คมอการแปรรปวตถดบสมนไพร ฉบบน มวตถประสงคเพอเผยแพรวธมาตรฐานในการแปรรป

วตถดบสมนไพรสำหรบเกษตรกร ผประกอบการดานสมนไพร และผสนใจ โดยไดรบงบประมาณ

จากกลมจงหวดภาคเหนอตอนบน 1 เชยงใหม ลำพน ลำปาง แมฮองสอน ภายใตโครงการ Lanna

Health Hub 2013 เนอหาประกอบดวย การเกบเกยววตถดบสมนไพร การปฏบตการหลงการเกบ

เกยวและแปรรปสมนไพรตาง ๆ 14 ชนด การประเมนคณภาพสมนไพร การปนเปอนโลหะหนกใน

วตถดบและผลตภณฑสมนไพร เชอจลนทรยในผลตภณฑยาสมนไพร ไดรบความรวมมอเปนอยางด

ดานวชาการจากคณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม และศนยวทยาศาสตรการแพทยท 1 เชยงใหม

คณะผจดทำหวงวาขอมลการแปรรปวตถดบสมนไพรฉบบน จะเปนประโยชนแกผศกษาเกษตรกรและ

ผประกอบการดานสมนไพร ในการนำไปปรบปรงกระบวนการผลตใหมมาตรฐานหากมขอบกพรองอนใด

คณะผจดทำขอนอมรบและจะไดปรบปรงในครงตอไป

คณะผจดทำ

กรกฎาคม 2556

ก

รฐบาลมนโยบายพฒนาใหประเทศไทยเปนศนยกลางบรการสขภาพของเอเชย (Medical Hub of Asia) ในธรกจบรการการแพทยและทนตกรรม ธรกจสปาและนวด ธรกจผลตภณฑสมนไพร และธรกจการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอกจงหวดเชยงใหม ตอบสนองนโยบายมาตงแต ป 2547 โดยใชชอโครงการ Chiang Mai Health Hub และตอมาไดขยายเปนกลมจงหวดภายใต ชอ โครงการ Lanna Health Hub ครอบคลมจงหวดเชยงใหม ลำพน ลำปาง และแมฮองสอน

ธรกจผลตภณฑสมนไพร ม Supply Chain คอนขางยาวตงแตตนนำ กลางนำ และปลายนำ ไดแก การคดเลอกพนธ สถานท เครอขายเกษตรกร และการเพาะปลก ไทยใชมาตรฐาน GAP ไดแก การแปรรปเบองตน โรงงานผลตทไดมาตรฐาน GMP การประเมนคณภาพ ภายใตหองปฎบตการและวธการมาตรฐาน การวจยทางคลนค ไดแก การเผยแพร ประชาสมพนธใหความรทถกตองเสรมสรางจดแขงของการตลาด และการนำตลาดทงภายในและ ภายนอกประเทศ ไทยแบงกลยทธการดำเนนการเปน 3 กลยทธ ไดแก กลยทธท 1 การเพมขด ความสามารถในการแขงขน กลยทธท 2 การพฒนาคณภาพและมาตรฐาน กลยทธท 3 การ ประชาสมพนธและการตลาดซงสำนกงานสาธารณสขจงหวดเชยงใหม ไดรบมอบหมายใหทำเปนกลยทธท 1 และ 2 กลยทธท 3 มอบหมายใหสำนกงานพาณชยจงหวดเชยงใหม เปนเจาภาพหลก การดำเนนงานพฒนาผลตภณฑสมนไพร

1. กลยทธท 1 : การเพมขดความสามารถในการแขงขนสมนไพร สำนกงานสาธารณสขจงหวด เชยงใหม ไดดำเนนการดงน

1.1 การสรางเครอขายผประกอบการ สำนกงานสาธารณสขจงหวดเชยงใหมไดดำเนนการสงเสรมใหผประกอบการสมนไพรรวม

กลมเปนเครอขายตาง ๆ แบงเปน 3 กลม ไดแก ชมรมผประกอบการโรงงานผลตยาสมนไพรเชยงใหม ชมรมผประกอบเครองสำอางจงหวดเชยงใหม เครอขายเกษตรอนทรย (ดแลโดยเกษตรจงหวด) เครอขายผใชยาสมนไพร ไดแก เครอขายหมอเมองเชยงใหม สมาพนธการแพทยแผนไทยลานนา

2. กลยทธท 2 : การพฒนาคณภาพและมาตรฐาน

สำนกงานสาธารณสขจงหวดเชยงใหม ไดดำเนนการดงน 2.1 การสงเสรมใหมหาวทยาลยเชยงใหมและมหาวทยาลยแมโจ ดำเนนการพฒนา

สมนไพรครบวงจรตงแตการคดเลอกพนธ การเพาะปลก จนถงการสรางโรงงานผลตยาแผน โบราณตนแบบ การประเมนคณภาพสมนไพร และรานจำหนายยาสมนไพรตนแบบ

2.2 การจดตงคลนคใหคำปรกษาผประกอบการสมนไพรรายบคคลดานการผลต สมนไพรมาตรฐาน GMP ดานการขนทะเบยนยาสมนไพร และการขนทะเบยนเครองสำอาง การตงตำรบเครองสำอาง และเทคนคการแกไขปญหาคณภาพผลตภณฑ

2.3 การพฒนาโรงงานผลตยาสมนไพรตนแบบ ภาคเอกชน สาธารณสขจงหวดเชยงใหม ไดสงเสรมใหภาคเอกชนมการพฒนา โดยใหนกวชาการจากคณะเภสชศาสตร มช. ดำเนนการ สำรวจวเคราะหขอมล การดำเนนงานของโรงงาน สตรตำรบ วธการผลต บรรจภณฑใหมมาตรฐาน และความนาเชอถอเพมมากขน และการนำผประกอบการไปศกษาดงานจากโรงงานผลตยาสมนไพร ทไดมาตรฐานในกรงเทพและจงหวดตาง ๆ เพอนำมาเปนแรงกระตนใหเกดการพฒนา

ข ค

2.4 การจดทำคมอแปรรปวตถดบสมนไพร เนองจากกระบวนการคดเลอกและนำวตถดบสมนไพร มาเขากระบวนการผลตในโรงงาน มความสำคญมาก เพราะจะสามารถลดปญหาหลกทสำคญ 3 ประการ ไดแก ปญหาดานสง ปนเปอนทางกายภาพ ปญหาการปนเปอนทางเคม โลหะหนก ปญหาดานเชอจลนทรยปญหา ดานสารสำคญไมถกตองหรอไมสงพอ ดงนนจงไดเกดความรวมมอระหวางสำนกงานสาธารณสข จงหวดเชยงใหม คณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม และศนยวทยาศาสตรการแพทย เขต 1 เชยงใหม ในการจดทำคมอการแปรรปวตถดบสมนไพร ใชในการเปนแนวทางในการ เกบเกยว การแปรรปเบองตน และการจดการตาง ๆ ทจำเปนแกเกษตรกรผปลกสมนไพรดง ปรากฎในบทตอไป

3. กลยทธท 3 การประชาสมพนธและการตลาด

ดำเนนการโดยสำนกงานพาณชยจงหวดเชยงใหม มการเผยแพรขอมลประชาสมพนธผาน สอตาง ๆ ทงทางวารสาร ปายสนามบน (Bill Board) การรบมอบผประกอบการสมนไพรทผาน มาตรฐานของสำนกงานสาธารณสขจงหวดเชยงใหมมาทำการบมเพาะใหเปนธรกจทมมาตรฐานสงขนมความเปนมออาชพมากขน มความสามารถในดานการคาขายและการตลาดมากขนโดย การเขาสระบบ Chiang Mai Brand การดำเนนการจดประชมวชาการสขภาพนานาชาตตอเนอง 6 ครงและการจดงานแสดงและจำหนายสนคาดานสขภาพ ตอเนอง 3 ครง (Lanna Health Fair) สงผลใหเกดการพฒนาผประกอบการ และผลตภณฑตาง ๆ อยางตอเนองเพอใหไดโอกาส ในการนำสนคาและบรการสขภาพมาแสดงในงานดงกลาวนอกจากนยงมการนำผประกอบการท มขดความสามารถทสงขนไปแสดงและจำหนายสนคาสขภาพในกรงเทพฯและตางประเทศเชน งาน ThailandTravel Mart งาน Thailand Tourism Festival งานแสดงสนคาในประเทศจน ญปน พมา สงคโปร เปนตน

