเปนตวละครทเหมาะสมทจะเปนผสงสอนอบรมนายเมองใหเปนพลเมองด

2.2 การเปดเรองแบบสนทนากบผอาน

การเปดเรองแบบสนทนากบผอานมลกษณะการเขยนเหมอนกบผแตงพดคยสนทนากบผอานโดยตรง โดยผเขยนสรรพนามบรษท 1 แทนตนเอง หรอไมกใชค าแทนตนเองวา “ผเขยน” และใชสรรพนามบรษท 2 แทนตวผอาน หรออาจใชค าวา “ผอาน” แทน ซงเปนการสรางความคนเคยและเปนกนเองกบผอาน ดงตวอยาง

พวกเราทท าราชการไมวาผใหญ ผนอยควรตองชงใจใหแนนอนเสยกอนวา ตนจะตงตวเปนคนประเภทไรใน 2 ประเภทน คอ (1) เปนคนรบจาง หรอ (2) เปนขาราชการ

ถาหากตงใจตนวาเปนคนรบจาง เชนนนจะท าอะไรกพงท าตามความพอใจ ถาผจางเขาไมชอบใจเขากบอกเลก แลวตนจะไปหาการจางท าทไหนกได เยอใยในระหวางผจางกบผรบจางกไมตองมอะไร ค าอธบายแหงชนดคนทตงใจท าการอยางประเภทตนมเพยงเทาน ไมมอะไรอก

117

แตถาผใดทท าราชการโดยตงใจตนวาจะเปนขาราชการ และปรารถนาความดความชอบ ไดยศศกด อาศรยพระบรมโพธสมภาร เพอจะตงวงษสกลใหเปนหลกถานมนคงตอไปขางหนาเชนนนแลว ผนนจะตงใจและท าตนเปนอศระภาพเหมอนคนรบจางไมได... (เตอนเพอน หนา 24)

จากตวอยางขางตน เปนการเปดเรองเตอนเพอน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชสรรพนามบรษท 1 แทนตนเองและผเขยนรวมไปวา “พวกเรา” เพอแสดงถงความเปนพวกพองหรอหมคณะเดยวกน ซงการสรางความสมพนธเชนนชวยลดชองวางระหวางบคคลท าใหสามารถบอกกลาวตกเตอนไดงาย อกทงยงแสดงถงความปรารถนาดในฐานะเพอนดวย ผอานกลมเปาหมายซงลวนเปนผใหญกจะรสกวาไมไดถกสงสอนโดยตรง แตกลบรสกวามผทเปนกลยาณมตรมาคอยเตอนเพราะปรารถนาจะเหนเพอนมชวตทดขน ซงท าใหผอานเปดใจยอมรบเนอหาค าสอนตาง ๆ มากยงขน 2.3 การเปดเรองดวยการใชพทธศาสนสภาษต

การเปดเรองดวยวธนเปนการยกเอาพทธศาสนสภาษตทรจกกนด มาใชในการขนตนเรองกอนทจะเขาสประเดนเนอหาหลกของเรอง ทงน พทธศาสนสภาษตทน ามาใชควรมนยเกยวของสมพนธกบเรองหรอประเดนหลกของเรองทเขยนดวย18 กลวธนปรากฏในเรองชวยเพอน ซงกลวนแตเปนขาราชการเชนเดยวกบเรองเตอนเพอน ดงตวอยาง

“อโรคยา ปรมาลาภา”

ความไมมโรค เปนลาภอนประเสรฐ

เปนพระพทธภาสตของพระบรมสาสดาจารยของเราไดตรสตกเตอนไวดวยพระมหากรณาแกหมมนษยทวไป กค าสงสอนใดของสมเดจพระสมมาสมพทธเจาอนไดประทานแลวจะไมถกจรงบมไดม จะเปลาจากประโยชนบมไดม และค าสงสอนนนเมอผมปญญาไดตรองตามแลวยอมเหนจรงดวยตนเองตามค าสงสอนของพระองคได ยอมเปนประโยชนไมวากาลสมยใด ยอมอาจจะชตวอยางใหเหนจรงได ผฟงอาจจะนอมไปใชใหเปนคณไดแกตวทกคน และผมปญญายอมน าไปประพฤตใหเหมาะแกตนไดทกอยาง กเหตไฉนเราจะไมนอบนอมเชอฟงและน าเอาค าสงสอนของพระองคขอนมาตรตรองเลอกใชใหเหมาะแกตวเราเลา

(ชวยเพอน หนา 56)

18 สทต ขตตยะ, ศาสตรการเขยน (กรงเทพฯ: สถานวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทยเพอ

การศกษา, 2552), 39.

118

จากตวอยางขางตน เปนการเปดเรอง ชวยเพอน ซงมเนอหาเกยวกบการรกษาสขอนามย เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงเลอกใชพทธศาสนสภาษต “อโรคยา ปรมา ลาภา” ซงมความหมายวา การไมมโรคเปนลาภอนประเสรฐ ซงสอดคลองกบประเดนททานตองการสอนเปนอยางมาก การททานเลอกใชกลวธพทธศาสนสภาษตมาเปดเรองนนอกจากจะแสดงถงความรอบรทางดานศาสนาจนสามารถน ามาปรบใชในการสอนเรองตาง ๆ ไดแลว ยงชวยสงเสรมความสนใจใหแกงานเขยนของทานเปนอยางยง เพราะผอานสวนใหญเปนพทธศาสนกชน ฉะนนค าสอนของพระพทธเจานนเปนสงทนาเชอถอ และควรแกการปฏบตตาม 2.4 การเปดเรองแบบระบเจตนา

การเปดเรองแบบระบเจตนาเปนวธการเปดเรองโดยทผแตงจะบอกเจตนาใหทราบเลยวาประพนธงานเขยนนเพอวตถประสงคอะไร เชน ในเรองค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน ทมงเนนทจะกลาวกบเหลาลกเสอผอยในวยทเปนเยาวชนซงไดรบการฝกหดมาเปนอยางดโดยเฉพาะ ฉะนนถอยค าทใชเปดเรองจงสามารถมเนอหาทบอกจดมงหมาย สอความอยางตรงไปตรงมา ดงตวอยาง

ลกเสอทงหลาย ในการทไดนดมาประชมวนน เพอจะไดแจกเหรยญส าหรบลกเสอ ตามระเบยบซงมอยในขอบงคบลกษณปกครองลกเสอวา ลกเสอทไดออกเปนกองหนนแลว จะไดรบพระราชทานเหรยญเปนเครองหมาย เพราะฉะนนลกเสอทงหลายทไดเปนกองหนนแลว เจาพนกงานจงไดนดมาประชมเพอแจกเหรยญตามขอบงคบ กอนทจะแจกเหรยญนจะตองขอพดสกหนอยหนง เพอเปนเครองส าหรบเตอนใจ

(ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 1)

จากตวอยางขางตน เปนการเปดเรองของบนทกค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน โดย ผแตงแสดงเจตนารมณอยางชดเจนวาตองการจะใหแงคดเปนคตเตอนใจแกเหลาลกเสอทออกจากการประจ ากองลกเสอมาเปนลกเสอกองหนน เนองจากบคคลเหลานไดรบการฝกหดมาเปนอยางด มลกษณะตองตามพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวททรงบญญตไวในลกษณะปกครองลกเสอ ขอ ท 26 ไดแก ลกเสอตองจงรกภกดตอสถาบนชาต ศาสนา และพระมหากษตรย มความโอบออมอารตอผอน เคารพในกฎหมาย ละอายตอการท าความชว มทาทางสงาผาเผย มความรในกจการตาง ๆ ของลกเสอเปนอยางด และมระเบยบวนย ลกษณะดงกลาวน เปนสงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดรารถนาจะใหลกเสอทปลดจากการประจ ากองลกเสอนน

119

ยงคงความประพฤตทดเชนนสบไปเพอประโยชนสขของสงคม รวมทงเพอเปนการแสดงความกตญญกตเวทตาตอพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทมพระกรณามหาธคณตอกจการลกเสอของสยาม

2.5 การเปดเรองดวยค าถาม

การเปดเรองดวยค าถามเปนการเรมตนเปดเรองดวยประโยคค าถามในประเดนทเกยวของกบเรองทตองการจะกลาวตอไป ทงนชะลอ รอดลาย ไดกลาวไววาการตงค าถามนผเขยนตองตงค าถามใหนาสนใจ ชวนใหผอานตดตามหาค าตอบจากเนอเรองตอไป และทส าคญ ค าถามจะตองเขากบเนอเรองทถามมาอยางกลมกลน ถาค าถามลอย ๆ จะไมกอใหเกดสมฤทธผลใด ๆ เลย19 กลวธการเปดเรองเชนนปรากฏในเรองจรรยาแพทยเปนจ านวนมาก เนองดวยเนอหาค าสอนทางพระพทธศาสนาสวนใหญใชภาษาบาล และแนวคดทเขาใจยากส าหรบผทไมไดศกษาหลกธรรมทางพทธศาสนาอยางจรงจง ท าใหผอานบางสวนเหนวาเรองหลกธรรมทางศาสนาเปนเรองไกลตว และโบราณคร าคร เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงเลอกใชการตงค าถามเพอดงดดความสนใจของผอาน ดงตวอยาง

ธรรม คออะไร ท าไมจงตองม นกเรยนทงหลาย ตวทานซงมาเปนนกเรยนแพทยอยในทน โดยมากยอมเปนนกเรยนซงไดเรยนวชาชนตนมาแลวจากโรงเรยนสามญศกษาชนประถมและมธยมโดยล าดบ ในโรงเรยนประถมครกสอนวชาชนตนเรมแตหนงสอและเลขเปนตน และมการสอนจรรยาดวย เปนตนวาสอนไมใหนกเรยนพดปด สอนไมใหนกเรยนขมเหงกนและกน ครนมาถงโรงเรยนมธยมเขากสอนวชาเพมเตมขน เชน กบสอนหนงสอและเลขสงขนไป และเพมเตมความรอน ๆ เชน กบภมศาสตร หดวาดเขยน เปนตน ทงจรรยากสอนดวยอก เปนตนวาหามไมใหนกเรยนหยบฉวยสงของของคนอนทเจาของเขาไมให ชแจงวาการกนเหลามนเปนการไมด การคบเพอนทชวทเปนพาล ยอมพาใหผคบเสยไปไดตาง ๆ ครนพนจากโรงเรยนมธยมแลว มาเรยนวชาสามญศกษาในโรงเรยนแพทยาลยน กไดมาเหนหลกสตรวามการวชาแพทย และนกเรยนตองเรยนวชาวทยาศาสตรตาง ๆ อนเกยวดวยวชาแพทย ซ ายงมการสอนจรรยาอยในหลกสตรของโรงเรยนแพทยนดวยอก บางทอาจท าใหนกเรยนประหลาดใจ วาท าไมการสอนจรรยาจงแทรกอยทกหนทกแหง...ถานกเรยนนกประหลาดเชนนนกเปนการควรอย และจะเปนโอกาสใหขาพเจาชแจงใหนกเรยนทงหลายเขาใจแจมแจงวาเพราะเหตใดจงตองเปนเชนนน

(จรรยาแพทย หนา 1-2)

19 ชะลอ รอดลาย, การเขยนสารคด (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2544), 40.

120

จากตวอยางขางตน เปนการเปดเรองจรรยาแพทย ผแตงใชกลวธการตงค าถามกบเรองพนฐานอยางเรอง “ธรรมะ” ทพทธศาสนกชนคนเคยด แตอาจจะไมเขาใจความหมายอยางลกซง จนเกดการละเลยตอเรองดงกลาว การตงค าถามเชนนนบเปนการกระตนความสนใจใหผอานตระหนกถงเรอง “ธรรม” มากขน รวมทงจงใจใหผอานเกดความรสกทตองการจะคนหาค าตอบในเนอเรองหรอประเดนทตงไว จะเหนไดวา เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชกลวธการเปดเรองทหลากหลาย เพอใหสอดคลองเหมาะสมกบรปแบบ และเนอหาของเรองตาง ๆ รวมทงกลมเปาหมายททานตองการสอนดวย อาท งานเขยนรอยแกวทมรปแบบนยายอยางเรองพลเมองด ทานกใชวธการบรรยายซงท าใหเหนภมหลงของตวละครอนชวยสนบสนนพฤตกรรมตาง ๆ ของตวละครในเรอง หรองานเขยนรอยแกวทเปนการสอนผทมวฒภาวะสงแลว อนไดแกเหลาขาราชการ ทานกเลอกใชการเปดเรองโดยยกพทธศาสนสภาษต หรอการใชการสนทนาแบบสนทสนมคนเคยกบผอานมาชวยเปดเรองททานตองการสอน ท าใหวตถประสงคของทานสมฤทธผลมากขน

3. การเสนอเรอง

การเสนอเรองในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนการถายทอดเนอหาหรอความคดททานตองการจะน าเสนอใหผอานไดเขาใจ โดยใชกลวธการน าเสนอ ตาง ๆ ซงในบางครงกมการแทรกอารมณขนในเรองเพอเปนการแตงเตมใหงานเขยนรอยแกวของทานสอสารถงผอานไดอยางตรงประเดน และนาสนใจมากขน ทงนปรชา ชางขวญยนไดกลาววาวธการเสนอความคดในงานเขยนนนม 4 วธดวยกน ไดแก

1. การแสดงความรสกและสรางความรสกดวยการพรรณนา 2. การเลาเรองราวโดยการบรรยาย 3. การแสดงกระบวนการและความสมพนธโดยการอธบาย 4. การสรางความเชอถอและการยอมรบ20

ทงน เมอผวจยศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด พบวามการใชกลวธการเสนอเรองทงสน 2 วธ ไดแก

3.1 การเลาเรองราวดวยการบรรยาย

3.2 การแสดงกระบวนการและความสมพนธดวยการอธบาย

ดงรายละเอยดตอไปน

20 ปรชา ชางขวญยน, “การเสนอความคดในงานเขยน,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6

(การเขยนส าหรบคร) หนวยท 8 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529), 424

121

3.1 การเลาเรองราวดวยการบรรยาย

การเลาเรองดวยการบรรยายเปนการเลาเรองทมเหตการณตอเนองกน โดยชใหเหนถงสถานทเกดเหตการณ สาเหตทกอใหเกดเหตการณ สภาพแวดลอม บคคลทเกยวของ ตลอดจนผลทเกดจากเหตการณนน21

โดยการเลาเรองจะเลอกเลาแตเหตการณทส าคญตอเรองหรอตอประเดน รวมทงเลอกใชค า และน าเสยงใหเหมาะสมกบเหตการณในเรองจะชวยใหผอานสนใจตดตามเนอหามากขน ทงนจากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวาทานเลอกใชกลวธการบรรยายกบเรองพลเมองด ซงเปนงานเขยนทมรปแบบเปนนยาย ดงตวอยาง

วนหนงเวลาเชา นายเมองตนนอนแลวไปเดนเลนอยในบาน พบนายมนก าลงโปรยเขาใหนกไกปลากนตามเคยของแกในเวลาเชา ๆ นายเมองกเขาไปนงดเลนและเลยคยกนกบลง เลาใหลงฟงถงเรองนกและสตวปาตาง ๆ ทเคยไลเคยยงมา แลวนายเมองจงเอยขนวา “ผมคด ๆ ดกเหนเปนความประหลาดวา บรรดาของโลกนมนชางมหลายสงหลายพรรณนก เชนกบสตวมนกปลาเปนตนนบอยางไมถวน” ลงจงตอบวา “เรองนนกปราชญเขาไดคดท าต าราไวนาดนาฟง ต าราทเขาคดน เดมเขากคงจะนกประหลาดอยางเจา. แลวทหลงเขาคดตรองรวบรวมบรรดาสงทมอยในโลกจดเปนหมเปนชนเขาด และคดไปตรวจไปจนหาเหตผลได เอาความรอนนนมาเปนครสอนใหท าการงานตาง ๆ ไดประโยชนดขนเปนอนมาก

(พลเมองด หนา 64)

จากตวอยางขางตนแสดงใหเหนถงการใชวธบรรยายในการเลาเรอง มการเลอกเหตการณใหเหมาะสมกบประเดนความรทผแตงปรารถนาจะเลา กลาวคอเลาถงเหตการณทลงมนก าลงใหอาหารสตว เพอทจะเชอมโยงใหนายเมองไดเกดขอสงสย และซกถามลงมนถงความร เกยวกบสตวชนดตาง ๆ ในโลก

3.2 การแสดงกระบวนการและความสมพนธดวยการอธบาย

การแสดงกระบวนการและความสมพนธดวยการอธบายเปนวธทท าใหความคด เรองใดเรองหนงกระจางชดขน โดยมจดประสงคจะน าประเดนทสงสยมาอธบายใหเขาใจแจมแจง ชดเจน ถกตอง ตรงตามทผเขยนตองการ22

รวมทงมงเสนอเหตผลยงกวาจะใหผอานเกดอารมณสะเทอนใจหรอเกดจนตนาการ เรยกอกอยางไดวา อรรถาธบาย จากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะพบวามการใชการอธบายในการน าเสนอเรองมากทสด ทงนเนองมาจากงานเขยนทมเนอหาค าสอนหลายเรองเปนหลกธรรมทางพทธศาสนา ฉะนนจงตองใช

21 ชมสาย สวรรณชมภ, “ความรเรองโวหารและภาพพจน,” ใน ภาษาไทยเพอการสอสาร, 60. 22 เรองเดยวกน, 61.

122

กลวธการอธบายในรปแบบตาง ๆ เพอใหผอานเขาใจเนอหาค าสอนเหลานนได โดยการแสดงกระบวนการและความสมพนธดวยการอธบายในงานเขยนรอยแกวของทานนนมทงสน 4 วธ ไดแก 3.2.1 การอธบายดวยการขยายความใหรายละเอยด

3.2.2 การอธบายดวยการชแจงใหเหนถงความเหมอนและความตางกน

3.2.3 การอธบายดวยการชสาเหตและผลลพธทสมพนธกน

3.2.4 การอธบายดวยการใชค านยาม

มรายละเอยดดงตอไปน 3.2.1 การอธบายดวยการขยายความใหรายละเอยด เปนการเขยนอธบายทมรายละเอยดมาเสรมความคดหลกหรอประเดนทส าคญของเรองใหชดเจนแจมแจงขน ดงตวอยาง

ทฏฐธมมกกตถประโยชน 4 ประการ

ผปกครองคฤหสถานบานเรอนควรปฏบตธรรมอก 4 ประการอนเปนธรรมทจะใหเจรญดวยโภคสมบต เหนประโยชนไดในปจจบน คอ 1. อฏฐานสมปทา คอใหเปนผหมนลกขน นบแตความตนแตเชา หมนประกอบกจการงานของตน มการศกษาเลาเรยน การหาเลยงชพ และการท าธระหนาทของตนในบานเรอน เปนตน ใหเปนคนขยนขนแขงไมอยเฉย ปราศจากความเกยจคราน ไมเอาแตกนแลวกนอน จนรางกายเมอยมนและหวใจกหดหมวเมาไปดวยการกนและนอน ซงท าใหการงานท

จะพงท าตองทอดทงรกร างแฉะชาไว สงใดพอทจะเกดประโยชนกไมเกด 2. อารกขสมปทา ไดแกความดแลรกษาโดยรอบคอบ คอรกษาการงานของตวไมใหเสอมเสยไป รกษาเวลาไมใหลวงไปเปลา รกษาทรพยสมบตและคฤหสถานบานเรอนไมใหมเหตอนตราย รกษาผคนบรวารใหเปนคนด ไมใหใจแตกท าแยบคายลบลประพฤตความชวราย เปนตน 3. กลยาณมตตา ความมพวกพองเพอนฝงญาตมตรเปนคนดโดยรอบ ไมคบคาคนชวไวเปนมตร 4. สมชวตา ความเลยงชวตตามสมควรแกก าลงทรพยทหาไดไมใหฝดเคอง แตกไมจบจายใชสอยฟมฟายสรยสรายไปในทหาประโยชนมไดและทไมจ าเปนหรอฟงซานไปในทางโอโถงจนเกนพนเพของตน (จรรยาแพทย หนา 112-114)

ตวอยางขางตนมาจากเรองจรรยาแพทยซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา- ธบดไดอธบายหลกธรรมในหวขอ ทฏฐธมมกกตถประโยชน ซงเปนหลกธรรมทผปกครองบานเมองควรปฏบตเพราะจะน าความสมบรณพนผลมาใหแกตนเองและบานเมอง แตละหวขอยอย ไดแก

123

อฏฐานสมปทา (ความขยนหมนเพยร) อารกขสมปทา (ความรอบคอบในการท างาน) กลยาณมตตา (ความมเพอนมาก) และสมชวตา (ความพอเพยง) ผแตงไดใหความหมายอยางสน ๆ พรอมทงอธบายรายละเอยดขยายความ เพอใหผอานเขาใจในหลกธรรมนนเพมมากขน 3.2.2 การอธบายดวยการชแจงใหเหนถงความเหมอนและความตางกน เปนการอธบายสงทผอานคนเคยหรอรจกกนดแลวน ามาเทยบเคยงใหเหนวาสงใหมทก าลงจะอธบายนนมอะไรคลายหรอตางกบสงทคนเคยบาง ท าใหผอานสามารถเชอมโยงความคดและเขาใจเรองไดงายขน ดงตวอยาง

...ราษฎรทงหลายไดรบความรมเยนอยเปนศข กเพราะมกฎหมายและมศาล เปนตนวา หากมผใดมาฉอฉนหรอขมเหงเรา ถาไมมกฎหมายปกครองและไมมศาลพจารณา กจะตองสรบตอตกนดวยก าลงกายและอาวธ ผใดมก าลงมากกจะชนะแกผมก าลงนอย โดยไมยตธรรมอยางหนง บานเมองจะเปนจลาจลอลหมานปราศจากความศขส าราญ เพราะใครมอ านาจจะท าอะไรกท าไดตามใจชอบอยางหนง แตเมอมกฎหมายปกครองอยดงน ถาใครฉอฉนเรา ทมเถยงกนไมตกลง เรากไปฟองตอศาลแพงใหพจารณา ศาลกบงคบใหเขาคนทรพยสงของทเขาฉอฉนเราไป หรอถาหากมผประทษฐรายตอเรา พลตระเวนกจะจบคนนนไปสงศาลอาญาพจารณา ศาลกจะพจารณาลงโทษแกผทประทษฐรายตอเรา

(พลเมองด หนา 43)

จากตวอยางขางตน ผแตงเปรยบเทยบใหเหนถงสงคมทมกฎหมายและการศาล กบสงคมทไมมกฎหมายและการศาล ซงใหผลทแตกตางกนเปนอยางมาก กลาวคอ ประเทศใดทมกฎหมายและศาล ประเทศนนกจะมความสงบสข ตรงกนขามกบประเทศทไรกฎหมายและการศาล กจะประสบกบความวนวายเพราะประชาชนจะถกเอารดเอาเปรยบ

...ถาจะท ากสกแตวาท าหรอท าตามอ านาจความชกจงอยางอน ไมไดท าดวยอ านาจศรทธาแลว การทท านนกคงจะไมดดดมลกซงแนนหนามนคงลงได ถาจะวาดวยการอนกท านองเดยวกน เปนตนวาพวกเราทสมครเขามาเปนนกเรยนแพทย ถาใจไมไดเหนดเหนชอบแทจรงในวชาแพทย สกแตวาผปกครองบงคบใหมาเรยน หรอเพอนฝงชกจงมา กมาลองดดงนน การทจะตงใจเลาเรยนจรงกจะหาเปนไปไดไม เวลาครสอนกนงฟง ๆ ไป ฟงแลวกไมเขาใจ หรอเขาใจแลวกลมทงเสยไมไดจด ไมไดจ า และสงสยสงใดกไมไตถามใหเขาใจแจมแจง ใจกไมไดคดใฝฝนตรตรองในขอในเรองทเขาสอน กเมอการเลาเรยนของตนเรยนดวยวธอยางนจะเรยนดไดทไหน นกเพราะไมไดเปนไปดวยอ านาจความศรทธา ถาหากเขามาเลาเรยนดวยความศรทธา หรอมาเรยนอยแลวเกดศรทธาขน คอมใจรกใครในวชาทเลาเรยนเชอถอวาเปนคณประโยชนอยางนน

124

อยางนไดจรง ความตงใจใฝฝนทจะเลาเรยนจรง ๆ กจะเกดขน เมอมความตงใจใฝฝนทเชนนนแลว กเรยนดวยความสนก ความราเรง ไมจ าใจเรยน ผลการเลาเรยนกยอมจะส าเรจไดดเปนธรรมดา... (จรรยาแพทย หนา 9)

จากตวอยางขางตนเปนการเปรยบเทยบใหเหนถงผลของการเรยนโดยมศรทธาและไมมศรทธา ซงหากเราศกษาเลาเรยนอยางมศรทธาหรอความเชอมนกจะประสบความส าเรจและมความสขในชวต สวนผทศกษาเลาเรยนโดยไรศรทธาในศาสตรสาขาของตนกยากทจะประสบความส าเรจ

3.2.3 การอธบายดวยการชสาเหตและผลลพธทสมพนธกน เปนการอธบายโดยใหเหตผลโดยการแสดงความสมพนธระหวางสาเหตและผลลพธ การอธบายเชนนชวยใหผอานเกดความกระจาง สอดคลองกบยคสมยทวทยาศาสตรเรมเขามามบทบาทตอวถชวตและมโนทศนของคนไทยมากขน โดยการกระท าทกอยางควรมเหตผลมารองรบไมใชเกดจากบญกรรมทกระท ามาในอดตชาต ดงตวอยาง

...ขาพระพทธเจาพเคราะหเหนวา ตนเหตเมอจะทรงพระประชวรคราวใหญนน จะไดเปนดวยพระชราหรอพระโรคภายในอนบงเกดขนตามเวลาตามคราวกหาไม เหนดวยเกลาฯ แทวา ความทนทรมานพระกายจนชอกช าเหลอเกน ประกอบกบการใชพระราชด ารในสวนทจดราชการส าคญตาง ๆ และในการพระราชวตกตาง ๆ ดวยราชกจภายนอกทงภายในมากมาย ท าให พระกายชอกช าเกดกอพระโรคขน ครนเมอหายพระประชวรคราวส าคญนนแลว กยงไมวาย พระราชธระรมรงในพระหฤทยหรอจะวาเพมเตมอยเสมอกวาได เหตนจงท าใหพระโรคไมสนสญไปได ดงทแทจะเรยกไดวาพระโรคเกดแตในพระราชหฤทย มใชพระโรคอนเกดดวยพระชราและสมยทควรเปน (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 75)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดถวายค าแนะน าแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเกยวกบพระอาการประชวรของพระองควาเกดจากการตรากตร าพระวรกายในการประกอบพระราชกรณยกจนานปการ ผนวกกบความทกขพระราชหฤทยดวย ซงดงทกลาวมาแลวขางตนวาสงคมไทยก าลงกาวหนาใหทนนานาอารยประเทศ ซงปจจยส าคญทชวยขบเคลอนสงคมไทยในเจรญรดหนาไปไดกคอแนวคดแบบวทยาศาสตร ซงผลตาง ๆ ทเกดขนลวนตองมเหตผลมารองรบทงสน

125

3.2.4 การอธบายดวยการใชค านยาม เปนการใหความหมายของค าหรอศพทส าคญทผเขยนตองการเสนอใหผอานทราบ ซงค าศพทดงกลาวมกเปนค าทสรางขนใหมตามความเจรญทเขามามบทบาทในสงคมไทยซงตองการประชาชนไดทราบ หรอเปนค าศพททางพระพทธ-ศาสนาซงเปนภาษาบาลซงคนทวไปจดจ าและเขาใจไดยาก ดงตวอยาง

ค าวา รฐบาลน มาจากมคธภาษา “รฐ” แปลวาแผนดน “บาล” มาจากค า ปาละ แปลวาปกครอง วารกษา รวมเรยกวารฐบาล กลงความวาการปกครองรกษาแผนดน เอามาใชเปนชอเรยกรวมการบญชาการปกครองบานเมองทงหมดเหมอนเปนคน ๆ หนง (พลเมองด หนา 12)

จากตวอยางในเรองพลเมองด ตอนนายเมองรจกบานตน ซงเปนตอนทนายมนใหความรแกนายเมองเกยวกบระบบการบรหารราชการแผนดนในยคนน โดยเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใหค านยามของค าวา “รฐบาล” ซงเปนค าทเกดขนใหม เพอเปนการสรางความเขาใจเกยวกบระบอบการเมองการปกครองของไทยในยคนนใหมากขน อนสอดคลองกบยคปฏรปการบรหารราชการแผนดน หรอในตวอยางจากเรองจรรยาแพทยทวา

ปญญาซงจะเหนดชวบาปบญคณโทษนน ยอมมทเกดเปน 3 อยาง

อยางหนงเรยกวา สตมยปญญา คอปญญาทเกดดวยไดสดบตรบฟง ความคดความเหนของผอนมาเปนเครองคดคนเทยบเคยงใหแลเหนเหตผลดชว

อยางหนงเรยกวา จนตามยปญญา คอปญญาทเกดดวยความคดใครครวญตรตรองเหนเหตผลดวยตนเอง

อยางหนงเรยกวา ภาวนามยปญญา คอปญญาทเกดแตความฝกฝนอบรมเขาใจในทางหนงแลว ความเขาใจอนนน กแลนไปถงทางอน ทมอาการอยางเดยวกนใหเขาใจปรโปรงไดโดยฉบไว

(จรรยาแพทย หนา 59)

จากตวอยางขางตน ผแตงไดนยามความหมายของศพททางพระพทธ-ศาสนา ซงเปนภาษาบาลทเขาใจไดยาก ไดแก สตมยปญญา จนตามยปญญา และภาวนมยปญญา พรอมทงยงขยายความใหเขาใจแจมแจงดวย

นอกจากน ผวจยยงพบวาในการอธบายเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน ทานไดแทรกอารมณขน ซงนบเปนสวนหนงทท าใหงานเขยนรอยแกวเกดความนาสนใจและนาตดตาม โดยเฉพาะอยางยงกบงานเขยนทมเนอหาในเชงสอน การแทรกอารมณขนลงในงานเขยนรอยแกวของทานชวยลดทอนความจรงจงหรอความตงเครยดของเนอหาลงไป ชวย

126

ใหงายตอการอานมากขน ทงนทศนย กระตายอนทร กลาววา อารมณขน (Humour) เปนความรสกทางอารมณของบคคลทมตอสงใดสงหนง อาจจะเปนบคคล เหตการณ หรอวรรณกรรม23 ซงอารมณขนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนจะแสดงออกในรปแบบการใชภาษาในเชงเสยดสเหนบแนม อนเปนการกลาวโดยออม ดงทปรากฏในเรองจรรยาแพทยทกลาวถงความส าคญของความสามคค ซงบคคลทกหมทกประเภทควรยดหลกธรรมขอนเพอความส าเรจของหมคณะ ดงตวอยาง

สามคคยอมท าใหมความสขและท าใหส าเรจประโยชนทวหนากน ครนเมอสามคคธรรมไปมในระหวางโจร คณธรรมอนนนกใหผลแกพวกโจรประดจเดยวกน คอท าความสขใหแกพวกโจร ท าประโยชนใหส าเรจแกพวกโจร...แตสามคคทมในพวกโจร เราไมยนดดวย ไมเอาใจชวย อ านวยพรวาโจรจ าพวกนดนะ ชางมความสามคคอตสาหชวยกนปลนสะดมไดเงนทองมากทเดยว ขอใหตงมนมความเจรญอยเถด

(จรรยาแพทย หนา 21)

จากตวอยางขางตน จะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกลาววาความสามคคเปนสงทน าความส าเรจมายงหมคณะ ซงในกลมโจร ถามความสามคคกจะสามารถท าการใด ๆ ไดส าเรจ อยางไรกตามทานกไมไดยนดกบความส าเรจของโจร และกไมไดใชถอยค าต าหนแตอยางใด หากแตใชถอยค าเชงประชดประชนอวยพรโจร ซงสามารถสรางความขบขนใหแกผอานได

การเสนอเนอหาในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมลกษณะเปนค าสอนนพบวาใชวธการอธบาย ทงการขยายความใหรายละเอยด การชแจงใหเหนถงความเหมอนและแตกตาง การชใหเหนถงสาเหตและผลลพธทสมพนธกน การนยาม รวมไปถงการใชการบรรยายเขามาชวยเสรมในสวนทเปนเนอเรองอยางนยาย ดงเชนปรากฏในเรองพลเมองด สาเหตทมการใชวธอธบายเปนสวนใหญนนเนองมาจากเนอหาบางสวนทยากตอความเขาใจของคนในสงคม อาท หลกธรรมทางพทธศาสนา หรอแนวคดการท างานแบบตะวนตก เปนตน นอกจากนบางครงทานยงแทรกอารมณขนลงไปเพอชวยลดความตงเครยดของเนอหาทอาจจะหนกเกนไปส าหรบผอานซงชวยใหงานเขยนรอยแกวของทานมความนาสนใจมากขน

23 ทศนย กระตายอนทร, “อารมณขนในวรรณกรรมรอยแกวของไทย ระหวาง พ.ศ.2453-2516,” (ปรญญานพนธปรญญามหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, 2521), 11.

127

4. การปดเรอง

การปดเรองนนถอเปนสวนส าคญอกสวนหนงของงานเขยน เพราะการปดเรองทดจะชวยใหงานเขยนทรงคณคามากขน และสามารถท าใหผเขยนสามารถเสนอสาระส าคญทอยในงานเขยนไดอยางมประสทธภาพ โดยเจอ สตะเวทน เรยกการปดเรองวา “ค าลงทาย” ซงมความส าคญเชนเดยวกบการการเขยนความน าหรอการเปดเรอง ประกอบดวยกลวธตาง ๆ ทงสน 7 วธดวยกน ไดแก วธใชประโยคประทบใจใหเหนจดทตองการ วธสรปความทบทวนโดยใชค าใหม วธจบดวยบทกลอน วธจบดวยการเรยกรองขอความรวมใจ วธจบแบบใหความรอยางแปลก วธจบดวยจดสดยอดแบบเรองสน วธจบดวยวธตดกลบหรอหวนกลบ และวธจบดวยการทงทายไวใหคดเอาเอง24

นอกจากนมาล บญศรพนธ ไดกลาววาการปดเรอง “เปนสวนทายสดของขอเขยนหลงจากเลาเรองตาง ๆ มาจนครบถวน ความจบจะตองท าหนาทสรางความประทบใจใหกบผอาน”25 โดยแบงออกเปน 4 กลวธดวยกน ไดแก การจบแบบสรปความ การจบแบบคาดไมถง การจบแบบคลคลายประเดน และจบแบบใหคดตอ

ทงนจากกลวธขางตน ผวจยพบวางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา- ธบดนนมการใชกลวธการปดเรองทคลายคลงกน นอกจากนผวจยยงพบวาทานไดใชกลวธอน ๆ ดวยซงประมวลไดทงสน 5 กลวธดวยกน ไดแก

4.1 การปดเรองดวยพทธศาสนสภาษต

4.2 การปดเรองดวยพระบรมราโชวาท 4.3 การปดเรองดวยการบอกจดประสงคของการแตง 4.4 การปดเรองดวยการสรปความ 4.5 การปดเรองดวยการแสดงทรรศนะของผแตง แตละกลวธมรายละเอยดดงตอไปน

4.1 การปดเรองดวยพทธศาสนสภาษต

การปดเรองดวยพทธศาสนสภาษตนเปนกลวธทนาสนใจเฉกเชนกบการเปดเรอง โดยผแตงจะตองเลอกพทธศาสนสภาษตทมนยเกยวของกบเรอง และชวยขบเนนใหเรองจบอยางนาประทบใจรวมทงสรางความนาเชอถอใหกบเนอหาค าสอนของทานดวย ดงตงอยาง

24 เจอ สตะเวทน, ต ารบรอยแกว, 132-135. 25 มาล บญศรพนธ, การเขยนสารคดส าหรบสอสงพมพ, 58.