โดยสรปแลว แมวาการพฒนาสมนไพรในจงหวดเชยงใหมและกลมจงหวดภาคเหนอตอนบนจะม ปญหาและอปสรรคตาง ๆ มาก แตเมอมความรวมมอกนระหวางหนวยงาน ภาครฐ ภาคเอกชน และภาคการศกษา มการจดการอยางเปนระบบและตอเนองหลายป กสามารถคลคลายปญหาตาง ๆ สามารถพฒนาสมนไพรมาไดในระดบหนง คาดวาเมอดำเนนการอยางตอเนองโดยเฉพาะตนนำ คอ เกษตรกรผปลกสมนไพรจะไดรบประโยชนอยางมาก เนองจากผประกอบการกลางนำมความตอง การวตถดบสมนไพร ทมคณภาพ และปรมาณทสงมากขนทกป ทงจะเปนการลดการนำเขาวตถ- ดบสมนไพรจากตางประเทศสงเสรมใหเกดการพฒนาตนเองดานยาสมนไพรมากขน

ง จ

ฉ ช

�

ช

การเกบเกยวพชสมนไพรมาใชในการเตรยมยา พชทเกบมาจะตองมปรมาณสารออกฤทธเปน ไปตามขอกำหนด ดงนนจะตองมการจดการในเรองตาง ๆ ดงน

1. ระยะเวลาการเกบเกยวปรมาณสารออกฤทธในสมนไพรจะมปรมาณมากหรอนอยขนอยกบปจจยหลายประการ แตปจจย

หนงทสำคญ คอ ชวงระยะเวลาทเหมาะสมในการเกบเกยวพชสมนไพรซงจะมความแตกตางกนใน พชสมนไพรแตละชนด และสวนทใชของพช เชน

สมนไพรประเภทรากหรอหวหรอเหงา ควรเกบในชวงทพชหยดการเจรญเตบโตใบและดอกรวง หมดหรอในชวงตนฤดหนาวถงปลายฤดรอน เปลอกรากหรอเปลอกตน จะเกบในชวงระหวางฤดรอนถงฤดฝน

ใบหรอทงตน ควรเกบในชวงทพชเจรญเตบโตมากทสด ดอกโดยทวไปเกบในชวงดอกเรมบานแต บางชนดกเกบในชวงดอกตม

ผลและเมลดโดยทวไปมกเกบตอนผลแกเตมท แตบางชนดจะเกบในชวงทผลยงไมสก ระยะเวลาทเหมาะสมในการเกบเกยวของพชสมนไพรชนดตาง ๆ ตวอยางดงแสดงในตารางท 1

ตารางท 1 แสดงระยะเวลาเกบเกยวของพชสมนไพรบางชนด

� �

2. วธการเกบเกยวโดยทวไปวธการเกบเกยวสวนของพชสมนไพรทจะนำมาใชประโยชนแบงออกตามสวนทใช ดงน

1) ประเภทรากหรอหวหรอเหงา การเกบควรขดอยางระมดระวง เพอใหไดรากหรอเหงาทสมบรณ ไมถกตดหรอมแผลจากอปกรณทใชขดจากนนจงตดรากฝอยออก

2) เปลอกรากหรอเปลอกตน เกบโดยการลอกเปลอกตนหรอราก สำหรบการลอกเปลอกตนอยา ลอกออกรอบทงตนควรลอกออกจากสวนกงหรอแขนงยอย หรอใชวธลอกออกในลกษณะครงวงกลม กไดเพอไมใหกระทบกระเทอนตอระบบการลำเลยงอาหารของพชและไมควรลอกสวนลำตนใหญของตน 3) ประเภทใบหรอเกบทงตน สำหรบใบเกบโดยวธเดดหรอตด สวนการเลอกเกบใบแกหรอใบไมออน ไมแกเกนไป (ใบเพสลาด) ขนกบชนดของพชทระบใหเกบ การเกบทงตนจะตดเอาเฉพาะสวนเหนอดนขนไป

4) ประเภทดอกเกบโดยวธเดดหรอตดดอกตม ดอกเรมบานหรอดอกแหงตามกำหนด5) ประเภทผลและเมลดเกบโดยใชวธเดดหรอวธตด โดยทวไปมกเกบตอนผลแกเตมทแลวแต

บางชนดจะเกบในชวงทผลยงไมสก

� �

เมอเกบเกยวพชสมนไพรออกจากแปลง ปลกหรอตนพชแลวการปฏบตหลงการเกบ- เกยวทถกวธมความสำคญตอคณภาพของพช สมนไพรทไดอยางมาก ซงขนตอนการปฏบต หลงการเกบเกยวขนอยกบชนดของพชสมนไพร และสวนของพชสมนไพรทจะนำไปใช การปฏบตหลงการเกบเกยวพชสมนไพรโดย ทวไปมขนตอน ดงน

(1) การคดแยกผลผลตภายหลงการเกบเกยวพชสมนไพรแลว

จะตองคดแยกสงปลอมปนออกจากผลผลต สงปนปลอมทมกพบหรอปะปนมาและสามารถ แยกออกดวยสายตา ไดแก หน ดน ทราย สวนของพชสมนไพรทมรอยของแมลงหรอ สตวกดแทะ หรอสวนของพชทเนาเสยหรอ มเชอรขน นอกจากนอาจพบสวนอนของพช ทไมใชหรอสมนไพรอนทคลายคลงโดยทว ไปสวนของพชทอยใตดนจะมสงปนเปอน มากกวาสวนของพชทอยเหนอดนจงควรคด เลอกสงปนปลอมเหลานออกใหหมดกอนนำ ไปทำความสะอาด

(2) การทำความสะอาด หลงจากการคดแยกสงปลอมปนตางๆ

ออกไปแลว นำพชสมนไพรมาทำความสะอาด เพอกำจดสงปนเปอนตาง ๆ เชนฝนละออง เชอจลนทรย สารพษตกคางจำพวกโลหะ

อโลหะ ยาฆาแมลง และสารอะฟลาทอกซน เพอใหอยในเกณฑปลอดภยตอผใช สวนของ พชบางชนดไมสามารถทำความสะอาดดวย นำ เชน ดอก ผล และเมลด ทหลดรวงงาย อาจใชผาสะอาดเชด รากหรอลำตนทสะสม อาหารหรอผลบางชนดควรนงหรอลวกนำรอน กอนทำใหแหงจะทำใหเกบรกษาไดนาน ปอง กนการเกดเชอรา อกทงความรอนยงไปทำลาย เอนไซมซงเปนตวเรงใหเกดการสลายสารใน สมนไพรได บางกรณทสารออกฤทธสามารถ ละลายนำไดด การลางจะทำใหสญเสยสาร ออกฤทธเหลานนได เชน สาหรายผมนาง การลางดวยนำเพยงหนงหรอสองครงจะทำใหปรมาณสารไอโอดนในสาหรายลดลง โดยเฉลยรอยละ 50 จงไมควรแชสมนไพร ในนำนาน ๆ สำหรบสมนไพรแหงจะเปราะหกและหลดรวงไดงาย การทำความสะอาด ตองระวงถาจำเปนตองลางอาจใชภาชนะทมตะแกรงกนสมนไพรไหลลอยตามนำไป

(3) การตดแตงและลดขนาด กอนจะนำพชสมนไพรไปทำใหแหง

จะตองทำการตดรากฝอยปอกเปลอกตดสวนทเนาเสยมโรคแมลงออกจากสวนทมคณภาพ ดสำหรบพชสมนไพรทมขนาดใหญหรอมเนอ แขงตองทำการตดใหเลกหรอบางลงเพอให แหงงายและสะดวกในการเกบรกษา เชน

ก.การตากแหงพชสมนไพรควรตากใน ภาชนะโปรงสะอาดควรปองกนฝนละอองและ สตว ควรตากในทรม การตากแดดควรมลาน ตากและยกใหสงจากพนดน มหลงคาพลาสตก คลมไมตากแดดโดยตรง อาจใชการปลกเปน โรงไมหลงคาเปนตาขายหรอพลาสตกวาง สมนไพรบนแครหรอเสอ มชองระบายอากาศ ดานขางเพอปองกนฝนละอองและ ลมวธผงใน ทรมเหมาะสำหรบสมนไพรทมสารระเหยงาย และควรคำนงถงสขอนามยใหมาก