128

เหตฉะนนใหนกเรยนพงเขาใจวาขนชอวาความชวหรอบาปอกศลแลว หาควรทจะประพฤตไมเลยเปนอนขาด ไมจ าจะตองเลอกวาในทลบหรอในทแจง สมยใด เวลาใด จงเขาใจวาเปนกจอนไมควรท าอยเปนนตย ดงพระพทธภาษตวา อกต ทกกฏ เสยโย แปลวา ความชวไมท าเสยเลยดกวาฉะน

(จรรยาแพทย หนา 23)

จากตวอยางขางตน จะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชพทธศาสน-สภาษตทวา อกต ทกกฏ เสยโย หมายถง การไมท าความชวเสยเลยยอมเปนสงทด มาปดเรองจรรยาแพทยซงมเนอหาทสอดคลองและครอบคลมเนอหาทงหมดของเรองจรรยาแพทยทมงเสนอเนอหาหลกธรรมทแพทยทดพงม ฉะนนจดมงหมายหลกคอการไมท าความชวเปนสงทดทสด

4.2 การปดเรองดวยพระบรมราโชวาท

พระบรมราโชวาทเปนค าสอนของพระมหากษตรยทพระราชทานในสาระตาง ๆ การคดเลอกพระบรมราโชวาทมาใชนนตองเลอกองคทมเนอหาสอดคลองกบบทสรปของเรองดวย ดงตวอยางในเรองเตอนเพอนวา

เมอพดมาถงเพยงน ท าใหขาพเจาระลกถงค าสอนขอหนง คอพระบรมราโชวาทในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานแกขาราชการทไปประชมทงคร และนกเรยนทโรงเรยนมหาดเลกหลวง เมอวนวสาขะบชาศกน โปรดเกลาฯ พระราชทานขอธรรมในแพนก คหปฏบต26 คอความประพฤตสวนตว เปนขอจรรยาอนเกยวดวยบคคลตอบคคลกนความไปถงการปกครองทรพยสมบต เคหะสถานบานเรอน มพระบรมราชาธบายอนกวางขวาง พอทจะใหผฟงใสใจพนจพเคราะหฝกหดดดแปลงความประพฤตของตนใหไดประโยชนยงในทางด ารงตน อนผทไดสดบตรบฟงจะพงเหนไดวา การทไดทรงพระราชอสาหะพระราชทานพระบรมราโชวาทเชนน กโดยพระราชประสงคทจะปลกฝงจรรยาอนมใหมในหมขาทลลอองธลพระบาททวไป ขาพเจาเหนวาเปนทนาเสยดายซงขาราชการทไมไดไปสทประชมจะไมไดรบประโยชนแหงพระบรมราโชวาทน จงไดถอโอกาศนขอพระราชทานตดพระบรมราโชวาทนนมาพมพไวในสมดเตอนเพอนนดวย เพอใหผทมความประสงคจะไดยนไดฟงไดโอกาศรเหนและรบพระบรมราโชวาททวกน และจะไดใสใจในขอจรรยานน ๆ ไวเปนทางปฏบตใจฏบตตน ใหด ารงในทางทชอบทควรเพอเปนสวสดมงคลแกตนและวงษสกลสบไป

26 คหปฏบต หมายถง ธรรมะของผครองเรอน ปรากฏในสงคาลสตร (วาดวยสงคาลกมาณพ)

สตตนตปฎก เลมท 11 ทฆนกาย ปาฏกวคค ประกอบดวยกรรมกเลส 4 ฐานะ 4 อบายมข 6 มตรแทและมตรเทยม 4 ประเภท รวมถงทศทง 6 ดวย (สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎก ฉบบส าหรบประชาชน, พมพครงท 17 (กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย, 2550), 362-363.)

129

(พระบรมราโชวาททคดมา) เมอเราไดรบพระบรมโชวาทแลวดงน ควรทเราจะระฦกถงพระมหากรณาธคณในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวซงรมเกลาเราทงหลาย ตามค านมสการคณานคณ และระฦกค าสรรเสรญพระบารมดงตอไปน

(ค านมสการคณานคณ และค าสรรเสรญพระบารม) (เตอนเพอน หนา 36-53)

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดน าพระบรมราโชวาทของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทพระราชทานไว ณ โรงเรยนมหาดเลกหลวง เนองในวนวสาขบชา (12 พฤษภาคม พ.ศ.2457) ในการปดเรอง โดยเนอหากลาวถงพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงชใหเหนความส าคญของพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ โดยเฉพาะอยางยงพระธรรมค าสอนของพระพทธเจาเรองทศ 6 หรอบคคล 6 จ าพวก ไดแก บดามารดา ครบาอาจารย บตรภรรยา เพอน บาวไพรบรวาร และนกบวช รวมทงสงทควรปฏบตกบบคคลทง 6 จ าพวก เพอสอนใหเหนวาคนเราไมควรเหนแกประโยชนของตนเองฝายเดยว แตควรทจะค านงถงประโยชนของผอนดวย ทงนการทเลอกใชพระบรมราโชวาทมาปดเรองนมขอดตรงทชวยกระตนใหผอานคลอยตามในการนอมน าค าสอนไปปรบใชเนองจากค าสอนของพระมหากษตรยถอเปนสงทมความศกดสทธ เปนมงคลตอชวตหากเชอฟงแลวน าไปปฏบตตาม 4.3 การปดเรองดวยการบอกจดประสงคของการแตง

การปดเรองดวยวธการนเปนการแจงใหผอานทราบวาผแตงเขยนเรองนขนมาดวยจดประสงคหรอเจตนารมณใด ดงตวอยาง

การทขาพเจาไดน าเรองนมากลาว กเพอประโยชนในการแนะน าตกเตอนใหความเหนและชชองทาง เปนการชวยเหลอเพอนมนษยในการปฏบตรกษาตวเยยวยาบ าบดโรคภย ใหชวตยนยาว โดยเหนวาเปนการกศลสวนหนง เนองจากเรองไขเรองตาย และปรารพภธรรมค าสงสอนแหงองคพระสมมาสมพทธเจา คอความไมมโรค เปนลาภอยางยง เมอจะใหปราศจากโรค กจ าตองปองกนและเยยวยารกษา เมอเหนชองทางทจะเยยวยารกษา จงเหนควรแนะน าชแจงใหแพรหลายไปดงน

(ชวยเพอน หนา 72)

จากตวอยางขางตนจะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดระบใหผอานทราบวาเหตผลทแตงเรองชวยเพอนขนมานกเพอปรารถนาทจะเสนอแนะแนวทางในการรกษาสขภาพใหแกทกคนทอาน ซงทานถอวาเปนการสรางบญกศลทางหนงดวย

130

นอกจากนผวจยยงพบวาเจาพระเสดจสเรนทราธบดไดใชกลวธการขอใหผอานเหนตามททานเรยกรองหรอเหนควรทจะปฏบตตามเพอใหสงททานตองการสอนไปเกดความสมฤทธผล ดงตวอยาง

ขอความทขาพเจาแนะน าตกเตอนสงสอนลกเสอในครงน กนบวาเปนค าสงสอนครงทสดทลกเสอไดอยประจ ากอง เพราะฉะนนขอใหลกเสอรบเอาค าชแจงและเหรยญนไวเปนทระฦกตอไปโดยมนคง ขาพเจาขออวยพรใหลกเสอกองหนนทงหลายนจงเจรญศขสวสดทวหนา เทอญ เวลานขาพเจาขอชกชวนใหเราพรอมหนากนบายหนาสพระราชวงถวายค านบแดพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

(ค าสงสอนลกเสอ หนา 8) จากตวอยางขางตน เปนการปดเรองค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน ซงลกเสอแตละนายยอมไดรบการฝกมาเปนอยางด ใหเปนผทมระเบยบวนย การใชวธการขอใหรวมมอดวยนนยอมเปนสงทสามารถท าได

4.4 การปดเรองดวยการสรปความ

การปดเรองดวยการสรปความเปนการกลาวถงสาระส าคญของเรองใหผอานไดรและเขาใจเนอเรองไดชดเจนยงขน ดงตวอยาง

กฎ 3 ขอนท าถกหรอผดตางกนมาก เชนกบจะไปเรอทวนน าหรอตามน ากกนเวลาผดกน ตงโรงงานท าสนคาในทหางหรอใกลทางทจะบรรทกไปมา กกนแรงคาขนของผดกน ใชคนทช านาญกบไมช านาญท าการงานไดดและเรวกผดกน ผทจะท าการงานตาง ๆ ไมวาสงไร จ าจะตองใชความรความฉลาดท าใหถกตองดวยกฎ 3 ขอน

(พลเมองด หนา 112) จากตวอยางในเรองพลเมองดน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวถงกฎ 3 ขอทจะชวยใหสามารถท างานไดอยางมประสทธภาพ ไดแก การท างานใหถกเวลา ถกสถานท และถกสถานการณ โดยทานกลาวสรปใหเหนถงประโยชนของการปฏบตตามกฎทง 3 ขออกครงหนง

131

4.5 การปดเรองดวยการแสดงทรรศนะของผแตง

การปดเรองดวยการแสดงทรรศนะของผแตงนเปนการแสดงความคดเหนของผแตงทมตอเรองราวหรอเหตการณทเกดขน ดงตวอยาง

...กเสสตาง ๆ อนมลกษณะทจะใหโทษดวยประการตาง ๆ เหลาน ควรทเราทงหลายจะพยายามช าระสะสางใจของตนอยเสนอ อยาปลอยใหจบหนาพอกพนขนในสนดานของตนได อบายทจะช าระสะสางนนกคอ ใหหมนตรวจหมนตรอง เมอพบปะวากเลสอนใดมขนในตนกขมใจหกหามเสย คดใหเหนวาความจรงมนเปนโทษอยางนน ๆ เมอเหนแลวกอยาปลอยตามแตมนจะเปนไป หรอตามแตอะไรจะพาไป กดหามไวใหอย ถาหมนประพฤตไดดงนเสมอ ๆ แลว กเลสนน ๆ กจะไมจบเกาะอยได มมากจะหมดไป ๆ ทกท เมอมนไมเกาะเปนเชออยแลว กนบวาดวงจตเราเกลยงเกลาบรสทธ จะคดอะไรจะท าอะไรกจะเปนไปดวยปญญาอนผองใส หนทางทเราจะพยายามกระท าใจเราเชนน ทานเรยกวาเปนวธขดเกลากเลส คอช าระสนดานใหผองใส นบวาเปนอบายทจะหาความดและปองกนความชวอกหนทางหนง

(จรรยาแพทย หนา 77-78)

จากตวอยางขางตนน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดกลาวปดเรองอปกเลส 16 ซงหมายถงสงทจะท าใหจตใจเศราหมอง 16 ประการ ไดแก ความโลภ ความพยาบาท ความโกรธ ความผกใจเจบ การลบหลบญคณ ความยกตนขมทาน ความรษยา ความตระหน ความหลอกลว ง ความโออวด ความหวดอ ความทะเยอทะยาน ความถอตว ความดหมนดแคลน ความมวเมา และความประมาท โดยทานไดเสนอแนะวาควรจะก าจดกเลสเหลานใหหมดไปจากใจของเรา เพราะจะท าใหกอเกดปญญา เปนการสรางความดและปองกนการท าชว

การปดเรองทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนม ทงการปดเรองแบบสรปเนอหาของเรอง การปดเรองดวยพทธศาสนสภาษต พระบรมราโชวาท การปดเรองดวยการแสดงทรรศนะของผแตง และการปดเรองดวยการบอกจดประสงคในการแตง ซงกลวธทงหมดนทานไดเลอกใชใหเหมาะสมกบเนอหาของแตละเรอง โดยสวนใหญจะเนนเปนการปดเรองดวยการแสดงความคดเหนเพอตองการเนนใหเหนถงความส าคญและประโยชนของการปฏบตตนตามหลกค าสอนตาง ๆ

จากการศกษากลวธการแตงงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนแสดงใหเหนอยางชดเจนวาทานเปนผทมฝมอและชนเชงในการประพนธเปนอยางมาก กลวธททานหยบยกมาใชนนลวนผานการกลนกรองมาเปนอยางดแลววาชวยเสรมใหเนอหาค าสอนของทานมความโดดเดนและนาสนใจมากขน

132

กลวธการใชภาษา

การใชภาษานบเปนปจจยส าคญในงานเขยนทกประเภท เพราะเปนสวนทชวยใหผแตงสามารถสอสารกบผอานไดตรงตามวตถประสงคทตงไว โดยธญญา สงขพนธานนท ไดกลาวไววาการใชภาษาเปนเสนหอยางหนงทชวยใหผอานไดรบรสในการอานพอ ๆ กบไดสาระหรอเนอหา27 ทงนในการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยไดแบงกลวธการใชภาษาเปน 2 ประเดน คอ กลวธการใชภาษาในระดบค า และกลวธการใชภาษาในระดบประโยคและขอความ ดงน

1. การใชภาษาในระดบค า

“ค า” เปนหนวยยอยทสดในภาษาทเจาของภาษารจกและใชในการพดและเขยน ค าเปนหนวยภาษาทสามารถใชตามล าพงเพอสอสารได ทงนศรสดา จรยากล ไดกลาววาในการเขยน การใชค าใหถกตองเหมาะสมนนเปนสงทจ าเปนมาก การเลอกค าเพอน าค ามาใชไดอยางดจะตองศกษามาก28 ทงนเพราะหากเลอกใชค าไดดและเหมาะสมจะสามารถใชถายทอดความร ความคด และความรสกตาง ๆ ไดอยางมประสทธภาพ ในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน ผวจยไดแบงการศกษาออกเปน 3 ประเดน ไดแก

1.1 การใชหมวดค าทเกยวกบการสอน 1.2 การใชค าซอน 1.3 การใชค าภาษาตางประเทศ ดงรายละเอยดตอไปน 1.1 การใชหมวดค าทเกยวกบการสอน

การเลอกใชค าเพอถายทอดเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน ผวจยพบวาเมอใดททานตองการสอนเนอหานนอยางตรงไปตรงมาทานจะเลอกใชค าเพอสอถงการสอนไว 2 ประเภทใหญ ๆ คอ ค าทแสดงถงสงทควรท าหรอตองท า และค าทแสดงถงสงทไมควรท าหรอเปนขอหาม ดงตอไปน

27 ธญญา สงขพนธานนท, การเขยนสารคดภาคปฏบต, 96-97. 28 ศรสดา จรยากล, “การใชถอยค า,” ในเอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 (การเขยนส าหรบ

คร) หนวยท 5 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529), 9.

133

1.1.1 ค าทแสดงถงสงทควรกระท า เพอเปน สอให ผอานทราบวาพฤตกรรม นน ๆ สมควรทจะประพฤตปฏบต เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะใชค า กรยา- นเคราะหวา “จง” “ตอง” “ควร” และ “ยอม” น าหนากรยาหลกของขอความนน ๆ เพอสอถงพฤตกรรมทควรกระท า ดงน

1.1.1.1 การใชค าวา “จง” น าหนาขอความทตองการใหกระท า

ในลกษณะของการบงคบ หรอตองกระท า จะละเวนไมได เชน

เหตฉะนนเหรยญทจะพระราชทานแกลกเสอกองหนนในวนน ขอจงถอวาเปนเครอง

ระฦกอนใหประโยชนส าคญส าหรบจะไดเปนเครองเตอนใจ ถาจบเหรยญเขาเมอไรแลว จงใหระฦกถงคณความดทตนจะตองประพฤตตามขอความทงปวงเหลานอยเสมอ

(ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 5)

จงเตอนใจตนเองวาเราจะไมประพฤตชว ตองท าดอยเสมอ (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 8)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการท

จะใหเหลาลกเสอกองหนนทผานการอบรมแลวคงความประพฤตทดเหมอนดงขณะทยงเปนลกเสออย โดยใชค าวา “จง” น าหนาขอความ “ถอวาเปนเครองระฦก” “ใหระฦกถงคณความด” “เตอนใจตนเองวาเราจะไมประพฤตชว” เพอเปนการเนนย าวาสงเหลานเปนสงส าคญทตองยดถอโดยตลอด

1.1.1.2 การใชค าวา “ตอง” น าหนาขอความทตองการให

กระท า ในลกษณะการบงคบเชนเดยวกบค าวา “จง” เชน

เขาชายคาบานตองเปดหมวก ตองเปดหมวกในทเคารพ ผนอยตองเคารพผใหญ ผชายตองเคารพผหญงกอน (สมบตของผด หนา 16)

134

จากตวอยางเรองสมบตของผดนจะเหนวา เจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดใชค าวา “ตอง” น าหนาพฤตกรรมทตองกระท าเพอจะไดเปนผด หรอผทมกรยามารยาททเรยบรอยดงาม ซงหากไมท าตามขอปฏบตเหลานกจะถอวาเปนผทไมไดรบการอบรมสงสอน ซงยอมไดรบการดถกดแคลนจากคนในสงคม

1.1.1.3 การใชค าวา “ควร” น าหนาขอความทพงใหกระท า ซง

เจตนานนจะเขมงวดนอยกวาการใชค าวา “จง” และ “ตอง” โดยใชในเรองทผเขยนเหนวาเปนสงทสมควรท า หากไมท ากจะอาจท าใหเสยผลประโยชน แตกไมถงกบถกต าหนหรอดถกจากผอน เชน

กฎหมายแพงเราควรจะรไวส าหรบทจะท าการสงใดอยาใหพลาดทาเสยทางใหคนอนเขาฉอฉนเบยดเบยนได (พลเมองด หนา 44) เมอเรารเชนนน และแลเหนอยวาเปนการยากทจะหลกไมใหประสบพบปะไดแลว ก ควรทจะประสบพบปะโดยแยบคายอนด กลาวคอ เบองตนควรทจะพยายามใหรจกกนดเสยกอน เปรยบประดจมคนมาหาเรา ณ ทมด เมอเรายงไมแลเหนหนา เรากจะไมรวาใครตอใคร จะทกทายปราศรยกคงจะหลงพดไปผด ๆ ถก ๆ ควรทจะหาไฟมาสองใหรจกหนากนเสยกอน ไมควรจะยอมงมงายอยมด ๆ จงจะปฏบตตอกนถก กดวงไฟทเราจะหามาสองนนคออะไร คอความรทจะรสกวาธรรมทง 8 ประการน มธรรมดาประดจลมทพดอยบนพนโลก มหนาททจะพดไปมาอยเสมอ พดไปถกคนแลวกไปถกสตว แลวกไปถกตนไมตนหญา ภเขา แมน า ไมเลอกวาอะไร สดแตก าลงและหนทางของมนมอยางไรกพดไป เมอพดพาอากาศเยนมาถกเรา เรากรสกวาเยนในอดใจเดยวกหายไป

(จรรยาแพทย หนา 48) จากตวอยางขางตน จะเหนวาเรองความรเกยวกบกฎหมายแพง

นนเปนเรองเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาราษฎรสมควรจะมความร รวมทงการรเทาทนโลกธรรมทง 8 อนเปนธรรมดาของโลกกเปนเรองทสมควรกระท าดวยเชนกน ทงนเรองดงกลาว หากผไดรบค าสอนไมปฏบตตามกจะยงผลใหไดรบความเดอดรอนหรอความทกขได แตไมรนแรงถงกบถกต าหนตอวาหรอการลงโทษจากสงคม

1.1.1.4 การใชค าวา “ยอม” น าหนาขอความทพงใหกระท า ซง

สอวาพฤตกรรมนน ๆ สมควรกระท า ทงนค าวา “ยอม” เปนกรยานเคราะหทแสดงวาเปนไปตามธรรมดาหรอตามปกต เชน

135

ผดยอมมความเรยบรอย

ผดยอมมสมมาคารวะ

ผดยอมมกรยาเปนทรก

ผดยอมเปนผมสงา

ผดยอมเปนผใจด

ผดยอมปฏบตการงานด

ผดยอมสจรตซอตรง

(สมบตของผด หนา 15-21)

จากตวอยางขางตน การใชค าวา “ยอม” น าหนาขอความทพง

กระท านนจะใหความรสกวาผดประพฤตปฏบตสงเหลานเปนเรองปกต เชน ความประพฤตทเรยบรอย มสมมาคารวะ มกรยาอชฌาสยทด มความสงาผาเผย มจตใจทด ซอตรง และท างานในหนาทตาง ๆ ไดด ซงค าวา “ยอม” นเปนค าทใหความหมายไมรนแรงเทากบค าวา “จง” หรอ “ตอง” ซงมลกษณะของการบงคบหรอการใหท าตามค าสง

การใชค าเพอสอถงพฤตกรรมทควรกระท ามหลากหลายค าทงค าวา “จง” “ตอง” “ควร” และ “ยอม” นบวากอใหเกดสมฤทธผลในการสอน เพราะท าใหผอานสามารถเขาใจไดในทนทวาควรประพฤตปฏบตตนอยางไรใหเหมาะควร

1.1.2 ค าทแสดงถงส งทไมควรกระท า ในการสอให ผอานทราบวา

พฤตกรรมนน ๆ ไมสมควรกระท า เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะเลอกใชค าประตเษธวเศษณ หรอค าวเศษณทแสดงการปฏเสธ เชน ค าวา “ไม” และ “อยา” ประกอบกบกรยาทไมสมควรกระท า ดงน

1.1.2.1 การใชค าวา “อยา” เพอสอวาตองไมประพฤต

พฤตกรรมนน ๆ ซงเปนค าทใชมากทสดในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด โดยเฉพาะอยางยงในเรองสมบตของผด เชน

ภาคสบ ผดยอมสจรตซอตรง Honest. กายกรรม

(1) อยาละลาบละลวงเขาหองเรอนแขกกอนเจาของบานของเชญ. (2) อยาแลลอดสอดสายโดยเพงเลงในหองเรอนแขกซงตนไมไดนงอย. (3) อยาปรารถนาดจดหมายของผอนทเจาของไมประสงคจะใหด. (4) อยาปรารถนาดสมดพกของผอน.

136

(5) อยาเทยวนงโตะเขยนหนงสอของผอน. (6) อยาเทยวเปดดหนงสอตามโตะเขยนหนงสอของผอน. (7) อยาแทรกเขาหมผอนซงเขาไมไดเชอเชญ. (8) อยาลอบฟงคนพด. (9) อยาลอบแอบดการลบ. (สมบตของผด หนา 21) อยาใหนกเรยนเขาใจไปวา ความจ าเปนทจะตองประพฤตตนใหเปนคนด จะมอย เฉภาะแตเมอเวลาเปนลกเสอประจ ากองอยเทานน (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 4)

จากตวอยางขาง ตน ในเรองสมบ ตของ ผ ดและค า สงสอนท

เจาพระยาพระเสดจมอบใหแกเหลาลกเสอกองหนนจะเหนมการใชกรยานเคราะห “อยา” น าหนากรยาหรอพฤตกรรมททานเหนวาไมสมควรปฏบต ซงไดแกการลวงเกนความเปนสวนตวของผอนในอรยาบถตาง ๆ ทงการเขาบานผอนโดยไมไดรบอนญาตจากเจาของบาน หรอการคนดสงของของผอน ซงลวนแตเปนเรองทเสยมารยาททงสน รวมใหกลาวเตอนไมใหเขาใจผดไปวาเมอปลดจากการเปนลกเสอแลวสามารถละทงความประพฤตอนดทเคยไดรบการฝกมาได ตวอยางจากทง 2 เรองจะเหนวาค าวา “อยา” มลกษณะเปนการหามปราม ซงไมไดเดดขาดมากนก

1.1.2.2 การใชค าวา “ไม” น าหนาขอความทไมควรกระท า ซง

ใชในเนอหาเดยวกบค าวา “อยา” โดยใชน าหนากรยาทเหนวาไมควรกระท า ซงใชในลกษณะของการตกเตอนเปนสวนใหญ เชน

ภาคแปด ผดยอมปฏบตการงานด Orderly มโนกรรม . (2) ไมเปนผเกยจคราน. (3) ไมเพลดเพลนจนลมเหตทจะเสย. (4) ไมกลวความยากล าบาก. . . (9) ไมดงดนในทผด. (สมบตของผด หนา 20)

137

บรรดาความชว ซงเปนขอหามทงหลาย ไมใชของดเลย ใคร ๆ ไมควรประพฤตทงสน (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 7)

จากตวอยางขางตนจะเหนวาพฤตกรรมทงการเปนผเกยจคราน

เพลดเพลนจนละเลยหนาทของตน ความกลวความยากล าบาก การดงดนทจะกระท าสงทผด รวมทงการกระท าชวตาง ๆ เปนเรองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาไมสมควรทจะกระท าเพราะจะน าพาชวตใหประสบความเดอดรอนได นอกจากนในบางครงทานกใชกรยานเคราะห “ยอม” น าหนาค าวา “ไม” เพอแสดงลกษณะพฤตกรรมทเหนวาคนทผานการอบรมมาดจะไมปฏบตเปนธรรมดาอยแลว เชน

ผดยอมไมท าอจาดลามก ผดยอมไมเหนแตแกตวถายเดยว ผดยอมไมประพฤตชว (สมบตของผด หนา 15-20)

การใชค าเพอสอใหเหนวาพฤตกรรมนน ๆ ไมควรกระท า เจาพระยาพระ

เสดจสเรนทราธบดจะเลอกใชค าวา “อยา” และ “ไม” ซงผวจยเหนวาเปนการหามปรามทไมไดอยในลกษณะบงคบจนเกนไป ท าใหผอานไมไดรสกถกบงคบขนใจใหปฏบตตามมากนก

การใชค าในหมวดทเกยวของกบการสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนจะปรากฏในการสอนทมงเนนความตรงไปตรงมา ทงเนอหาค าสอนทควรปฏบต และไมควรปฏบต ท าใหเนอความมความสน กระชบ ผอานเขาใจไดในทนท

1.2 การใชค าซอน

ลกษณะการใชภาษาอนโดดเดนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดอกประการหนงกคอ การใชค าซอน ซงเปนวธการเพมค าในภาษาไทยใหมากขน ทงน กาญจนา นาคสกลไดใหความหมายของค าซอนไว ดงน

ค าซอน หมายถงค าทเกดจากการน าค าตงแต 2 ค าขนไปมาเรยงตอกนโดยแตละค านน มความสมพนธกนในดานความหมาย อาจเปนความหมายเหมอนกน คลายกน ท านองเดยวกน หรอตรงกนขามกนกได จดประสงคของการซอนค าเพอใหไดความหมายทชดเจน

ค าทน ามาซอนกนมความหมายประเภทใดประเภทหนง ดงตอไปน

1. ความหมายเหมอนกน หมายถงค าทน ามาซอนกนนนหมายถงสงเดยวกนหรอเปนอยางเดยวกน เชน เรวไว ทรพยสน ใหญโต สญหาย ดแล หยาบชา นมนม เลอกสรร

138

2. ความหมายคลายกน หมายถงค าทน ามาซอนกนนนมความหมายใกลเคยงกนหรอเปนไปในท านองเดยวกน พอทจะจดเขาในกลมเดยวกนได เชน ออนนม ใจคอ เลกนอย ยกษมาร ไรนา ศลธรรม แขงขา ภาษอากร หนาตา เขตแดน ถวยโถโอชาม เยบปกถกรอย

3. ความหมายตรงกนขาม หมายถงค าทน ามาซอนกนนนมความหมายเปนคนละลกษณะหรอคนละฝายกน เชน ใกลไกล สงต าด าขาว ผดถก ตดเปนตดตาย ชวด ทหนาทหลง

เหตผล ตนลกหนาบาง29

ราตร ธนวารชร ไดใหค านยามของค าซอนวา

เปนขบวนการสรางค าใหมขนใชในภาษาวธหนง หมายถงการน าค าหรอกลมค าตงแต 2 หนวยขนไปมาเรยงตอกน โดยแตละหนวยนนมความสมพนธกนในดานความหมาย และเมอรวมหนวยตามความสมพนธดานความหมายแลวจะกลายเปนค าหรอกลมค าเดยวกนซงจะท า

หนาทในภาษาอยางเดยวกน30

นอกจากนวนย ภระหงษ ไดกลาวถงความหมายของค าซอนไวอกวา

ค าซอน เปนค าทเกดจากการน าหนวยค าอสระตงแต 2 หนวยขนไปมาประกอบเขาดวยกน ทงนหนวยค าทน ามาประกอบเขาดวยกนนน จะมความหมายเหมอนกน หรอเปนไปใน

ท านองเดยวกน หรออาจจะเปนหนวยค าทมความหมายตางกน ในลกษณะตรงกนขาม31

ทงนอดม วโรตมสกขดตถ ไดใหค าจ ากดความของ “หนวยค า” วา “หนวยค า คอ หนวยทเลกทสดทมความหมายในภาษา หนวยค าจะตองมความหมายคงทไมวาจะปรากฏทใดในประโยค” 32 และวจนตน ภาณพงศ ไดอธบายความหมายของ “หนวยค าอสระ” และ “หนวยค าไมอสระ” วา “หนวยค าอสระ คอ หนวยค าทปรากฏไดตามล าพง และอาจปรากฏกบหนวยค าอสระ

29 กาญจนา นาคสกล, “ค าซอน-ค าซ า,” ใน หนงสออเทศภาษาไทย ชดบรรทดฐานภาษาไทย เลม 2: ค า การสรางค า และการยมค า. 57-69. (กรงเทพฯ : สถาบนภาษาไทย ส านกวชาการและมาตรฐานการศกษา ส านกคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน กระทรวงศกษาธการ, 2553), 57-58.

30 ราตร ธนวารชร, “การศกษาการซอนค าในภาษาไทย,” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2534), 25.

31 วนย ภระหงษ, “หนวยค าและการประกอบค าในภาษาไทย,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 3: ภาษาศาสตรส าหรบคร หนวยท 8, พมพครงท 9 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2544), 81.

32 อดม วโรตมสกขดตถ, ภาษาศาสตรเบองตน (กรงเทพฯ: คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง, 2527), 117.

139

ดวยกนหรอหนวยค าไมอสระกได” 33 และ “หนวยค าไมอสระ คอ หนวยค าทไมสามารถปรากฏไดตามล าพง จะตองประกอบเขากบหนวยค าอนซงอาจเปนหนวยค าไมอสระดวยกนหรอเปนหนวยค าอสระกได”34

ดงนนเมอประมวลความรเกยวกบค าซอนแลวผวจยสามารถสรปไดวา ค าซอนเปนกลวธการสรางค าทเกดจากการน าหนวยค าอสระ 2 หนวยขนไปซงมความหมายเหมอนกน คลายกน หรอตรงขามกน มาประกอบกนเพอใหไดค าทมความหมายทชดเจนขน

ทงน ผว จยพบวาการใชค าซอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนชวยสงเสรมใหงานเขยนของทานมความสละสลวยดวยเสยงทสมผสกนกอใหเกดความไพเราะ อกทงยงท าใหไดความหมายทหนกแนนและมพลงมากขนดวย ซงค าซอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนม 2 ลกษณะไดแก

1.2.1 ค าซอนแบบมเสยงสมผส

1.2.2 ค าซอนแบบไมมเสยงสมผส

มรายละเอยดดงตอไปน

1.2.1 ค าซอนแบบมเสยงสมผส เปนค าซอนทมเสยงสมผสกนไมวาจะเปนเสยงพยญชนะ หรอเสยงสระ ซงนอกจากจะท าใหค ามความหมายทชดเจนขนแลว ยงกอใหเกดจงหวะเสยงทไพเราะรนหขนดวย ทงนเสยงสมผสตาง ๆ ทผแตงเลอกใชนนบางครงกกอใหความหมายดงท นววรรณ พนธเมธาเคยตงขอสงเกตเกยวกบเรองเสยงสอความหมายวา “ในภาษาไทยมค าอยหลายค าทมลกษณะแปลก คอเสยงทประกอบขนเปนค าสมพนธกบความหมายของค าดวย”35 การเลอกเสยงทสมพนธกบความหมายนชวยเพมความไพเราะดานเสยงแลวยงชวยเสรมสรางความหมายและจนตภาพของผอานอกดวย ทงนค าซอนแบบมเสยงสมผสทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมทงสน 3 รปแบบ ไดแก ค าซอนแบบมเสยงสมผสพยญชนะ ค าซอนแบบมเสยงสมผสสระตรงกลางค า และค าซอนแบบค าท 1 และค าท 3 เปนค าเดยวกน ดงน

33 วจนตน ภาณพงศ, โครงสรางภาษาไทย: ระบบไวยากรณ (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยรามค าแหง,

2543), 8. 34 เรองเดยวกน, 8. 35 นววรรณ พนธเมธา, “เสยงสอความหมาย,” ใน การใชภาษา (กรงเทพฯ: สมาคมสตรอดมศกษา

แหงประเทศไทย, 2518), 121.