ข.การอบแหงพชสมนไพรจะใช อณหภมและระยะเวลาในการอบแตกตางกน ไปตามสวนของพชสมนไพรการใชเครองอบ แหงเปนวธทสะดวกและประหยดเวลาและได

สมนไพรจำพวกรากหรอลำตนใตดน เปลอกไมเนอไม หรอผล ควรหนหรอฝานเปน ชนบาง ๆ กอนทำใหแหง

(4) การทำใหแหงพชสมนไพรนอกจากจะใชสดแลว ยงมการ

นำมาทำใหแหงเพอความสะดวกในการเกบ รกษา และการนำมาใช สมนไพรทมความ ชนมากเกนไปจะทำใหเกดเชอราและแบคทเรย และยงเรงใหเกดการสญเสยสารออกฤทธ ดวย วธการทำแหงทำโดยการตากแหงหรอ อบแหงจนเหลอความชนในปรมาณทเหมาะ แกการเกบรกษาซงโดยทวไปควรมความชนไมเกนรอยละ 10 ซงในการทำใหแหงของสมน ไพรจะมขอควรระวงตาง ๆ ดงน

วตถดบทมคณภาพดแตจะตองมการใชความ รอนในการอบสมนไพรใหเหมาะสมกบสวน ของสมนไพรทนำมาใช เชน

• ดอกใบและพชลมลก ใชอณหภมไม เกน 55 องศาเซลเซยส

• เปลอก ราก และกง ใชอณหภมไม เกน 65 องศาเซลเซยส

• ผลและเมลด ใชอณหภม ไมเกน80 องศาเซลเซยส

• สมนไพรทมสารระเหยงาย ใชอณหภม ไมเกน 45 องศาเซลเซยส

• สมนไพรทมไกลโคไซดและอลคาลอยด ใชอณหภมไมเกน 60 องศาเซลเซยส เทคนคในการอบสมนไพรทถกตองมดงน

• เกลยสมนไพรใหแผบางๆบนภาชนะถา ซอนทบกนหนาทำใหเกดความรอนสมนไพร จะมสดำคณภาพลดลง

• สมนไพรทเปนดอกควรทำใหแหงโดย เรวทสด เพอถนอมสของดอกใหเหมอนเดม โดยวางใหกระจายบนกระดาษขาว

• ถาเปนดอกไมทมกลนหอม ควรผงใน ทรมมอากาศถายเทไดดหรอผงแดดชวงสน เพอปองกนการเกดเชอรา ดอกไมบางชนด อาจมดรวมกนแขวนตากไวบนราว ใบอาจ ทำใหแหงวธเดยวกบดอก ใบทอมนำไวมาก อาจเพมความรอนในการอบแหงใหสงกวาปกต

• สวนของพชลมลกทเปนทงตนถา ไม อมนำมากอาจผกมดรวมเปนกำแลวตากแหง

� �

• รากและลำตนใตดน เวลาทตากหรออบ แหงในต ควรหมนกลบสมนไพรบอย ๆ เพอปองกนเชอรา

(5) การบดแรง พชสมนไพรทจะตองนำมาบดเปนผง

ละเอยด ควรอยในสภาวะแหงกรอบจงจะบด ไดด มวธทดสอบความแหงกรอบของพช สมนไพรไดงาย ๆ คอ การลองหกสมนไพรวา หกไดงายหรอไม หรอลองปนดวยมอวาเปนผง ไดงายหรอไม สมนไพรกอนนำไปบดควรมความ ชนไมเกนรอยละ 5 การบดแรงพชสมนไพรทถกวธนน ควรบดสวนทงหมดของพชสมนไพร โดยไมทงสวนทรอนไมผานตะแกรงเนองจากสวนตาง ๆ ของสมนไพรจะถกบดเปน ผงไดยากงายตางกนและมกมองคประกอบ ทางเคมแตละสวนไมเทากน เชน ฟาทะลายโจร ใชสวนทอยเหนอดนเปนยา แตสารออกฤทธ ประเภทแลกโตนจะมอยในสวนใบมากกวา ลำตน ถาหากเราเกบแตละสวนของสมนไพร ทบดเปนผงงายเทานน จะทำใหไดผงยาทม สารออกฤทธไมสมำเสมอกนทกครงวธแก ปญหาอาจนำผงทไมผานแรงไปบดรวมกบ สมนไพรรนใหมทมจำนวนเทากบสมนไพรรน แรกและบดจนเหลอผงยาทไมผานแรงจำนวน เทากบครงแรกจะทำใหไดผงยาทมสารออก ฤทธสมำเสมอกนทกครงท บดเทคนคการบด สมนไพรทสำคญ คอ ไมควรบดสมนไพรแบบ ตอเนองโดยไมรอนผงยาออกเปนระยะ ๆ

เพราะจะทำใหผงยาทละเอยดมากเกนตอง การและทำใหเกดความรอนระหวางการบด จะทำใหสารประกอบจำพวกนำมนทมอยใน ผงยาอดกนแนน รอนผานตะแกรงไดยาก การกำหนดขนาดของผงยาจะขนอยกบรป แบบยาทตองการ เครองมอผลตและกระบวน การผลตเชนผงยาทจะนำไปบรรจแคปซล หรอทจะเตรยมเปนยาเมดควรเปนผงละเอยด มาก โดยอยางนอยตองผานตะแกรงขนาดเบอร 60 ไดหมด

สมนไพรทนำไปสกดดวยวธชง ขนาดของ ผงยาจะขนกบความแขงของสมนไพร คณสมบตการละลายของสารออกฤทธใน สมนไพร วธการสกด ระยะเวลาทหมกนำยา สกดและความแรงของยา แตถาเปนยาชงท บรรจผงยาในถงชาตองแชละลายในนารอน หรอ นำเยนกอนรบประทาน ควรบดยาใหเขา เกณฑ คอ ผงยาจะตองรอนผานแรงขนาด เบอร 20 ไดหมด และผานแรงขนาดเบอร 60 ไดไมเกนรอยละ 40 เพราะหากเปนผง ละเอยดกวานจะรวงผานถงชาออกมาไดงาย (6) การบรรจและเกบรกษา

เมอพชสมนไพรแหงสนทแลวจะเปน ขนตอนการเกบรกษาซงจะตองมการปองกน ความชนทเกดกบพช ปองกนการเขาทำลาย ของแมลงเชอราและแบคทเรย ซงเปน องคประกอบสำคญทเรงใหสมนไพรเสอม คณภาพเรวหลกการเกบรกษาพชสมนไพรแหงควรปฏบตดงน

- ควรเกบรกษาในทสะอาดเยนไมอบชน มอากาศถายเทไดดและไมถกแสงแดด

- เกบในภาชนะทปดสนท ปองกนการ ปนเปอนและแมลงเขาทำลาย

- ควรแยกเกบสมนไพรแตละชนดใหเปน สดสวนเปนหมวดหม

- สมนไพรทมกลนหอมหรอทมสารระเหย ตองบรรจในภาชนะ ทไมดดกลน

- ถาเปนสมนไพรทชนงายตองหมนนำออก ผงแดดหรออบแหงทก 2-3 เดอน

- ควรปดฉลากแสดงรายละเอยดไวทภาชนะ เชนชอสมนไพรวนเดอนปทเกบ

- ไมควรเกบนานเกนกวา 3 ป เพราะ สารสำคญในสมนไพรจะสญเสยไปมากแลว การเกบรกษาพชสมนไพรไวในทแหงและเยน จะมระยะเวลาการเกบรกษาแตกตางตาม

(7) การขนสง การขนสงควรทำอยางระมดระวง

เพอไมใหพชสมนไพรชำหรอเสยหาย ยานพาหนะทใชในการขนสงตองเหมาะสมกบชนดของผลผลต อณหภมระหวางการ ขนสงไมรอนเกนไปหรอมการซอนทบจนทำ ใหคณภาพของผลผลตเสยหายและทำการ ขนสงใหถงผบรโภคหรอโรงงานเรวทสด