140

1.2.1.1 ค าซอนแบบมสมผสพยญชนะ กลาวคอค าแตละค าทมาซอนกนนนลวนแตมความหมาย และมเสยงพยญชนะตนเปนเสยงเดยวกน ทงนค าซอนในรปแบบนมกปรากฏเปนค าซอน 2 หนวย นอกจากนยงพบค าซอน 3 หนวย และค าซอน 4 หนวยอกดวย ดงตวอยาง 1.2.1.1.1 ค าซอน 2 หนวย โดยค าซอน 2 หนวยทปรากฏมกจะม 2 พยางค เชน

...สงใดทเราท าไดงายและเหมาะแกบานเมองเรา เราควรทจะท าสงนนใหรง/รวย... (พลเมองด หนา 114) ...เมอเหนสงของ ๆ ใครตกหรอจะเสอม/เสย ควรหยบ/ยนใหหรอบอกใหรตว (สมบตของผด หนา 19) ...สงทพงใจ 4 นนเปนเครองจงใจโลกยชนใหปรารถนาทจะเขาพวพน/หมกมนอยเสมอ ฝายสงทไมพงใจ 4 นนยอมเปนเครองพวพนโลกยชนใหเบอหนายและปรารถนาทจะผลกไสสลดใหหลดพน ทานจงรวมเรยกวาโลกธรรม 8 ประการ... (จรรยาแพทย หนา 47) ...ใหเรารสกตวเราเองวากเปนแตแรธาตตาง ๆ อนวน/เวยน ทอง/เทยวอยในโลก เมอไปไหนตอไหนแลวมาพบปะกนเขากประชมขนเปนชวตรางกาย (พลเมองด หนา 77)

1.2.1.1.2 ค าซอน 3 หนวย เชน

...ความมดมน/มว/เมานนเปนตวโมหะ โมหะอาจน าไปสทผดทางผดไดดวยประการตาง ๆ และเปนเครองชวยความโลภและความฉนโกรธใหก าเรบทวขนได... (จรรยาแพทย หนา 67)

...ถาเปนคนมนสยใจคอเหลาะแหละ/เหลว/ไหลจบโนนวางนอยเสมอเชนนนแลว กจะไมส าเรจผลสกอยางใดอยางหนง... (พลเมองด หนา 145)

141

1.2.1.1.3 ค าซอน 4 หนวย เชน ... ถงเวลาท าตองท า ถงเวลาไปไหนกตองไป ฉะน การงานทงหลายกอาจเลอน/ลอย/โลเล/เหลวไปได... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 91)

ในการซอนค าแบบมเสยงสมผสพยญชนะนน ผวจยพบ ค าซอนแบบ 2 หนวยเปนสวนใหญซงมกม 2 พยางค และเปนค าทใชในชวตประจ าวน เชน “หยบ/ยน” “พว/พน” “หมก/มน” “วน/เวยน” “ทอง/เทยว” ฯลฯ แตมบางค าทใชแตกตางจากปจจบน ไดแก ค าวา “รง/รวย” เปนศพททไมปรากฏการใชในปจจบน นาจะหมายถงความรงเรอง สวนค าวา “เสอม/เสย” นนใชในความหมายทแตกตางไปจากปจจบน เพราะมกจะใชกบพฤตกรรมของมนษย ตางจากในตวอยางทใชกบสงของ นอกจากนยงพบค าซอนแบบ 3 หนวย เชน “มดมน/มว/เมา” และ “เหลาะแหละ/เหลว/ไหล” และค าซอนแบบ 4 หนวย เชน “เลอน/ลอย/โลเล/เหลว” ทงนเหนวามการใชค าทมเสยงพยญชนะตน /ล/ เพอสอความในความหมายเชงไมแนนอน ไมมนคง ไมเปนสาระ รวมทงค าทมเสยง /ม/ เพอสอความในความหมายในเชงไมสดใส ไมสวาง ซงสะทอนใหเหนถงความตงใจของทานทตองการใชเสยงในการสอความหมายของค าสอดคลองกบทนววรรณ พนธเมธากลาวไวขางตน การซอนค าเชนนแสดงใหเหนถงความสามารถในการเลอกสรรค าทมเสยงพยญชนะเดยวกนกอใหเกดความไพเราะทางเสยง อกทงยงเปนการเนนย าความหมายอกดวย 1.2.1.2 ค าซอนแบบมสมผสสระตรงกลางค า กลาวคอ เปน ค าซอนทมกมตงแต 4 พยางคขนไป และแตละหนวยจะมสมผสสระเชอมเขาไวดวยกน ซงการซอนค าแบบนปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมากทสดทงน โครงสรางของค าซอนเหลานมหลากหลายโครงสรางทงค าซอนแบบ 2 หนวย ค าซอนแบบ 3 หนวย และค าซอนแบบ 4 หนวย ดงตวอยาง

1.2.1.2.1 ค าซอน 2 หนวย เชน ...ไปกราบไหวหองอฐกองปนตนหมาก/รากไมขอหวยถวโปมาเลนจนฉบหายดวยการพนน วธนเปนวธอนชวราย... (พลเมองด หนา 118)

142

...ทานหามไมใหเราสบฝน/กนสราและเครองเมาตาง ๆ อนจะท าใหเสยสต... (พลเมองด หนา 134)

1.2.1.2.2 ค าซอน 3 หนวย เชน ...เมอเจาผานไปถงทนน (พระบรมรปทรงมา) เมอใดตองเคารพ/นบ/ไหวเสมอ... (พลเมองด หนา 56) ...การตงตวโดยวธมสตรทจะมาคอยลางผลาญอย 3 อยาง คอ ความเกยจครานอยางหนง ความฟง/เฟอ/เยอหยงอยางหนง ความคดโกงอยางหนง... (พลเมองด หนา 127) ...เพราะฉะนนผใดซงรจกด ารงตน ใฝใจทจะพยายามรกษาทรพยสมบตใหคงอยโดยเจรญ และส าสมใหมากมลมงคงขนทกทแลว กตองใชสตและปญญาทจะรจกอด/ออม/ถนอมทรพยพยงความเปลองใหนอยโดยทสดทจะนอยไดทางหนง... (เตอนเพอน หนา 26)

1.2.1.2.3 ค าซอน 4 หนวย เชน อกศลมล 3 และกศลมล 3 ธรรม 2 หมวดนเปนธรรมส าคญอนเปนราก/เงา/เคา/เงอนของความชวและความด... (จรรยาแพทย หนา 64) ...ถาไมมความรปราศจากสตปญญาทจะปฏบตใหเปนไปโดยชอบในสองประการนไดแลว อยาไดนกเลยวาสมบตทมอย จะคงอยไดอยางไร เมอมแตทางเปลองและทางตก/เรย/เสย/หายไมมทสดแลว ถงจะหาไดเทาใดกยอมหมดเปนธรรมดา... (จรรยาแพทย หนา 67) ...คดดกเปนนาสงสารเปนอนมากในคนท ฟง/เฟอ/เหอ/เหมจนไมมสตเหนยวรง ผลาญตนเองดวยความประพฤตเชนน... (พลเมองด หนา 127)

143

ค าซอนทมสมผสกลางค านนเปนค าซอนทพบมากทสดในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ซงชวยเสรมใหความหมายของค าชดเจนหนกแนนยงขน รวมทงกอใหเกดจงหวะทไพเราะอนเนองมาจากเสยงสมผสสระ ซงเพมอรรถรสในการอานมากขน เชน ตนหมากรากไม เปนค าซอน 2 หนวยทม 4 พยางค ซงหมายถง ตนไม โดยทานไดเตมค าวา “หมาก” และ “ราก” เขามาทกลางค าเพอใหเกดเสยงสมผสคลองจองกน ซงความหมายทไดจากการซอนค ากยงคงเหมอนเดม หรอ เคารพนบไหว เปนค าซอน 3 หนวยทม 4 พยางค หมายถงการแสดงความนบถอ โดยทานใชค าวา “นบไหว” มาซอนกบค าวา “เคารพ” ซงนอกจากท าใหเกดเสยงทเปนจงหวะไพเราะแลว ยงชวยขยายความเจาะจงใหทราบถงวธการแสดงการนบถอซงกคอการไหวนนเอง 1.2.1.3 ค าซอนแบบค าท 1 และ 3 เปนค าเดยวกน กลาวคอเปนค าซอน 4 พยางคทค าท 1 และ 3 เปนค าค าเดยวกน สวนค าท 2 และ 4 เปนค าทมความหมายเหมอนกนหรอคลายคลงกน ดงตวอยาง

...ผทปรารถนาอศระภาพในตนเชนนน เมออยในประเภทเชนนนจะแผลงฤทธ/แผลงเดชหกคะเมนตลงกาไปอยางใดกท าได... (เตอนเพอน หนา 25)

...การทไดอบรมในทางทดมานนคอการศกษาดวยการไดยนไดฟงไดพบ/ไดเหน ไดรบการชแจงแนะแหนมามากโดยถถวนรอบคอบทวถง... (พลเมองด หนา 138) ...เมอเรายงมหนาททจะพบปะสมาคมอยเปนเนองนตยแลว เราจะพงสมาคมดวยอาการอยางไร จงจะพองาม/พอควร คอไมสมาคมดวยความหลง ความเมา ความตนเตน หรอละเลยทอดทงไมเออเฟอไมน าพาในฝายด... (จรรยาแพทย หนา 49)

การใชค าซอนในลกษณะน กหลาบ มลลกะมาส เรยกวาเปนการซ าค าเพอดลแหงเสยง36 กอใหเกดจงหวะของเสยงทชวยใหผอานเกดความเพลดเพลนในขณะทอาน และเสรมใหความหมายชดเจนขน ทงนการใชค าซอนลกษณะดงกลาวในงานเขยน รอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนสวนใหญจะเปนค าซอนทประกอบดวย 2 หนวยค า

36 กหลาบ มลลกะมาส, วรรณคดวจารณ (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2517), 131-132.

144

เชน แผลงฤทธแผลงเดช เปนการซอนค าระหวาง “แผลงฤทธ” กบ “แผลงเดช” ซงจะซ าค าวา “แผลง” ในค าท 1 และ 3 สวนค าท 2 และ 4 คอค าวา “ฤทธ” กบ “เดช” นนเปนค าทมความหมายคลายคลงกน แสดงใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการเนนย าความหมายเกยวกบการอาละวาดดวยความโกรธ อกทงยงใหจงหวะของเสยงทนาฟงดวย 1.2.2 ค าซอนทเนนความหมายแบบไมมเสยงสมผส กลาวคอเปนค าซอนทน าค าทมความหมายเหมอนกนหรอคลายคลงกนมาซอนกน โดยมากเปนค าซอนทม 3 พยางคขนไป และค าตาง ๆ เหลานนไมไดสมผสกนแตอยางใดแตอาจมเสยงสมผสพยญชนะ เชน

...กเมอเราประสงคจะรวาอะไรเปนการผด/ชอบ/ชว/ด/บญ/บาป/กศล/อกศล เรากควรจะคบหาสมาคมกบผทรธรรมและประพฤตธรรม... (จรรยาแพทย หนา 61) ...กเลสเหลานนเมอบงเกดขนแลวกชกน าใหประพฤตการทจรตชวรายบาง ท าใหดวงจตเศรา/หมอง/ขน/มวแลวใหโทษตาง ๆ คอปดบงปญญาเสยบาง... (จรรยาแพทย หนา 72) ...ความรอนใจทจะหามาเลนแกตว กท าใหตดทางชวทจรตตาง ๆ มฉอ/โกง/หยบ/ฉวย/ลวง/ลกเขาเปนตนเพอจะเลน... (พลเมองด หนา 119) ...การทไดอบรมในทางทดมานนคอการศกษาดวยการไดยนไดฟงไดพบไดเหน ไดรบการชแจง/แนะแหนมามากโดยถถวนรอบคอบทวถง... (พลเมองด หนา 138) ...เพราะฉะนนผใดเมอไดเปนลกเสอและออกจากประจ ากองเปนกองหนนแลว กอยาใหตด/ทง/เลก/ถอนหนาททจะตงใจด ารงความด... (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 4)

...เมอพลเมองของเราเปนลกเสอมากเขา พลเมองของเรากจะเปนคนดมากขน การกระท าชวรายเบยดเบยนไพรบาน/พลเมองกจะนอยลงไป... (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 5)

145

...เบองตนแมไมมอะไรเลยใหมทดนเสยกอน ปลกแตพะเพงพออยกยงดกวาตองเสยคาเชาใหผอนเปนรายเดอนรายป...เขาประพฤตทางนใชหรอไม แตคนสมยใหมเรยกเขาวาเปนคน ครคระ/โบราณ... (เตอนเพอน หนา 30)

...หญงและชายทไดสามและภรรยา เปนคครองด กเปนสงาราศเชดหนา/ชตาพาสงสวสดมงคลมาให... (เตอนเพอน หนา 33)

ค าซอนทเนนความหมายแบบไมมสมผสกลางค านปรากฏอยในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนจ านวนมาก ทงนเพอประโยชนในการเนนย าความหมายใหชดเจนขน เชน “เศราหมองขนมว” เปนค าซอนทบงบอกถงสภาวะจตใจทเปนทกข ซงการใชค าวา “เศรา” “หมอง” “ขน” และ “มว” มาเนนย าสภาพจตใจท าใหเหนถงผลเสยของการมกเลสไดเปนอยางดดงตวอยางขางตน ทงนแมวาค าซอนเหลานจะไมมสมผสคลองจองแตอาจมสมผสพยญชนะ เชน ครคระโบราณ ทงค าวา “ครคระ” และ “โบราณ” นนหมายถง เกา ไมทนสมย ซงนอกจากจะเปนการเนนย าความหมายใหหนกแนนแลวยงมเสยงสมผสพยญชนะดวย อนชวยกระตนความสนใจของผอานไดเปนอยางด

การใชค าซอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเออประโยชนทางดานการสงเสรมความหมายของค าและขอความใหชดเจน รวมทงเปนการเนนย าความคดของทานใหกระจางและมความหนกแนนขน อกทงทานยงนยมสรางค าซอนทมเสยงสมผสกนทงสมผสพยญชนะและสมผสสระซงกอใหเกดเสยงทไพเราะเปนจงหวะคลองจองกน ท าใหงานเขยนทมเนอหาเปนค าสอนของทานมสสนชวนอานมากขน ชวยดงดดความสนใจจากผอานไดเปนอยางด

146

1.3 การใชค าภาษาตางประเทศ

ดวยสภาพสงคมไทยทเปลยนแปลงไปอยางเหนไดชดอนเนองมาจากการตดตอกบชาวตะวนตกอยางองกฤษและอเมรกามากขน ท าใหคนไทยจ าตองศกษาภาษาองกฤษใหมากขนเพอประโยชนทางดานการคากบชาวตางชาต การรบวทยาการและความร รวมทงทางดานการเมองทในขณะนนชาตตะวนตกก าลงแสวงหาอาณานคมในประเทศบรเวณภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยคนไทยเรมศกษาอยางจรงจงในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 337 ดวยเหตดงกลาวท าใหมการยมค าภาษาองกฤษเขามาใชในการสอสารกนอยางแพรหลาย

จากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวามการใชค าภาษาตางประเทศเปนจ านวนมากในหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา- ธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 โดยสวนใหญเปนค าภาษาองกฤษ ทงนเนองจากภารกจของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธราชจะตองตดตอด าเนนการกบชาวตางชาตโดยเฉพาะชาวองกฤษอยเสมอ อกทงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหวไดมการไหลบาของวฒนธรรมและศลปวทยาการจากตะวนตกเขาในสงคมไทย ท าใหทานตองใชค าภาษาองกฤษเพอสอความถงสงตาง ๆ ทเปนของชาตตะวนตกซงยงไมไดมการบญญตศพทเปนภาษาไทย รวมทงชอสถานทและบคคลตาง ๆ ททานไดประสบมา โดยสวนใหญจะปรากฏในรปแบบค าทบศพทภาษาองกฤษ ดงตวอยาง

37 เบญจภรณ ออนประเสรฐ, “ค ายมภาษาองกฤษในจดหมายเหตไทยสมยรชกาลท 3-5,”

(วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย ภาควชาภาษาตะวนออก บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2533), 2.

147

ตารางท 2 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษทพบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด

หมวดค า ค าทบศพท ค าภาษาองกฤษ ตวอยางขอความ 1. สถานท 1.1 นาม เฉพาะ

ยโรป Europe “...ดวยตงแตไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราช-ทานโอกาสใหขาพระพทธเจาไดโดยเสดจสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ ในการซงเสดจออกไปประทบศกษาวชา ณ ประเทศ ยโรป...” (หนงสอกราบบงคมทล หนา 5)

ลอนดอน London “บดน สมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราช -กมาร ยงเสดจประทบอย ณ สถานทตลอนดอนกอน...” (หนงสอกราบบงคมทล หนา 11)

พระราชวงวนดเซอร

Windsor Castle “...เชญเสดจสมเดจพระบรมโอรสาธราช ไปเฝาสมเดจพระบรมราชนกรงองกฤษ ณ พระราชวงวนดเซอร...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 11)

แอสคอต Ascot “...อนง เมอวนท 2 เดอนน มโทรเลขจากวนดเซอรไปยงแอสคอต (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 11)

ปารส Paris “...แลวโปรดเกลาฯ ใหขาพระพทธเจาขามมาปารสแตในเดอนเมษายน...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 14)

บรสเซลส Brussels “...รง ขนวนท 18 ม.ยคคมนสและภรรยาไดทลลาออกจากเมององกฤษไปเมองบรสเซลส...” หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 15)

นวกาสล Newcastle “...พระเจานองยาเธอ พระองคสวสดโศภณไดเชญเสดจสมเดจพระบรมโอรสาธราช และสมเดจพระเจาลกยาเธอ ทงพระเจาลกยาเธออกสองพระองคขนไปทเมองนวกาสล...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 19)

ราชส านก เซนตเยมส

St James Palace

“...มสเตอร เวอนเชญเสดจไปทอดพระเนตรการประชมทหาร ซ ง . . . [. . . ]. . .ในสนามแหงห นงใกล ราชส านกเซนตเยมส...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

กรศตลเปเลศ Crystal Palace “...แลวเสดจไปประพาสกรศตลเปเลศดวยกนทกพระองค...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

148

ตารางท 2 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษทพบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด (ตอ)

หมวดค า ค าทบศพท ค าภาษาองกฤษ ตวอยางขอความ 1.2 นาม ทวไป

โฮเตล Hotel แปลวา โรงแรม

“...ม.ยคคมน และภรรยา ไดกลบไปกรงลอนดอน พกอย ณ โฮเตลใกลสถานทตนน...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 14)

ทประชมปาเลยเมนต

Parliament แปลวา รฐสภา

“...ในระหวางนไดผอนผนเวลาวาง เชญเสดจไปทอดพระเนตรทซงส าคญ ส าหรบการงานตาง ๆ ซงจะเปนประโยชนในทประสบดวยพระเนตร คอ ทประชมปาเลยเมนต...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 15)

แบงก Bank แปลวา ธนาคาร

“...คณลงท าการในหองเขยนหนงสอ และมคนเอาหนงสอมาใหคณลงวนละหลาย ๆ ฉบบ และใชพแจงใหเอาเงนไปสงแบงก...” (พลเมองด หนา 109)

ออฟฟศ Office แปลวา ส านกงาน

“...นกเรยนทไดเลาเรยนมาตงแตประถมจนถงมธยมสอบไลไดประโยคสองเสรจแลว จะอาสาเขาไปท าการเปนเสมยนตามออฟฟศ ใชวาไปถงจะเขาท าการในหนาทเสมยนไดดกหาไม...” (จรรยาแพทย หนา 30)

2. บคคล 2.1 นาม เฉพาะ

ม.ยคคมนส Mister Gustave Rolin-Jaequemyns

“...รงขนวนท 14 ม.ยคคมนสทงภรรยา จงไดไปเฝาสมเดจพระบรมโอรสาธราช...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 14)

สมเดจพระนางเจาวกตอเรย

Queen Victoria “...ดวยเมอวนท 25 เดอนน เปนวนทมการประชมทหารทลอนดอนในการเฉลมพระชนมพรรษาของสมเดจพระนางเจาวกตอเรย...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

มสเตอรเวอน Mr.Frederick William Verney

“...มสเตอรเวอนไดเชญเสดจไปทอดพระเนตรรปภาพเขยน ณ ทแหงหนง...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

2.2 นาม ทวไป

เสเกรตาร Secretary แปลวา เลขานการ

“...มสเตอรเวอน เสเกรตาร ทตสยาม มประสงคจะเชญเสดจสมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราช-กมาร มาทอดพระเนตร...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

ลเกชน Legation แปลวา คณะทต

“...มสเตอรเวอนจงไดจดการมใหตองเสดจมากล ากรายลเกชน...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 23)

149

ตารางท 2 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษทพบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด (ตอ)

หมวดค า ค าทบศพท ค าภาษาองกฤษ ตวอยางขอความ 3. กรยา สปช Speech แปลวา

กลาวสนทรพจน

“...เมอไดมโอกาสทจะกลาวค า “สปช” แลวพระเจานองยาเธอ พระองคเจาสวสดโศภณ ยอมมพระราช-ด ารสอยเนอง ๆ ถง “พนอง 6 พระองค”...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 21)

4. อวยวะ เบรน Brain แปลวา สมอง

“...เมอผใดผหนงมอวยวะอยางอนพรอม ขาดแต เบรน ซงเปนกอนความคดทจะน าใหประกอบกจ ตาง ๆ คนผนนจะประกอบกจการงานอะไรมได...” (จรรยาแพทย หนา 2-3)

5. เครองใช ไบซกล Bicycle แปลวา จกรยาน

“...สมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมาร ในระหวางนกทรงเลาเรยนและทรงพระส าราญอยโดยปรกต และก าลงหดทรงรถไบซกลอย...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 25)

6. หนวย มาตราวด

ไมล Mile “...พระเจานองยาเธอ พระองคสวสดโศภณไดเชญเสดจสมเดจพระบรมโอรสาธราช และสมเดจพระเจาลกยาเธอ ทงพระเจาลกยาเธออกสองพระองคขนไปทเมองนวกาสล โดยรถไฟทาง 272 ไมล...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 19)

มเตอร ฟต

Metre Foot

“...ไดเสดจไปทอดพระเนตรบอถานหนบอหนงลก 541 มเตอร ประมาณ 1700 ฟต 47...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 47)

7. กฬาและ การละเลน

ครกเกต Cricket “...ในเวลาเมอเสดจไปประทบ ณ ทนนแลว สมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมารไดเสดจไปทอดพระเนตรการเลนครกเกต...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 154)

8. ศพท เทคนค

ดสเสกชน Dissection แปลวา การผาพสจน

“...ตองท าการตรวจรางศพ (ดสเสกชน) ใหเปนทนาพอใจของผฝกหด ไมนอยกวา 25 ครง...” (ชวยเพอน หนา 64)

โปสตมอตม Post-mortem แปลวา การชนสตรศพ

“...ตองไดเขาประชมการตรวจคนโรคในศพ (โปสตมอตม) ไมนอยกวา 5 ราย...” (ชวยเพอน หนา 64)

150

จากตวอยางขางตนจะเหนวาค าทบศพทภาษาองกฤษนนจะใชในกรณทมการกลาวถงชอสถานท และบคคลทเปนนามเฉพาะ รวมทงสถาน ทและต าแหนงบคคลทยงไมมในสงคมไทยในสมยรชกาลท 5 เชน โฮเตล (โรงแรม) ทประชมปาเลยเมนต (รฐสภา) แบงก (ธนาคาร) เสเกรตาร (เลขานการ) เปนตน นอกจากนผวจยยงพบวามการใชค าทบศพทภาษาองกฤษเรยกกรยา เชน สปช (กลาวสนทรพจน) รวมทงเรยกเครองมอเครองใช อวยวะในรางกาย หนวยมาตราวด กฬาการละเลน และศพทเทคนคทางดานการแพทยสมยใหมดวย ซงลวนเปนสงใหมในสงคมไทยทงสน นอกจากน ค าทบศพทภาษาองกฤษบางค ามการเขยนตวอกษรโรมนก ากบไวดวย สวนใหญจะเปนชอบคคล และสถานทในทวปยโรป นอกจากนยงมการ ดงตวอยาง ตารางท 3 แสดงค าทบศพทภาษาองกฤษพรอมมตวอกษรโรมนก ากบในงานเขยนรอยแกวของ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด

หมวดค า ค าทบศพท ตวอยางขอความ 1. บคคล บารอน วอน ไรชแมน (Baron Von

Richman)

“...วนนน บารอน วอน ไรชแมน (Baron Von Richman) ผ เคยเฝาและทรงรจกแตครงนมการประชม ณ สถานทตสยาม...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 36)

นายพลโทบรมอง (Lieutenant General Bristmont)

“...นายพลโทบรมอง (Lieutenant General Bristmont) ผออกจากราชการแลวบดนมาเขาเฝาพระเจานองยาเธอ พระองคเจาสวสด -โศภณ...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 42)

2. สถานท ศาลากลาง (Town Hall) “...แลวเสดจกลบมาแวะทอดพระเนตรศาลากลาง (Town Hall)...” (หนงสอกราบบงคม ทลฯ หนา 45)

แฮโร สกล (Harrow School) “...พระเจานองยาเธอ พระองคเจาสวสดโศภณทรงเหนวาควรแยกสงปบลกสกล จงตกลงขอพระราชทานพระบรมราชานญาต เพอจะเชญเสดจไปทรงเลาเรยน ณ แฮโร สกล (Harrow School)...” (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 126)

3. นามทวไป แบบแผน (Formal) “...สวนเจาพนกงานทงหลายกเอาใจใสและเตมใจท าจรง ๆ โดยถอเอาเปนหนาทราชการของเขาอนหนง ท าเปนทางราชการและถอเปนแบบแผน (Formal...” (หนงสอกราบบงคม ทลฯ หนา 189)

151

การใชค าภาษาตางประเทศ โดยเฉพาะภาษาองกฤษในการสอสารและถายทอดเนอหาค าสอนน สะทอนใหเหนถงอทธพลของชาตตะวนตกทเขามาสงคมไทยไดอยางเดนชด การเรยนรภาษาองกฤษและค าศพทจงเปนสงจ าเปนอยางยง นอกจากนยงสะทอนใหวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทใฝรใฝเรยนจนสามารถใชศพทเหลานไดเปนอยางด อกทงยงสะทอนใหเหนชนเชงในการเลอกใชค าไดอยางเหมาะสมกบเนอหา บรบททางสงคม รวมทงบคคลททานสอสารดวย ซงไดแก พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว และเหลาขาราชการ รวมทงนกเรยนแพทย ซงเปนผทมความรเพยงพอทจะเขาใจความหมายของค าตาง ๆ ได

2. การใชภาษาในระดบขอความ

นอกจากการเลอกสรรค าจะมผลตองานเขยนแลว การเรยงรอยถอยค าใหออกมาเปนขอความเพอสอความคดของผแตงกยอมมความส าคญไมยงหยอนไปกวากน ทงนแตละประโยค แตละขอความยอมมความแตกตางขนอยกบเนอหา วยและการรบรของผรบสาร รวมทงสถานการณตาง ๆ ในการน าเสนอเนอหา ซงในการศกษาการใชภาษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดในระดบขอความนน ผวจยไดแบงการศกษาออกเปน 4 ประเดน ไดแก การใชส านวน การใชประโยค การใชโวหารการเขยน และวจนลลาในงานเขยน ดงมรายละเอยดดงน

2.1 การใชส านวน

ส านวนเปนค าหรอถอยค าทแสดงใหเหนถงความเชยวชาญในการใชภาษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดทางหนง เนองจากส านวนบางส านวนสามารถใชอธบายแนวคดหรอขอเทจจรงตาง ๆ ไดโดยไมตองใชถอยค าทเยนเยอ ทงน พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554 ไดใหความหมายของ “ส านวน” วาหมายถง ถอยค าหรอขอความทกลาวสบตอกนมาชานานแลว มความหมายไมตรงตวหรอมความหมายอนแฝงอย38 สวนวรรณา บวเกด ไดนยามความหมายของส านวนวา หมายถง ถอยค าทกลาวเปนชนเชงใหคด มวธการเรยบเรยงเปนพเศษ และอาจมความหมายไมตรงตามตวอกษร 39 ทงนส านวนนนจะมลกษณะเปนค าเดยว เชน ดาว หม ปอด ฯลฯ ค าประสม เชน ขาตะเกยบ หวหมน เขาปง ฯลฯ วล เชน ขาวแดงแกงรอน ลกไกในก ามอ ฯลฯ หรอเปนประโยค เชน กางขวางคอ หนตกถง

38 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554, 1227. 39 วรรณา บวเกด, การใชส านวนในงานเขยน, ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 (การเขยน

ส าหรบคร) หนวยท 5 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529), 261.

152

ขาวสาร ฯลฯ กได40 ซงส านวนไทยทพบในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนม 2 ลกษณะ คอ

2.1.1 ส านวนทมใชเฉพาะสมย

2.1.2 ส านวนทยงคงใชในปจจบน ทงนผวจยไดใชการเกบค าในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554 เปนเกณฑในการพจารณาวาส านวนใดเปนส านวนทมใชเฉพาะสมย และส านวนใดทยงเปนส านวนทยงคงใชในปจจบน ดงรายละเอยดตอไปน

2.1.1 ส านวนทมใชเฉพาะสมย กลาวคอเปนส านวนทปรากฏในสมยของผเขยน แตปจจบนไมมการน ามาใชแลว ตวอยางเชนส านวน “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” ซงนาจะมความหมายถง การเอาใจไปฝกใฝกบฝายตรงขาม ดงตวอยาง

...หลวงวง กรมการเมองฉะเชงเทรา ทเกดความในเรว ๆ น เปนตน กเหนไดวา ลงคนใหม ๆ และมต าแหนงรบราชการอยดวยกยง “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” ดงนยอมจะมความรอนรนอยอยางใด ใจคนจงไมรกชาตภมของตน สมครเอาศตรเปนทพง

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 81)

ส านวน “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” นเปนส านวนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชอธบายถงเหตการณทคนในชาตหนไปสวามภกดกบชาตอนทเปนศตรกนอยางเชน หลวงวง กรมการเมองฉะเชงเทราทหนไปพงพาชาตตะวนตก ซงจากการตรวจสอบจากพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554 พบวาไมมการเกบค านไว ฉะนนผวจยจงจดใหส านวนนเปนส านวนทมใชเฉพาะในสมยของผแตง หรออาจเปนส านวนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสรางขนมาเพอสอถงเหตการณดงกลาว ซงนอกจากจะสอความใหผอานเขาใจไดเปนอยางดแลว ยงกอใหเกดความไพเราะจากเสยงสมผสสระคลองจองกน รวมทงโครงสรางทสมดลกนระหวางความทง 2 วรรค

2.1.2 ส านวนทยงคงใชในปจจบน ส านวนทยงคงใชในปจจบนนน สามารถแบงออกเปน 2 ลกษณะ คอ ส านวนทยงคงมใชในปจจบนแตมการเปลยนแปลงดานเสยงและค า และส านวนทยงคงมใชในปจจบนโดยไมไดมการเปลยนแปลง ดงน

40 จราภรณ ภทรานภทร, “ถอยค าทใชเปนส านวนในภาษาไทย,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต

แผนกวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2521), 58-60.

153

2.1.2.1 ส านวนทยงคงมใชในปจจบนแตมการเปลยนแปลงดานเสยงและค า กลาวคอ เปนส านวนทคนในปจจบนยงคงใชในการสอสารอย แตไดมการเปลยนแปลงผดจากสมยทพบในงานเขยนตาง ๆ ดงเชนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทแตงขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดปรากฏการใชส านวนซงยงคงใชมาจนถงปจจบน เชน

ธรรมดาคนทอยดวยกนมาก ๆ ยอมตองมการผดพองหมองปากเปนเหตใหทะเลาะววาททมเถยงกนเปนธรรมดา (พลเมองด หนา 39)

จากตวอยางขางตนปรากฏส านวนวา “ผดพองหมองปาก” เพอสอถงผลของการทคนอยรวมกนเปนจ านวนมาก ส านวนนหมายความวา ขนเคองใจ ปจจบนใชวา “ผดพองหมองใจ” 2.1.2.2 ส านวนทใชในปจจบนโดยไมมเปลยนแปลง กลาวคอเปนส านวนทยงคงใชสบเนองมาจนถงปจจบน โดยทไมไดเปลยนแปลงดานเสยงและค าแตอยางใด ไดแก 2.1.2.2.1 งอมองอตน มความหมายวา เกยจคราน หรอไมสนใจขวนขวายท าการงาน ไมคดส41 ดงตวอยาง

...ทคนเรารสกตววาไมมทนรอนทจะท ามาหากน แลวกยกเอาขอทวาไมมทนเปนเหตใหนงงอมองอตนเสยไมท าอะไร อยางนจะโทษใครไมได เพราะรอยแลววาทนเปนของตองหา (พลเมองด หนา 120)

จากตวอยางขางตน ส านวน “งอมองอตน” ใชอธบายถงผทมนสยเกยจคราน ไมขวนขวายท ามาหากนหรอสรางเนอสรางตวใหเปนปกแผนมนคง

41 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554, 287.

154

2.1.2.2.2 เงาตามตว มความหมายวา ผทไปไหนไปดวยกนไมคลาดกนเลย สงทเพมขนหรอลดลงไปตามกน42 ดงตวอยาง

...ค าวาสามารถทจะรกษายศถาบรรดาศกดในทน ไมไดหมายถงสตปญญาความร และความพากเพยรพยายามในราชการ เพราะสวนนนเปนเงาตามตว ใครมสตปญญาความรและความเพยรพยายามมาก คนนนกไดดมากไดท าการในต าแหนงสง เพราะความสามารถมาก ใครมความสามารถนอยกคงไดท าการเพยงในชนทสมควรแกความสามารถของตน... (เตอนเพอน หนา 24)

จากตวขางตน ส านวน “เงาตามตว” ใชเปรยบเปรยใหเหนวาผทจะเปนขาราชการนนจะตองมสตปญญา ความรและความสามารถในการรกษาเกยรตยศในอาชพของตนเปนเรองปกตอยแลว 2.1.2.2.3 ตตนกอนไข มความหมายวา กงวลทกขรอนหรอหวาดกลวในเรองทยงไมเกดขน43 ดงตวอยาง

...ดเหมอนวาใตฝาละอองธลพระบาททรงทอดพระหฤทยเสยวาพระโรคคงไมหายเปนปรกต ดวยพระกายเสอมโทรมชราลง ไมมพระราชหฤทยทจะทรงยนดตอโลกน ในทางพระราชด ารเชนน ขาพระพทธเจาตองขอพระราชทานถวายบงคมทลโดยตรงวา ไมเปนทชอบพงใจเลย เหนดวยเกลาฯ วา ตรงกบสภาษตวา “ตตนกอนไข”

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 75)

จากตวอยางขางตน ส านวน “ตตนกอนไข” นเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชเพอใหแงคดแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททรงหมดก าลงพระราช-หฤทยทจะปกครองบานเมองในชวงวกฤตการณ ร.ศ.112 วาปญหาทเกดขนสามารถจดการได ไมควรทจะปรวตกไปเสยกอน

42 เรองเดยวกน, 292. 43 เรองเดยวกน, 503.

155

2.1.2.2.4 เสอจนทา ขาจนทาง มความหมายวา จ าเปนตองยอมเพอเอาตวรอด44 ดงตวอยาง

...การนจะตองหกหาญกระท าโดยค าสภาษตวา “เสอจนทา ขาจนทาง” ตองหมายรอดเอาขางหนกพกหนงดงนเปนแท เมอเปนเชนน ผลทเลกการไมเปนประโยชนเหลานจะไปเปนทนทรพย เวลา ก าลง คน และเปลองการขดของทเกยวกนอยแกการทจะจดใหมนนได (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 84)

จากตวอยางขางตน ส านวน “เสอจนทา ขาจนทาง” นนใชอธบายถงสภาวการณทตองปรบปรงพฒนาบานเมองใหเจรญกาวหนาโดยเรมจากการลมเลกธรรมเนยมคานยมทเกาลาสมยและเปนอปสรรคตอการพฒนาประเทศ ถงแมวาจะเปนกระท าทขดตอความเชอถอมาแตโบราณกาลจนยากทจะท าใจยอมรบได แตกตองยอมเพอใหประเทศชาตเจรญกาวหนาตอไป

2.1.2.2.5 เอาพมเสนไปแลกเกลอ หมายความวา โตตอบหรอทะเลาะกบคนพาลหรอคนทมฐานะต ากวา เปนการไมสมควร45 ดงตวอยาง

...ผทท าการประเภทกอน (หมายถง เปนผวางแผนงาน - ผวจย) ไมควรจะเอาประเภทหลง (การลงมอปฏบตตามแผนทวางไว – ผวจย) ทท าดวยมอไปเปนกงวลคอเอาการทผอนพอจะท าไดไปท าเสยเอง ซงไมใชยามขดและจ าเปนเหมอนดงเอาของราคามากไปแลกราคานอย หรอเหมอนค าธรรมดาวา “เอาพมเสนไปแลกเกลอ”

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 96)

จากตวอยางขางตน ส านวน “เอาพมเสนไปแลกเกลอ” นนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชเพอเปรยบกบผทท างานโดยไมรจกประมาณก าลงของตน กลาวคอผทมหนาทวางแผนงานกท าหนาทของตนใหเตมทไมตองไปคดแทนผอน เพราะผทปฏบตตามแผนงานนนยอมมความช านาญพอทจะท าตามแผนทวางไวได การทผวางแผนลงมอปฏบตงานเองทงทไมมความถนดกยอมเปนการเสยแรงโดยใชเหต งานทไดกอาจไมประผลส าเรจตามทวางแผนไว

44 เรองเดยวกน, 1266. 45 เรองเดยวกน, 1435.

156

2.1.2.2.6 กรงศรอยธยาไมสนคนด มความหมายวา เมอถงคราวบานเมองนน ๆ ถงคราวยากล าบาก กยงเหลอคนดมความสามารถมาชวยกอบกสถานการณชวยเหลอใหผานพนไปได46 ดงตวอยาง

...ขาพระพทธเจาเชอในค าวา “กรงศรอยธยาไมสนคนด” นนโดยแท แตทกวนนจะมองหา...(ขอความสวนนขาดหายไป)...ใครกยากนก จงเหนวาการทไมมคนใชเปนท าอะไรไมได... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 84)

จากตวอยางขางตน ส านวน “กรงศรอยธยาไมสนคนด” นนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดน ามาใชเพอชวยเสรมก าลงพระราชหฤทยแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหววาประเทศชาตยงคงมคนทมศกยชาตเพยงพอทจะชวยท านบ ารงบานเมองได เพยงแตตองพฒนาใหคนเหลานมความรความสามารถเพอเปนก าลงในการ ชวยพระองคบรหารจดการปญหาตาง ๆ ทเขามาเปนอปสรรคตอการพฒนาประเทศ

การใชส านวนตาง ๆ ทในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดสะทอนใหเหนวาทานเปนผมความร มชนเชงในการใชภาษา เจาส าบดส านวน โดยส านวนตาง ๆ เหลานม ทงใชเฉพาะชวงเวลา อยางส านวน “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” รวมทงมส านวนทมการใชสบตอมาจนถงปจจบน เชน “เอาพมเสนไปแลกกบเกลอ” “ตตนกอนไข” “กรงศรอยธยาไมสนคนด” เปนตน ทงนการใชส านวนตาง ๆ ประกอบในงานเขยนสงผลดตอการน าเสนอเนอหาค าสอนของทานเปนอยางมาก เพราะชวยสรปความคดบางประการหรอสถานการณบางสถานการณ โดยทไมตองอธบายความใหยดยาว อกทงยงเกดความไพเราะของเสยงบางส านวนมเนอความคลองกน ท าใหผอานไดอรรถรสในการอานไปดวย

2.2 การใชประโยค

การใชประโยคมความส าคญตอการสรางงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนอยางมาก ทงนเพราะชวยสอความคดตาง ๆ ของทานไปยงผอานใหเขาใจไดมากขน ทงนราตร ธนวารชร ไดใหความหมายของประโยคไววา

46 กรมวชาการ, กระทรวงศกษาธการ, ส านวนไทย (กรงเทพฯ: ศนยพฒนาหนงสอ กรมวชาการ

กระทรวงศกษาธการ, 2543), 11.