ประเภทของพชสมนไพร ดงแสดงในตารางท 2

� �

1. กระเจยบแดง

สวนทใชประโยชน : กลบเลยงและกลบรองดอก

การเกบเกยวผลผลตระยะเวลาตงแตปลกถงเกบเกยวประมาณ 5-6 เดอน โดยจะเกบเกยวในชวงประมาณเดอนธค.-

ม.ค. นำดอกกระเจยบแดง (ซงจรง ๆ คอ กลบเลยงและกลบรองดอกทเจรญ) มากระทงดวยเหลก ใหกลบและกระเปาะหลดออกจากกน จากนนนำมาทำใหแหงดวยการตากแดด หรออบ หากตาก แดดใหตากประมาณ 5-6 แดดจนแหงสนท

การแปรรปกระเจยบแหงสามารถนำมาแปรรปเปนผลตภณฑประเภทเครองดม (เชน ชากระเจยบ ไวน)และ

ผลตภณฑประเภทอาหาร (เชน เยลล แยม ไอศครม ซอส) นอกจากนนยงนำมาใชในอตสาหกรรมสผสมอาหาร เนองจากมคณสมบตของการใหสธรรมชาตแทนสทไดจากการสงเคราะห

การแปรรปชากระเจยบผงชงดมผลผลตกระเจยบแหงทรบซอจากเกษตรกรตองผานการตรวจสอบคณภาพและตรวจวดความชน

เพอคดแยกเฉพาะกลบเลยงทมคณภาพ กอนนำเขาอบในตอบความรอนทอณหภม 50-60 องศาเซลเซยส นาน 4-5 ชม. ในสวนของการแปรรปชากระเจยบผง จะนำกระเจยบแหงมาบดดวย เครองบดและรอนดวยเครองรอน คดเลอกขนาดตามเกณฑมาตรฐานชาสมนไพร จากนนจงนำบรรจซอง

อตราแปรสภาพกระเจยบสดนำหนก 10 กก. ตอกระเจยบแหงนำหนก 1 กก.

กระเจยบแหงนำหนก 1 กก.

ตอกระเจยบผงนำหนก 0.83 กก.

�0 ��

2. กวาวเครอขาว

สวนทใชประโยชน: หวใตดน

การเกบเกยวผลผลตกวาวเครอขาวสามารถเกบเกยวผลผลตไดเมอมอายตงแต 2 ปครง - 3 ปขนไป(หากปลกโดย

การเพาะเมลด) แตถาปลกดวยวธการเพาะเลยงเนอเยอ ควรเกบเกยวผลผลตตงแตอาย 4 ปขนไป โดยเกษตรกรนยมขดหวกวาวเครอขาวในชวงผลดใบ (ฤดแลง) เนองจากเปนชวงทมสารสำคญ สะสมอยในหวมากทสด (ทงนขนาด นำหนก และปรมาณสารสำคญมากนอยขนอยกบปจจยดาน สภาพแวดลอมลกษณะการปลก) และเมอเกบเกยวผลผลตหวสดแลว ควรนำมาลางทำความสะอาด ฝานเปนชนบาง แลวตากแดดประมาณ 3 วน (ในขนตอนนควรทำภายใน 3 - 4 วนเพอปองกน ผลผลตเนาเสยหาย)

การแปรรปปจจบนกวาวเครอขาวไดถกนำมาใชเพอการแปรรปอยางหลากหลายและกวางขวาง

ทงในและตางประเทศ ในรปของยาแผนโบราณ ผลตภณฑอาหารเสรม และใชเปนสวนผสม ในผลตภณฑประเภทเครองสำอาง (เชนครมพอกหนาครมบำรงผวหนา)

3. ขมน

สวนทใชประโยชน: เหงาสด, แหง

การเกบเกยวผลผลต

ขมนชนควรเกบในชวงทเจรญเตบโตเตม ท อายประมาณ9-11 เดอน เพราะเหงามความ สมบรณ สามารถเกบรกษาเหงาสดไวในสภาพ ปกตไดนานและมสารสำคญมากเพยงพอ โดยสงเกตจากลำตนเหนอดนเรมเหยวแหงจนแหงสนท จงเรมทำการเกบเกยวซงจะอยใน ชวงเดอนธนวาคม - กมภาพนธ ไมควรเกบ เกยวในระยะทเรมแตกหนอเพราะทำใหม ปรมาณสารสำคญตำ

การแปรรปหลงจากการเกบเกยว นำมาตดแตงราก

ลางทำความสะอาดเพอขจดดนออก การแปร รปขมนชนเปนการเพมมลคาผลผลตซงขน อยกบความตองการของโรงงานแปรรปท จะรบซอผลผลตเพอเขาสการผลตในอตสาหกรรม แตละประเภทตอไป ซงการแปรรปขนตน ไดแก การทำขมนแหง การทำขมนผง และ การกลนนำมนหอมระเหย โดยแตละประเภท มรายละเอยดดงน

1) การทำขมนชนแหงนำเหงาขมนชนมาทำความสะอาด คดแยก

หวและแงงออกจากกน ตดรากและสวน ตาง ๆ ทไมตองการทง คดเลอกสวนท สมบรณปราศจากโรคและแมลงนำมาลาง ดวยนำสะอาดหลาย ๆ ครง จากนน นำมาหนเปนชนบาง ๆ ใสในภาชนะ ทมรโปรงอยาใหทบซอนกน นำไป

ตากแดดหมนกลบบอย ๆ ประมาณ 10-20 นาทตอครง จะทำใหขมนแหงเรวหรอ หากมตอบควรอบทอณหภมประมาณ 50 องศาเซลเซยส เปนเวลา 8-12 ชวโมง หรอ ตากแดด 3 วน อบ 50 องศาเซลเซยส เปน เวลา 3 ชวโมง ในการทำแหงโดยตากแดด ทใชเวลานานอาจจะมการปนเปอนเชอ จลนทรยไดและสของขมนแหงจากการอบ จะสมำเสมอกวาการตากแดด ขมนทแหง แลวควรบรรจในภาชนะทสะอาดปดให สนทเกบในทแหงและสะอาดหากยงไมได นำไปใชใหนำออกผงในทรมทก 3-4 เดอนและไมควรเกบไวนานเนองจากปรมาณ นำมนหอมระเหยจะลดลงประมาณ 25 % เมอเกบไวนาน 2 ป

2) การทำขมนชนผงนำขมนชนแหงมาบดดวยเครองบดหรอ

ดวยการตำแลวรอนเอาเฉพาะผงขมนนำมา บรรจถงเพอจำหนาย ขมนชนผงจะนำไปใช เปนสวนประกอบในผลตภณฑตาง ๆ เชนเครอง สำอางลกประคบผลตภณฑสคนธบำบด หรอ ใชในทางการแพทยในการรกษาโรคตาง ๆ เชน ใชรกษาโรคกระเพาะอาหาร ใชลดอาการ อกเสบ

อตราแปรสภาพ :ผลผลตสด : ผลผลตแหง เทากบ 6 ตอ 1

�� ��

4. คำฝอย

สวนทใชประโยชน: กลบดอก

การเกบเกยวผลผลตดอกคำฝอยมระยะเวลาตงแตปลกถงเกบเกยว

ประมาณ 4-6 เดอน โดยดอกหรอเกสรเกบเมอตน มอายประมาณ 90-100 วน (หรอสงเกตจาก กลบดอกมสแดงสม) สวนเมลดเกบเมอตนม อายประมาณ 120-150 วน ( หรอ 30 วน หลงจากดอกบาน) ซงสามารถเกบเกยวทง ตนหรอเฉพาะดอก จากนนนำกลบดอกมา ตากแหงประมาณ 3 วน หรอผงลมประมาณ 7 วนเพอใหไดกลบดอกแหง

ผลผลต : กลบดอกสด 100-150 กก.ตอไร (หรอดอกคำฝอยแหง 10-15 กก.ตอไร)

การแปรรปคำฝอยมการนำมาใชทงในอตสาหกรรม

ดานอาหาร โดยการสกดนำมนจากเมลดเพอ นำมาแปรรปเปนผลตภณฑประเภทนำมนปรง อาหาร มาการน นำมนสลด เนองจากพบวาใน เมลดมปรมาณนำมนทประกอบไปดวยกรด ไขมนไมอมตวในปรมาณมาก สวนกากทเหลอ จากการสกดยงสามารถนำไปทำเปนอาหาร สตวหรอปยได สำหรบผประกอบการแปรรป ผลตภณฑเบองตน (กลมแมบาน, วสาหกจ ชมชน, โรงพยาบาล) สวนใหญจะแปรรปจาก กลบดอกคำฝอยเปนผลตภณฑประเภทชงดมไดแก ดอกคำฝอยแหงบรรจถงชาดอกคำฝอยเปนตน

อตราแปรสภาพดอกคำฝอยสดนำหนก 10 กก.ตอดอกคำฝอยแหงนำหนก 1 กก.ดอกคำฝอยแหงนำหนก 1 กก.ตอดอกคำฝอยผงนำหนก 0.90 กก.