157

ประโยค คอ “หนวยของภาษาทประกอบดวยค าหรอค าหลายค าเรยงตอกน กรณทเปนค าหลายค าเรยงตอกน ค าเหลานนตองมความสมพนธทางไวยากรณกนอยางใดอยางหนง ประโยคเปนหนวยทางภาษาทสามารถสอความไดวาเกดอะไรขน หรออะไรมสภาพเปน

อยางไร47

นอกจากน มนทรตน พทกษกไดใหความหมายของประโยคไววาหมายถง “กลมค าทเรยงตอกนอยางเปนระบบตามกฎเกณฑทเรยกวาไวยากรณแตละภาษา”48 รวมทงธนรชฏ ศรสวสดยงกลาวอกวา “ประโยค หมายถงทมใจความสมบรณ ประกอบดวยภาคประธานและภาคแสดง ประโยคจงมคณคาในการสอความหมาย ชวยใหทกคนเขาใจตรงกนไดอยางด”49

ทงนกหลาบ มลลกะมาส ไดกลาวถงทวงท านองการแตงทเกยวกบการสรางประโยค ไว 4 ลกษณะ คอ

1. ประโยคสน (Attic Sentence) เปนการใชประโยคเอกตถประโยคเปนสวนใหญ 2. ประโยคยาวขน (Isocratic Sentence) เปนประโยคอเนกกตถประโยค หรอสงกรประโยค 3. ประโยคยาวแบบโวหาร (Ciceronian Sentence) เปนประโยคทตองกลาวรายละเอยดแตละอยาง ๆ ไปจบจนประโยค จงจะมเนอความสมบรณเปนทเขาใจ มฉะนนกเปนแบบประโยคทพดใหตความหมายเสยกอนไมกลาวอยางตรงไปตรงมา 4. ประโยคแบบบาโรก (Baroque Sentence) มโครงสรางของประโยคทขาดดลหรอลกษณะคขนาน อาจเพมพนทวขน ๆ คลคลายเนอความจากประโยคหนงขยายไปสอกประโยคหนง หรอเปนประโยคสน มค าเดยว โดยไมค านงถงความผดถกในทางไวยากรณ แต

ตองใหประทบใจ แปลกใจผอาน50 จากการศกษาการใชประโยคในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนพบวาประโยคทใชมขนาดสนยาวแตกตางกนไปซงขนอยกบผทรบสารและเรองทตอง

47 วจนตน ภาณพงศ และคณะ, บรรทดฐานภาษาไทย เลม 3: ชนดของค า วล ประโยค และ

สมพนธสาร (กรงเทพฯ: สถาบนภาษาไทย ส านกวชาการและมาตรฐานการศกษา ส านกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน กระทรวงศกษาธการ, 2552), 91.

48 มนทรตน พทกษ, “ความรเรองประโยคและการใชประโยค,” ใน ภาษาไทยเพอการสอสาร, 43. 49 ธนรชฏ ศรสวสด, “การใชประโยค,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 (การเขยนส าหรบ

คร) หนวยท 2 (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529), 140. 50 กหลาบ มลลกะมาส, วรรณคดวจารณ (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2517),

133-134.

158

เสนอ รวมทงการสรางประโยคอยางมชนเชงตาง ๆ ทงนผวจยจะศกษาเฉพาะการสรางประโยคเพอแสดงเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดธบดเทานน ซงสามารถแบงรปแบบการสรางประโยคออกเปน 2 ลกษณะ คอ การใชประโยคขนาดสน และการใชประโยคขนาดยาว ซงแตละลกษณะมรายละเอยดดงตอไปน 2.2.1 การใชประโยคขนาดสน ฉลวย สรสทธ ไดกลาวถงลกษณะของประโยคขนาดสนเอาไววา

ประโยคสนมกแสดงสวนละเอยดไดประณตกวาประโยคยาว และยงสามารถแยกแยะหรอยอยความคดออกเปนหนวยเลกได เหมาะส าหรบผอานจะจดจ า เขาใจเรว อานไดเรว ไมเหนอย และการเขยนหนงสอแบบนเปนลกษณะธรรมชาตการเขยนและการอานอยางทสด เพราะคนเราจะท าอะไรมกตองการความรวดเรว ท าระยะสน ๆ ทนใจ51

ทงนงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมลกษณะ

การใชประโยคขนาดสนอยางเดนชดมาก คอเรองสมบตของผด ดงตวอยาง

ภาคเกา ผดยอมไมประพฤตชว Good-Character กายกรรม

(1) อยาเปนพาลเทยวท ารายคน. (2) อยาขมเหงผออนกวา เชนเดกหรอหญง. (3) ยอมไมเสพสราจนเมา. (4) ยอมไมเลนการพนนเพอจะปรารถนาทรพย. (5) ยอมไมพอใจในหญงทมเจาของหวงแหน. (6) ยอมไมพอใจจะพงถอเอาสงทเจาของไมไดอนญาตใหหรอยอมใหแลกเปลยน. วจกรรม

(1) อยากลาววาจาสอเสยดยยง. (2) อยาเปนคนสอพลอประจบประแจง. มโนกรรม

(1) ไมปองรายผอน. (2) อยาคดท าลายผอนเพอประโยชนตน. (3) มความรงตนเอง. (สมบตของผด หนา 20-21)

51 ฉลวย สรสทธ, ศลปะการเขยน (กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร, 2522), 127.

159

จากตวอยางขางตนจะเหนวาผแตงแบงเนอหาค าสอนของเรองสมบตของผดออกเปนภาคตาง ๆ และแตละภาคแบงยอยออกเปนขอ ๆ ซงมการเรยบเรยงดวยประโยคขนาดสน เชน ประโยค “อยาเปนพาลเทยวท ารายคน” ประโยคนเปนประโยคความซอน โดยละประธานของประโยคเอาไว ใชเพยงประตเสธวเศษณวา “อยา” น าหนากรยาหลกของประโยควา “เปน” การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกลาววาผดตองอยาเปนคนพาล อาจจะยงไมชดเจนนก ทานจงระบเจาะจงไปวา อยาเปนคนพาลทเทยวไปท ารายผอน ซงจากประโยคตวอยางดงกลาวแสดงใหเหนวาแมจะเปนประโยคความซอน แตเปนประโยคความซอนทมอนประโยคสน ๆ มาขยายเพยงประโยคเดยว ซงวธการนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชเพอสรปใหผอานทราบโดยทนทวาควรประพฤตปฏบตอยางไรบางเพอจะไดมความเปนผด

2.2.2 การใชประโยคขนาดยาว ธนรชฏ ศรสวสด ไดใหความหมายและการใชประโยคขนาดยาวไววา

การใชประโยคยาวนนมคณคาในงานเขยน เพราะสามารถจะรวบรวมความคด

ส าคญ ๆ ทตองการเสนอไดตามทตองการ ไดสาระครบถวน อานไดตอเนองโดยไมสะดดเปนหวง ๆ และผเขยนตองพยายามสรรหาถอยค าและขดเกลาเพอใชในประโยคยาวใหสละสลวย ประณต และตองระมดระวงการสอความทชดเจน เพราะประโยคยาวตองมการใชกลมค าเปนจ านวนมาก หากเรยบเรยงไมชดเจนอาจจะท าใหผอานตความไดล าบากสบสน และอาจไมเขาใจ

สงทผเขยนตองการสอสารกได52

เมอศกษางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวามการใชประโยคขนาดยาวเปนสวนใหญ ทงนเพออรรถาธบายเนอหาค าสอนทบางเรองเปนเรองทเขาใจยากใหกระจางและชดเจนยงขน ทงนผวจยแบงการใชประโยคขนาดยาวออกเปน 2 แบบ คอ 2.2.2.1 การใชประโยคขนาดยาวแบบขยายความ 2.2.2.2 การใชประโยคขนาดยาวแบบขนานความ ดงรายละเอยดดงตอไปน

52 ธนรชฏ ศรสวสด, “การใชประโยค,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 (การเขยนส าหรบ

คร) หนวยท 2, 167-168.

160

2.2.2.1 การใชประโยคขนาดยาวแบบขยายความ เปนการขยายเนอความเพอแสดงรายละเอยดของเนอหาทผแตงตองการใหผอานเกดความเขาใจทกระจางชดเจน ดงตวอยาง

...ตอไปขางหนาเมอพลเมองของเราเปนลกเสอมากเขา พลเมองของเรากจะเปนคนดมากขน การกระท าความชวรายเบยดเบยนไพรบานพลเมองกจะนอยลงไป เพราะเหตวาคนไดฝกหด เปนลกเสอมความรดชว และมความมนคงในใจทจะไมประพฤตชวอยแลว... (ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 5)

ประโยคขางตนกลาวถงประโยชนของการเปนลกเสอ โดยเรมตน

ประโยควา “ตอไปขางหนาเมอพลเมองของเราเปนลกเสอมากขน” ทานกใชประโยคขยายความเพอแสดงผลของประโยคขางตนวา “พลเมองของเรากจะเปนคนดมากขน” นอกจากนยงแสดงผลของการเปนลกเสอเพมเตมอกวา “การกระท าความชวรายเบยดเบยนไพรบานพลเมองกจะนอยลงไป” ทงนทานไดใชประโยคเพอบอกสาเหตของการทพลเมองเปนคนดมากขน และการกระท าชวลดนอยลงวาเปนเพราะ “คนไดฝกหดเปนลกเสอ” ซงทานกใชขยายความตอวาการเปนลกเสอนนท าให “มความรดชว” และ “มความมนคงในใจทจะไมประพฤตชวอยแลว” การสรางประโยคเชนนชวยใหผอานไดเกดความกระจางมากขนวาลกเสอมประโยชนในดานการสรางพลเมองใหแกชาต เพราะลกเสอชวยฝกหดใหคนรจกผดชอบชวด และมจตใจทมนคง

2.2.2.2 การใชประโยคขนาดยาวแบบขนานความ การใช

ประโยคขนานความถอเปนอกหนงวธในการสรางประโยคใหยาวขน โดยเปลอง ณ นคร เรยกการสรางประโยคเชนนวาเปนการถวงความ โดยไดอธบายขยายความเพมวา “เปนการท าใหขอความมน าหนกหรอมรสดขน อาจท าไดโดยการถวงความใหหวงความคดเกยวโยงกน เพราะเมอพดถงสงอนหนง ใจผฟงยอมอยากรถงสงอกอนหนง ซงเกยวกบสงอนตน...ท าไดโดยใชสนธานค”53 นอกจากนยงพบวาธนรชฎ ศรสวสดเรยกประโยคชนดนวา “ประโยคสมดล” โดยไดใหความหมายไววา

ประโยคสมดล หมายถงประโยคทมเนอความทรบกนอยาง ด ท าใหความทกลาวมน าหนกใกลเคยงและเทาเทยมกน และในบางประโยคมลกษณะของการล าดบเหตและผลทสมพนธกนดวย เชน

53 เปลอง ณ นคร, ค าบรรยายวชาการประพนธและหนงสอพมพ, พมพครงท 4 (พระนคร: ไทย

วฒนาพานช, 2414), 17.

161

ทใดคนในสงคมมความเมตตากรณาตอกน ทนนคนในสงคมยอมมชวตอยางเปนสข

ผใดตดซงกเลสตณหาทงปวงได ผนนยอมมจตใจทสงบ

เพราะเขาเปนคนมทะล เขาจงตองประสบความพายแพในการตอส54

ทงนรงฤด ดวงดาว ไดศกษาลลาในงานเขยนของสมศร สกมล

นนทน และกลาววาประโยคขนานความม 3 ลกษณะ ไดแก

1. ประโยคขนานความตองมค าวเศษณ ซงท าหนาท เปนบทเชอมขอความ เชน ...อยางไร...อยางนน, ...ฉนใด...ฉนนน, ...เทาใด...เทานน เปนตน

2. ประโยคขนานความตองมค าบางค าหรอกลมค าซ ากน เชน ภาษาเปนสวนหนงแหงชวต สวนหนงแหงธรรมชาต สวนหนงแหงประวตศาสตร

3. ประโยคขนานความตองมกลมค าซงประกอบดวยค าลกษณนามกบค าบอกก าหนดเสยงตร (น นน โนน) โดยในแตละกลมค าทเปนคกนในประโยคจะมค าลกษณนามซ ากน สวนค าบอกก าหนดเสยงตรจะไมซ ากน เชน พชอบเสอแบบน นองชอบเสอแบบนน55

จากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรน

ทราธบดพบวามการใชประโยคขนานความอย 2 ลกษณะ ไดแก ประโยคขนานความทมค าวเศษณท าหนาทเปนบทเชอมขอความ และประโยคขนานความทมค าบางค าหรอกลมค าบางกลมซ ากน ไดแก

2.2.2.2.1 ประโยคขนานความทมค าเชอม 2.2.2.2.2 ประโยคขนานความทมค าบางค าหรอกลมค า

บางกลมซ ากน มรายละเอยดดงตอไปน

2.2.2.2.1 ประโยคขนานความทมค าเชอม ดงตวอยาง

...ถาผใดทท าราชการโดยตงใจตนวาจะเปนขาราชการ และปรารถนาความดความชอบ ไดยศศกด อาศรยพระบรมโพธสมภาร เพอจะตงวงษสกลใหเปนหลกถานมนคงตอไปขางหนาเชนนนแลว ผ นนจะตงใจและท าตนเปนอศระภาพเหมอนคนรบจางไมได เพราะเหตวาเมอผใดปรารถนาจะอาศรยพระบรมโพธสมภารเชนนนแลว, พระเจาแผนดนจะทรงพระกรณาชบเลยง

54 ธนรชฏ ศรสวสด, “การใชประโยค,” ใน เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 (การเขยนส าหรบ

คร) หนวยท 2, 179. 55 รงฤด ดวงดาว, ลลางานเขยนของสมศร สกมลนนทน,” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต

สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2540), 203-204.

162

พระราชทานยศถาบรรดาศกด กเฉภาะแตผทสามารถจะรกษายศถาบรรดาศกดนนได, มฉะนนกยอมจะเปนทเสอมเสยพระเกยรตยศในนามของขาราชการ... (เตอนเพอน หนา 24)

จากประโยคขางตน เจาพระยาพระเสดจอธบายถง

หลกการปฏบตตนของขาราชการ โดยอธบายรายละเอยดไววาเพราะเหตใดขาราชการจงท าตวเปนอสระเชนผประกอบอาชพรบจางไมไดดวยประโยคขนานความทมค าวเศษณ “ผใด” และ “ผนน” ท าหนาทเปนบทเชอมขอความ โดยแบงเปน 2 ประโยคคอ “ถาผใดทท าราชการโดยตงใจตนวาจะเปนขาราชการ และปรารถนาความดความชอบ ไดยศศกด อาศรยพระบรมโพธสมภาร เพอจะตงวงษสกลใหเปนหลกถานมนคงตอไปขางหนาเชนนนแลว” กบ “ผนนจะตงใจและท าตนเปนอศระภาพเหมอนคนรบจางไมได” นอกจากนยงมประโยคขนาดยาวมาขยายความเพอใหเหตผลดวย

ทงน ทานกลาวขนตนดวยประโยควา “ถา ผใดทท าราชการ” พรอมทงประโยคขยายความเพอบอกความตองการผทจะเปนขาราชการวา “โดยตงใจตนวาจะเปนขาราชการ” และ “ปรารถนาความดความชอบ” “ไดยศศกด” “อาศรยพระบรมโพธ-สมภาร” ซงการไดรบเลอนขนเลอนต าแหนงมชวตทสขสบายภายใตพระบรมโพธสมภารนนเปนสงทขาราชลวนปรารถนา พรอมทงทานยงบอกวตถประสงคของความตองการดงกลาววา “เพอจะตงวงษสกลใหเปนหลกถานมนคงตอไปขางหนาเชนนนแลว” ทานกไดแสดงเงอนไขของการเปนขาราชการวา “ผนนจะตงใจและท าตนเปนอศระภาพเหมอนคนรบจางไมได” นอกจากนทานยงสรางประโยคเพอแสดงเหตผลวา “เพราะเหตวาเมอผใดปรารถนาจะอาศรยพระบรมโพธสมภารเชนนนแลว” ซงในประโยคทบอกเหตผลนทานไดขยายความเพมเตมวา “พระเจาแผนดนจะทรงพระกรณาชบเลยงพระราชทานยศถาบรรดาศกด กเฉภาะแตผทสามารถจะรกษายศถาบรรดาศกดนนได” สดทายทานไดแสดงผลของการรกษาบรรดาศกดทพระมหากษตรยพระราชทานไวไมได “กยอมจะเปนทเสอมเสยพระเกยรตยศในนามของขาราชการ” ซงการสรางประโยคขยายความเชนนท าใหผอานไดทราบเหตผลอยางละเอยดทขาราชการไมควรกระท าตนเปนอสระ 2.2.2.2.2 ประโยคขนานความทมค าบางค าหรอกลมค าบางกลมซ ากน เพอเปนการย าความทผแตงตองการน าเสนอ ดงตวอยาง

...การปองกนไมใหเกดโรคกด การแกไขเยยวยาบ าบดโรคใหบรรเทากด เปนการส าคญแหงชวตมนษยซงทก ๆ คนควรจะเอาใจใสปฏบตรกษาตนโดยอยางดทสด... (ชวยเพอน หนา 60)

163

...วชาพเศษทเรยนกนตาง ๆ คอบางคนกเรยนชางไม บางคนเปนชางเขยน บางคนเรยนเปนชางกลไก บางคนเรยนเปนคร บางคนเรยนกฎหมาย บางคนเรยนเปนทหาร บางคนเรยนเปนแพทยเหลานเปนตนยอมเปนวชาพเศษเฉพาะ

(จรรยาแพทย หนา 24-25)

จากประโยคขางตนทง 2 ประโยคเหนวามการซ าค าและกลมค าเพอแจกแจงขอมลความคดเพอน าไปสการขมวดปมความคดหรอสาระส าคญ อยางเชนประโยค “...การปองกนไมใหเกดโรคกด การแกไขเยยวยาบ าบดโรคใหบรรเทากด เปนการส าคญแหงชวตมนษยซงทก ๆ คนควรจะเอาใจใสปฏบตรกษาตนโดยอยางดทสด...” ทแจกแจงใหเหนถงการปองกนโรค และการรกษาโรคเปนสงส าคญส าหรบชวตมนษย เชนเดยวกบประโยค “...วชาพเศษทเรยนกนตาง ๆ คอบางคนกเรยนชางไม บางคนเปนชางเขยน บางคนเรยนเปนชางกลไก บางคนเรยนเปนคร บางคนเรยนกฎหมาย บางคนเรยนเปนทหาร บางคนเรยนเปนแพทยเหลานเปนตนยอมเปนวชาพเศษเฉพาะ” ทตองการสอวาการเรยนชางไม ชางเขยน ชางกลไก คร กฎหมาย ทหาร แพทย ลวนเปนความรเฉพาะทาง ทงนการซ าค าดงกลาวขางตนเปนการแสดงความหมายเปนสวน ๆ เพอเนนย าความใหมน าหนกเทากน ซงเหมาะกบการน าเสนอประเดนทมประเดนยอยจ านวนมากและตองการใหน าหนกทเทาเทยมกน การใชประโยคขนานความในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนกลวธการสรางประโยคทเพมชวยใหงานเขยนของทานดราบรนไมสะดด มลลาจงหวะในการอานมากกวาการใชประโยคธรรมดา อกทงยงไมเนอความมล าดบเหตผล ดนาเชอถอมากขน

นอกจากนผวจยยงพบวาในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดมการใชประโยคขนาดสนและประโยคขนาดยาวรวมกนเพอถายทอดเนอหาค าสอนของทาน ดงตวอยาง

...การทจะท าสงใดใหส าเรจประโยชนดงการทจะเรยนวชาแพทยนนโดยปรกตยอมเปนของท ายาก ถาการเบากยากนอย ถาการหนกกยากมาก ความยากล าบากยอมเปนเหตชกจงใหคนผประกอบกจเกดความทอถอยทอดใจทอดกายไปเสย การอนนนกไมส าเรจ แตมธรรมอนหนงซงเปนธรรมส าหรบสงเสรมอดหนนใหคนตอสความทอถอยไดเรยกวา อทธบาท 4 ประการ คอ

ฉนทะ ความพอใจรกใครในสงนน

วรยะ ความเพยรหมนประกอบสงนน

จตตะ เอาใจฝกฝายในสงนนไมวางธระ

วมงสา หมนตรตรองพจารณาในสงนน

(จรรยาแพทย หนา 27)

164

การใชประโยคเพอถายทอดเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน ทานไดเลอกใชใหเหมาะสมกบกบวยของผรบ และเนอหาค าสอน หากผรบอยในวยเดก ก าลงศกษาอยในชนมลศกษา หรอเนอหาค าสอนเปนเรองทงาย ๆ ไมซบซอนทานกจะเลอกใชประโยคขนาดสน ไมตองอาศยการอธบายมาก หากผรบอยในวยทไดรบการศกษาทส งกวาระดบมลศกษา รวมทงเนอหาค าสอนเปนเรองเขาใจไดยาก ทานกจะเลอกใชประโยคขนาดยาวเพออธบายขยายความใหเขาใจมากขน

2.3 การใชโวหารในการเขยน

การเรยบเรยงเนอหาใหออกมาเปนงานเขยนสกเรองตองอาศยโวหารหรอชนเชงในการใชภาษาใหสละสลวย เขากบเนอเรองหรอสารทตองการน าเสนอ ทงนการใชโวหารจะชวยใหผอานเขาใจเรองราว เกดจนตภาพและความรสกทผแตงตองการ 56

ทงนโวหารแบงออกเปน 5 ประเภท ไดแก อธบายโวหาร บรรยายโวหาร พรรณนาโวหาร เทศนาโวหาร และสาธกโวหาร ซงโวหารแตละประเภทยอมตอบสนองตอเนอหาตางกนไป เชน อธบายโวหารใชในการขยายความหรอชแจงเรองตาง ๆ ใหเขาใจ บรรยายโวหารใชในการเลาเรองทมเหตการณตอเนอง พรรณนาโวหารใชในการเลาเรองราวอยางละเอยดท าใหผอานเกดจนตภาพ เทศนาโวหารใชกลาวสงสอนหรอใชแสดงหลกธรรมตาง ๆ สวนสาธกโวหารใชในการยกตวอยางเรองราวหรอเหตการณประกอบ เปนตน แตอยางไรกตามในงานเขยนตาง ๆ ไมจ าเปนตองปรากฏการใชโวหารใดโวหารหนงเทานน เชนเดยวกนกบงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมเนอหาเกยวของกบหลกธรรมค าสอน ฉะนนโวหารทใชเปนหลกคอ เทศนาโวหาร โดยมผใหค านยามวา

เทศนาโวหาร คอโวหารทกลาวชกจงผอนใหมความเหนคลอยตามใหเชอถอและใหปฏบตตาม การเขยนโวหารประเภทนตองอาศยเหตผล มหลกฐานอางอง ตลอดจนหยบยก คตธรรม และสจธรรมมาเปนอทาหรณ มกใชอธบายหลกธรรม โวหาร ค าแนะน าสงสอน และค า

ชแจงเหตผลตาง ๆ57

ทงนในการสงสอนเนอหาหลกธรรมจรรยาตาง ๆ นน เจาพระยาพระเสดจสเรนทรา-ธบดมไดใชเพยงเทศนาโวหารตลอดทงเรอง ทานไดใชโวหารอน ๆ มาประกอบเขากบเทศนาโวหารเชน ใชเทศนาโวหารรวมกบอธบายโวหาร หรอสาธกโวหาร เปนตน เพอชวยเสรมสรางอรรถรส และความกระจางใหแกผอานมากขน ดงน

56 ชมสาย สวรรณชมภ, “ความรเรองโวหารและภาพพจน,” ใน ภาษาไทยเพอการสอสาร, 60. 57 เรองเดยวกน, 65.

165

2.3.1 การใชเทศนาโวหารควบคกบอธบายโวหาร ในการน าเสนอหลกธรรมค าสอนตาง ๆ ใหผอานเขาใจนน บางครงผแตงจะตองใชการอธบายขยายความหรอชแจงรายละเอยดขนตอน ใหค านยามในบางประเดนเพอใหเขาใจเนอหาค าสอนไดงายขน โดยชมสาย สวรรณชมพไดใหความหมายของ “อธบายโวหาร” วา คอ “โวหารทท าใหความคดเรองหนงกระจางชดเจนขน โดยมจดประสงคจะน าประเดนทสงสยมาอธบายใหเขาใจแจมแจง ชดเจน ถกตอง ตรงตามทผเขยนตองการ”58

ทงนการใชเทศนาโวหารควบคกบอธบายโวหารในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมกปรากฏเมอทานน าเสนอเนอหาค าสอนทเขาใจยาก ไดแก หลกธรรมทางพระพทธศาสนา แนวคดตาง ๆ ทเปนนามธรรม หรอเปนประเดนใหมในสงคมขณะนน เชน เรองปฏรปเทสวาสะ ดงตวอยาง

ปฏรปเทสวาสะ ความอยในประเทศอนสมควรหมายความตงแตหาทอยใหมความสขปราศจากโรคภย หาทอยใหเหมาะแกความสะดวกแหงกจธระแหงตน เปนตนวา ตนเปนคนคาขาย กควรจะอยในทประชมชนซงเปนท าเลการคาขาย ถาเปนแพทย กควรจะอยในทซงคนทงหลายจะรจกและไปมาหาสงาย จะศกษาเลาเรยนกควรอยในภมประเทศซงมการศกษาเหลาน เปนตน ทอยยอมเปนสงส าคญมาก (จรรยาแพทย หนา 111)

จากตวอยางขางตนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอนเรอง “ปฏรปเทสวาสะ” ซงเปนหลกธรรมทางพระพทธศาสนาทเปนภาษาบาล ผอานสวนใหญมกจะไมเขาใจค าสอนดงกลาว เจาพระยาพระเสดจจงตองใชวธการอธบาย หรอใหค านยามเพอไขความกระจางใหแกผอานค าวา “ปฏรปเทสวาสะ” หมายถง การอยในสถานททสมควร พรอมทงทานยงยกตวอยางประกอบวา สถานททสมควรอย เชน ผประกอบอาชพคาขายสมควรอยในททผคนมาชมนมกนเปนจ านวนมาก เพราะจะชวยใหธรกจคาขายประสบความส าเรจ หรอแพทยกสมควรอยในสถานททผคนรจกและเดนทางไปหาไดโดยงาย ซงชวยใหผอานเขาใจและเหนประโยชนของหลกธรรมขอนไดดขน

ความยตธรรมนน คอ ความเปนไปตามชอบผดโดยเสมอหนากนทก ๆ คนในหมไมเลอกหนา ประดจบรรทดอนเทยงตรง นแหละคอความยตธรรม ถาหมใดไมมความเสมอหนา การสงนนเรองนนกชอวาไมมความยตธรรม หรอการสงใดเรองใด หลกเลยงไปจากความเสมอหนา การสงนนเรองนนกชอวาผดไปจากความยตธรรมหรอไมเปนธรรม ขอทวาเราทก ๆ คน

58 เรองเดยวกน, 61.

166

จะตองบ ารงความยตธรรมนน กเพราะวา ถาเราตางคนไมชวยกนบ ารงรกษา กชอวาท าความไมเสมอหนาใหแกพวกเราเองหรอแกตวเราเอง เรากจะไดรบผลแหงความไมยตธรรมนน ๆ

(พลเมองด หนา 39)

จากตวอยางขางตนกลาวถงความยตธรรม ซงเปนค าทใชในชวตประจ าวนทวไป แตเพอความเขาใจทตรงกน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงเทศนาสงสอนใหเหนถงความยตธรรมซงเกยวพนกบระบบกฎหมายและการศาลของสยามทไดรบการปรบปรงใหทนสมยขน โดยทานไดใหค านยามของค าวา “ยตธรรม” คอ ความเปนไปอยางเสมอภาคเทาเทยมกน ทานไดน าความยตธรรมไปเปรยบกบกบบรรทดเพอใหผอานเหนภาพ อกทงยงกลาวอธบายถงผลเสยของคนหรอสงคมทไมมความยตธรรม รวมทงชใหเหนความส าคญของการรกษาความยตธรรมดวย

2.3.2 การใชเทศนาโวหารควบคกบบรรยายโวหาร ในการน าเสนอเนอหาค าสอนนนบางครงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะใชบรรยายโวหารประกอบด วย ชมสาย สวรรณชมพไดใหความหมายของ “บรรยายโวหาร” วา “คอโวหารเลาเรองซงเปนการกลาวถงเหตการณทตอเนองกนโดยชใหเหนถงสถานทเกดเหตการณ สาเหตทกอให เกดเหตการณ สภาพแวดลอม บคคลทเกยวของตลอดจนผลทเกดจากเหตการณนน”59 ทงนการใชบรรยายโวหารประกอบกบเทศนาโวหารในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด เชน

...มาตงแตรตนโกสนทรศก 112 ลวงมาแลว ประเทศสยามไดรบความเบยดเบยนจากราชศตรภายนอกลวงล าเขามาขเขญดวยอ านาจศตราวธ ใจของชาวสยามจงบงเกดความรสกชอกช า และสะดงสะดดถงความทละเลยมาแลว เปนเหตใหทรามก าลงของบานเมองทจะตอตานความย ายบฑา มาในระหวางเมอสมเดจพระบรมโอรสราธราช สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเจาลกยาเธอ พระเจาลกยาเธอหลายพระองคไดเสดจออกมาทรงเลาเรยน ณ ประเทศนตอมาโดยล าดบ สมยน ความเหนทจะจดการศกษาจงรอขนเปนทหารเกอบจะหมด โดยมลเหตทไดรบความเจบแสบมาสด ๆ ประกอบกบทางประพฤตของฝรงซงหยบเอามาใชเปนถอยค าวา “ขตตยตองเปนทหารหมด” จนจะท าใหพระอารมณและความนยมเลอมใสของพระราชกมารทงหลาย ซงยงทรงพระเยาวอยในเวลาเลาเรยนและก าลงออนโอนไปงายนน ฟนเฟอนซซาไปแตทางทหารฝายเดยว ความเหนซงเหนเชนนเปนความเหนอนไมรอบคอบ และไมใชความเหนของพอบานหรอเปนความเหนของผทจะเปนพอบานไมได จงมงมองไปแตทางเดยวไมทวถง และยงเอามาใชเปนวธทางแนะน าพระราชกมาร ผซงจะทรงเรยนวธการด ารงพระองคอยในทเปนพอบานจดราชการทะนบ ารงบานเมองนนกหาสมควรไม...

(หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 214-215)

59 เรองเดยวกน, 60.

167

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชโวหารบรรยายเพอเลาเรองเหตการณทสมเดจพระเจาลกยาเธอ และพระเจาลกยาเธอตางเหนความส าคญของการเปนทหารกนเสยหมด ซงเปนเรองททานเหนวาไมสมควร ทงนการใชเทศนาโวหารควบคกบบรรยายโวหารนนปรากฏคอนขางนอย เนองดวยเนอหาค าสอนตาง ๆ ตองอาศยการอธบายเพอสรางความรความเขาใจเปนส าคญ

2.3.3 การใชเทศนาโวหารควบคกบสาธกโวหาร ในการถายทอดเนอหาค าสอนตาง ๆ นน บางครงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใชสาธกโวหารมาประกอบในการถายทอดค าสอน โดยชมสาย สวรรณชมพไดอธบายความหมายของ “สาธกโวหาร” วา “คอโวหารทยกตวอยางหรอยกเรองราวมาประกอบเนอเรองเพอใหผอานเขาใจเนอเรองไดดยงขน ตวอยางหรอเรองราวทยกมาอาจเกยวกบบคคล เหตการณ หรอนทานกได”60

ทงนการยกตวอยางอทาหรณในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนเพอใหผอานเหนถงผลของการกระท าบางประการ รวมทงสรางความเพลดเพลนใจใหแกผอานดวย ดงตวอยาง

ในนทานเรองหนง มคน ๆ หนงชอมะกะโท เปนคนไปอาศรยอยกบคนเลยงชางของพระเจาแผนดนองค 1 วนหนงพระเจาแผนดนทอดพระเนตรจากทสง เหนเบยตกอยกบพนแผนดนเบยหนง ซงในเวลานนใชเปนเงน ถาจะวากเหมอนกบสตางคในทกวนน และเหนมะกะโทอยทนนจงทรงชใหแกมะกะโทวา เฮย นนแนะเบยตกอยนนเบยหนงแนะ เอาไปซ มะกะโทกเขาไปถวายบงคมแลวหยบเบยนนไป จงไปนกวาเบยนเปนของพระราชทาน เราจะท าอยางไรดหนอจงจะใหเปนผลขนได ครนนกเหนอบายแลวกตรงไปทรานขายของ หาซอเมลดผกกาดเขาดวยเบย ๆ หนง เจาของรานหวเราะแลววา กะเบย ๆ เดยวเจาจะมาซอเมลดผกกาด ขาจะขายใหเจาอยางไรไดเลา มะกะโทจงวา ถาขายใหแตเพยงชวตดนวมอเทานนกเอาเถอะ เจาของยอม มะกะโทกเอานวมอจมน าแลวกแทงลงไปในกองเมลดผกกาดกไดเมลดผกกาดมาแตชวตดนวมอนวหนง แลวกเอามาท าทดนใหด เอาเมลดผกกาดนนเพาะไดผลงอกงาม แลวกเกบผกกาดนนไปถวายพระเจาแผนดน กราบทลตามมลเหต พระเจาแผนดนกตรสชมมะกะโทและทรงเหนวามะกะโทเปนคนมความเพยรกทรงชบเลยง นกเพราะเบย ๆ เดยวทเปนทนประกอบกบแรงทเพยรท าใหเกดผลขน ดวยเหตทมะกะโทเปนคนมปญญาและมความพยายาม ทงมความกตญญนบถอเชดชของทพระมหากษตรยพระราชทานแมแตเลกนอยเทานนกอสาหปลกผลใหเจรญขน จงไดความวฒนาถาวรเปนตวอยางดงน นคอการใชแรงกายกบทนแมแตนดเดยวเทานนกท าใหเกดผลได

(พลเมองด หนา 121-122)

60 เรองเดยวกน, 65.

168

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสอนเรองการวางแผนการลงทน และการประกอบอาชพคาขายโดยยกตวอยางนทานเรองมะกะโท ซงเปนสวนหนงของเรองราชาธราชทคนไทยรจกคนเคยกนด เนอเรองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยกมาเปนตวอยางนนเปนตอนตนของเรองราชาธราชทกลาวถงชายชอ “มะกะโท” ทไดอาศยกบคนเลยงชางในวง จนวนหนงมะกะโทไดรบพระราชทานเบย 1 เบยจากพระราชา มะกะโทน าเบยทไดรบพระราชทานไปซอเมลดพนธผกกาดมาปลกจนไดผลผลตทงอกงามจงน ามาถวายพระราชา พระราชากตรสชมและชบเลยงเปนอยางด เหตททานยกนทานเรองนมาประกอบการสอนเกยวกบการคาการลงทนนนเพราะเหนวานทานเรองนเปนทรจกของคนในสงคม อกทงเนอหาของเรองยงแสดงใหเหนถงการใชปญญาวางแผนการลงทนจนเกดก าไรงอกงามโดยไมตองสนเปลองแรงงาน การใชโวหารการเขยนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดนนสวนใหญจะใชเทศนาโวหารเพราะมเนอหาเปนหลกค าสอน โดยทานไดใชโวหารการเขยนอน ๆ มาประกอบใชควบคกนไปทงอธบายโวหาร บรรยายโวหาร และสาธกโวหารซงชวยใหเนอหาค าสอนเหลานนถายทอดออกมาไดเปนอยางด มความชดเจน และสงเสรมใหผอานไดรบสารททานตองการน าเสนอไดอยางมประสทธภาพ

2.4 วจนลลาของงานเขยน

วจนลลามสมพนธกบการใชภาษาไมวาจะเปนงานเขยน หรอการสอสารโดยทวไป ทงนอมรา ประเสรฐรฐสนธ ไดใหค านยามของ “วจนลลา” วาหมายถง “รปแบบหรอลกษณะของวธภาษาทแตกตางกนตามสถานการณการใชภาษา”61 โดยสถานการณทแตกตางเปนสภาวะทเกดจากปจจย 4 ประการ ไดแก กาลเทศะ เรองทพด ความสมพนธทางสงคมระหวางผพดกบผฟง และทศนคตของผพด62 ทงนวจนลลาแบงออกเปน 5 ระดบตามทฤษฎของมารตน โจส (Martin Joos) ซงเขยนในหนงสอเรอง The Five Clocks ดงน

1. วจนลลาตายตว (Frozen style) คอรปแบบภาษาทใชพดกบหรอพดถงบคคลทเปนทเคารพสกการะอยางสงสด เชน พระมหากษตรย และใชในกาลเทศะทศกดสทธเชนในพธทางศาสนา หรอทเปนพธการมาก ๆ ในศาล ในทประชมรฐสภา เปนตน ลกษณะของภาษามความเดนตรงความอลงการ ความซบซอน และความเปนภาษาเกาแกทใชมาเปนเวลานานในสงคม

61 อมรา ประเสรฐรฐสนธ, ภาษาในสงคมไทย: ความหลากหลาย การเปลยนแปลง และการพฒนา,

พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2545), 73. 62 เรองเดยวกน, 74.