5. เจยวกหลาน (ปญจขนธ)

สวนทใชประโยชน: ใบและเถา

การเกบเกยวผลผลต เกบเกยวสวนเหนอดนขนมาประมาณ

23 ขอ แลวแยกสวนใบกานออกจากกน ลางทำความสะอาดหลงจากนนนำมาตด เปนทอน ๆ ยาวประมาณ 1 ซม.

การแปรรปนำปญจขนธททำความสะอาดแลวมาคว

ดวยไฟออน แลวอบทอณหภม 40-60 องศา เปนเวลาประมาณ 4 ชม.

6. ตะไครหอม

สวนทใชประโยชน: ใบสด

การเกบเกยวผลผลตตะไครหอมเกบเกยวไดหลงปลก 6-8

เดอน อายการใหผลผลต 2-3 ป โดยตดเอา สวนใบซงอยเหนอพนดน 25-30 เซนตเมตร เพอใหตนทเหลอแตกใบใหมไดเรวขน เกบเกยวแตละครงใหหางกน 3 เดอน ตดได ปละ 2-3 ครง ใบทตดมานำไปสกดนามน หอมระเหยโดยวธการกลนดวยนำ หรอกลน ดวยไอนำ

อตราแปรสภาพใบสด : นามนหอมระเหยเทากบ 1 ตน : 1 ลตร

�� ��

7. บอระเพด

การเกบเกยวผลผลตเรมเกบเกยวไดเมออาย 2 ปขนไป

โดยเกบเถาสดทเจรญเตม ทนำมาตาก แดด 3-5 วน จนแหงสนท จากนน นำเถาแหงมาหนเฉยงเปนแวน ๆ หนา 1-2 เซนตเมตรการตดเถามาใชให เหลอเถาไวประมาณ 2-3 วา

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 4-5 ตอ : 1

8. พญายอ

สวนทใชประโยชน: ใบสด

การเกบเกยวผลผลต เรมเกบเกยวไดตงแตอาย 6 เดอนตดตน

เหนอผวดน 10 ซม. ลางนา 1-2 ครง ผงในท รมจนแหงสนท

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 4 ตอ : 1

9. พรกไทย

สวนทใชประโยชน: ผลแหง

การเกบเกยวผลผลตเกบเมอผลสก ผลพรกไทยชอเดยวกนจะสกเปน

สแดงไมเทา กนเมอพบวามผลเรมสกในชอใดทำ การเกบชอนนมาทงชอ

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 3 :ตอ 1

10. ไพล

สวนทใชประโยชน: เหงา

การเกบเกยวผลผลตเหงาไพลสามารถเกบไดเมอมอาย 2-3 ป เกบ

ในชวงเดอนกมภาพนธ-เมษายน จะสงเกตเหนตน ไพลแหงและฟบ หามเกบไพลขณะทเรมแตกหนอ ใหมเพราะจะทำใหไดนามนไพลทมปรมาณและ คณภาพตา

อตราแปรสภาพผลผลตสด : นามนหอมระเหยเทากบ 1 ตน : 8-10 ลตร

�� ��

11. เพชรสงฆาต

สวนทใชประโยชน: เถาสด

การเกบเกยวผลผลตเรมเกบเกยวไดเมออาย 6 เดอนขนไป

ใชเถาหรอลำตนสดทกสวน การตดใหเหลอ เถาไว 1-2 วา นำเถาไปหนแลวอบใหแหง

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 6-7 : 1

12. ฟาทะลายโจร

สวนทใชประโยชน: ทงตน

การเกบเกยวผลผลตเกบในชวงเรมออกดอกอาย 110-150 วน

ใชกรรไกรหรอเคยวเกยวทงตนใหเหลอตอสง ประมาณ 10-15 เซนตเมตร ปหนงเกบเกยว ได 2-3 ครง

การแปรรปฟาทะลายโจรทเกบเกยวแลว นำมาลางนา

ใหสะอาด ตากในทรม 5-7 วน หรออบท อณหภมประมาณ 50 องศาเซลเซยส จนแหง สนท บรรจในถงพลาสตกเกบในบรเวณทเยนและไมโดนแสงแดด

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 4 : 1

13. มะแวงเครอสวนทใชประโยชน: ผลสด/แหง

การเกบเกยวเรมเกบผลผลตไดเมออาย 8-10 เดอนเกบผล

ในระยะเรมแกแตยงไมสก สงเกตทผลเรมมสเหลองสม (ผลทแกเตมทจะมสสมเขม)

การแปรรปนำผลทเกบมาลางนำสะอาด ตากแดดเปน

เวลา 3-5 วน ใหแหงสนท หรออบทอณหภม ประมาณ 50 องศาเซลเซยส จนแหงสนทบรรจใน ถงพลาสตกเกบในบรเวณทเยนและไมโดนแสงแดด

อตราแปรสภาพผลผลตสด : ผลผลตแหงเทากบ 3 : 1

14. วานหางจระเขสวนทใชประโยชน: วนในใบสด

การเกบเกยวผลผลตเกบเกยวไดหลงปลก 8-12 เดอน โดยเกบใบ

ลางขนไป สงเกตเนอวนทโคนใบดานในเตมและลายทใบลบหมดแลว เกบไดปละ 8 ครง ระวง อยาใหใบวานชา

�� ��

นษยเราใชสมนไพรในการรกษาอาการ เจบปวยมาเปนเวลานาน ในอดตผใชมกเกบ สมนไพรตามปาหรอมการปลกในบรเวณบาน เพอใชหรอนำมาแลกเปลยนกนในระหวางชมชน แตเมอความตองการสมนไพรมปรมาณมาก ขน บางชนดเปนสนคาสงออก มความจำเปน ทจะตองสนองความตองการของตลาด จงม การเพาะปลกและเกบเกยว ทำใหคณคาของ สมนไพรในยคปจจบนมความผนแปรจาก หลายปจจย ทำใหจำเปนตองศกษาถงคณคา หรอคณภาพของสมนไพร โดยเฉพาะสมนไพร ทนำมาใชเปนวตถดบทางยา คณภาพของยา สมนไพรนนขนอยกบองคประกอบสารสำคญ ทมอย ซงปจจยสำคญททำใหคณภาพของ สมนไพรเปลยนแปลงมหลายประการ ไดแก สายพนธของพชสภาพภมประเทศ ภมอากาศ การปลก การเกบเกยว เปนตน คณภาพของ ยาสมนไพรทเปลยนแปลงสงผลถงคณภาพ ประสทธภาพของยาได จงมการกำหนดมาตร ฐานของสมนไพรขน

การประเมนคณภาพสมนไพร หมายถง การ พสจน (identify) หรอ การตรวจสอบวา สมนไพรนนเปนชนดทถกตองหรอไม มสง ปนปลอมหรอไม มปรมาณสารสำคญเทาใด ม คณสมบตอน ๆ ดมากนอยเพยงใด ทงนโดย พจารณาจากคาตาง ๆ ทหาได เชน ความชน สงปนเปอน ปรมาณเถา ซงในการตรวจสอบ คณภาพของสมนไพรนนๆ ในแงของเอกลกษณ ความบรสทธ คณสมบตมกระบวนการในการ ตรวจสอบ ดงน