169

2. วจนลลาเปนทางการ (Formal style) คอรปแบบของภาษาทใชในโอกาสส าคญ ใชพดกบบคคลทสงกวา และใชพดเรองส าคญ ซงผพดมความเอาจรงเอาจง เชน การเขยนบทความวชาการ การกลาวสนทรพจน การบนทกรายงานการประชม การเขยนจดหมายราชการ ลกษณะของภาษาในวจนลลานไมอลงการและตายตวเทาวจนลลาตายตว แตก มรปแบบทซบซอนและสมบรณตามกฎไวยากรณของภาษาไทย 3. วจนลลาหารอ (Consultative style) คอรปแบบของภาษาทใชในการตดตอธรกจ การงาน การซอขาย ในชวตประจ าวน รวมทงในการประชมปรกษาหารออยางไมเปนทางการ ผพดมความจรงจงนอยกวาในวจนลลาเปนทางการ แตกมากกวาในวจนลลาเปนกนเอง ลกษณะดานภาษาของวจนลลาหารอมโครงสรางทหลวมกวาและไมสมบรณตามกฎไวยากรณ มการละค า เชน ละประธานของประโยค มการใชภาษาตางประเทศ และประโยคซบซอนนอยกวา 4. วจนลลาเปนกนเอง (Casual style) เปนรปแบบของภาษาทใชพดในโอกาสทไมเปนทางการ ไมมพธรตอง เชน ทงานเลยง โรงอาหาร สนามเดกเลน ฯลฯ ใชพดกบบคคลทเทาเทยมกน หรอทคนเคยกนพอสมควร ผพดจะรสกสบาย ๆ ไมตงเครยด ลกษณะของภาษามขอสงเกตไดคอมการออกเสยงไมชดเจน มการกรอนค า หรอใชค ายอ มการใชค าสแลง และค าลงทาย (เชน นะ ซ เถอะ) รปประโยคไมซบซอน และมการละประธานมากกวาในวจนลลาหารอ 5. วจนลลาสนทสนม (Intimate style) คอรปแบบการใชภาษาทใชพดเฉพาะกบคนทสนททสด เชน บคคลในครอบครว ระหวางพนอง สามภรรยา ใชพดเรองสวนตวหรอเรองทรกนอยอยางดในคสนทนา ลกษณะของภาษาอาจแยกจากวจนลลาเปนกนเองไดยาก แตอาจสงเกตไดจากการกรอนค าและประโยคมมากกวา และมการใชค ายอ ค าเฉพาะกลม และค าสบถสาบานมาก63

ทงนจากการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพบวามวจนลลา 2 วจนลลา ไดแก 2.4.1 วจนลลาหารอ 2.4.2 วจนลลาเปนกนเอง ดงรายละเอยดตอไปน 2.4.1 วจนลลาหารอ เปนวจนลลาทไมเปนทางการหรอกงทางการ ซงมลกษณะภาษาทไมมตรงตามหลกไวยากรณมากนก ดงตวอยาง

ในรางกายเรามสงส าคญอยางหนง คอมนสมองและเสนประสาท มนสมองนนรวมอยภายในศรษะเปนเครองส าหรบคดส าหรบนกและบงคบอาการกรยาในรางกาย มการยดงอ

63 เรองเดยวกน, 76-78.

170

เคลอนไหวเดนเหนและพดจาตลอด มกะโหลกศรษะปองกนอยโดยแนนหนาแขงแรง และตอเนองแลนตลอดลงไปตามชองกระดกสนหลง มเสนประสาทส าหรบท าใหรสกรส เสยง กลน และสมผส แตกแยกออกมาจากมนสมองและไปตามกระดกสนหลง เปนเสนใหญและนอยทอดไปทวสรรพางคกาย ใหเราไดกระท าการยกอวยวะและเกดความรสก ตาง ๆ คอใหรสกอาการเหนทตา ใหรสกอาการยนแกห ใหรสกกลนทจมก ใหรสกรสทลน และใหรสกสมผสทวสรรพางคกาย

(พลเมองด หนา 86-87)

จากตวอยางขางตน เปนตอนทนายมนอธบายความรเกยวกบรางกายของมนษยใหนายเมองผเปนหลานฟง แมวานายมนและนายเมองจะมความสนทสนมกน แตเมอใดทนายมนจะสอนความรตาง ๆ ใหนายเมอง เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะเลอกใชภาษากงความเปนทางการในการถายทอดเนอหาค าสอน โดยมภาษาชนดวจนลลาเปนกนเองแทรกอยบาง เชน การใชค าวา “เดนเหน” ซงภาษาระดบสนทนาแทรกอย เปนตน ทงนผวจยเหนวาเนองดวยเรองพลเมองดเปนต าราเรยน ฉะนภาษาทใชจะเปนแบบเปนกนเองมาอธบายเนอหาทเปนความรวชาการตาง ๆ จะท าใหไมนาเชอถอ ดงนนผแตงจงเลอกใชภาษาระดบกงทางการหรอวจนลลาหารอเพอน าเสนอเนอหาทเปนความรวชาการ

บรรดาคนทงหลายซงวงเตนประกอบกจการงานทงปวงอยทกวนน ไมวาจะท าอะไรและท าอยางไรทไหนกตาม เมอจะรวบรวมใจความลง กยอมท าดวยความปรารถนาสงพอใจ 4 ประการ และท าเพอนจะเกยดกนสงทไมพงใจอก 4 ประการ สงทพงใจ 4 นนเปนเครองจงใจโลกยชนใหปรารถนาทจะเขาพวพนหมกมนอยเสมอ ฝายสงทไมพงใจ 4 นน ยอมเปนเครองพวพนโลกยชนใหเบอหนายและปรารถนาทจะผลกไสสลดใหหลดพน ทานจงรวมเรยกวาโลกธรรม 8 ประการ เพราะเปนเครองผกพนโลกไว... (จรรยาแพทย หนา 47)

จากตวอยางเรองจรรยาแพทย ซงเปนการบนทกการสอนจรรยาของ

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมแกนกศกษาแพทย ฉะนนภาษาทใชกไมไดเปนทางการเชนเดยวกน อาท การใชค าวา “บรรดาคน” “วงเตน” “เกยดกน” ซงเปนภาษาระดบสนทนาแทรกปนอย อกทงทานยงรกษาชองวางสถานภาพระหวางครและศษยไดอยางเหมาะสม ไมเปนกนเองมากจนเกนไป

ในงานเขยนบางเรองอยางเชนหนงสอกราบบงคมทลของพระวสทธสรย -ศกดทมถงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหว แมวาผทรบสารจะมฐานนดรศกดทสงกวา สมควรทจะใชวจนลลาแบบตายตวเพอแสดงถงความเคารพเปนอยางสง แตดวยหนงสอกราบบงคมทลฯ น

171

เปนตดตอกนเปนสวนตวระหวางเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกบรชกาลท 5 ทเปนการรายงานสถานการณและขาวสารระหวางทไปปฏบตราชการ ณ ประเทศองกฤษ ท าใหวจนลลาทปรากฏเปนไปในลกษณะหารอ ดงตวอยาง

ขอเดชะ ฝาละอองธลพระบาทปกเกลาฯ ขาพระพทธเจาขอพระราชทานพระบรมราชวโรกาส กราบถวายบงคมทลพระกรณาทราบใตฝาละอองธลพระบาท ดวยพระเจานองยาเธอ พระองคเจาสวสดโสภณ ไดจดการสงพระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากรเกยรตวงศ ไปทรงศกษาเลาเรยนวชาการทหารเรอในโรงเรยนซงส าหรบสอนวชาชนตนในการน แตวนท 1 เดอนนแลว โรงเรยนชอวา The Leines อยทเมอง Greenwich มสเตอรและมสสสตจอน (Little John) เปนผปกครองการโรงเรยนนน พระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากรเกยรตวงศไดเรมทรงเลาเรยนตอมาจนถงวนท 9 เปนเวลาหยดฮอลเดย จงรบเสดจกลบมา ณ สถานทตน และจะไดเสดจกลบไปในวนท 14 เดอนน เพอไดทรงเลาเรยนตอไป อนง ในวกกอนน สมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเจาลกยาเธอ พระองคเจาบรฉตรไชยากร ซงเสดจประทบอยแอสคอต มสเตอรเมยอล ผถวายพระอกษรปวย มสเตอรทอมสนจงถวายแทน สอบในวชาทไดทรงมาแลว พอไมใหเสยเวลาวางอย ครนเมอวนท 10 พระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากรเสดจมา ณ สถานทตแลว จงไดเชญเสดจสมเดจพระบรมโอรสาธราชและสมเดจพระเจาลกยาเธอ พระเจาลกยาเธอมาจากแอสคอต เพอบรรจบกนไปฉายพระรปหมดวยกนอกครงหนง แลวประทบแรมอย ณ สถานทตสองคน เพราะพรงนจะมทเสดจไปทอดพระเนตรทส าแดงภาพเขยนแหงหนง เวลาบายจงจะไดเชญเสดจกลบไปแอสคอต ควรมควรแลวแตจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ขอเดชะ ขาพระพทธเจา วสทธสรยศกด (หนงสอกราบบงคมทล หนา 68-69)

จากตวอยางในหนงสอกราบบงคมทลฯ ขางตนจะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชภาษาในชวงตนและทายของหนงสอกราบบงคมทลตามหลกการเขยนหนงสอราชการ และยงคงใชราชาศพทในการสอสารกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว แตเมอทานเขาสเนอหาทตองการอธบาย ชแจงขอมลขาวสาร หรอใหขอเสนอแนะตาง ๆ ทานจะใชภาษาทเปนแบบกงทางการ หรอวจนลลาแบบหารอ สงเกตไดจากการเรยกชอพระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากรเกยรตวงศอยางยอวา พระเจาลกยาเธอ พระองคเจาอาภากร เปนตน

172

2.4.2 วจนลลาเปนกนเอง เปนวจนลลาทแสดงความสนทสนม ใชภาษาไมเปนทางการ รปประโยคไมซบซอน ซงปรากฏใชอยเพยง 1 เรอง ไดแก พลเมองด ดงตวอยาง

การทเจาพบอะไรทไมเคยรไมเคยเหนแลวไมนงอยเอามาคดตรตรอง เมอสงสยกไตถามผหลกผใหญหรอครบาอาจารยดงนเปนการดนก จงประพฤตอยางนตอไปเสมอ ๆ เถด เจากจะไดความรและท างานการไดดกวาตาอมมาก... (พลเมองด หนา 11)

จากตวอยางขางตนเปนบทสนทนาของนายมนทกลาวสอนนายเมอง เนองจากตวละครทงสองตวมความสมพนธในฐานะลงและหลาน การสนทนากนจงมลกษณะของความเปนกนเอง สงเกตไดจากการใชบรษสรรพนามทนายมนเรยกแทนนายเมองวา “เจา” หรอการใชภาษาระดบสนทนา เชน “ครบาอาจารย” “เสมอ ๆ” “ตาอม” เปนตน ทงนในการน าเสนอเนอหาค าสอนในเรองพลเมองดนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมกจะใชกลวธน าเอาสาระความร ถอยค าสอนตาง ๆ มาถายทอดผานการสนทนาของตวละครอยางนายมน โดยจะใชวจนลลาแบบหารอ การททานน าลวมวจนลลาแบบหารอนนเนองมาจากการน าเสนอเนอหาความรควรทจะมความเปนทางการบาง มใชเปนกนเอง เพราะจะเปนการลดความนาเชอถอของค าสอนได

วจนลลาทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนสวนใหญเปนวจนลลาแบบหารอซงแสดงใหเหนวาทานตองการสอนหรอชแนะดวยความไมเปนทางการจนเกนไป เพอใหผอานไดรสกผอนคลายบาง ซงเปนผลดตอการรบร และตระหนกถงความส าคญของการเนอหาค าสอนทงหลายททานตองการสอน

กลวธการใชภาษาในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดประกอบดวยกลวธการใชภาษาในระดบค า อนประกอบดวย การใชหมวดค าเฉพาะในการสอน การใชค าซอน และการใชภาษาตางประเทศ และกลวธการใชภาษาในระดบประโยคและขอความอนประกอบดวยการใชส านวน การใชประโยค การใชโวหารการเขยน และการใชวจนลลาในงานเขยน ซงกลวธทางภาษาตาง ๆ เหลานมสวนชวยใหเนอหาค าสอนททานปรารถนาจะสอนสามารถถายทอดออกมาเปนสมบรณมากขน

3. กลวธการสอน

เนอหาค าสอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนเนนในเรองการอบรมทางดานจรยธรรมซงสอดคลองกบหลกธรรมในพระพทธศาสนา ดงท หมอมราชวงศคกฤทธ ปราโมช ไดกลาววา “จรยธรรมของชนแตละชาตหรอคนแตละสงคมกจะขนอยกบระบบศลธรรมของศาสนาทชนเหลานนนบถอเปนสวนใหญ ทงนจรยธรรมของสงคมไทยกขนอยกบ

173

ระบบศลธรรมของพระพทธศาสนา ซงคนไทยเรานบถอมาเปนเวลาชานาน... ”64 ความสมพนธนสงผลตอการจดระบบการศกษาของไทยมาโดยตลอด เหนไดจากหลกสตรทางการศกษาตาง ๆ ของไทยทก าหนดเนอหาวชาเกยวกบธรรมจรยาทางพระพทธศาสนาเอาไวใหเรยน รวมทงมกจกรรมทเกยวของกบพระพทธศาสนา เชน การสวดมนต ไหวพระ การทองจ าหลกธรรมตาง ๆ ฯลฯ แตอยางไรกตามการจดการเรยนการสอนกยงเนนในเนอหาทเปนวชาการ มการสอบวด ผลในดานจรยธรรม ท าใหเดกขาดความตระหนกในขอปฏบตทแทจรง65

ดงนน การสอนและปลกฝงศลธรรมจรรยาใหผเรยนหรอพลเมองเกดความตระหนกรไดมากกวาจะสอนใหรคดเพยงประการเดยวนน ผสอนจะตองมความรความเขาใจในเนอหาสาระทจะสอนเปนอยางด อกทงยงตองมกลวธการสอนทหลากหลายและเหมาะสมกบแตละเรองทจะสอน เพราะกลวธการสอนนนไมมวธการดทสด แตละวธการสอนยอมตอบสนองจดมงหมายเฉพาะเรอง 66 ในการสอนหลกศลธรรมจรรยา หรอเสนอแนะแนวทางการประพฤตปฏบตตนซงเปนเรองทอาจเขาใจไดยากในสงคมปจจบนทมนษยนยมวตถมากขนตองเลอกใชกลวธการสอนใหเหมาะสม ทงนพระราช-วรมน (ประยทธ ปยตโต) ไดศกษากลวธการสอนธรรมะของพระพทธเจาทกอใหเกดสมฤทธผลในการเผยแพรหลกธรรมค าสอนของพระองค โดยสามารถจ าแนกได 9 กลวธดวยกน ดงน

1. การยกอทาหรณ และการเลานทานประกอบ 2. การเปรยบเทยบดวยขออปมา 3. การใชอปกรณการสอน 4. การท าเปนตวอยาง 5. การเลนภาษา เลนค า และการใชค าในความหมายใหม 6. อบายเลอกคนในการเผยแพรศาสนา และการสอนเปนรายบคคล 7. การรจกจงหวะและโอกาสทเหมาะสมในการสอน 8. ความยดหยนในการใชวธการสอน 9. การลงโทษและใหรางวล67

64 หมอมราชวงศคกฤทธ ปราโมช, “จรยธรรมในสงคมไทย,” ใน จรยธรรมกบการศกษา, ธระพร

อวรรโณ, บรรณาธการ (กรงเทพฯ: โครงการต าราและเอกสารทางวชาการ คณะครศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2530), 127.

65 โกวท ประวาลพฤกษ, “พฒนาการของจรยศกษา,” ใน จรยศกษา (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทย ธรรมาธราช, 2550), 31-45.

66 ไพฑรย สนลารตน, หลกและวธการสอนระดบอดมศกษา, ค าน า. 67 พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), เทคนคการสอนของพระพทธเจา (กรงเทพฯ: มลนธพทธธรรม,

2531), 48-62.

174

จากกลวธ ดงกลาวขางตน สง ทเปนประจกษพยานวาพระพทธเจาประสบความส าเรจในการเผยแพรหลกธรรมค าสอนของพระองค ไดแก การทพระองคเปนทยอมรบจากผคนในชมพทวปอนเปนดนแดนทเปยมไปดวยนกปราชญเจาลทธตาง ๆ อกทงค าสอนของพระองคยงแพรหลายไปยงประเทศตาง ๆ และด ารงอยมาเปนเวลาชานาน

ทงนเมอศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวาทานไดน ากลวธการสอนเนอหาค าสอนทหลากหลายของพระพทธเจามาปรบใชในงานเขยนรอยแกวของทาน โดยกลวธการสอนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดน ามาใชถายทอดเนอหาค าสอนมทงสน 7 กลวธ ไดแก

3.1 กลวธการสอนโดยการใชความเปรยบ 3.2 กลวธการสอนโดยตรง 3.3 กลวธการสอนโดยการอธบาย 3.4 กลวธการสอนโดยการตงค าถาม 3.5 กลวธการสอนโดยผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ 3.6 กลวธการสอนโดยการใชกลวธการอางถง 3.7 กลวธการสอนโดยยกนทานและอทาหรณประกอบ ดงรายละเอยดตอไปน

3.1 กลวธการสอนโดยการใชความเปรยบ

การสอนดวยกลวธนจะใชในการอธบายเรองทมความลกซง ยากตอความเขาใจ หรอเปนนามธรรมมาเปรยบเทยบใหเปนรปธรรมมากขน ซงสวนมากจะเปนเรองของหลกธรรมทางพระพทธศาสนา แบงออกเปนการเปรยบเทยบวาสงหนงเหมอนกบอกสงหนง และการเปรยบเทยบวาสงหนงเปนอกสงหนง ดงน 3.1.1 การเปรยบเทยบโดยการอปมา เปนการเปรยบเทยบระหวางของสองอยาง ซงอาจไมใชของชนดเดยวกนหรอเรองเดยวกน ในการเปรยบเทยบมค าทแสดงวาเหมอนเปนเครองเชอม เชนค าวา กล ดง ประดจ เหมอน เปนตน68 ทงนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนปรากฏการเปรยบเทยบวาสงหนงเหมอนกบอกสงหนงหรออปมา 6 ลกษณะ ดงน

68 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมศพทวรรณกรรมไทย (กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2542), 566.

175

3.1.1.1 สวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงทอยในธรรมชาต

3.1.1.2 สวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงของ หรอสงประดษฐทมนษยสรางขน

3.1.1.3 สวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนบคคล

3.1.1.4 สวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนพฤตกรรมของมนษย 3.1.1.5 สวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามาเปรยบเปนธรรมชาต

3.1.1.6 สวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามาเปรยบเปนสงประดษฐ

มรายละเอยดดงตอไปน 3.1.1.1 สวนท ตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงทอยในธรรมชาต ดงตวอยางตอไปน ตารางท 4 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน สงทอยในธรรมชาต

สวนทตองการเปรยบ (นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (ธรรมชาต)

ขอความ

ธรรมทง 8 ประการ (โลกธรรม 8)

ประดจ ลม (ทพดอยบนพนโลก)

ความรทจะรสกวาธรรมทง 8 ประการน มธรรมดาประดจลมท พดอ ยบนพนโลก (จรรยาแพทย หนา 48)

ผลดและผลเสย

กศล และอกศล

เหมอนกบ, เหมอนดง

ผลไม

ตนและราก

บรรดาผลดและผลรายทงปวงทเกดขนนน ถาไมมเหตกยอมไมม เหมอนกบผลไมทงปวง เมอไมมตนและรากทเกดขนเปนเหตกอนแลว ดอกและผลจะมาจากไหน กรรมทเปนกศลและอกศลท คนไดท าดหร อช วนน ยอมเปนเผาพนธของผลดและผลราย เหมอนดงผลไมทมรปหรอมรสตางกนกยอมตางกนดวยพชพนธ พนธขาวผลกตองเปนขาว พนธหญาผลกตองเปนหญา สดแลวแตพนธทหวานเพาะ หวานสงใดกไดผลสงนน (จรรยาแพทย หนา 56)

176

ตารางท 4 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน สงทอยในธรรมชาต (ตอ)

สวนทตองการเปรยบ (นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ

(ธรรมชาต) ขอความ

โทสะ เหมอนดง ไฟ โทสะนเปนธาตรอนเหมอนดงไฟ ถามสงอนทเปนธาตเยนมาระงบกมโอกาสทจะดบหรอยบยอบลงได (จรรยาแพทย หนา 66)

กเลส เปรยบ ละอองธล (ทจบกนภาชนะสงของ)

กเลสเหลาน (อปก เลส 16) เมอบคคลปลอยใหจบหนาอยในดวงจตมาก ๆ ขน ความเศราหมองลามกกสะสมมากขนทกทเปรยบละอองธลซงปลวมาสะสมอยบนเครองแตงเครองตงในเหยาเรอนทกวน ๆ ถาเจาของบานไมหมนเชดหมนกวาดกจะเกรอะกรองไวจนหนาแนน ความลามกนนกจบกนภาชนะสงของจนเสยผวเสยงาม (จรรยาแพทย หนา 72)

กามฉนทะ เปรยบเหมอน น า (ทระคนดวยส ตาง ๆ)

กามฉนทะ...ท าใหดวงจตผนนขนมวมดมนงมงาย ไมใสสวางทจะใหแลเหนผดชอบชว ดไดโดยชดแจง เปนเหตทจะใหวนจฉยการงานผด ๆ พลาด ๆ ทานเปรยบเหมอนกบน าทระคนดวยสตาง ๆ ยอมไมผองใสทจะใหเราแลเหนเงาได (จรรยาแพทย หนา 80)

ความพยาบาท เปรยบเหมอนกบ

น า (ทรอนเดอดพลานเปนฟอง)

ความพยาบาท...ทานเปรยบเหมอนกบน าทรอนเดอดพลานเปนฟอง ยอมไมสงบสงดทจะใหเราแลเหนเงาได (จรรยาแพทย หนา 80)

ถนมทธ เปรยบเหมอนกบ

น า (ทมสาหรายและจอกแหนปกคลมอย)

ถนมทธ...ท าใหดวงจตผนนมวมนเงองงงซมเซาไมคลคลายเบกบาน ท าใหอาการทง 6 ซงเปนเครองรแลนชา มดไมเหน ฟงไมไดยน เปนตน สตปญญากสนตน คดอะไรไมใครออก ตรองอะไรไมแตกฉาน ทานเปรยบเหมอนกบน าทมสาหรายและจอกแหนปกคลมอย ยอมกนกางไมใหเราอาจทจะแลเหนเงาได (จรรยาแพทย หนา 81)

177

ตารางท 4 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน สงทอยในธรรมชาต (ตอ)

สวนทตองการเปรยบ (นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ

(ธรรมชาต) ขอความ

อทจจกกกจจ เปรยบเหมอนกบ

น า (ทลมพด ไหวกระเพอมเปนระลอกอย)

อทจจกกกจจ...ท าใหดวงจตผนนฟงซานเทยวระส าระสายกระเจดกระเจ ง ใหปนปวนอดอด มกเบอหนายงาย ๆ จบโนนวางนสตอารมณไมด าเนนไปโดยเรยบราบในวถทางทจะด าเนน จะยงคดการงานใหเหนดชวผดชอบ โดยรอบคอบถถวนกไมได ทานเปรยบเหมอนกบน าทลมพด ไหวกระเพอมเปนระลอกอย ยอมไมแนวนงใหเราสามารถแลเหนเงาได (จรรยาแพทย หนา 81)

วจกจฉา เปรยบเหมอนกบ

น า (ทขนเปนตมอยในทมด)

วจกจฉา...ท าใหดวงจตผนนวนเวยนมแตฉงนสนเทห จะท าอะไรกไมตกลงปลงใจวาอยางนนดหรออยางนด หวนไปหวนมา ประเดยวจะท า ประเดยวจะไมท า ไมแนนอนแตกหกลงไปไดวาจะท าอยางนนหรอจะท าอยางน เปนเครองกนกางทจะไมใหการงานส าเรจเดดขาด ทานเปรยบเหมอนกบน าทขนเปนตมอยในทมด ยอมไมใสสวางทจะใหเราแลเหนเงาได (จรรยาแพทย หนา 82)

178

3.1.1.2 สวนท ตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงของ หรอสงประดษฐทมนษยสรางขน ดงตวอยางตอไปน ตารางท 5 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

สงของ หรอสงประดษฐทมนษยสรางขน

สวนทตองการเปรยบ (นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการ

เปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ

(สงประดษฐ) ขอความ

ความยตธรรม ประดจ บรรทดอนเทยงตรง

ความยตธรรมนน คอความเปนไปตามชอบผดโดยเสมอหนากนทก ๆ คนในหมไมเลอกหนา ประดจบรรทดอนเทยงตรง (พลเมองด หนา 39)

ความร ประดจ เครองมอส าหรบใช วช า เปนความร ท จ ะพา ให ผ ร ม ค วาม สามารถท าการงานตาง ๆ ไดตามความร ประดจเครองมอส าหรบใช (จรรยาแพทย หนา 5)

ธมมญญตา เหมอน ลกกญแจ ธมมญญตา ความเปนผรจกเหต หรอรจกขอเคานน หมายความวา ความฉลาดของคนซ ง เหนหรอร อะไร แตนดหนอยกมปญญาแลเหนตลอดไปขางหนาวา การตอไปจะเปนเชนนเชนนน...เมอผใดมความฉลาดจบไดแตเหตกรถงผลกเหมอนดงมลกกญแจอยในมอ อนมอ านาจอาจไขหยบคนสรรพพสดในหองหบได (จรรยาแพทย หนา 127-128)

179

3.1.1.3 สวนท ตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนบคคล ดงตวอยางตอไปน ตารางท 6 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน บคคล สวนทตองการเปรยบ

(นามธรรม) ค าเชอมแสดง

การเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ(บคคล)

ขอความ

สตตสทธรรม เหมอน บดา (ผใหเกด) และมารดา (ผฟมฟกรกษา)

สตตสทธรรม คอ ธรรมอนด 7 ขอ ธรรมทง 7 ขอน เปนธรรมส าคญซงส าหรบชกน าหรอปลกธรรมอนใหเกด และเปนธรรมส าหรบรกษาธรรมอนใหตงอยถาวรมนคง ถาจะเปรยบตามหนาทกเหมอนเปนบดา (ผใหเกด) และมารดา (ผฟมฟกรกษา) (จรรยาแพทย หนา 8)

จต เปรยบเหมอน นายเรอ

...จตเปนสงส าคญกวาสงอน หนาทของจตเปนหนาทส าหรบสงอวยวะทงหลายใหท าการ เปรยบเหมอนในเรอก าปน หนาทสงการงานทงหลายยอมอยกะนายเรอ ถานายเรอบ งคบผด การงานกยอมจะผด ถานายเรอบงคบการถกตอง การงานกจะเปนไปโดยเรยบรอย (จรรยาแพทย หนา 78)

180

3.1.1.4 สวนท ตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนพฤตกรรมของมนษย ดงตวอยางตอไปน ตารางท 7 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

พฤตกรรมของมนษย

สวนทตองการเปรยบ (นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ(พฤตกรรมของ

มนษย) ขอความ

กศล และอกศล เหมอนกบ หวานพชลงในพน ดน

ทานเปรยบวากศลและอกศลทคนท านนเหมอนกบหวานพชลงในพนดน ถาเปนพชพนธแหงฟกแฟงแตงถวอยางไร ผลกคงจะไดประสพตามพนธทหวาน (จรรยาแพทย หนา 23)

ความเกยจคราน ความฟงเฟอ และความคดโกง

เหมอนกบ ปลอยสตรเขาบาน ความเกยจครานอยางหนง ความฟงเฟอเยอหยงอยางหนง ความคดโกงอยางหนง ถาปลอยใหมเขาเมอใด กเหมอนกบปลอยใหสตรเขาบาน (พลเมองด หนา 127)

3.1.1.5 สวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามาเปรยบเปนธรรมชาต ดงตวอยางตอไปน

ตารางท 8 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนท น ามาเปรยบเปนธรรมชาต สวนทตองการเปรยบ(ลกษณะนสยของ

มนษย)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (ธรรมชาต)

ขอความ

ผปราศจากธรรม เปรยบเหมอน ปยนน (ทปลวอยในอากาศ)

“...ผปราศจากธรรมเปรยบเหมอนปยนนทปลวอยบนอากาศ สดแลวแตลมจะพดไปขางไหน กระทบอะไรเขากตดอย เมอหลดจากนนแลว ลมพดพาไปทางขางไหนกปลวตอไปอก...” (จรรยาแพทย หนา 3)

181

ตารางท 8 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนท น ามาเปรยบเปนธรรมชาต (ตอ) สวนทตองการเปรยบ(ลกษณะนสยของ

มนษย)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (ธรรมชาต)

ขอความ

ผมธรรม เปรยบเหมอน นก (ทมปกและหาง)

ผมธรรมเปรยบเหมอนนกทมปกและหาง ปกและหางอาจพาตวไปทโนนทนไดตามประสงค (จรรยาแพทย หนา 3)

ผปราศจากธรรม เปรยบเหมอน กาบปล (อนลอยอยในน า)

ผปราศจากธรรมเปรยบเหมอนกาบปลอนลอยอยในน า สดแลวแตน าจะไหลขนกลอยขน น าจะไหลลองกลอยลอง ถาไปพะพานอะไรเขากตดอย หลดจากนนกลอยไปใหม (จรรยาแพทย หนา 3)

3.1.1.6 สวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามาเปรยบเปนสงประดษฐ ดงตวอยางตอไปน

ตารางท 9 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนท น ามาเปรยบเปนสงประดษฐ

สวนทตองการเปรยบ(ลกษณะนสยของ

มนษย)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (สงประดษฐ)

ขอความ

ผมธรรม เปรยบเหมอน เรอ ผมธรรมเปรยบเหมอนเรอ อาจขามฟากหรอขนน าลองน าไดตามประสงค ดวยก าลงแจวพายหรอหางเสอท ถอทาย (จรรยาแพทย หนา 3)

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะใชกลวธการสอนโดยการเปรยบเทยบแบบอปมาเมอตองการสอนเนอหาทเขาใจยาก อยางเชน หลกธรรมทางพระพทธศาสนาทใชภาษาบาลในการถายทอดค าสอน นบเปนอปสรรคตอการรบสารอยางยง นอกจากนหลกธรรมบางหวขอมลกษณะเปนนามธรรม ฉะนนการใชอปมาจงสวนใหทานสามารถอธบายหลกธรรมค าสอนตาง ๆ ไดดขน เพราะท าใหผอานสามารถนกภาพตามได และกอใหเกดความเขาใจยงขน

182

นอกจากนสงททานน ามาใชเปรยบกบหลกธรรมค าสอนกเปนสงทอยรายรอบตวผอานทสามารถพบเหนไดโดยทวไป เชน การเปรยบเทยบโทสะกบไฟ เปรยบเทยบความพยาบาทเหมอนกบน าทรอนเดอดพลานเปนฟอง เปรยบเทยบวจกจฉาเหมอนกบน าทขนเปนตมอยในความมด เปนตน จากตวอยางดงกลาวแสดงใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดพยายามน าสงแวดลอม ธรรมชาตรอบตวมาใชเพอเปรยบเทยบหลกค าสอนตาง ๆ ของทาน ซงเปนลกษณะเดนในการสอนของทานทเปนประโยชนตอการศกษาหลกธรรมค าสอนเปนอยางยง 3.1.2 การเปรยบเทยบโดยการใชอปลกษณ เปนการกลาวเปรยบระหวางสงทมคณสมบตรวมบางประการของของสองสง หรอมากกวานนโดยมค าแสดงเปรยบเทยบนนวา เปน คอ เทากบ ฯลฯ69 ทงนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนปรากฏการเปรยบโดยนยหรออปลกษณ 2 ลกษณะ คอ

3.1.2.1 สวนท ตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปนสงประดษฐ ดงตวอยางตอไปน

ตารางท 10 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนนามธรรม สวนทน ามาเปรยบเปน

สงประดษฐ

สวนทตองการเปรยบ(นามธรรม)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (สงประดษฐ)

ขอความ

ความร เปน เครองมอส าหรบใช เพราะความรอนเปนเครองมอส าหรบใช ถาไปใชทผดกอาจใหผลรายเรยวแรงกวาไมมความร ฉนใดกด เปรยบประดจคนพาลเทยวท ารายเขา ถามมอเปลาไปชกตอยกพอจะท าเนา ถาหากมมด ขวาน ปน ดาบ ซงเปนเครองมอเปนอาวธไปท ารายเขา ผลอนรายนนกจะเรยวแรงยงกวาท า ดวยมอเปลาอ ย เปนธรรมดา (จรรยาแพทย หนา 6)

69 เรองเดยวกน, 569.