1. การตรวจสอบโดยใชอวยวะรบ ความรสก (organoleptic method) คอ การใชประสาททงหา รป รสกลน เสยง สมผส ในการประเมน วธนเปนการตรวจ สอบเบองตนทสำคญ ซงจะบอกลกษณะของ พชสมนไพรในเบองตนโดยเฉพาะรปพรรณ สณฐานทปรากฏจะชวยระบชนดพชไดเนอง จากพชบางชนดนนมเอกลกษณชดเจน เชน จนทน 8 กลบ มรปดาว 8 แฉก หรอโกฐกะ กลง มลกษณะคลายเมกระดมแบนๆ

�0 ��

นอกจากนน สและลกษณะสงเกตภายนอก รอยหกและสภายในกลนและรส ลวนชวยใน การตรวจสอบชนดพช เชน พชบางชนด มกลนเฉพาะตว ไดแก อบเชย เทยนขาว เปลอก ยหรา มหาหงค เปนตน

2. การตรวจสอบโดยใชกลองจลทรรศน (microscopic metod) โดยอาศยดลกษณะเนอเยอเฉพาะ ดขนาดและ ปรมาณของสงทพบ เชน เมดแปง ดผลกของ สาร ตลอดจนหาคาเฉพาะบางชนดซงการ ตรวจสอบในวธนนอกจากจะชวยตรวจเอก ลกษณของพชแลว ยงชวยตรวจสอบการ ปนปลอมอกดวย

3. การประเมนคณภาพทางชววทยา (bi-ological method)

เปนการทดสอบฤทธทางชววทยา โดยการ ทดสอบกบสงมชวต อาจเปนสตวทดลอง หรอ อวยวะสวนใดสวนหนงทตดออกมา เพอใหทราบฤทธและความแรงของยาสมนไพร

4. การประเมนคณภาพทางเคม (chemi-cal method)

สมนไพรมสารองคประกอบทางเคม ซงเปน สารททำใหเกดฤทธในการรกษา ดงนนการ ทดสอบทางเคมจงมความสำคญในการ ควบค มค ณภาพการตรวจสอบทาง

เคม ตรวจสอบดวยปฏกรยาตาง ๆ เชน ปฏกรยาการเกดส, iodine value ตลอดจน การใชเทคนคทางโครมาโทกราฟ

สงปนปลอมในเภสชภณฑธรรมชาต (adul-terant in natural pharmacetuicals)

เปนสงทหลกเลยงไดยาก อาจเกดโดยการ จงใจหรอไมกตาม การปนปอมทำใหคณภาพ ตำลง ซงการปนปลอมทเกดขนนนขนอยกบ ชนด ราคา ความตองการของผบรโภค โดย สงทใชปนปลอมมกจะหางาย ราคาถก และ เปนสงทคลายคลงกบของแทมากทสด ใน การประเมนคณภาพสมนไพรนน จงมการ ตรวจหาการปนปลอมหรอการตรวจหาความ บรสทธของสมนไพร สามารถทำไดหลายวธ เชน การหาสงแปลกปลอม (foreign matter) ดวยตาเปลาและกลองจลทรรศนการหา ปรมาณเถาทไมละลายในกรด(acid-insol-uble ash) การหาปรมาณองคประกอบสำคญ การหาปร มาณน ำหร อความช นนอก จากน นในการประเม นค ณภาพของสม น ไพรจะมการตรวจสอบคาคงทตางๆ โดยใน การตรวจสอบจะตองทำการสมตวอยางท เปนตวแทนมาไมตำกวา 3 ตวอยางตอชนด เพอหาคาเฉลยในแตละตวอยาง นำตวอยาง มาบดเปนผงผานแรงเบอร 20-40 ถาตว อยางไมสามารถทำเปนผงได ใหทำเปนชน เลกทสดเทาทจะทำได ใสขวดสชา ปดสนท เกบไววเคราะห รายละเอยดในการตรวจสอบคาคงทตาง ๆ มดงน

5. ปรมาณสงสกด (extractive value) เปนการหาปรมาณสารสกดทไดจากสมนไพร เมอใชตวทำละลายชนดตาง ๆ วธการนจะ กำหนดไวสำหรบสมนไพรทไมมวธวเคราะห ทางเคมหรอชววทยาทเหมาะสม สำหรบ การเลอกตวทำละลายจะขนอยกบคณสมบต ของสารองคประกอบสำคญในสมนไพรชนด นน ๆ

6. การวดปรมาณนำมนระเหย (voltile oil determination)

นำมนหอมระเหยเปนสวนประกอบสำคญ ทพบไดในพชหลายชนดโดยเฉพาะเครองเทศ เชน กะเพรา โหระพา กระวาน การกำหนด ปรมาณนำมนหอมระเหยเปนการควบคม สมนไพรอกวธหนง โดยใชวธการกลน

7. การวดปรมาณนำในยาสมนไพร (moisture content)

เป นการตรวจสอบปรมาณนำหร อความ ชน ในพชทมนำมนหอมระเหยเปนองคประกอบ ซงจะใชวธการหาปรมาณความชนดวยการ อบแหงไมได เนองจากนำมนหอมระเหยจะ ออกมาพรอมกบนำ ทำใหหาปรมาณนำทแท จรงไมได ในกรณนจงตองใชวธการอน เชน ใชวธ Azeotropic distillation method นอกจากนแลวยงมการทดสอบ อน ๆ ทเฉพาะสำหรบสมนไพรในบางกลม ตาม คณสมบตของสมนไพรน น เชน การหาความ

1. การหานำหนกทหายไปเมอทำใหแหง (loss on drying)

เปนการควบคมปรมาณความชนในตวยา สมนไพร ซงเปนสงทจำเปน ทงนเนองจากความ ชนจะสงเสรมการเจรญเตบโตของเชอจลนทรย กอใหเกดการสลายตวขององคประกอบ สำคญในสมนไพรได

2. ปรมาณเถารวม (total ash) เปนเถาท ได หลงจากการเผาตวยาท

อณหภมสง (450-800 ซ) ในปจจบนเถารวม ทพบในพชเพมสงขน เนองจากการใชปยเคม ในการเพาะปลก

3. ปรมาณเถาทไมละลายในกรด (acid insoluble ash)

เปนการหาปรมาณของเถาทไมละลายใน กรดเกลอ สารเหลานเปนสงปนปลอมประเภท สารอนนทรย ไดแก ดน ทราย เปนตน สงเหลา นมกปะปนมากบรากหรอเหงา

4. ปรมาณเถาทละลายนำได (water soluble ash)

เปนคาความแตกตางระหวางปรมาณ ของปรมาณเถารวมและเถาท เหลอจาก ตมเถารวมกบนำ ปรมาณเถาชนดตางๆของ สมนไพรแตละชนดจะแตกตางกนไป คาเหลา นเปนเครองบงชถงคณภาพ และความสะอาด ของสมนไพร รวมทงใหขอมลเกยวกบการปนปลอมสมนไพร

�� ��

1) ชอทางการเปนภาษาองกฤษ (official English title)

ชอนเปนชอทใชทวไปในเภสชตำรบขององกฤษ และอเมรกาเชน U.S.P., B.P., N.F. และ B.P.C. ตวอยางเชน Rhubarb U.S.P. หรอ Nutgall N.F. 2) ชอภาษาละตน (Latin title)

ชอนมกจะนำมาจากชอสกล (genus) ของพช หรอสตวทเปนตนกำเนดของยาสมนไพรหรอ ไดจากชอตว (species) หรอทง 2 อยางหรอเปน ชอพอง (synonym) ทเคยใชกนมากอนเชน Cascara sagrada

3) แหลงกำเนดทางชววทยา (biological origin)

หมายถง ชอวทยาศาสตร (scientific name) ทใหยาสมนไพรนน อาจไดมาจากพช (botani-cal origin) หรอสตว (zoological origin)

4) มาตรฐานคณภาพและความบรสทธ

หมายถง คณภาพและความบรสทธตามมาตรฐาน ทกำหนดไว เชน กำหนดคาของสงเจอปน (im-purity) ทไมเปนโทษ วาอยในปรมาณไมเกนขดกำหนดเทาใด เชน คาความชน (moisture), อนทรวตถแปลกปลอม (foreign organimatter), เถาทไมละลายในกรด (acid insoluble ash)