183

3.1.2.2 สวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนทน ามาเปรยบเปนลกษณะทางกายภาพของมนษย ดงตวอยางตอไปน

ตารางท 11 แสดงความเปรยบโดยสวนทตองการเปรยบเปนลกษณะนสยของมนษย สวนท น ามาเปรยบเปนลกษณะทางกายภาพของมนษย สวนทตองการเปรยบ(ลกษณะนสยของ

มนษย)

ค าเชอมแสดงการเปรยบเทยบ

สวนทน ามาเปรยบ (ลกษณะทาง

กายภาพของมนษย) ขอความ

คนขาดธรรม คอ คนทขาดสมอง คนเราทกคนยอมจะตองมธรรมเปนหลกเครองยดถอมมากกนอย มอยางใดอยางหนง อนจะปราศจากเสยทเดยวยอมไมได ถาจะเปรยบกบอวยวะของคน เมอผใดผหนงมอวยวะอยางอนพรอม ขาดแตเบรนซงเปนกอนความคดทจะน าใหประกอบกจตาง ๆ คนผนนจะประกอบกจการงานอะไรมได ตวอยางเชนกบคนบาซงเบรนพการ อาการความประพฤตของคนบานนกยอมจะวปรตไปจากความเทยงตรงตอประโยชนและประสงคและวปลาสไปจากปรกตมนษยทงหลาย (จรรยาแพทย หนา 2-3)

การสอนโดยการใชความเปรยบแบบอปลกษณนนมความหมายทลกซงกวาการใชอปมา ซงเนอหาทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชความเปรยบแบบอปลกษณคอ เรองความร และธรรม ซงทานเปรยบวาเปนเครองมอเครองใช และสมองตามล าดบ แสดงใหเหนวาความรและธรรมเปนเรองส าคญเปนอยางมาก การสอนโดยการเปรยบเทยบเปนกลวธทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชในการสอนเนอค าสอนทคอนขางยากตอความเขาใจ เชน หลกธรรมทางพระพทธศาสนา ซงในเรองจรรยาแพทยจะปรากฏการใชกลวธลกษณะนเกอบตลอดทงเรอง เพราะกลวธนชวยใหผอานเกดจนตภาพ เขาใจไดอยางลกซงมากกวาการสอนอยางตรงไปตรงมา เปนกลวธทท าใหงานเขยนรอยแกวของทานมความโดดเดนในดานการสอนจรรยาใหเขาใจไดงาย

184

3.2 กลวธการสอนโดยตรง

การสอนโดยตรงเปนการสอนโดยบอกใหกระท าหรอหามมใหกระท าโดยมกใชค าวา “จง” เพอบอกใหกระท า และค าวา “อยา” หรอ “ไม” เพอหามมใหกระท า ซงกลวธการสอนโดยตรง หรอแบบตรงไปตรงมานผวจยพบวาปรากฏในเรองสมบตของผดอยางเดนชดทสด โดยมงเนนการใหขอมลค าสอนเพยงอยางเดยว ไมไดใหรายละเอยดหรอเหตผลประกอบวาเหตใดจงตองประพฤตปฏบตตน หรอหามมใหประพฤตปฏบตตนเชนน ขอความค าสอนทปรากฏจะมการจดแบงหมวดหมไวอยางเปนระบบ แตละหมวดหมกมแบงค าสอนออกเปนขอ ๆ ซงขนาดสน ไมเยนเยอ เพอการสอความอยางตรงไปตรงมา และชดเจน ดงตวอยาง

ภาคหนง ผดยอมมความเรยบรอย Good-Mannered. กายกรรม (1) อยากรายศรษะคน. (2) อยาลวงเกนถกตองถงตวเขา ซงไมใชหยอกกนถานเพอน. (3) อยาอาจเออมในทต าสง. (4) อยาเอกอง เมอเวลาผอนท ากจ. (5) อยาเสอกสกระทบกระทงกายบคคล. (6) อยาออองในเวลาประชมสดบตรบฟง. (7) อยาแสดงกรยาตงตง หรอพดจาอกกระทกในบานแขก. วจกรรม (1) อยาสอดสวนวาจา. (2) อยาพดกระโชกกระชากและพดดวยเสยงอนดงเหลอเกน. (3) อยาใชวาจาอนหกหาญดงดน. (4) อยาใชถอยค าหยาบคาย. มโนกรรม (1) ไมเปนคนฟงซานก าเรบหยงโยโส (2) ไมบนดาลโทษะใหเสยกรยา. (สมบตของผด 15)

จากตวอยางขางตนจะเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจะก าหนดประเดน

หลกทตองการจะสอน หรอททานใชค าวา “ภาค” ในตวอยางนกลาวถงภาคท 1 จากทงสน 10 ภาคแสดงเนอหาวาผดยอมมความเรยบรอย เพอใหผอานไดทราบวาในภาคนจะแสดงลกษณะของความเปนผดประการหนงคอตองมความสภาพเรยบรอย ซงในความประพฤตตนอยางสภาพเรยบรอยนจะแสดงออกภายใตกระท า 3 ทาง คอ ทางกาย (กายกรรม) ทางวาจา (วจกรรม) และทางใจ (มโนกรรม)

185

โดยการแสดงออกแตละทางกจะมการแบงเปนขอยอยอกหลายขอ การจดขอมลค าสอนเชนนชวยใหผอานหรอผเรยนเขาใจสงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสอนไดอยางรวดเรว ทงนนบวาสอดคลองกบกลมเปาหมายทเปนนกเรยนฝกหดราชการ

นอกจากนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดบางเรอง แมวาจะใชกลวธการสอนแบบตรงไปตรงมา แตกมการระบเหตผลของการสอนหรอบอกใหประพฤตตนตาง ๆ ดงในเรองค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนนททานสอนในเรองความประพฤตตนอยางถกตองดงาม ดงตวอยาง

...เพราะเหรยญนเปนของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทาน ควรนบถอเปนเหมอนเครองรางอนส าคญอยางหนงดงน นกเรยนกจงถอตามขอทแนะน าไวและใหเหนวา เปนของส าคญทตองรกษา และขอกลาวซ าอกทหนงวาเมอเหนเหรยญหรอจบตองเขาแลว ใหนกวาเราไดพระราชทานเพราะคณความดทไดประพฤตมา และจงเตอนใจตนเองวาเราจะไมประพฤตชว ตองท าความดอยเสมอ และถามอะไรมาชกจงใจเราใหประพฤตความชวรายอนผดลกษณแหงลกเสอแลว ใหเอามอจบเหรยญทรฦกน แลวตงใจบงคบใจตนเองใหเปนเครองหามไวอยาใหประพฤตความชวนนจงได

(ค าสงสอนลกเสอฯ หนา 8)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใหเหตผลทลกเสอทกคนตองไมประพฤตชว ท าแตความด วาลกเสอทกคนไดรบพระราชทานเหรยญจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ถอเปนเกยรตยศอยางสงในชวต ฉะนนจงตองประพฤตตนใหเหมาะสมกบทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงมอบความไววางใจ นอกจากนในเรองจรรยาแพทย ทานกไดใชวธการใหเหตผลรองรบค าสอนของทานเอาไว ดงตวอยาง

..คนทกคนควรจะรสกวาจ าเปนจะตองคดหาวชาความรใหเปนหนทางส าหรบตนและเลอกหาใหถกแกนสยความถนดของตน ถกแกก าลงกายก าลงปญญาทตนจะท าได และถกแกโอกาสสมยและประเทศซงวชานน ๆ จะใหชองและเปนของตองการอยโดยมาก

(จรรยาแพทย หนา 26)

จากตวอยาง เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดสอนนกเรยนแพทยทกคนใหเลอกศกษาวชาความรใหเหมาะสมกบความถนด ก าลง และยคสมยจงจะเปนการเพมโอกาสความกาวหนาในหนาทการงานได

186

3.3 กลวธการสอนโดยการอธบาย

การสอนโดยการอธบายนใชสอนในประเดนหรอเรองทเขาใจไดยาก จงตองการชแจงใหรายละเอยดมาเสรมความคดหรอขยายความใหชดเจนมากยงขน ทงนกลวธการสอนโดยการอธบาย สามารถจ าแนกไดเปน 3 วธยอย ไดแก 3.3.1 การอธบายโดยการขยายความและใหรายละเอยด 3.3.2 การอธบายโดยการแสดงทรรศนะของผแตง 3.3.3 การอธบายโดยการชใหเหนผลดและผลเสย ดงรายละเอยดตอไปน 3.3.1 การอธบายโดยการขยายความและใหรายละเอยด เปนการสอนโดยการชแจงใหขอมลรายละเอยดตาง ๆ จ านวนมากเพอชวยสรางความเขาใจใหเกดขนแกผอานใหชดเจนมากยงขน ดงตวอยาง

2. ธรรม เปนสงททก ๆ คนจะตองม เพราะเหตวาธรรมเปนเครองรกษาความประพฤตใหเทยงตรงตอประโยชนและประสงคของคนดงกลาวมาแลวน ทก ๆ คนจงจ าจะตองครองธรรม คนทกประเภททกชนดจะประกอบกจการงานใดกด ยอมตองมธรรมเปนเครองยดถอ...ในระหวางโจรกยงตองมโจรธรรมเปนหลกทยดถอ กลาวคอ บรรดาโจรเหลานนจะตองครองสตย เรมตนตงแตสบถสาบานเขาเปนพวกเดยวกน รกษาความซอตรงไมเอาใจออกหากคดรายตอกน รกษาความเทยงธรรม คอหาทรพยไดมากแบงปนกนโดยสวน ยอมตองมความสามคค คอพรอมใจในเวลาท าการและจะสหรอจะหน... (จรรยาแพทย หนา 4-5)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอนเรอง ธรรม ค าวา “ธรรม” เปนค าททกคนเคยไดยน แตนอยคนนกทจะเขาใจความหมายของค านอยางลกซงและเหนถงความส าคญ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตงประเดนเปดเรองกอนวา “ธรรม เปนสง ๆ ททกคนตองม” จากนนจงใหรายละเอยดเพมเตมเหตใดธรรมจงเปนสงจ าเปนส าหรบทก ๆ คน โดยใหเหตผลวา ธรรมเปนเครองรกษาความประพฤตใหเทยงตรง รวมทงกลาวถงกลมบคคลใดบางทตองมธรรม และการมธรรมมประโยชนอยางไรตอกลมบคคลนน ๆ ซงทานไดกลาวยกตวอยางโจรกตองมธรรม เพราะธรรมจะชวยใหโจรประกอบกจของตนไดอยางส าเรจลลวง แสดงใหเหนวาธรรมนนไมใชในบรบทของคนดเทานน แตธรรมนนยอมตอบสนองหรออ านวยประโยชนตอบคคลแตกตางกนขนอยกบสถานการณและเปาหมายในชวต

187

3.3.2 การอธบายโดยการแสดงทรรศนะของผแตง การสอนในลกษณะนเปนการทผแตงเสนอแนะหรอสอนโดยใชความคดเหน ทมตอเรองหรอสถานการณตาง ๆ อนเนองมาจากประสบการณของผสอนมาถายทอดแกผอานเพอชใหเหนถงสงทควรกระท าหรอไมควรกระท า เพราะผแตงอาจเคยไดรบหรอผลผลของการกระท านน ๆ มาแลว ดงตวอยาง

...เมอสมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเจาลกยาเธอ พระเจาลกยาเธอ หลายพระองคไดเสดจออกมาทรงเลาเรยน ณ ประเทศนตอมาโดยล าดบ สมยน ความเหนทจะจดการทรงศกษาจงรอขนเปนการทหารเกอบจะหมด โดยมลเหตทไดรบความเจบแสบมาสด ๆ ประกอบกบทางประพฤตของฝรงซงหยบเอามาใชเปนถอยค าวา “ขตตยตองเปนทหารหมด” จนจะท าใหพระอารมณและความนยมเลอมใสของพระราชกมารทงหลาย ซงยงทรงพระเยาวอยในเวลาเลาเรยนและก าลงออนโอนไดงายนน ฟนเฟอนซซาไปแตทางทหารฝายเดยว ความเหนซงเหนเชนนเปนความเหนอนไมรอบคอบ และไมใชเปนความเหนของพอบานหรอเปนความเหนของผทจะเปนพอบานไมได จงมงมองไปแตทางเดยวไมทวถง และยงจะเอามาใชเปนวธทางแนะน าพระราชกมาร ผซงจะทรงเรยนวธการด ารงพระองคอยในทเปนพอบานจดการทะนบ ารงบานเมองนนกหาสมควรไม... (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 215)

ในบางโอกาสทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกราบบงคมทลรายงานถงความเปนไปของทานทไดจดการการศกษาและดแลอภบาลสมเดจพระเจาลกยาเธอและพระเจาลกยาเธอ ขณะไปปฏบตราชการทประเทศองกฤษนนทานกไดแสดงความคดเหนตอสถานการณตาง ๆ ในขณะนน ซงทรรศนะททานแสดงออกมาท าใหผอานไดรบแงคดตามไปดวย ดงเชนททานแสดงความคดเหนวาการเปนทหารเพยงอยางเดยวไมใชเรองทดทชนชนปกครองจะพงมงศกษา หากแตควรใหความส าคญตอวชาการทางดานพลเรอนบาง เพราะกจการพลเรอนกเปนสวนส าคญในการทะนบ ารงหรอปกปองบานเมองเชนเดยวกนกบทหาร แตละกจการทงทหารและพลเรอนจ าเปนตองอาศยผทมความรความเชยวชาญมาด าเนนการทงสน ฉะนนจงตองใหความส าคญกบกจการทงสองฝาย 3.3.3 การอธบายโดยการชใหเหนผลดและผลเสย เปนกลวธการสอนทแสดงใหเหนผลของการปฏบต และไมปฏบตตามเนอหาค าสอนทผแตงไดน าเสนอมา ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดน ากลวธนมาสอนเรองสทธา ซงเปนหนงในสตตสทธรรม 7 ประการ อนไดแก สทธา (ความเชอ) หร (ความละอายตอการท าบาป) โอตปปะ (ความเกรงกลวตอการท าบาป) พาหสจจะ (มความรมาก) วรยะ (ความพากเพยรพยายาม) สต (ความรสกตว) และปญญา (ความรแจง) ดงตวอยาง

188

ถาไมปฏบตตาม

ถาใจไมไดเหนดเหนชอบแทจรงในวชาชพแพทย สกแตวาผปกครองบงคบใหมาเรยน หรอเพอนฝงชกจงมา กมาลองดดงนน การทจะตงใจเลาเรยนกจะหาเปนไปไดไม เวลาครสอนกนงฟง ๆ ไป ฟงแลวกไมเขาใจ หรอเขาใจกลมทงเสยไมไดจด ไมไดจ า และสงสยสงใดกไมไตถามใหเขาใจแจมแจง ใจกไมไดคดใฝฝนตรตรองในขอในเรองทเขาสอน กเมอการเลาเรยนของตนเรยนดวยวธอยางนจะเรยนดไดทไหน นกเพราะไมไดเปนไปดวยอ านาจความศรทธา

(จรรยาแพทย หนา 9)

ถาปฏบตตาม

ถาหากเขามาเลาเรยนดวยความศรทธา หรอมาเรยนอยแลวเกดศรทธาขน คอมใจรกใครในวชาทเลาเรยนเชอถอวาเปนคณประโยชนอยางนนอยางนไดจรง ความตงใจใฝฝนทจะเลาเรยนจรง ๆ กจะเกดขน เมอมความตงใจใฝฝนเชนนนแลว กเรยนดวยความสนก ความราเรง ไมจ าใจเรยน ผลของการเลาเรยนกยอมจะส าเรจไดดเปนธรรมดา

(จรรยาแพทย หนา 9)

จากตวอยางขางตนจะเหนวาหากแพทยไมประพฤตตนตามหลกสทธา หรอความเชอถอยดมนในวชาชพของตน อาจเปนเพราะถกบงคบใหเรยน หรอเพอนชกชวนใหมาเรยน กท าใหไมเกดพลงทจะขวนขวายศกษาหาความรในเรองตาง ๆ ทผเปนแพทยสมควรร อกทงไมใสใจทจะพฒนาตนเอง ยอมสงผลใหไมประสบความส าเรจในวชาชพแพทย ตรงกนขามกบผทมสทธา หรอมความเชอถอยดมนในวชาชพของตน กจะมพลงขบเนนใหตองการเรยนรและพฒนาตนเองอยเสมอ อกทงยงมความสขในการศกษาเลาเรยน ซงจะสงผลใหผนนประสบความส าเรจในวชาชพแพทย นอกจากนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงไดแสดงผลของการท างาน โดยมปจจยดานเวลาและแรงงานเปนตวก าหนด เพอแสดงใหเหนถงวธการในการท างานใหไดผลทคมคาทสด ดงตวอยาง

การหนก จะไดแกอยางเดยวทสมควรแตก าลงคนขนใหพอแกการ...ถาการฝมอ กตองหาผมศลปะและความช านาญเพมเตม แตการท าดวยแรงนนเปนตองหาคนเพมงายกวาอยางอน ดงน การกจะส าเรจได คนกจะไมชอกช าอดโรย ตวอยางเปรยบเทยบคณและโทษในการเพมเวลากบเพมก าลงคนผดกนดงน

เพมเวลา

ผท าการ เวลาทก าหนดให การส าเรจ ผลทได

คนคนเดยว 3 ชวโมง เขยนได 4 หนากระดาษ เขยนไดด

คนคนเดยว 6 ชวโมง เขยนได 6 หนากระดาษ เขยนไดเลวลง มอลา นอยลงไป 2 หนา

189

คนคนเดยว 12 ชวโมง เขยนได 10 หนากระดาษ เขยนยงเลวลง นอยลงไป 4 หนา มอลาเหนด เหนอย เมอยแขน

เพมคน

คนคนเดยว 3 ชวโมง เขยนได 4 หนา หนงสอทเขยนกดและได

คน 2 คน 3 ชวโมง เขยนได 8 หนา มากนอยเทากนตามสวน

คน 4 คน 3 ชวโมง เขยนได 16 หนา เตมท ผคนไมอดโรยชอกช า (หนงสอกราบบงคมทลฯ หนา 89-90)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเปรยบเทยบคณและโทษของการเพมเวลาและเพมจ านวนคนในงาน โดยใชสถานการณการเขยนเปนตวอยาง การอธบายของทานน าเสนอในรปแบบขอมลเปนสวน ๆ แสดงปจจยทมผลตอการท างานทงจ านวนคน เวลาทใช ความส าเรจของงานทไดรบ และการประเมนผลของงานทไดรบ ซงการน าเสนอรปแบบนชวยใหผอานเหนถงผลของการท างานภายใตเงอนไขตวแปรตาง ๆ และตดสนใจวาจะประพฤตตนเชนไรใหเหมาะสม

ค าสอนหรอขอแนะน าบางเรอง ผอานอาจไมเหนความส าคญ ไมจ าเปนตองใสใจน ามาปฏบต เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงไดเลอกใชกลวธการสอนโดยการชแจงใหเหนผลของการปฏบตและไมปฏบตตามหลกธรรมหรอขอควรปฏบตตาง ๆ เพอใหผอานไดเกดตระหนกถงความส าคญ เปนการโนมนาวใหผอานปฏบตตามค าสอนนน ๆ

การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชกลวธการสอนโดยการอธบายซงประกอบดวย 3 วธการยอยดงทกลาวไวขางตนนนมจดประสงคเพอชแจงขอเทจจรงหรอเนอหาค าสอนใหผอานเขาใจไดอยางชดเจน ทงนเรองททานตองการอธบายนนมกเปนเรองทไมไดเขาใจยากมากนก เพยงใหรายละเอยด ขยายความ เปรยบเทยบใหเหนความแตกตางกชวยใหผอานเกดความเขาใจทกระจางและชดเจนขนได 3.4 กลวธการสอนโดยการตงค าถาม

การสอนโดยการตงค าถามเปนกลวธการสอนทมการตงค าถามเพอใหผอานไดฉกคดหรอไตรตรองในประเดนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอน รวมทงเปนการกระตนความสนใจของผอานท าใหอยากทจะคนหาค าตอบจากค าถามททานไดตงเอาไว กลวธการสอนนปรากฏในเรองจรรยาแพทยอนมเนอหาค าสอนทเกยวของกบหลกการประพฤตปฏบตตนเพอการเปนแพทยทด โดยสงทควรรขนตนกคอ ธรรม ดงตวอยาง

190

ธรรม คออะไร ท าไมจงตองม นกเรยนทงหลาย ตวทานซงมาเปนนกเรยนแพทยอยในทน โดยมากยอมเปนนกเรยนซงไดเรยนวชาชนตนมาแลวจากโรงเรยนสามญศกษาชนประถมและมธยมโดยล าดบ ในโรงเรยนประถมครกสอนวชาชนตนเรมแตหนงสอและเลขเปนตน และมการสอนจรรยาดวย เปนตนวาสอนไมใหนกเรยนพดปด สอนไมใหนกเรยนขมเหงกนและกน ครนมาถงโรงเรยนมธยมเขากสอนวชาเพมเตมขน เชน กบสอนหนงสอและเลขสงขนไป และเพมเตมความรอน ๆ เชน กบภมศาสตร หดวาดเขยน เปนตน ทงจรรยากสอนดวยอก เปนตนวาหามไมใหนกเรยนหยบฉวยสงของของคนอนทเจาของเขาไมให ชแจงวาการกนเหลามนเปนการไมด การคบเพอนทชวทเปนพาล ยอมพาใหผคบเสยไปไดตาง ๆ ครนพนจากโรงเรยนมธยมแลว มาเรยนวชาสามญศกษาในโรงเรยนแพทยาลยน กไดมาเหนหลกสตรวามการวชาแพทย และนกเรยนตองเรยนวชาวทยาศาสตรตาง ๆ อนเกยวดวยวชาแพทย ซ ายงมการสอนจรรยาอยในหลกสตรของโรงเรยนแพทยนดวยอก บางทอาจท าใหนกเรยนประหลาดใจ วาท าไมการสอนจรรยาจงแทรกอยทกหนทกแหง...ถานกเรยนนกประหลาดเชนนนกเปนการควรอย และจะเปนโอกาสใหขาพเจาชแจงใหนกเรยนทงหลายเขาใจแจมแจงวาเพราะเหตใดจงตองเปนเชนนน

(จรรยาแพทย หนา 1-2) จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดการตงค าถามน าเปนการชวยใหผอานเกดความรสกสนใจใครรทจะหาค าตอบในเรองธรรม ซงเปนเรองทพทธศาสนกชนรจกจนอาจละเลยไมใสใจ โดยทานตงค าถามวา “ธรรม คออะไร และท าไมจงตองม” ซงเมอทานตงค าถามแลวกจะไมตอบค าถามนนในทนททนใด หากแตจะกลาวอารมภบท ยกเหตการณตาง ๆ เพอใหผอานไดคดตามและกจะไดรบค าตอบ ทงนทานกจะอธบายความเพอใหค าตอบแกผอานดวย การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดน ากลวธการสอนนมาใชถอเปนกลวธททนสมย และชวยใหผอานเกดกระบวนการเรยนรดวย

3.5 กลวธการสอนผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ

กลวธการสอนโดยการใชตวละครน เปนผแตงจะน าเสนอเนอหาค าสอนผานพฤตกรรมตาง ๆ ของตวละครส าคญของเรอง โดยจะปรากฏในงานเขยนรปแบบอยางบนเทงคดคอการผกเรองราวนนเอง ทงน วนตา ดถยนตไดใหความหมายของตวละครไววา “เปนผทมบทบาทในเนอเรอง จะเปนคน สตว พช สงของกไดแตมความรสกนกคดอยางคน”70 โดยงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทมรปแบบการน าเสนออยางบนเทงคดคอเรองพลเมองด

70 วนตา ดถยนต, “องคประกอบของบนเทงคด,” ใน เอกสารประกอบการสอนวชา 411 211 การ

เขยนบนเทงคด (นครปฐม: ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2530), 16-17.

191

ส าหรบตวละครทปรากฏในเรองพลเมองดนนมอย 5 ตว ไดแก นายเถอนหรอนายเมอง นายมน นางคง ตาอม และพแจง ซงนายเมอง และนายมนถอวาเปนตวละครหลกของเรองเพราะมบทบาทในการด าเนนเรองราวเปนอยางมาก โดยตวละครทปรากฏในเรอง พลเมองดนมลกษณะเปนตวละครนอยลกษณะหรอตวละครดานเดยว กลาวคอ เปนตวละครทมลกษณะนสยเดนเพยงดานเดยว ไมเนนความเปนปถชนซงยอมมความดและความชวปะปนกนไป71

ซงตวละครนายมนและนายเมองตางกมนสยทด มคณธรรม โดยแตละตวมลกษณะนสยดงตอไปน 3.5.1 นายมน อดตขาราชการ มฐานะร ารวย มศกดเปนลงของนายเมอง มลกษณะนสยดงน

3.5.1.1 มจตใจด ชอบท าบญ ดงปรากฏในตอนเปดเรองทนายมนมาตกบาตรทหนาบานซงเปนกจกรรมประจ าวน ดงตวอยาง

...นายมนไปตกบาตรอยทหนาบานดานขางถนนใหญ ครนเสรจแลวกเดนเทยวดบาวของแกรดน าพรวนดนตนไม และเอาเขาทเหลอตกบาตรไปโปรยใหไกใหนกและปลาตาง ๆ ตามสระและรองคในบานของแกกน

(พลเมองด หนา 3)

3.5.1.2 มความเมตตา เมอนายมนทราบวานายเถอนตองเปนเดกก าพรา ขาดญาตมตรทคอยพงพา นายมนกรบรบนายเถอนมาอยดวย พรอมทงดแลใหความรกความเอาใจใสเปนอยางด ดงตวอยาง

...เอาเถอะ ดละเจากเปนก าพรา พอแมกไมมแลว ญาตพนองอน ๆ กไมม จะไปอยทไหน ตองอยเสยกบลงทน อนงเจากเคยไปอยปาอยดงตงแตเลก ไมรจกการงานอะไรในบานเมองเลย ลงจะไดแนะน าสงสอนใหเขาใจ ถาเจาอสาหจ ากจะไดฉลาดขน เจาไดเคยล าบากยากเยนมามาก บางทวาศนาของเจาดเจาจะไดสบตระกลตอไป

(พลเมองด หนา 5)

3.5.1.3 ชอบใหความร ดงปรากฏในตอนตาง ๆ ในเรอง เมอนายเมองมขอสงสยมาถามนายมน นายมนกจะตอบหรอใหความรดวยความเตมใจ หรอตอนทนายเมองเพงมาอาศยอยดวย นายมนกสรรหาวธการตาง ๆ เพอใหนายเมองมความร ดงตวอยาง

71 เรองเดยวกน, 16.

192

...นายมนเอาใจใสนกถงหลานชายคนนอยเสมอ วาอายมากแลว จะคดอานใหเลาเรยนอยางไรจงจะไดเรวถาชาไปกจะเสยเวลามากเขาทกท จะเอาไปสงโรงเรยนตามธรรมดาหรออายถง 15 แลว หนงสอกไมรสกตวหนง จ าเปนจะตองไปเขาเรยนชนมล กเมอไรจะไปถงไหน อยาเลยเหนจะตองคดหาทางลด สอนเอาเองทบานเรงใหไดไปสมคไลประถมเอาทเดยว ...แกชอบพาหลานชายแกไปเทยวใหไดพบเหนรจกโนนนตาง ๆ เนอง ๆ เวลาทานลงจะเขารวเขาวงหรอไปการงานอะไรตามวงเจาบานขนนางทไหนกเอานายเมองไปดวยมใครขาด นายเมองกมโอกาศไดรเหนขนบธรรมเนยม และการงานในทประชมชนตาง ๆ เปนอนมาก

(พลเมองด หนา 6-7)

3.5.2 นายเมอง บดาชอนายถก ยายจากกรงเทพฯ เพอไปคาขายตามบดาทเมองสวรรคโลก เมอบดาเสยชวตลงกเดนทางมาขอความชวยเหลอจากนายมนผเปนลง โดยนายเมองมลกษณะนสยดงน 3.5.2.1 มความใฝรใฝเรยน ในเรองพลเมองด เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดบรรยายไววา นายเมองเปนคนเฉลยวฉลาด ชอบซกถามเมอเกดความสงสยอยเสมอ ท าใหเปนผทมความรมาก ดงตวอยาง

...นายเถอนเปนคนฉลาด มนสยชางจ า...เหนอะไรรอะไรแลวกเอาไปคดไตรตรองเมอไมเขาใจกไตถามเสมอ ครนเขาใจแลวกใสใจจ าไดโดยแมนย า

(พลเมองด หนา 6)

นายเมองกพอใจถามไถอะไรตาง ๆ นายมนกชแจงแนะน ากจการเบดเตลดตาง ๆ อยเสมอ (พลเมองด หนา 7)

3.5.2.2 มสมมาคาระ นายเมองเปนผทมสมมาคารวะ เหนไดจากบทบรรยายลกษณะนสยของนายเมองไว ดงตวอยาง

(นายเมอง)มนสยเปนคนออนนอมตอผใหญไมดอกระดาง ไมฟงซานอวดด

(พลเมองด หนา 6)

3.5.2.3 มความขยนหมนเพยร นายเมองนนมความขยนหมน เพยรในการศกษาเลาเรยน จนสามารถเขาสอบไลวชาชนประถม และมธยมไดส าเรจทงทไมไดเรยนในโรงเรยน ตอมากอาสาเปนพลทหารตระเวน และเขาฝกหดทโรงเรยนนายหมวดจนไดเปนนายยาม

193

นายหมวด และสารวตรตามล าดบ นอกจากนนายเมองยงเขาเปนนกเรยนศกษาวชาแพทยในวทยาลยหลวงชนอดมศกษาแพนกนกเรยนเชลยศกด จนไดรบประกาศนยบตรแพทย และไดเปนแพทยทเปนทรกของผคน ทงนในตอนทายเรอง เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดสรปปจจยทท าใหนายเมองประสบความส าเรจ ซงสวนหนงมาจากความขยนหมนเพยรของนายเมองนนเอง ดงตวอยาง

นายเมองเปนคนมความเพยรพยายาม ไมเกยจครานทอถอย มใจอนกลาหาญบากบนฟนฝาความบากยากเหนอยไมลาหน และมความคดอนละเอยดสขม รผอนผนใชเวลาของตนใหเตมไปดวยคณประโยชน ไมใหเปลองอายเปลองเวลาไปเปลา ๆ (พลเมองด หนา 156)

จากพฤตกรรมดงกลาวของตวละครส าคญของเรองคอนายเมอง ซงเรมตนจากการเปนเพยงชาวบานในชนบท ไมมความรความสามารถ แตดวยเปนคนจตใจด รกด จงขวนขวายศกษาเลาเรยน ประกอบอาชพทสจรต พรอมทงยดถอหลกปฏบตตนทมความรกชาต และจงรกภกดตอพระมหากษตรย ซงสงเหลานสงผลใหนายเมองประสบความส าเรจในชวต เมอผอานทเปนเยาวชนไดอานและเอานายเมองเปนแบบอยางในการด าเนนชวตกยอมประสบความส าเรจเฉกเชนเดยวกบนายเมอง นอกจากการเอาแบบอยางนายเมองจะใหผปฏบตเองกลายเปนคนทดมคณภาพแลว สงนยอมสงผลดตอสงคม และประเทศชาตดวย

3.6 กลวธการสอนดวยการกลาวอางถง

การสอนดวยกลวธน เปนกลวธการสอนทเปนการกลาวอางองถงบคคล สถานท เหตการณในวรรณคดเรองอน ๆ หรอการกลาวอางขอความตอนใดตอนหนงจากวรรณคดเรองนน ๆ ทงโดยตรงและดดแปลงมา72 ทงนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใชน ากลวธมาปรบใชโดยการน าเอาสภาษตจากวรรณคดโบราณ รวมทงการอางถงบทพระราชนพนธทสอดคลองกบเนอหาค าสอนของทาน เพอเพมความนาเชอถอใหแกการสอนมากขน ดงน

3.6.1 การกลาวอางถงบทพระราชนพนธ ท ง น เ จ าพ ระยาพระ เส ด จ สเรนทราธบดมกน าบทพระราชนพนธมาใชเพอสนบสนนเนอหาค าสอนของทาน โดยเฉพาะบทพระราชนพนธทเปนกวนพนธของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ดงตวอยาง

72 ชมสาย สวรรณชมภ, “ความรเรองโวหารและภาพพจน,” ใน ภาษาไทยเพอการสอสาร, 73.

194

สวนธระหนาทการงานของทหารนน ขอส าคญกคอ ตองตระเตรยมผคนไวใหพรกพรอม ฝกหดการรบใหช านาญ สะสมอาวธและเครองใชในการรบใหบรบรณดงนอยเสมอ เมอเวลามขาศกสตรมาเมอใดกจะไดสรบปองกนเมองไดทนท ถาเพกเฉยละเลยเสยไมเอาธระตระเตรยมตวไวใหพรกพรอม ตอมทพศกมาจงจะเอะอะกนขนกทไหนจะทนทวงทได เพราะความทไมพรอมและไมช านาญจะตอสเขากอาจจะแพเขา บานเมองกจะฉบหาย ฝายขาศกกจะเอาเราเปนขคา บงคบบญชากดขเอาตามชอบใจ พระเจาอยหวของเราไดมพระราชด ารส ปลกใจเสอปาไววา “แมหวงตงสงบ จงเตรยมรบใหไวพรอมสรรพ สตรกลามาประจญ จะอาจสรปสลาย” รปแปลวาสตร สลายแปลวาพายแพยบเยน นแหละเปนขอส าคญนก เจาจงจ า ไวอยาลมเลย

(พลเมองด หนา 59)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดยกเอาบทพระ ราชนพนธทวา “แมหวงตงสงบ จงเตรยมรบใหไวพรอมสรรพ ศตรกลามาประจญ จะอาจสรปสลาย” ซงเปนค าขวญทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวพระราชทานเนองในโอกาสการจดตงกองเสอปาเมอวนท 6 พฤษภาคม พ.ศ.2454 ค าขวญนสะทอนถงแนวพระราชด ารของพระองคในการตงกองเสอปาเพอฝกหดราษฎรใหมความรความสามารถอยางทหาร มพละก าลงทแขงแรง และมจตใจทกลาหาญพรอมสละชพเพอชาต ซงเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาเปนประโยชนตอการโนมนาวจตใจใหราษฎรเหนความส าคญของทหาร และการเตรยมก าลงพลใหพรอมอยเสมอ

3.6.2 การกลาวอางถงสภาษตจากวรรณคดโบราณ คนไทยใชวรรณคดวรรณกรรมเปนสอในการอบรมสงสอนมาชานาน เหนไดจากงานวรรณคดประเภทสภาษตค าสอนทถกประพนธขนมาเปนจ านวนมาก ทงสภาษตพระรวง โคลงโลกนต กฤษณาสอนนองค าฉนท โคลงสภาษตตาง ๆ เปนตน ฉะนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดจงสามารถเลอกน าสภาษตโบราณทคนหคนไทยมาใชอางองในเนอหาค าสอนของทาน ดงตวอยาง

...ในทสดของตอนนจะขอยกเอาโคลงสภาษตของทานจนตกวแตกอนมากลาวใหฟงสกบทหนง เพอเปนอทาหรณใหเหนราคาคณของวชาแพทยวามเพยงใด คอทานกลาววา

“เมองใดไรราชทง ปราชญสดบ กด

อกตระกลมทรพย สงให

หนงไรนทกบ ขนแพทย

ภยมากเมองนนไซร ทานหามอยาเนา”

สภาษตบทนทานยกเอาสงส าคญของประเทศบานเมองมากลาวไวเพอใหเหนวาสงเหลานเปนสงส าคญ และเปนสงจ าเปนของบานเมองทจะเวนเสยไมมไมได... (จรรยาแพทย หนา 44)

195

จากตวอยางขางตนเปนการน าสภาษตค าสอนจากเรองโคลงโลกนต พระนพนธของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอฯ กรมพระยาเดชาดศรทไดทรงรวบรวมช าระจากโคลงโลกนตในสมยกรงศรอยธยา โดยโคลงบทนกลาววาหากเมองใดไมมพระราชา นกปราชญราชบณฑต ตระกลเศรษฐ แมน า และแพทย เมองนนยอมมภยมากไมควรไปอยอาศย เหตทเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดกลาวอางถงโคลงบทนเพราะตองการแสดงใหเหนความส าคญของแพทยตอสงคมไมวาจะสมยใดกตาม เพอสรางความภมใจในวชาชพใหแกนกเรยนแพทยทงหลายและสงเสรมในแพทยพฒนาตนเองใหมความรความช านาญ และเปนแพทยทดของประเทศชาต นอกจากนทานยงไดกลาวอางถงสภาษตโบราณจากเรองสภาษตพระรวงอกดวย ดงตวอยาง

เพราะฉะนนคนทกคนเกดมาจงควรตองลงทนใชแรงใชเวลาเลาเรยนศลปวทยาในเวลาทยงมอายนอย เพอใหไดความรวชาไวเปนทนส าหรบท ามาหากนเมอมอายสมควรทจะท า จงมค าตกเตอนแตโบราณวา “เมอนอยใหเรยนวชา ใหหาสนเมอใหญ” สน แปลวาทรพยสมบตเงนทอง คนทงหลายจงควรทจะมความเพยรพยายามฝกหดเลาเรยนวชา ใหมความสามารถทจะท ามาหากนใหดในภายหนาและการท ามาหากนทจะท าไดดนน ไมวาประเภทใดแพนกใด ยอมตองอาศรยความรวชาทงสน (พลเมองด หนา 116)

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกลาวอางถงสภาษตจากเรองสภาษตพระรวง โดยสภาษตทวา “เมอนอยใหเรยนวชา ใหหาสนเมอใหญ” ชใหเหนถงความส าคญของการศกษาทตองเรมอบรมบมเพาะตงแตในวยเดก ซงสอดคลองกบแนวคดทางการศกษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด การททานกลาวอางถงสภาษตดงกลาวซงเปนสภาษตทคนเคยกนดในสงคมไวในเรองพลเมองดนนเปนการชวยเพมความหนกแนนใหกบเนอหาค าสอนของทานเปนอยางมาก เพราะแสดงใหเหนวาแนวคดเรองการศกษาตงแตวยเดก และใหน าความรไปประกอบอาชพในอนาคตเปนสงทสงคมสยามตระหนกและใหความส าคญมาชานาน ซงผประพฤตปฏบตตามยอมเปนทชนชมของคนในสงคม

การสอนโดยการกลาวอางถงบทพระราชนพนธ และสภาษตจากวรรณคดโบราณอยางโคลงโลกนต และสภาษตพระรวงนน แสดงใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผมความรอบรทางวรรณคด และเหตการณตาง ๆ รอบตวจนสามารถประมวลขอมลและเลอกสรรวรรณกรรมตาง ๆ มาปรบใชกบเนอหาค าสอนของทานไดอยางเหมาะสม

196

3.7 กลวธการสอนโดยยกนทานหรออทาหรณประกอบ

การสอนโดยการยกนทานหรออทาหรณประกอบนเปนการน าเอาเหตการณ เรองเลามาใชประกอบเพอใหเกดความเขาใจอยางชดเจนในเนอหาค าสอนตาง ๆ อกทงยงกอใหเกดความสนกเพลดเพลน จดจ าไดงาย และชวยสนบสนนเนอหาค าสอนใหนาเชอถอและนาสนใจมากยงขน โดยเหตการณทยกมาสามารถยกมาทงเรองหรอยกมาเพยงบางสวนกได ดงตวอยาง

การสอนทงหลายจะเปนประโยชนแกผเรยนกเพราะเหตทผเรยนรบค าสอน ถาผเรยนไมรบค าสอน การสอนนน ๆ กจะหาประโยชนแกผเรยนไม... วาถงเรองเรยนเรองสอน ยงมนทานเรองหนงนาฟงจะเลาใหฟงคอ เมอครงพทธกาล มนายสารถซงเปนผช านาญในการฝกหดมาผหนงชอเกส ไปเฝาพระพทธเจา ณ เชตวนารามซงเปนทประทบใกลกรงสาวตถ พระองคตรสปราศรยแลวถามนายเกสวา เออ เขาวาเจาเปนผช านาญในการฝกมาไมมผฝกหดคนใดจะยงกวา จรงหรอ และเจามวธฝกหดอยางไร นายเกสจงกราบทลวา วธทเขาฝกหดนนเขาฝกหดดวยอบายอนละเอยดบาง ดวยอบายอนหยาบบาง ทงละเอยดและหยาบบาง พระพทธเจาจงตรสถามวา กถามาตวใดไมรบความฝกหดตลอดทง 3 วธนนแลวเจาท าอยางไรตอไป นายเกสจงกราบทลวา เมอเขาไดใชอบายทง 3 ประการฝกหดแกมาตวใด มาตวนนกไมรบการฝกหดแลว เขากฆามาตวนนเสย เพราะเหตทจะปองกนความครหาตเตยนถงตระกลแหงอาจารยของเขา เมอกราบทลเชนนนแลว นายเกสจงทลถามพระพทธเจาบางวา ฝายพระองคเลา ขาพระองคกไดยนวาพระองคเปนสารถผฝกหดบรษทควรจะทรมาน ไมมผฝกหดใดจะยงกวา ขาพระองคจงอยากจะทราบวา พระองคมวธฝกหดอยางไร พระพทธเจาจงด ารสตอบวา พระองคกฝกหดบรษดวยอบาย 3 อยางเชนกน คอดวยอบายอนละเอยดบาง อนหยาบบาง ทงละเอยดและหยาบบาง นายเกสจงทลถามตอไปวา ถาบรษผใดไมรบการฝกหดตลอดวธทง 3 นนแลว พระองคทรงท าประการใด พระพทธเจาจงตรสตอบวา เมอบรษคนใดไมรบความฝกหดดวยอบายทง 3 นนแลว เราตถาคตยอมฆาบรษนนเสย นายเกสกประหลาดใจจงกราบทลถามวา ปาณาตบาต ไมเปนการควรแกพระผมพระภาคไมใชหรอ กเหตไฉนพระผมพระภาคจงตรสวา เรายอมฆาบรษนนเสยฉะนเลา พระพทธเจาจงตรสตอบวาจรงอย ปาณาตบาต ยอมไมควรแกพระตถาคต กแตบรษผใดไมรบการฝกหดดวยอบายอนละเอยด อนหยาบ และทงละเอยดและหยาบฉะนแลว พระองคกยอมไมนบบรษผนนจะเปนผอนพระองคพงวากลาว พงตามสงสอนตอไป ดงนชอวาบรษผนนยอมถกฆาเสยแลว คอวาพระองคเลกเสยไมสอนตอไป บรษผนนกเปนสนเขตทจะนบวาเปนสาวก ผฟงค าสงสอนในวนยของพระองคตอไป ถงครบาอาจารยอน ๆ กตองใชวธนทงนน

นวาดวยการฝกหดทรมานเฉพาะบคคล น ามากลาวเปนเครองตกเตอนผศกษาใหทราบวา การสอนนนทจะใหเปนประโยชนกเพราะผศกษาตองฟงค าสงสอนดวยด... (จรรยาแพทย หนา 135-137)

197

จากตวอยางขางตน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตองการสอนใหนกเรยนแพทยทเขาเรยนศลธรรมจรรยาของแพทยใหตงใจเกบเกยวความรทไดไปปรบใช เพราะหากผสอนถายทอดเนอหาค าสอนอยางเตมท แตผฟงหรอนกเรยนไมใสใจจะเรยนรรบฟง ประโยชนทควรจะไดรบกสญเปลา ทานจงไดยกนทานชาดกเรองพระพทธเจากบนายสารถทสนทนากนเรองการฝกมาและการฝกคน โดยนายสารถชอเกสไดมาเฝาพระพทธเจา พระพทธเจาไดตรสถามถงวธการฝกมา นายเกสเลาวาตนมวธฝกมา 3 วธ หากมาตวใดไดรบการฝกทง 3 วธแลวไมไดผลกจะฆามาตวนนเสย จากนนนายเกสจงทลถามพระพทธเจาถงวธการฝกคนบาง พระพทธเจากตรสวาใชวธการฝกคน 3 วธเชนเดยวกน ซงหากคนใดไดรบการฝกทง 3 วธแลวยงไมเปนคนดกจะฆาเสยเชนกน แตพระองคไมไดฆาใหตาย การฆาในความหมายของพระองค คอ การตดออกจากการเปนสาวกของพระองคเพราะมอาจจะฝกไดอกตอไปแลว การเลานทานเรองนมความสอดคลองกบการสอนเนอหาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนอยางยง ซงชวยใหผอานผฟงเขาใจและเกดความตระหนกในเรองททานตองการสอน อกทงยงกอใหเกดความสนกเพลดเพลนดวย

กลวธการสอนทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชในงานเขยนรอยแกวของทานเพอโนมนาวผอานใหเหนคณคาของเนอหาค าสอนและน าไปประพฤตประพฤตตาม โดยกลวธการสอนททานใชมทงสน 7 กลวธ ไดแก กลวธการสอนโดยการเปรยบเทยบ กลวธการสอนโดยตรง กลวธการสอนโดยการอธบาย ซงจ าแนกไดเปน 3 กลวธยอย คอการอธบายโดยการขยายความและใหรายละเอยด การอธบายโดยใชทรรศนะของตวทานทมตอเรองตาง ๆ และการอธบายโดยการชใหเหนถงผลดและผลเสยของประพฤตตามค าสอน นอกจากนยงมกลวธการสอนโดยใชค าถามน า การสอนโดยการกลาวอางถง กลวธการสอนโดยผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ และกลวธการสอนโดยการยกนทานและอทาหรณประกอบ ซงแตละกลวธทเลอกใชนนทานไดพจารณาใหสมพนธกบเนอหาค าสอน ความยากงาย รวมทงผทไดรบค าสอนนน ๆ ดวย ซงกอใหเกดผลสมฤทธทดในการถายทอดเนอหาค าสอนของทาน

กลาวโดยสรปแลว การทเนอหาค าสอนของเจาพระเสดจสเรนทราธบดยงคงทรงคณคา มประโยชนตอผทอานแลวน าไปปฏบ ตนนเกดจากปจจย 3 ประการ ไดแก กลวธการแตงเรอง กลวธการใชภาษา และกลวธการสอน ทตางชวยสนบสนนสงเสรมใหเนอหาค าสอนทของทานสามารถถายทอดออกมาไดอยางตรงจดประสงค และเกดประโยชนตอผอาน

198

บทท 5 สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ

การศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดในฐานะวรรณคด

ค าสอนน ผวจยศกษาจากงานเขยนรอยแกวทงหมด 7 เรอง ไดแก หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรย -ศกด ร.ศ.113-118 สมบตของผด พลเมองด ค าสงสอนของพระยาวสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน จรรยาแพทย ชวยเพอน และเตอนเพอน

ในการศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมวตถประสงค 2 ประการ ประการแรกเพอศกษาเนอหาทเปนค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด รวมทงศกษาความสมพนธระหวางเนอหา กบประวตของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดและบรบททางสงคม และประการทสองเพอศกษากลวธการน าเสนอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของทาน ซงประกอบดวยกลวธการแตง กลวธการใชภาษา และกลวธการสอน ผลการศกษาสามารถสรปผลการศกษาไดดงน

สรปผลและอภปรายผล

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนบคคลทมความรความสามารถอนเกดจากอปนสยใฝรใฝเรยน มความขยนหมนเพยร รบผดชอบตอหนาทการงานจนไดรบความไววางใจใหท างานในหนาทตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยงหนาททเกยวกบการศกษาทงการเปนพระอภบาลสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธขณะทเสดจพระราชด าเนนไปทรงศกษาศลปวทยาการ ณ ประเทศองกฤษ รวมทงการจดหลกสตรการศกษาตามแบบตะวนตกขนในประเทศสยาม ประกอบกบในชวงรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 เปนชวงทสยามตองเผชญกบปญหาการคกคามของลทธจกรวรรดนยมตะวนตกยงผลใหตองมการปฏรปบานเมองใหพฒนาและสอดรบกบสถานการณของโลกในขณะนน ปจจยตาง ๆ เหลานลวนมผลตอการสรางสรรคงานเขยนของทาน

เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลงเหนวาการพฒนาชาตบานเมองตองเรมตนจากการพฒนาคนใหมคณภาพ ซงนอกเหนอจากการวางแผนจดการศกษา และจดตงโรงเรยนส าหรบราษฎรแลว งานเขยนยงเปนอกชองทางหนงในการชวยพฒนาคนใหมความรความสามารถ และมคณธรรมจรยธรรม มความประพฤตทดสอดรบการพฒนาประเทศ เพราะการขยายตวทางการศกษาและ

199

ทางดานการพมพท าใหงานเขยนตาง ๆ สามารถเขาถงราษฎรไดอยางทวถงมากขน ดวยเหตนทานจงไดสรางสรรคงานเขยนทมงใหความร และสงสอนจรยธรรม รวมทงหลกการปฏบตตนขนมาหลายเรอง

เมอพจารณางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวามลกษณะเปนวรรณคดค าสอนเนองจากงานเขยนของทานมวตถประสงคเพอสงสอน หรอใหขอแนะน าในการประพฤตปฏบตตนใหถกตองตามท านองคลองธรรม รวมทงยงมกลวธการน าเสนอเรองราวทมลลาทางวรรณศลปอนหลากหลาย ท าใหงานเขยนของทานมไดเปนเพยงต าราเรยนทมงเนนใหแตสาระเพยงอยางเดยว แมวางานเขยนบางเรองอยางเชน หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 ซงมจดมงหมายเพอกราบบงคมทลรายงานพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ถงการจดการศกษาใหแกสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ รวมทงพระเจาลกยาเธอพระองคอน ๆ ทเสดจไปทรงศกษาศลปวทยาการ ณ ทวปยโรป จะไมไดมจดมงหมายในการ สงสอนหรอใหขอเสนอแนะโดยตรง หากแตในบางสวนของเรองไดมการสอดแทรกความคดเหน ขอแนะน าตาง ๆ อนเปนการใหก าลงใจและขอมลอนเปนประโยชนตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสมอนเปนทปรกษาใหแกพระองค ซงนบวาเปนประโยชนตอการบรหารราชการแผนดนของนกปกครอง

งานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนสวนใหญมลกษณะเปนงานเขยนประเภทรอยแกว ทงนเปนเพราะสมยรชกาลท 5 มการรบเอาอทธพลในการสรางสรรคงานเขยนอยางตะวนตก สงผลใหงานเขยนประเภทรอยแกวเรมเขามามบทบาทในสงคมและไดรบความนยมมากขน ประกอบกบการขยายตวทางการศกษาสมยใหมของคนไทย ท าใหการใชงานเขยนประเภทรอยแกวชวยสงเสรมการสอสารเพอถายทอดหลกค าสอนของทานไปสผอานไดอยางสมฤทธผล ซงสะทอนใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทมวสยทศนทกาวไกลมาก

รปแบบงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด ผวจยพบวามอย 3 รปแบบดวยกน ไดแก รปแบบจดหมาย รปแบบต าราเรยน และรปแบบบนทกค าสงสอน ซงสะทอนใหเหนถงความหลากหลายทางการประพนธ และบทบาทของงานเขยนของทานตอหนวยตาง ๆ ในสงคม

งานเขยนรอยแกวทมรปแบบเปนจดหมาย ม 1 เรอง คอ หนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยา พระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรย -ศกด ร.ศ.113-118 ทงนหนงสอกราบบงคมทลดงกลาวเปนการสอสารระหวางสามญชนกบพระมหากษตรย ฉะนนผกราบบงคมทลจะตองใชใหถกหลกแบบแผนของการกราบบงคมทล ทงนผลการศกษาพบวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนสามารถใชอยางถกตอง

สวนงานเขยนรอยแกวทมรปแบบต าราเรยน ม 2 เรอง คอ สมบตของผด และพลเมองด ซงเปนงานเขยนทใชเปนแบบเรยนส าหรบนกเรยนฝกหดขาราชการพลเรอน จดประสงคของต าราเรยนทง 2 เรองกคอมงเนนพฒนาคณลกษณะและความประพฤตใหเหมาะสมกบการประกอบอาชพ

200

ของตนเองในอนาคต ทงนแนวคดตาง ๆ ทปรากฏนนเปนการผสมผสานกบระหวางแนวคดทางพทธศาสนา กบแนวคดแบบตะวนตก ไดแก แนวคดการด ารงตนแบบผดองกฤษ หรอ English gentleman ททานไดรบมาครงทเดนทางไปปฏบตหนาททประเทศองกฤษ และประเทศอน ๆ ในทวปยโรป นอกจากนเรองพลเมองดยงเปนต าราเรยนทมรปแบบการน าเสนอแบบบนเทงคดทมตวละคร ฉาก มการด าเนนเรอง แตอยางไรกตามงานเขยนเรองนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบ ดกไมไดมงเนนทจะใหความบนเทงส าเรงใจเปนหลก หากแตทานตองการใชพฤตกรรมของตวละครเปนสอในการถายทอดหลกค าสอน และวทยาการความรทจ าเปนส าหรบการเปนพลเมองทดของสงคมและประเทศชาต

งานเขยนรอยแกวทมรปแบบบนทกค าสงสอนม 4 เรอง คอ เรองค าสงสอนของพระยา วสทธสรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน จรรยาแพทย ชวยเพอน และเตอนเพอน เรองค าสงสอนฯ ดงกลาวนเปนการบนทกค าสงสอนททานไดกลาวแกลกเสอกองหนน แลวตอมาไดมการรวบรวมจดตพมพขนเพราะเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาเปนประโยชนแกนกเรยนและลกเสอโดยทวไป นอกจากนเรองจรรยาแพทย เปนการรวบรวมค าสอนจรรยาทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไปบรรยายใหแกนกเรยนแพทย สวนเรองชวยเพอน และเตอนเพอนเปนเรองทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดตงใจทจะใหแงคดความร รวมทงเสนอแนะขอควรปฏบตส าหรบผประกอบอาชพรบราชการ โดยเรองชวยเพอนนนทานมงเนนในดานการรกษาสขอนามย และใหความรเกยวกบแพทยแผนปจจบน สวนเรองเตอนเพอนนนจะมงเนนสอนในเรองการวางตวใหเหมาะสมกบอาชพรบราชการ

ส าหรบกลมบคคลทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมงสอนและแนะแนวทางในการประพฤตปฏบตตนนนสามารถแบงออกไดเปน 3 กลม ไดแก พระมหากษตรย ขาราชการ และนกเรยน ส าหรบพระมหากษตรยทกลาวถงในทนคอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทงนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมไดสอนในเชงบงคบ หากแตเปนการถวายค าแนะน าอนเปนประโยชนตอปญหาตาง ๆ ของบานเมองทสรางความทกขโทมนสใหแกพระองคเปนอยางยง ทงเรองการบรหารราชการแผนดน การจดการกบพระราชธระสวนพระองค เปนตน ซงแสดงใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทไดรบความไววางพระราชหฤทย และมความซอสตยจงรกภกดตอพระมหากษตรยและชาตบานเมองเปนอยางยง

นอกจากน ดวยเหตเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทท างานรบราชการใกลชดเบองพระยคลบาท ทานไดเลงเหนวาผทรบราชการตองท างานโดยยดเอาพระเจาอยหวและบานเมองเปนทตง ทานจงตงใจทจะชวยพฒนาบคลากรเหลานใหเปนผทมความประพฤตอนเหมาะสม รจกบทบาทและหนาทของตนเอง รกษาเกยรตยศใหสมกบทพระมหากษตรยมพระมหากรณาธคณเลยงดชบเลยง รวมทงเปนแบบอยางและทพงของราษฎรได

201

กลมบคคลอกกลมหนงทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหความส าคญในการอบรมสงสอนใหมความรควบคกบคณธรรมนนคอ ผทอยในวยเรยน ดงจะเหนไดจากการททานสรางสรรคงานเขยนตาง ๆ เพอบรรจเปนต าราเรยนส าหรบนกเรยนในโรงเรยน ทงเรองพลเมองด และสมบตของผดทมงเนนปลกฝงใหนกเรยนเหลานมความประพฤตทดและเหมาะสม ทงนงานเขยนบางเรองกไมไดแตงขนเพอใชเปนต าราเรยน เชน เรองค าสงสอนลกเสอฯ และจรรยาแพทย เนองจากทงสองเรองนเปนการบนทกค ากลาวของทานทไดใหไวแกคณะลกเสอ และนกเรยนแพทยตามล าดบ แลวเวลาตอมาเหนวาค าสงสอนเหลานมประโยชนจงไดมการรวบรวมตพมพขนในภายหลง แตอยางไรกตามกนบวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผทเลงเหนความส าคญของเยาวชนของชาตอยางยง

จากการวเคราะหงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนผวจยพบวาสามารถจดหมวดหมของเนอหาหลกค าสอนไดเปน 5 ประเดนดวยกน ไดแก หลกในการด าเนนชวต หลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคม หลกในการปกครอง หลกในการรบราชการ และหลกในการประกอบอาชพเฉพาะทาง ซงหลกค าสอนตาง ๆ เหลานลวนชวยใหผประพฤตปฏบตตามไดรบประโยชนทงในการด าเนนชวต การท างาน ชวตครอบครว รวมไปถงการเปนคนทมความเพยบพรอมส าหรบการชวยพฒนาประเทศตอไป

หลกในการด าเนนชวตทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเหนวาควรปฏบต คอ การศกษาหาความรเพอพฒนาความรความสามารถของตน เมอมความรแลวกน ามาใชในการประกอบอาชพดวยความความเพยรพยายามตงใจ รายไดอนไดมาจากการท างานกรจกใชจายใหถกวธหรอท าใหเพมพนยงขน รจกเลอกคครองทด นอกจากนทานยงเหนวาควรใชชวตใหมความสขแตตองตงอยในความไมประมาทและกอปรดวยศลธรรมจรรยา รวมทงใหรกษาสขอนามยของตนเองใหแขงแรงเพอจะไดมก าลงในการท างานและพฒนาประเทศชาตตอไป หลกค าสอนทเกยวกบการด าเนนชวตทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนสะทอนใหเหนถงการสรางคานยมทดใหแกราษฎร โดยเรมจากตวเองกอนซงเปนสงทปฏบ ตไดงายทสด เพอเปนการสรางพลเมองอนพงประสงคของสงคม อนเปนกลไกหนงของการพฒนาประเทศ

สวนหลกในการปฏบตตนตอผอนและการวางตวในสงคมนนเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดเหนวาราษฎรทกคนตองตระหนกถงหนาทความรบผดชอบของตนเองตอสถาบนชาต ศาสนา และพระมหากษตรยอนเปนสถาบนทส าคญของชาต เพราะจะชวยใหประเทศชาตมความเปนปกแผนมนคงและพฒนากาวหนา นอกจากนการอยรวมกนในสงคมอยางสงบสขนนทกคนจะตองตระหนกรและประพฤตตนภายใตกฎหมายของบานเมอง รวมทงการมสมมาคารวะ และการใหเกยรตซงกนและกน อนจะน าพาใหสงคมไทยมแตความผาสกและพฒนาไปไดอยางราบรน

หลกในการปกครองนเปนค าแนะน าของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทถวายแดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จากค าแนะน าดงกลาวสามารถจ าแนกไดเปน 2 ประการ

202

คอคณสมบตของนกปกครอง และบทบาทหนาทของนกปกครอง ส าหรบคณสมบตของนกปกครองทส าคญคอตองมความรอบร สตปญญา รวมทงมวสยทศนอนกวางไกล และตองมวจารณญาณในการใชอ านาจอนกอปรความกรณาในการปกครองผอยใตบงคบบญชา สวนบทบาทหนาทของนกปกครองนน ทานเหนวาผปกครองมหนาททจะตองดแลราษฎรหรอผอยใตปกครองใหมความเปนอยทด มความสข รวมทงนกปกครองยงมหนาททจะตองพฒนาบานเมองใหเจรญกาวหนา และสรางความสามคคใหเกดขนในหมคณะผเปนดงแขนขาของนกปกครองทจะใชส าหรบท างานเพอประเทศชาตตอไป

ผทมอาชพรบราชการ เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเสนอหลกในการรบราชการ ไวหลายประการดวยกน อาท ผเปนขาราชการตองท างานดวยความเตมท และตองเสยสละความสขสวนตนตอหนาทการงาน รวมทงมความจงรกภกดตอพระมหากษตรย ตองมความประพฤตทเหมาะสมดงาม เพราะขาราชการเปนดงสญลกษณของพระมหากษตรยอกทงเปนทพงของราษฎรดวย

นอกจากนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงไดใหแงคดเกยวกบหลกในการประกอบวชาชพเฉพาะทาง อนไดแก แพทย และนกการทต ทงนเนองจากทานเคยด ารงต าแหนงเปนผบงคบบญชาชนสงของราชแพทยาลย และอรรคราชทตพเศษขณะปฏบตหนาท ณ ทวปยโรป ท าใหทานมประสบการณมากจนสามารถถายทอดเปนเนอหาค าสอนทมประโยชนตอสาขาวชาชพทงสองได โดยส าหรบผเปนแพทยนนทานเหนวาจะตองเปนผมความรด มความอดทน ไมยอทอตอความยากล าบาก มใจทเขมแขงและเปยมดวยความเมตตากรณา สวนนกการทตนนจะตองมความรทดและแมนย า รวมทงตองมมนษยสมพนธทดในการผกสมพนธไมตรกบชาตตาง ๆ ซงนกการทตตองท าหนาทโดยค านงถงผลประโยชนของชาตเปนส าคญ

ทงนหลกค าสอนดงกลาวขางตนจะสมฤทธผลกบผอานนนจะตองอาศยกลวธในการน าเสนอเนอหาค าสอนทหลากหลายและเหมาะสมกบเนอหาเพอใหผอานไดรบประโยชนสงสด โดยกลวธตาง ๆ ทเปนปจจยเออใหงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนประสบความส าเรจในการน าเสนอเนอหาค าสอน ไดแก กลวธการแตง กลวธการใชภาษา และกลวธการสอน

กลวธการแตงในงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดประกอบดวยกลวธการตงชอเรอง กลวธการเปดเรอง กลวธการเสนอเรอง และกลวธการปดเรอง โดยกลวธการตงชอเรองนนมอย 2 เรองททานไมไดตงดวยตนเองเนองจากถกน ามาตพมพภายหลงและตงชอเรองโดยคณะผจดพมพ ไดแก เรองหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118 และเรองค าสงสอนของพระยาวสทธ-สรยศกด กรรมการกลางจดการลกเสอ ซงไดกลาวแกลกเสอกองหนนในการแจกเหรยญลกเสอกองหนน สวนอก 5 เรองนนทานเลอกใชการตงชอเรองอย 3 วธ คอการตงชอแบบตรงไปตรงมา ไดแก เรองจรรยาแพทย และพลเมองด ซงท าใหผอานทราบจดมงหมายของเรองวาเกยวของกบเรอง

203

อะไร สวนการตงชอเรองแบบใชความเปรยบ ไดแก เรองสมบตของผด การตงชอดวยวธนชวยดงดดความสนใจของผอานไดเปนอยางด และการตงชอเรองแบบสรางความคนเคยกบผอาน เชน เตอนเพอน และชวยเพอนนนเปนสรางความรสกเปนพวกพองเดยวกนและเปนกนเองกบผอานมากขน นอกจากนในเรองพลเมองดซงมการแบงเรองราวตอนเปน 29 ตอน ทานกไดตงชอตอนใหสอดคลองกบเนอหาแตละตอนชวยใหผอานทราบเรองราวในตอนนน ๆ กอนทจะอานเนอเรอง ทงนเปนทนาสงเกตวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนเลอกใชค าทสนและงายในการตงชอเรอง ซงแสดงใหเหนทานรจกเลอกสรรค ามาใชใหเหมาะสมกบเรอง อกทงยงงายตอการจดจ าของผอานอกดวย

ในการเปดเรองในงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนทานมวธการอย 5 วธ ไดแก การเปดเรองดวยการบรรยาย การเปดเรองแบบสนทนากบผอาน การเปดเรองแบบใชพทธ-ศาสนสภาษต การเปดเรองแบบระบเจตนาของผแตง และการตงชอเรองแบบตงค าถาม โดยการเปดเรองดวยการบรรยายนนจะพบในเรองพลเมองด เพอเปนการใหขอมลเกยวกบตวละครตาง ๆ รวมทงสถานการณอนน าไปสการถายทอดเนอหาค าสอนของตวละครในเรอง สวนการเปดเรองแบบสนทนากบผอานอยางเรองเตอนเพอนเปนการลดชองวางระหวางผแตงกบผอานท าใหสามารถกลาวสอนหรอใหขอแนะน าตาง ๆ ไดงายขน นอกจากนการใชพทธศาสนสภาษตและการตงค าถามในการเปดเรองยงเปนการชวยดงดดความสนใจของผอานไดมากขน แตงานเขยนบางเรอง เชน ค าสงสอนลกเสอฯ ทตองการความจรงจงในการอบรมสงสอนทานกจะเลอกใชการเปดเรองแบบระบเจตนาเพอใหทราบวาทานตองการสอนเรองอะไร

การเสนอเรองหรอเนอหาค าสอนในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา-ธบดนนทานเลอกใชการแสดงกระบวนการและความสมพนธตาง ๆ ดวยการอธบายเปนสวนใหญทงการขยายความใหรายละเอยด การชแจงใหเหนความเหมอนและความแตกตางกน การชใหเหนถงสาเหตและผลลพธทสมพนธกน และการใหค านยาม โดยทานมกใชการขยายความใหรายละเอยดมากทสด เนองจากหลกค าสอนของทานบางเรองเปนสงทเขาใจไดยาก ดงนนการใหรายละเอยดขยายความเรองตาง ๆ ใหแจมแจงจงเปนวธการเหมาะสม นอกจากนยงผวจยยงพบวาทานใชวธการเลาเรองราวตาง ๆ ดวยการบรรยายซงใชในเรองพลเมองดเพอเลาเหตการณตาง ๆ อกทงยงพบวาทานไดแทรกอารมณขนของทานลงไปในงานเขยนบางตอนซงชวยสรางความขบขนและผอนคลายใหผอานได

การปดเรองในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนทานใชกลวธหลากหลายเชนเดยวกบการเปดเรอง โดยทานใชการปดเรองดวยจดประสงคในการแตง สรปความเพอเปนการเนนย าถงความส าคญในหลกค าสอนของทาน รวมทงการปดเรองดวยการแสดงทรรศนะของผแตง และเชญชวนขอความรวมมอรวมใจจากผอานเพอโนมนาวใหผอานเหนคลอยตามทผแตง

204

ปรารถนา นอกจากนผวจยยงพบวาทานเลอกใชพทธศาสนสภาษต และพระบรมราโชวาทในการปดเรองเพอสรางความนาเชอถอใหกบเนอหาค าสอนของทานดวย

กลวธการใชภาษาทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนผวจยแบงออกเปน 2 ระดบ คอ การใชภาษาในระดบค า และการใชภาษาในระดบขอความ โดยการใชภาษาในระดบค านนประกอบดวยการใชหมวดค าทเกยวกบการสอน การใชค าซอน และการใชค าภาษาตางประเทศ สวนการใชภาษาในระดบขอความนนประกอบดวยการใชส านวน การใชประโยค การใชโวหารการเขยน และการใชวจนลลาในงานเขยน

การใชหมวดค าทสอถงการสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนน พบอย 2 ลกษณะ คอ การใชค าเพอแสดงถงสงทควรกระท า และการใชค าแสดงถงสงทไมควรกระท า ทงนการใชค าทแสดงถงสงทควรกระท านนทานจะเลอกใชค าวา “จง” “ตอง” “ควร” และ “ยอม” น าหนากรยาหลก สวนการใชค าแสดงถงสงทไมควรกระท าทานเลอกใชค าวา “ไม” และ “อยา” น าหนากรยาหลก ซงลกษณะการใชค าเชนนจะพบเมอทานตองการสอนเนอหาค าสอนโดยตรง ท าใหผอานทราบไดในทนทวาควรประพฤตปฏบตตนอยางไร

การใชค าซอนทปรากฏในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดม 2 ลกษณะ คอ ค าซอนแบบมเสยงสมผส และค าซอนไมมเสยงสมผส ซงการใชค าซอนนนนอกจากจะเปนการชวยขยายความ รวมทงเปนการเนนย าความหมายใหชดเจนยงขนแลว ยงชวยใหขอความมเสยงทไพเราะเปนจงหวะ ชวยเพมอรรถรสในการอานไดเปนอยางด

การทเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดไปปฏบตหนาท ณ ทวปยโรปท าใหปรากฏการใชค าภาษาตางประเทศ โดยเฉพาะค าทบศพทภาษาองกฤษในงานเขยนรอยแกวของทาน ซงปรากฏเปนจ านวนมากในหนงสอกราบบงคมทลฯ ทงนทานจะใชค าทบศพทภาษาองกฤษในกรณทกลาวถงชอบคคล ต าแหนง สถานททเปนนามเฉพาะ นอกจากนยงใชเรยกสงตาง ๆ ทเปนวทยาการหรอวฒนธรรมทไดรบอทธพลจากชาตตะวนตกทงเครองมอเครองใช หนวยมาตราวด กฬาการละเลน รวมถงศพทเทคนคตาง ๆ โดยทานเลอกทจะใชค าเหลานในการสอสารกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว หรอนกเรยนแพทยผซงมความรทจะเขาใจค าศพทตาง ๆ เหลานนได แสดงใหเหนถงการเลอกใชภาษาใหเหมาะกบผรบสารดวย

นอกจากการใชภาษาในระดบค าแลว ผวจยยงพบการใชภาษาในระดบขอความซงมสวนในการเสรมสรางงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดใหมความงดงามสละสลวย โดยการใชส านวนทปรากฏในงานเขยนของทานม 2 ลกษณะ ไดแก ส านวนทมใชเฉพาะสมย และส านวนทมใชมาจนถงปจจบนโดยใชพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554 เปนเกณฑในการตดสนยคสมยของส านวนทพบ ซงส านวนทมใชเฉพาะสมยของทานม 1 ส านวน คอ “ตกใจไปตางดาว ยางเทาไปตางแดน” สวนส านวนทมใชมาจนถงปจจบนนนมเปนจ านวนมากซงมบางส านวนทมการ

205

เปลยนแปลงทางดานเสยงและค า ทงนการทส านวนททานเลอกใชสวนใหญยงคงใชมาจนถงปจจบนแสดงใหเหนวาทานเลอกใชส านวนทคนทวไปในสงคมรจกกนด ชวยใหผอานเขาใจถงสงททานตองการสอไดอยางชดเจนมากขน

การเรยบเรยงค าตาง ๆ เปนประโยคนนเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเลอกใชใหเหมาะสมกบผททานตองการถายทอดเนอหาค าสอน โดยทานจะเลอกประโยคขนาดสนเพอสอความเนอหาค าสอนทผอานสามารถเขาใจไดทนท ไมอาศยการตองอธบายทยดยาว เหมาะส าหรบเยาวชนหรอผทเขารบการศกษาขนตน สวนประโยคขนาดยาวทานจะใชเพออรรถาธบายเนอหาค าสอนทเปนเรองยาก หรอตองอาศยเหตผลมาสนบสนนเพอโนมนาวใหเหนคลอยตาม ทงนประโยคขนาดยาวผวจยพบวาม 2 ลกษณะคอ ประโยคขนาดยาวแบบขยายความ และประโยคขนาดยาวแบบขนานความ โดยประโยคขนาดยาวแบบขยายความนนทานจะใชในกรณทตองการอธบายความรหรอชแจงค าสอนใหกระจางมากขนดวยการขยายความออกไปเรอย ๆ จนกวาจะจบเนอความ สวนประโยคขนาดยาวแบบขนานความนนเปนการใชประโยคทมจงหวะรบสงของเนอความทสมพนธกนท าใหผอานเกดความรนหรนปากในการอาน

เนอหาในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนมงเนนในการสงสอนและชแนะแนวทางการประพฤตปฏบตตนท าใหโวหารในการเขยนจงเปนเทศนาโวหารเปนสวนใหญ ทงนเทศนาโวหารทปรากฏนนทานไดใชควบคไปกบโวหารประเภทอน ๆ ดวย อาทบรรยายโวหาร อธบายโวหาร และสาธกโวหาร ซงการใชเทศนาโวหารควบคกบอธบายโวหารเปนสงททานเลอกใชในการถายทอดเนอหาค าสอนของทานมากทสด เพราะตองท าใหผอานเขาใจกระจางในเรองหลกค าสอนตาง ๆ

เนองดวยการถายทอดเนอหาค าสอนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนใชกบกลมบคคล และสถานการณทหลากหลาย ท าใหวจนลลาในงานเขยนรอยแกวของทานนนแตกตางกน ทงนจากทฤษฎของมารตน โจสทไดแบงวจนลลาออกเปน 5 ระดบนน คอ วจนลลาตายตว วจนลลาเปนทางการ วจนลลาหารอ วจนลลาเปนกนเอง และวจนลลาสนทสนม ผวจยพบวางานเขยนรอยแกวของทานปรากฏวจนลลาอย 2 ระดบ คอวจนลลาหารอหรอกงทางการ และวจนลลาเปนกนเองหรอไมเปนทางการ ซงสวนใหญจะเปนวจนลลาแบบหารอ ทงนเปนเพราะเจาพระยาพระเสดจสเรนทรา- ธบดตองการทจะใหการสอนของทานเปนไปในบรรยากาศทไมตงเครยดจนเกนไป และไมเปนทางการมากนก แมกระทงในหนงสอกราบบงคมทลฯ ทควรจะใชวจนลลาตายตวหรอพธการ แตทานกเลอกใชวจนลลาแบบหารอเพราะเปนการสอสารทเปนสวนตว แตอยางไรกตามทานกยงคงรกษาระเบยบของการเขยนหนงสอกราบบงคมทล และใชค าราชาศพทในการสอสารอย สวนวจนลลาเปนกนเองนนจะพบในเรองพลเมองดตอนทตวละครสนทนากนในเรองทวไป แตเมอใดทตวละครกลาวค าสอนหรอ

206

ความรตาง ๆ วจนลลาทใชจะเปนวจนลลาหารอ ทงนเปนเพราะการทใหตวละครสนทนาแบบเปนกนเองจนเกนไปจะท าใหเนอหาค าสอนททานตองการถายทอดลดความนาเชอถอลงไป

นอกจากกลวธการแตง และกลวธการใชภาษาแลว กลวธการสอนกมสวนชวยใหงานเขยนรอยแกวเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดสามารถถายทอดเนอหาค าสอนตาง ๆ ไดอยางสมบรณโดยทานเลอกใชกลวธการสอนทงหมด 7 กลวธดวยกน ไดแก การสอนโดยการใชความเปรยบ การสอนโดยตรง การสอนโดยการอธบายดวยการขยายความใหรายละเอยด การแสดงทรรศนะของผแตง และการชแจงใหเหนผลดและผลเสย การสอนโดยการตงค าถามน า การสอนโดยผานพฤตกรรมของตวละครส าคญ การสอนโดยการใชกลวธการอางถง และการสอนโดยยกนทานและอทาหรณประกอบ

กลวธการสอนทมความโดดเดนทสดในงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดกคอการสอนโดยการใชความเปรยบ ทงนเปนเพราะเนอหาค าสอนของทานสวนหนงเปนหลกค าสอนทางพทธศาสนา รวมทงแนวคดตาง ๆ ทเปนนามธรรม ท าใหยากตอความเขาใจของคนโดยทวไป ทานจงไดน าแนวคดเหลานนไปเปรยบกบสงตาง ๆ ทอยในธรรมชาต หรออยรอบตวผอานนนเอง ซงชวยใหผอานสามารถจนตนาการตามทผแตงตองการได กลวธการสอนนผวจยเหนวาชวยใหงานเขยนรอยแกวของทานประสบผลส าเรจในการถายทอดเนอหาค าสอนไดเปนอยางดสอดคลองกบกลวธการสอนของพระพทธเจาทพระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) เคยไดศกษาไว นอกจากนทานยงเลอกใชวธการอธบายขยายความใหรายละเอยดพรอมยกตวอยาง ประกอบเพอใหผอานเกดความเขาใจในเนอหาค าสอนมากยงขน