ขม (bitter index) ในบอระเพด หรอการ ทดสอบการพองตว (swelling index) ในเมดแมงลก บก คาการพองตว (swelling index) เปนการทดสอบเพอหาคณสมบตใน การพองตวของสมนไพรทมกประกอบดวย สารเมอก ทพองตวไดในนำ เชน เมดแมงลก เทยนเกลดหอย บก สารในกลมนมประโยชน ในการนำมาใชเปนยาระบาย หรอใชเปนสาร ชวยแขวนตะกอน คาความขม (bitter in- dex) สารองคประกอบในสมนไพรบางชนดมรสขมจด ซงในการใชประโยชนในทางยาใช ฤทธของรสขมดงกลาว เชน ใชเพอใหเกด ค ว ามอยากอาหา รด ว ยผลของก า ร กระต นการหล งของนำยอยในกระเพาะ (bitter tonic)

ยาสมนไพรทจะเขาสกระบวนการผลตเปน ยาสำเรจรป จะตองผานการวเคราะหมาตรฐาน เสยกอนซงมาตรฐานเหลานจะถกกำหนดไว ในแตละ monograph อยางละเอยดในเภสช ตำรบยาสมนไพร สมนไพรแตละชนดทจะ นำมาใช เป นยาได จะต องถ กกำหนด ไว เป นมาตรฐานตามเภส ชตำร บของ แตละประเทศ (National Pharmacopoeia) เภสชตำรบเหลานมการแกไขปรบปรงเปลยน แปลงอยเสมอรายละเอยดทสำคญของยาสมน ไพรนน ๆ มการจำแนกออกเปนหวขอตาง ๆ รายละเอยดตาง ๆ เรยกเปน Monograph ซงมหวขอ ดงรายละเอยดตอไปน

9) การบม (curing)

เปนวธการททำใหแหงชาๆ เพอใหเอนไซมท มอยทำปฏกรยาขน ตวอยางของสมนไพรทตอง การบมเชน Vanilla, Coca, Gentian Tobacco เปนตน ในบางกรณ เชน Cascara sagrada เมอเกบเปลอกไว 1 ป ทอณหภมหอง แลวนำไปใช irritant principle จะถกทำลาย ไปหมด

10) สารสำคญ (constituents)

ในยาสมนไพรหนง ๆ นน จะมสารประกอบ อยหลายชนด บางชนดกเปนสารออกฤทธ (active constituents) ททำใหเกดผลทาง ชวภาพ ซงสามารถใชบำบดรกษาโรค

11) ประโยชน (uses)

หมายถง ประโยชน หรอสรรพคณในการบำบด โรคของยาสมนไพรนน ๆ วาใชบำบดโรคอะไร หรอทำใหเกดภาวะตอรางกายอยางไร

5) แหลงกำเนดทางภมศาสตร (geographi-cal sources หรอ habitat)

หมายถง ถนกำเนดของยาสมนไพรนน

6) การบรรยายลกษณะ (description)

เปนการบรรยายถง รปราง ลกษณะของ ยาสมนไพรวาเปนสวนใดของตนไมหรอสตว รปลกษณะภายนอก ภายใน ขนาด ส กลนรส อยางไรอาจมลกษณะทางจลทรรศนทเดนชดหรอ วธการตรวจสอบ

7) วธการเกบเกยว (collection of crude drugs)

เปนวธการเกบ และไดยาสมนไพรมา

8) การทำใหแหง (drying)

เพอขจดความชนออกไปใหหมด เพอปองกนการ เปลยนแปลงของสาสำคญเนองจากเชอราหรอ เอนไซมซงอาจใชวธผงแดด (sun dry), ผงในรม (air dry) หรออบในตอบ (artificial heat)

�� ��

ปจจบนแนวโนมของผลตภณฑเพอสขภาพดงเชนผลตภณฑยาจากสมนไพรไดกลบมาสความสนใจ ของผบรโภคอกครง เนองจากอทธพลของกระแสโลก (Globalization) ในเรองการรกษาและดแลสขภาพ ดวยผลตภณฑทมาจากธรรมชาตเพราะมความเชอมนวา ผลตภณฑจากธรรมชาตนนมความปลอดภย หรอเกดผล ขางเคยงทไมพงประสงคนอยกวายาแผนปจจบน และจากการทมวธการรกษาพยาบาลดวยการแพทยทางเลอก ในโรงพยาบาลกเปนปจจยหนงทมอทธพลตอสงคมไทย ทำใหมความตนตวในการใชสมนไพรและการแพทยแผน ไทยเพมมากขน รวมทงรฐบาลไดมนโยบายสนบสนนการพฒนาศกยภาพของสมนไพรและการแพทย แผนไทย ทงนการปนเปอนโลหะหนกในสมนไพรปจจบนกพบไดมากขน อาจเกดจากการทมมลพษ จากทงการเกษตรและอตสาหกรรมเพมขน ทำใหมสารเคมและโลหะหนกตกคางสะสมในดนและนำ ซง สามารถถกดดซมเขาสสมนไพรไดมากขน โดยมรายงานการปนเปอนของโลหะหนกในยาแผนโบราณ บางชนด ซงโลหะหนกเหลานนสามารถกอใหเกดพษตอผบรโภคได ทงพษเฉยบพลนและพษเรอรง และ จากรายงานของสถาบนโรคผวหนง ในประเทศไทย พบวา โรคพษสารหนสวนใหญจะพบในผปวยทม ประวตกนยาสมนไพรหรอยาตมแผนโบราณทมสารหนผสม โดยมผปวยดวยโรคพษสารหนทเกดจากยา รกษาโรค โดยเฉลยปละประมาณ 10 ราย ดงนนจงมความจำเปนอยางยงทตองมการควบคมคณภาพ ของยาจากสมนไพรและยาแผนโบราณเหลาน เพอใหประชาชนไดรบความปลอดภยในการบรโภคยา และไดรบยาทมประสทธภาพในการรกษาโรคหรออาการเจบปวย ทงนสำนกงานคณะกรรมการอาหาร และยาไดประกาศหลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนตำรบยาแผนโบราณเกยวกบมาตรฐานการปนเปอน เชอจลนทรยและโลหะหนก มผลใชบงคบนบแตวนถดจากประกาศในราชกจจานเบกษาฉบบประกาศ ทวไป เลม 121 ตอนพเศษ 43 ง วนท 21 เมษายน 2547 โดยคำขอขนทะเบยนยาแผนโบราณทกตำรบ ตองมผลการตรวจวเคราะหการปนเปอนเชอจลนทรย และมแนวโนมทตอไปในอนาคตจะตองใชผลการ ตรวจวเคราะหการปนเปอนโลหะหนกประกอบการขนทะเบยนดวย

โลหะหนก หมายถง โลหะทมความหนาแนนเกนกวา 5 กรมตอลกบาศกเซนตเมตร เชน ตะกว แคดเมยม และสารหน เปนตน สารพษเหลานเมอสะสมอยในรางกายจนถงระดบ หนงกจะแสดงอาการออกมาใหเหน ซงผลของความเปนพษของโลหะหนกตอกลไกระดบ เซลลม5 แบบ คอ ทำใหเซลลตาย, เปลยนแปลงโครงสรางและการทำงานของเซลล, เปนตวการทำใหเกดมะเรง, เปนตวการทำใหเกดความผดปกตทางพนธกรรม และทำความ เสยหายตอโครโมโซม ซงเปนปจจยทางพนธกรรม

บรรดาโลหะหนกเหลานสามารถเขาสรางกาย โดยไมรตวจากสงแวดลอม (ดนนำอากาศ) อาหาร ยาจากสมนไพร หรอจากขาวของเครองใชในครว- เรอน สาเหตของการปนเปอนมาจากธรรมชาต กระบวนการผลต วตถดบและการปนเปอนโดย สารเคมทถกปลอยเปนของเสยออกมาจากโรงงานอตสาหกรรมประเภทตาง ๆ