ทงนเพอเปนการสรางความนาเชอถอใหกบเนอหาค าสอนของทานมากขน เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกเลอกใชกลวธการอางถงพทธศาสนสภาษต รวมทงบทพระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวและพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รวมทงการยกนทานและอทาหรณตาง ๆ มาชวยสนบสนนเนอหาค าสอนของทานใหมความหนกแนนขน นอกจากนทานยงไดเพมความสนใจใหแกเนอหาค าสอนของทานด วยกลวธการตงค าถามน าเพอกระตนความสนใจใครรของผอานใหอยากทจะคนหาค าตอบตอไปในงานเขยนของทาน อกทงยงใชกลวธทสรางตวละครขนมาเพอถายทอดความรแงคดตาง ๆ อนเปนประโยชนแกผอานอกดวย นบวาเปนการสรางสสนใหกบงานเขยนรอยแกวของเจาพระเจาพระเสดจสเรนทราธบดไดเปนอยางด

จากการศกษางานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดในฐานะของวรรณคด ค าสอนนนจะเหนวา ทานใชกลวธอนหลากหลายในการน าเสนอเนอหาค าสอนซงยากตอความเขาใจใหเขาใจไดงายขน อกทงท าใหผอานหรอผฟงไมเกดความรสกเบอหนาย หรอเหนเปนเรองทไกลตว และสามารถโนมนาวใจใหผอานน าขอคดทไดรบไปปรบใชกบชวตของตนเองได ซงกลวธตาง ๆ ททานใชนลวนใหประโยชนกบกลมบคคลทแตกตางกนไป นบวางานเขยนรอยแกวของทานมคณปการอยาง

207

ยงตอวงการการศกษาของสยามทชวยพฒนาคนใหมคณภาพทงทางดานความรความสามารถ มคณลกษณะอนพงประสงคตองตามความตองการของสงคม สามารถเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนาทดเทยมนานาอารยประเทศได รวมทงไดเหนวา เจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบดเปนอจฉรยบคคลทชนรนหลงควรเอาเปนแบบอยางในการด าเนนชวต การท างาน และความเสยสละและเหนแกประโยชนของชาตบานเมองเปนส าคญ

ทงน การศกษางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดในฐานะวรรณคดค าสอนนนสะทอนใหเหนวางานเขยนรอยแกวของทานมคณคาและบทบาทส าคญในดาน ตาง ๆ ทงในระดบปจเจกบคคลไปจนถงระดบมหภาค ในระดบปจเจกบคคลนน งานเขยนรอยแกวของทานมบทบาทเปนเครองมอในการพฒนาคนใหมคณภาพ เมอคนมคณภาพกยอมสงผลตอความเจรญกาวหนาของประเทศ เหตนงานเขยนรอยแกวของทานจงมบทบาทในระดบมหาภาคดวยโดยเปนเครองมอในการพฒนาประเทศดวย นอกจากน ความพยายามทจะพฒนาประเทศดวยการใชงานเขยนรอยแกวเปนสอในการถายทอดความรความคดตาง ๆ ไปสราษฎร กนบไดวางานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดมบทบาทส าคญทชวยสะทอนใหเหนถงความเจรญทางความคดของชนชนน าสยามไดเปนอยางด

บทบาทส าคญของงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดในฐานะเปนเครองมอในการพฒนาระดบปจเจกบคคลนนเกดขนบนแนวคดทวาคนเปนทรพยากรส าคญของประเทศ การทบานเมองจะรมเยนเปนสขไดนนจะตองอบรมและขดเกลาคนใหมความรเพอใชในการประกอบอาชพทสจรตหาเลยงตน ไมตองไปเบยดเบยนหรอปลนชงของผอน อกทงยงตองมศลธรรมเพอทจะรสงใดควรหรอไมควรท า อนน ามาสสนตสขในสงคม งานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดใหความส าคญกบพฒนาคนเปนอยางมาก เหนไดจากการประพนธงานเขยนทมงปลกฝงทศนคตของความเปนคนทดมคณธรรม สงทเนนย าอยเสมอในงานเขยนของทานคอการรจกบทบาทหนาทของตนเอง ใหมความรบผดชอบตอสงทตนไดรบมอบหมายใหดทสด อาท หนงสอกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวฯ ททานไดแนะน าวธการปกครอง น าเสนอแนวคดในการด าเนนชวต รวมทงจดประกายแสงสวางทางปญญาถวายแกพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวในยามทพระองคทรงตองการพระก าลงใจจนพระองคสามารถกลบมาปฏบตพระราชกรณยกจได หรอจรรยาแพทย ททานไดเนนวาผเปนแพทยจะเปนผทมความรความสามารถเพยงอยางเดยวไมได จะตองมคณธรรมควบคกนไป กลาวคอ การรระลกวาตนก าลงท าอะไร แลวท าใหสดความสามารถ ซงนเปนตวอยางของความส าคญของงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดทเปนเครองมอในการพฒนาคนอนเปนฟนเฟองชน เลก ๆ ทขบเคลอนสงคมใหมคณภาพ และอยอยางมความสข

208

สวนบทบาทส าคญของงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดในฐานะเปนเครองมอในการพฒนาประเทศนนเปนผลสบเนองมาจากการพฒนาคนใหมคณภาพ โดย ใน รชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเปนยคแหงการปฏรปบานเมอง มการตงกระทรวงตาง ๆ ทงสน 12 กระทรวงขนมาบรหารราชการแผนดนเพอใหครอบคลมตอการพฒนาในทก ๆ ดาน ดงนนจงมความจ าเปนอยางยงทจะตองใชบคลากรทมความรความสามารถจ านวนมากมาปฏบตราชการในหนวยตาง ๆ แตปรากฏวาในสมยนนยงขาดผทมความรความสามารถ จงทรงใหมการสอบชงทนเลาเรยนหลวงเพอไปศกษายงตางประเทศ อกทงยงใหตงโรงเรยนเพอผลตเขารบราชการ ในการนพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดเลงเหนถงความจ าเปนในจดนจงไดมการแตงแบบเรยนขนหลายเลมทมงใหความร ไดแก พลเมองด ซงเปนหนงสอสอนอานทสอดแทรกสาระความรตาง ๆ อนจ าเปนตอการพฒนาประเทศ เชน วทยาศาสตร การเมองการปกครอง สขอนามย เปนตน นอกจากนทานยงตระหนกอกวาคนจะพฒนาเพยงดานพทธพสยอยางเดยวไมได จ าตองพฒนาพทธพสยดวย จงไดน าเสนอหลกธรรมทางพทธศาสนาทจ าเปน และเปนพนฐานในการด าเนนชวต ซงหากผเรยนศกษาเรองนจนจบ นอกจากจะท าใหสามารถอานออกเขยนไดคลองขนแลว ยงเปนผมความรรอบ สามารถตอยอดในการศกษาขนสงได

นอกจากน ในชวงทประเทศชาตตองเผชญกบการคกคามของลทธจกรวรรดนยมตะวนตก การสรางส านกความเปนชาตรวมกนเปนสงส าคญ กลาวคอ แตเดมประเทศชาตปกครอ งแบบรฐจารต โดยมการปกครองจากศนยกลางหลกไปสสวนกลางยอยของประเทศ แตไมมการขดแบงพรมแดนทแนนอน แตละสวนของประเทศยงไมเปนอนหนงอนเดยวกนเสยทเดยว การขนตรงตอศนยกลางหลกเปนไปตามหลกจารต หรอตามสญญาสงคราม ท าใหแตละภาคสวนอยกนแบบกระจดกระจาย การปกครองเปนไปไดยาก และเปนจดออนใหชาวตางชาตเขามาแทรกแซงไดงาย ดงนนพระราชด ารเรองการสรางส านกความเปนชาต พระองคไดทรงเสนอแนวคดวาการรจกตนเอง การรวาตนเองเปนใคร มความเปนมาอยางไร มวฒนธรรมอะไรบางเปนสงทควรปลกฝงแกเยาวชน ดงนน การเรยนวชาประวตศาสตรไทย ภมศาสตรไทย และศลธรรมจงเปนวชาทควรบรรจอยในหลกสตรการเรยน ซงงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดไดตอบสนองพระราชด ารขอนเปนอยางด เหนไดจากเรองพลเมองด ทน าเสนอความรดานตาง ๆ ซงรวมไปถงประวตศาสตร ภมศาสตรผานการผกเรองราวทนาสนใจ ท าใหผอานไดรบความรควบคกบความเพลดเพลนไปดวย

นอกจากนงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดยงมบทบาทในฐานะเปนเครองมอทแสดงถงความเจรญทางความคดของชนชนน าสยาม เนองจา กในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหวเปนตนมาเปนยคแหงปญญาชน มขนนางและคนไทยทมความสามารถไปศกษาตอยงตางประเทศเปนจ านวนมาก อกทงยงน าแนวคดจากตะวนตกมาปรบใชกบสงคมไทยเพอพฒนาบานเมองใหเจรญกาวหนาขน แตสงทท าใหเจรญบานเมองไมใชเพยงเรองของ

209

วตถททนสมย เทคโนโลยทล าหนาเทานน หากรวมไปถงเรองของการพฒนาคนใหทนสมยดวยการปฏรปการศกษาใหทนสมย เปนระบบ และสรางโอกาสใหราษฎรไดเลาเรยนอยางเทาเทยม ฉะนนสงทตามมาคอการสรางงานเขยนทชวยกระตนสตปญญา สรางองคความรใหแกคนในชาต จะเหนไดวาในการผลตแบบเรยนของสยามหลงจากปฏรปการศกษาทมตงโรงเรยน ไดมการระดมผมความรความสามารถมาชวยกนแตงแบบเรยน โดยแบบเรยนในสมยนไมไดมเพยงต าราฝกอานฝกเขยน เชน จนดามณ ประถม ก กา มลบทบรรพกจเทานน หากแตยงแตงแบบเรยนสอนความรอนหลากหลาย รวมทงแบบเรยนสอนคณธรรมจรยธรรม ซงงานเขยนรอยแกวของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดกเปนสวนหนงในแบบเรยนทใชในโรงเรยน โดยงานเขยนของทานเปนการประยกตรวบรวมความรจากแหลงตาง ๆ ไวอยางเปนระบบ เชน เรองสมบตของผด ทมงเนนใหผเรยนมกรยามารยาททด เหมาะสม และเปนทยอมรบในสงคมอนก าลงจะเปลยนแปลงไปตามกระแสอทธพลตะวนตก ทานไดน าแนวคดเรองการด ารงตนเปนผดแบบองกฤษ ซงไดพบเหนขณะท าหนาทเปนพระอภบาลสมเดจพระเจาลกยาเธอ มหาวชราวธมาผสมผสานกบหลกธรรมสปปรสธรรม ซงเกดจากความสนใจในพระพทธศาสนาของทาน ท าใหขอปฏบตในเรองนเปนทยอมรบและถอปฏบตไดในสงคมสยามได ฉะนนการสรางสรรคงานเขยนของทานเปนเครองแสดงใหเหนวาเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดเปนผมความคดกาวหนาเพยงใด

ขอเสนอแนะ

จากการศกษาประวตและผลงานดานงานเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบดนนพบวาทานมไดมเพยงความสามารถในการประพนธงานเขยนประเภทรอยแกวเทานน หากแตทานยงสรางสรรคงานเขยนประเภทรอยกรองไดอยางไพเราะอกดวย ผวจยจงเหนวาควรมการน างานเขยนประเภทรอยกรองของทานมาศกษาเพอใหประจกษถงความสามารถทางการประพนธของทาน นอกจากนในชวงสมยเดยวกนกบทานมบคคลทมบทบาทส าคญตอการจดการศกษาของชาต และไดสรางสรรคงานเขยนทมเนอหาเปนหลกค าสอนเชนเดยวกนนนกคอ เจาพระยาธรรมศกดมนตร (สนน เทพหสดน ณ อยธยา) ดงนนผวจยจงเหนวาควรศกษาเปรยบเทยบงานเขยนของบคคลส าคญทง 2 ทานเพอใหเหนถงบทบาทของงานเขยนทมตอการพฒนาสงคมและชาตบานเมองตอไป

210

รายการอางอง หนงสอภาษาไทย

กฎหมายตรา 3 ดวง เลม 3 ฉบบพมพมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง. กรงเทพฯ: สถาบนปรด พนมยงค, 2548.

กนกวล ชชยยะ และกฤษฎา บณยสมต. ประวตศาสตรไทย สมยรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4 – พ.ศ.2475. กรงเทพฯ: เกรท เอดดเคชน, 2552.

กรมวชาการ, กระทรวงศกษาธการ. ส านวนไทย. กรงเทพฯ: ศนยพฒนาหนงสอ กรมวชาการ กระทรวงศกษาธการ, 2543.

กระทรวงศกษาธการ. 200 ป ของการศกษาไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, 2525. กองจดหมายเหตแหงชาต. การแตงตงขนนางในสมยรชกาลท 5. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2521. กาญจนา นาคสกล. หนงสออเทศภาษาไทย ชดบรรทดฐานภาษาไทย เลม 2: ค า การสรางค า และ

การยมค า. กรงเทพฯ: สถาบนภาษาไทย กรมวชาการ, 2553. กหลาบ มลลกะมาส. วรรณกรรมไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2519. . วรรณคดวจารณ. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, 2517. เกรกฤทธ ไทคนธนภพ. รชกาลท 5 ปฏรปสงคมสยาม และจดหมายเหตความทรงจ าของโลก.

กรงเทพฯ: สยามความร, 2555. โกวท วงศสรวฒน. การเมองการปกครองของไทย: หลายมต. กรงเทพฯ: ภาควชารฐศาสตรและ

รฐประศาสนศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2547. . “เอกสารล าดบท 10 ยอนพนจสงคมไทยในสมบตผด.” ใน 100 เอกสารส าคญ:

สรรพสาระประวตศาสตรไทย ล าดบท 1. 225-249. วนย พงศศรเพยร, บรรณาธการ. กรงเทพฯ: โครงการวจย “100 เอกสารส าคญเกยวกบประวตศาสตรไทย”, 2552.

ไกรฤกษ นานา. คนหารตนโกสนทร สงทเรารอาจไมใชทงหมด. กรงเทพฯ: มตชน, 2552. . เบองหลงสนธสญญาเบารงและประวตศาสตรพสดารของ Sir John Bowring.

กรงเทพฯ: มตชน, 2555. ขจร สขพานช. ขอมลประวตศาสตร: สมยบางกอก. กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตร มหาวทยาลย

ศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร, 2524. คณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย. ประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร เลม 2 รชกาลท 4 – พ.ศ.

2475. กรงเทพฯ: กองจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, 2525. คกฤทธ ปราโมช, หมอมราชวงศ. “ปาฐกถากลางแจง การปกครองสมยสโขทย แสดงทวดศรชม

จงหวดสโขทย วนท 31 มนาคม 2503.” ใน สามนคร. กรงเทพฯ: สยามรฐ, 2526, 11.

211

. ลกษณะไทย เลม 1. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2525. . สถาบนพระมหากษตรย. กรงเทพฯ: โรงพมพแสงรงการพมพ, 2523. จไรรตน ลกษณะศร, บรรณาธการ. เบกทางวรรณคดศกษาไทย. นครปฐม: ภาควชาภาษาไทย คณะ

อกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2556. จไรรตน ลกษณะศร และบาหยน อมส าราญ, บรรณาธการ. ภาษากบการสอสาร. กรงเทพฯ: พ. เพรส, 2548. จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. และพระเสดจสเรนทราธบด, เจาพระยา. พระราช-

หตถเลขาและหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด แตยงมบรรดาศกดเปนพระมนตรพจนกจและพระยาวสทธสรยศกด ร.ศ.113-118.

พระนคร: ศวพร, 2504. เจอ สตะเวทน. ต ารบรอยแกว. กรงเทพฯ: สทธสารการพมพ, 2517. ฉลวย สรสทธ. ศลปะการเขยน. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร, 2522. ชะลอ รอดลาย. การเขยนสารคด. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2544. ชย เรองศลป. ประวตศาสตรไทย สมย พ.ศ.2352-2453 ดานสงคม. กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร,

2545. ด ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. ประวตสงเขปแหงการจดการศกษา

ปรตยบนแหงประเทศสยาม ภาคท 1 (พ.ศ.2414-2434). พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2480.

. ประวตสงเขปแหงการศกษาสยาม. พระนคร: กระทรวงศกษาธการ, 2463. . พระกวนพนธ. กรงเทพฯ: โรงพมพบ ารงนกลกจ, 2519. ด ารศด ารงค เทวกล, หมอมเจา. พระประวตสมเดจพระราชปตลา บรมพงศาภมข เจาฟาฯ

กรมพระยาภาณพนธวงศวรเดชฯ. พระนคร: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2472. เถกง พนธเถกงอมร. หลกการวจารณวรรณคด. พมพครงท 2. นครศรธรรมราช: โครงการต าราและ

เอกสารวชาการ วทยาลยครนครศรธรรมราช, 2528. . เอกสารค าสอนรายวชา 1540204 การเขยนเพอการสอสาร. สงขลา: ภาควชา

ภาษาไทย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฏสงขลา, 2539. ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา, บรรณาธการ. 200 ป มหาจกรบรมราชวงศและววฒนาการของระบบ

ขาราชการพลเรอน. กรงเทพฯ: ส านกงาน ก.พ., 2526. . ครไทย 200 ป. กรงเทพฯ: ครสภาและคณะอนกรรมการพจารณาจดพมพหนงสอท

ระลกคร 200 ป, 2525.

212

ทพากรวงศ, เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4 เลม 1. พระนคร: องคการคาของครสภา, 2504.

เทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, พลโทหญง สมเดจพระ. ประวตศาสตรไทย สมยรตนโกสนทร: การปฏรปการปกครอง. กรงเทพฯ: อมรนทร พรนตง แอนด พบลชชง, 2536.

ธญญา สงขพนธานนท. การเขยนสารคดภาคปฏบต. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: อนทนล, 2553. ธรภาพ โลหตกล. กวาจะเปนสารคด. กรงเทพฯ: มหรรณพ, 2539. ธระพร อวรรโณ, บรรณาธการ. จรยธรรมกบการศกษา. กรงเทพฯ: โครงการต าราและเอกสารทาง

วชาการ คณะครศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2530. นววรรณ พนธเมธา. การใชภาษา. กรงเทพฯ: สมาคมสตรอดมศกษาแหงประเทศไทย, 2518. นยะดา เหลาสนทร และคณะ. ภมปญญาของคนไทย: ศกษาจากวรรณกรรมค าสอน. กรงเทพฯ:

กองทนสนบสนนการวจย, 2540. บนลอ พฤกษะวน และด ารง ศรเจรญ. เทคนคและประสบการณการเขยนต าราทางวชาการ.

พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2533. บาหยน อมส าราญ. “นวนยายและเรองสนของไทย.” เอกสารประกอบการสอนรายวชา 411 231

ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2548. บญเหลอ เทพยสวรรณ, หมอมหลวง. วเคราะหรสวรรณคดไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มลนธ

โครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2522. ประพฒน ตรณรงค. ชวตและงานของเจาพระยาพระเสดจฯ. พระนคร: อดมศกษา, 2504. ประเสรฐ ณ นคร, วนย พงศศรเพยร และประสาท สอานวงศ, บรรณาธการ. ประวตศาสตรไทยจะ

เรยนจะสอนกนอยางไร. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา กรมศาสนา, 2543. ปรชา ชางขวญยน. ศลปการเขยน. กรงเทพฯ: วชาการ, 2525. ปญญา บรสทธ. วเคราะหวรรณคดไทยโดยประเภท. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2534. เปลอง ณ นคร. ค าบรรยายวชาการประพนธและหนงสอพมพ. พมพครงท 4. พระนคร: ไทยวฒนา

พานช, 2414. พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต). เทคนคการสอนของพระพทธเจา. กรงเทพฯ: มลนธ

พทธธรรม, 2531. . พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพฯ: โรงพมพ บรษท สหธรรมก,

2554.

213

พระราชด ารส ในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมไปมากบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนด พบลชชง, 2540.

พระเสดจสเรนทราธบด, เจาพระยา. จรรยาแพทย. พระนคร: องคการคาของครสภา, 2504. . สมบตของผด. กรงเทพฯ: โรงเรยนเตรยมอดมศกษา, 2549. . อนสรณเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (ม.ร.ว.เปย มาลากล) เสนาบดกระทรวง

ธรรมการ พ.ศ.2454-2458. พระนคร: คณะลกเสอแหงชาต, 2510. . อนสรณเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด (ม.ร.ว.เปย มาลากล) เสนาบดกระทรวง

ธรรมการ พ.ศ.2454-2458. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2510. พราหมณอนนตญาณ. ราชนต. กรงเทพฯ: สอด, 2545. เพญศร ดก. การตางประเทศกบเอกราชและอธปไตยของไทย (ตงแตสมยรชกาลท 4 ถงสนสมย

จอมพล ป. พบลสงคราม). พมพครงท 3. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2554. ไพฑรย เครอแกว. ลกษณะสงคมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: โรงพมพเลยงเซยงจงเจรญ, 2513. มงกฎเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. พระราชบนทกภาษาองกฤษเรองโรงเรยนมหาดเลก

หลวง. กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ, 2524. มลวลย แตงแกวฟา. “สองศตวรรษบนเสนทางการเมองไทย.” เอกสารประกอบการสอนรายวชา 415

150 ประวตศาสตรไทย ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2547.

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, สาขาวชารฐศาสตร. เอกสารการสอนชดวชาความสมพนธระหวางประเทศ. นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2527.

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, สาขาวชาศกษาศาสตร. เอกสารการสอนชดวชาจรยศกษา. พมพครงท 14. นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2550.

. เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 3 ภาษาศาสตรส าหรบคร. พมพครงท 9. นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2544.

. เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 4 วรรณคดไทย. นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช, 2533.

. เอกสารการสอนชดวชาภาษาไทย 6 การเขยนส าหรบคร. นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2529.

มาล บญศรพนธ. การเขยนสารคดส าหรบสอสงพมพ. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ประกายพรก, 2535.

214

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2554. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2556.

. พจนานกรมศพทวรรณกรรมไทย. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน, 2542. รนฤทย สจจพนธ. อทธพลวรรณกรรมตางประเทศในวรรณกรรมไทย. กรงเทพฯ: ภาควชา

ภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง, 2524. วรชาต มชบท. พระบาทสมเดจพระรามาธบดศรสนทรมหาวชราวธ พระมงกฎเกลาเจาแผนดน

สยาม. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สรางสรรคบคส, 2552. วจนตน ภาณพงศ. โครงสรางภาษาไทย: ระบบไวยากรณ. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยรามค าแหง,

2543. วนตา ดถยนต. “การเขยนบนเทงคด.” เอกสารประกอบการสอนวชา 411 211. ภาควชาภาษาไทย

คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2530. วไลเลขา ถาวรธนสาร. ชนชนน าไทยกบการรบวฒนธรรมตะวนตก. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2545. วสทธสรยศกด, พระยา. หนงสอสอนอานชนประโยคมลศกษาเรอง “พลเมองด”. กรงเทพฯ: มปท,

2523. วฒชย มลศลป. เมอเรมปฏรปการศกษาในสมยรชกาลท 5 – รชกาลท 7. กรงเทพฯ: 2020 เวลด

มเดย, 2541. . วกฤตการณ ร.ศ.112 ปอมพระจลจอมเกลากบการรกษาเอกราชของชาต.

กรงเทพฯ: ชมรมเดก, 2548. . สมเดจพระปยมหาราชกบการปฏรปการศกษา. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: พมพค า,

2554. ศรพชรนทรา บรมราชนนาถ, สมเดจพระ. พระราชหตถเลขาสมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ

พระบรมราชชนนในรชกาลท 6 และรชกาลท 7 พระราชทานเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด. พระนคร: โรงพมพครสภา, 2507.

ส. พลายนอย (นามแฝง). พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวฯ พระปยมหาราช. กรงเทพฯ: พมพค า, 2553.

สมมตอมรพนธ, พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระ และด ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา, ผรวบรวม. ตงเจาพระยาในกรงรตนโกสนทร. พมพครงท 4. กรงเทพฯ:

ศลปาบรรณาคาร, 2542.

215

สยาม ภทรานประวต. “นทานสบสองเหลยม: วรรณกรรมภมปญญาไทยในบรบทความสมพนธไทย-อหราน.” ใน 100 เอกสารส าคญ: สรรพสาระประวตศาสตรไทย ล าดบท 9 (นทานสบสองเหลยมและไตรเพท), 5-188. วนย พงศศรเพยร, บรรณาธการ. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2554.

ส านกงานเสรมสรางเอกลกษณของชาต. สดดบคคลส าคญ 1. กรงเทพฯ: โรงพมพสามเจรญพานช, 2525.

สทธา พนจภวดล, นตยา กาญจนะวรรณ และสาล ศรเพญ. การเขยนและการพด. กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง, 2514.

สจตรา จงสถตยวฒนา. “การศกษาพระราชนพนธในฐานะวรรณคดค าสอน.” ใน ปยราชกวนทร 150 ป วนพระบรมราชสมภพ (พ.ศ.2546), 23-39. กรงเทพฯ: ศนยวจยภาษาและวรรณคดไทย และภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546.

. พทธธรรมในกวนพนธไทยสมยใหม. กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงานวชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2544. สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎก ฉบบส าหรบประชาชน. พมพครงท 17. กรงเทพฯ: มหามกฏราช-

วทยาลย, 2550. สทต ขตตยะ. ศาสตรการเขยน. กรงเทพฯ: สถานวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทยเพอการศกษา,

2552. สมน อมรววฒน, สวสด จงกล และไพฑรย สนลารตน. ปรชาญาณ: บทวเคราะหดานการศกษา.

กรงเทพฯ : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541. เสทอน ศภโสภณ. พระราชประวตพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวและประวตลกเสอไทย.

พระนคร: โรงพมพครสภา, 2504. อเนก เหลาธรรมทศน. การเมองของพลเมอง. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ,

2545. อมรดรณารกษ, จมน (แจม สนทรเวช). พระราชกรณยกจส าคญในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา

เจาอยหว เลม 9. พระนคร: โรงพมพครสภา, 2514. . เสอปาและลกเสอในประวตศาสตรรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว

ตอน 1. พระนคร: องคการคาของครสภา, 2511. อมรา ประเสรฐรฐสนธ. ภาษาในสงคมไทย: ความหลากหลาย การเปลยนแปลง และการพฒนา.

พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2545.

216

อรรถจกร สตยานรกษ. การเปลยนแปลงโลกทศนของชนชนน าไทยตงแตรชกาลท 4-พ.ศ.2475. กรงเทพฯ: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541.

อรณ ภาณพงศ. การทตและการระหวางประเทศ. กรงเทพฯ: โครงการบรรยายพเศษ ดเรก ชยนาม ป 2529 คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2530.

อดม วโรตมสกขดตถ. ภาษาศาสตรเบองตน. กรงเทพฯ: คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง, 2527.

เอกสารเรองการจดการศกษาในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว.พระนคร: โรงพมพครสภา, 2511. เอม. เอช. อบรามส, อธบายศพทวรรณคด. แปลจาก A glossary of literary terms, แปลโดย

ทองสก เกตโรจน. กรงเทพฯ: กระทรวงศกษาธการ, 2529. โอฬาร รตนภกด. “อาวาศโวหาร: วรรณกรรมค าสอนส าหรบผ (จะ) ครองเรอน.” ใน วารวลย, 225-

247. บาหยน อมส าราญ, บรรณาธการ. นครปฐม: ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2549.

วทยานพนธและงานวจย

ฆณฏานาท สงขประดษฐ. “คอลมนตอบปญหาชวต: การศกษาในฐานะวรรณกรรมค าสอนรวมสมย.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2542.

จระพนธ ชาตชนเชาว. “การด าเนนนโยบายชาตนยมในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว.” ปรญญานพนธปรญญามหาบณฑต วชาเอกประวตศาสตร มหาวทยาลย

ศรนครนทรวโรฒ, 2538. จราภรณ ภทรานภทร, ถอยค าทใชเปนส านวนในภาษาไทย. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต แผนก

วชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2521. จไรรตน ลกษณะศร. “การสรางค าภาษาไทยสมยสโขทย,” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชา

จารกภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530. ดวงดาว ยงสามารถ. “พระราชด ารของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเรองบทบาทของ

พระมหากษตรยในสงคมสยาม : ศกษาจากพระราชหตถเลขาสวนพระองค.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2534.

ทศนย กระตายอนทร. “อารมณขนในวรรณกรรมรอยแกวของไทย ระหวาง พ.ศ.2453-2516.” ปรญญานพนธปรญญามหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, 2521.

217

บวพร มาลยค า. “การศกษาเปรยบเทยบวรรณกรรมค าสอนสตรของไทยและลาว.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร, 2544. เบญจภรณ ออนประเสรฐ. “ค ายมภาษาองกฤษในจดหมายเหตไทยสมยรชกาลท 3-5.” วทยานพนธ

ปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย ภาควชาภาษาตะวนออก บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2533.

พอพล สกใส. “ราชวสด : ค าสอนของวธรบณฑตส าหรบขาราชการทสบทอดอยในวรรณกรรมค าสอนของไทย.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2550.

มชฌมา สขคง. “การเปรยบเทยบวรรณกรรมค าสอนชายของไทย.” วทยาลยนพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2548.

ราตร ธนวารชร. “การศกษาการซอนค าในภาษาไทย.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2534.

รงฤด ดวงดาว. ลลางานเขยนของสมศร สกมลนนทน,” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2540.

เลกดา อมใจ. “การศกษาเปรยบเทยบโคลงพระราชนพนธ 6 เรองในสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย มหาวทยาลยศลปากร, 2528.

วาร ถระจตร. รายงานผลการวจย แนวคดทางการศกษาของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2525.

วารณ โอสถารมย. “การศกษาในสงคมไทย พ.ศ.2411-2475.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2524.

ศรศกร ชสวสด. “ผกป: การจดเกบเงนคาแรงแทนการเกณฑแรงงานจากคนจนในสมยรตนโกสนทร.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2524.

สหะโรจน กตตมหาเจรญ. ““สภาพบรษ” ในพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวกบวรรณกรรมศรบรพา.” วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาวรรณคดและวรรณคดเปรยบเทยบ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2551.

สายวรณ นอยนมต. “อรรถกถาชาดก: การศกษาในฐานะวรรณคดค าสอนของไทยและความสมพนธกบวรรณคดค าสอนเรองอน.” วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาไทย ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2542.

218

สภาพร คงศรรตน. “การศกษาเชงวเคราะหวรรณกรรมค าสอนสมยรตนโกสนทรตอนตนเรอง ศรสวสดวตร.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาจารกภาษาไทย ภาควชาภาษาตะวนออก บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2531.

อราวด ไตลงคะ. “การศกษาเชงวเคราะหค าสอนพระยามงราย.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต ภาควชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2525.

บทความในวารสาร

กสมา รกษมณ. “นทานราชธรรมเปอรเซยในราชส านกไทย.” ศลปวฒนธรรม 25, 10 (สงหาคม 2547): 108-116.

เจอ สตะเวทน. “ทวงท านองเขยนของเจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด.” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 54-59. เดวด เค. วยอาจ. “การศกษากบการท าสงคมไทยใหทนสมย.” แปลจาก Education and the

Modernization of Thai Society, แปลโดย โกวท วงศสรวฒน. วารสารประวตศาสตร 7, 1 (มกราคม-เมษายน 2525): 63-90.

ธรรมศกดมนตร, เจาพระยา. “ประวตมหาอ ามาตยเอก เจาพระยาพระเสดจสเรนทราธบด.” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 4-13.

นนทา ขนภกด. “ความรจากพระราชหตถเลขาและหนงสอกราบบงคมทลของเจาพระยาพระเสดจ สเรนทราธบด.” วชราวธานสรณสาร 13, 2 (6 เมษายน 2536): 46-69.

นยะดา เหลาสนทร และจนทวรรณ อนนตประยร. “งานส ารวจวรรณกรรมค าสอนของไทยในทรรศนะของนกวชาการตะวนตก.” วารสารราชบณฑตยสถาน 24, 3 (มถนายน-กนยายน 2542): 18-23.

บวบาน (นามแฝง). “พระอภบาลของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว.” วชราวธานสรณ-สาร 4, 2 (6 เมษายน 2527): 52-57.

บญเหลอ เทพยสวรรณ, หมอมหลวง. “ความคดเหนเลก ๆ นอย ๆ ในการฉลอง.” วารสาร จนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 14-18.

ปอง มาลากล, หมอมหลวง. “บรพาจารยของเรา.” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 126-129.

ปยนาถ บนนาค. “การสงเสรมการศกษาแบบสมยใหมเพอสนองตอบระบบราชการ: ผลกระทบตอโลกทศนและภมปญญาทางการเมองของขาราชการ (พ.ศ.2435-2475).” วารสารราชบณฑตยสถาน 26, 1 (ตลาคม 2543-มกราคม 2544): 174-216.

219

. “ระบบราชการแบบตะวนตกในบรบทของสงคมไทย: ผลกระทบตอโลกทศน และ ภมปญญาทางเมองของขาราชการระดบผบรหารในสมยปฏรป (พ.ศ.2435-2453).” วารสารราชบณฑตยสถาน 25, 1 (ตลาคม 2542-มกราคม 2543): 130-174.

. “โลกทศนและภมปญญาทางการเมองของขนนางกอนการปฏรปการปกครอง พ.ศ.2435.” วารสารราชบณฑตยสถาน 22, 2 (มกราคม-มนาคม 2540): 41-93.

มารค ตามไท และสรเพญ พรยจตรกรกจ. “สมบตของผด.” วารสารรมพฤกษ 17, 2 (ตลาคม 2541-มกราคม 2542): 93-113.

วรวฒ ภกดบรษ. “พทธธรรมในโคลงสภาษต พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว.” ภาษาและหนงสอ 32 (2544), 5-13.

วนชนะ ทองค าเภา. “ชายชนกระฎมพ : ภาพตวแทนของ “ผด” ในหนงสอสมบตของผด.”วารสารวชาการวไลยอลงกรณ 4, 1 (มกราคม-มถนายน 2552): 13-20.

เสาวภา ไพทยวฒน. “โลกทศนของคนไทยสมยตนรตนโกสนทร.” วารสารประวตศาสตร 7, 1 (มกราคม-เมษายน 2525): 1-41.

อวย เกตสงห. “เจาพระยาพระเสดจฯ กบโรงเรยนแพทย.” วารสารจนทรเกษม ฉบบพเศษ (มนาคม-เมษายน 2510): 49-53. สออเลกทรอนกส

สมาล สขดานนท. สงครามฝน. เขาถงเมอ 13 กรกฎาคม 2557. เขาถงไดจาก http://www.tri.chula.ac.th/triresearch/hongkongport/poppy.html

หนงสอภาษาองกฤษ

Chris Baldick. The concise Oxford dictionary of literary terms. Oxford: Oxford University Press, 2004.

Marion Wynne-Davis. Bloomsbury guide to English literature : the new authority on English literature. London: Bloomsbury, 1989.

220

ประวตผวจย ชอ - สกล นายสทธนนท ศรสมศกด ทอย 158/1 ซอยวดอมพวา ถนนอสรภาพ แขวงบานชางหลอ เขตบางกอกนอย กรงเทพฯ 10700 ทท างาน โรงเรยนสาธตมหาวทยาลยราชภฏนครปฐม 85 หมท 3 ต าบลนครปฐม อ าเภอเมองนครปฐม จงหวดนครปฐม ประวตการศกษา พ.ศ.2542 ส าเรจการศกษาระดบประถมศกษา โรงเรยนวดอมรนทราราม เขตบางกอกนอย กรงเทพฯ พ.ศ.2548 ส าเรจการศกษาระดบมธยมศกษา โรงเรยนทวธาภเศก เขตบางกอกใหญ กรงเทพฯ พ.ศ.2553 ส าเรจการศกษาปรญญาศกษาศาสตรบณฑต (เกยรตนยมอนดบ 2) สาขาวชาภาษาไทย คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร อ าเภอเมองนครปฐม จงหวดนครปฐม พ.ศ.2554 ศกษาตอระดบปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อ าเภอเมองนครปฐม จงหวดนครปฐม