คนเรามโอกาสไดรบตะกวโดยตรงจากการกนอาหาร นำดม สมผสผวหนงผานเครองสำอางทปนเปอนตะกว หรอหายใจเอาสารตะกวเจอปนเขาไป กลมผเสยงสงตอการเกดโรคพษตะกว ไดแก คนงานททำเหมองตะกว โรงงานผลตแบตเตอร โรงงานผลตชนสวนอเลกทรอนกสและคอมพวเตอร โรงงานผลตส โรงงานผลต สารพษกำจดศตรพช และคนทอาศยอยใกลบรเวณโรงงานหลอมตะกวหรอใกลโรงงานทมการใชสาร- ตะกวเปนวตถดบ ตำรวจจราจร และคนทอยในบรเวณทมการจราจรหนาแนนเปนเวลานาน เดกอาจ ไดรบสารตะกวจากการหยบสงทมสารตะกวปนเปอนเขาปาก หรอรบจากนำนมแมทมสารตะกว แมแตทารกในครรภกสามารถรบสารตะกวจากมารดาไดทางสายสะดอ สารตะกวมพษมากโดย เฉพาะเดก ซงอาจมผลทำใหสมองพการ สวนผใหญอาจมผลตอระบบทางเดนอาหารและระบบ ประสาท สำหรบอนตรายโดยทวไปนนทำใหเมดเลอดแดงอายสนลง ทำใหเปนโรคเลอดจาง และเปน อนตรายตอระบบประสาทไต ทางเดนอาหารตบ และหวใจ อาการโรคพษตะกวเกดไดกบหลายระบบ ของรางกายคอ ระบบประสาทสวนกลางและสมอง อาการสำคญทพบ คอสมองเสอมจากพษตะกว

�� ��

พบในเดกมากกวาผใหญ มอาการหงดหงดงาย กระวนกระวาย ซม เวยนศรษะ รายทเปนรนแรงอาจ มอาการสนเวลาเคลอนไหว ชก หมดสต และเสยชวตได ระบบประสาทสวนปลายและกลามเนอ พบ มอาการปวดตามกลามเนอและขอตาง ๆ กลามเนอทใชบอยมอาการออนแรงหรออมพาต,ระบบ ทางเดนอาหาร เปนอาการทพบไดบอยทสด ผปวยมอาการเบออาหาร คลนไส อาเจยนโดยเรมแรก มกมอาการทองผก แตบางรายอาจมอาการทองเดน นำหนกลด กลามเนอหนาทองบบเกรงและกด เจบ ทำใหมอาการปวดทองมาก, ระบบเลอด มกพบมอาการซด ทำใหเปนโรคเลอดจาง,ระบบทาง เดนปสสาวะ ผปวยทไดรบตะกวเปนเวลานานๆ อาจเกดภาวะไตวายเรอรง,ระบบโครงสราง ตะกวจะไปสะสมทกระดกโดยเฉพาะทสวนปลายกระดกยาว, ระบบสบพนธ ผไดรบตะกวตดตอกน เปนเวลานาน อาจเปนหมนไดทงชายและหญง และระบบอน ทำใหเกดความผดปกตในการทำงานของตอมไทรอยด และการผดปกตของดเอนเอ

จะพบในแหลงสงกะสและตะกว นยมใชเปนวตถดบในอตสาหกรรมผลต แบตเตอร อปกรณไฟฟา โลหะผสมอะไหล รถยนต โลหะผสมในอตสาหกรรมเพชร-พลอย แคดเมยมทปนเปอนในนำ อาหาร ยาสมนไพรเมอเขาสรางกายจะถกดดซมใน กระเพาะอาหาร แลวแพรกระจายไปทตบ มามและลำไส การเขาสรางกายของแคด- เมยม ไมวาทางใดแมไดรบปรมาณนอยแต ตอเนองเปนระยะเวลานานจะถกสะสมไว ทไต จากการใหหนบรโภคอาหารทมแคด- เมยมพบวา หนมอาการ hyperglycemia และลดระดบของอนซลนในตบออน ทำให การทำงานของไตผดปกต กรณของคนทม

การบรโภคอาหารหรอฝนทปนเปอนแคดเมยม ปรมาณสง จะทำใหหายใจตดขด เยอปอดถกทำ ลาย ถงลมโปงพอง คลนไส อาเจยน ออนเพลย เจบหนาอก โลหตจางเรอรง ไตพการ ปวดกระ- ดกสนหลง ปวดแขนขา อาจเสยชวตได โรคท เก ดจากพษของแคดเม ยมเร ยกว า โรคอไต-อไต (Itai Itai disease)

สารหน (arsenic) มกพบปนเปอนอยใน ผก ผลไม นำดม อาหารทะเล ยาแผนโบราณ และ เปนองคประกอบสำคญในอตสาหกรรมการ ผลตยากำจดศตรพช อตสาหกรรมฟอกหนง และ โรงงานถลงเหลก เปนตน เมอรางกายไดรบสาร หนเขาไปทางการหายใจหรอจากการกนอาหาร ทปนเปอน หรอทางผวสมผสจากเครองสำอาง ทปนเปอน สารหนจะถดดซมเขาไปอยตามสวน ตางๆ ของรางกาย เชน เลอด ปสสาวะ เสนผม และเนอเยออนๆปรมาณแตกตางกนไป ลกษณะ การเกดพษเนองจากสารหนสวนใหญเปนการ เกดพษเรอรงจากการสมผสสารหนเขาสราง กายนานตดตอกน อาการทแสดงออกทาง ระบบตาง ๆ อาจแยกไดเปน ทผวหนง ผวหนง สวนใหญทสมผสกบสารหนจะเกดการระคาย เคอง เกดเปนโรคผวหนง โดยเฉพาะผวท อยตามซอกมมตางๆ เชน รกแร ซอกคอ ห หนงตา มมปาก ซงบางทจะเปนตมแขงใสพอง หรอผวหนงแขงดาน โดยเฉพาะผวหนงทฝาเทา ฝามอ อาจจะหลดออกมา หรอบรเวณทสมผส จะเปนจดสๆ คลายกบเมดฝนเกดเปนหดและ ตอไปอาจจะเปนสาเหตของมะเรงทผวหนง,

ทเยอเมอก เมอสมผสกบฝนผงหรอกาซจะทำ ใหเกดการระคายเคองตรงสวนนน และฝนผง บางสวนจะลงไปในปอดมอาการคลายกบเปน หวดคดจมก, ตาจะเกดแดง ตาอกเสบ,ระบบหายใจ สารหนจะไปสะสมทปอดทำใหหลอดลมเกด อาการอกเสบอาจจะมผลทำใหเกดมะเรงทปอด ระบบประสาท สารหนเมอเขาไปสระบบการไหล- เวยนของเลอดจะมผลตอนำยอยทชวยเผา ผลาญอาหารทำใหหนาทการทำงานเส ย ไป เกดการเบออาหาร ปลายประสาทอกเสบ แขน และขาชา อาจจะเปนอมพาต, ระบบสมอง ทำใหเกดการระคายเคองตอสมอง กระสบกระสาย ความจำเสอม และอนๆ เชน เกดเลอดจาง อาการทางตบ ไต

ทงนองคการอนามยโลกและตำรามาตรฐาน ยาสมนไพรไทย (ThaiHerbal Pharmaco poeia) ก ำหนดใหสมนไพรและยาจากสมนไพร มการปนเปอนของตะกวไดไมเกน 10 มลลกรม ตอกโลกรม แคดเมยมไมเกน 0.3 มลลกรมตอ กโลกรม และสารหนไมเกน 4 มลลกรมตอ กโลกรม ขอกำหนดนใชสำหรบควบคมคณภาพ

�� ��

โดยสามารถสงตรวจการปนเปอนโลหะหนกไดทหอง ปฏบตการของหนวยงานตาง ๆ เชน กรมวทยาศาสตร- การแพทย ศนยวทยาศาสตรการแพทยแตละภมภาค มหาวทยาลยตาง ๆ หรอหนวยงานทรบตรวจสอบ ตว- อยางท สงตรวจตองเปนวตถดบสมนไพรท ทำใหแหง และบดเปนผงละเอยด ปรมาณประมาณ 20 - 50 กรม ดงนน จากการทโลหะหนกสามารถกอใหเกดพษเฉยบ พลนหากไดรบปรมาณครงละมาก ๆ และเกดพษเรอรง หากไดรบในปรมาณนอยแตสะสมเปนเวลานาน การ ตรวจหาปรมาณการปนเปอนโลหะหนกในสมนไพรจง เปนสงจำเปนทผผลตควรตระหนกถงอกขอหนง นอก เหนอไปจากการตรวจการปนเปอนเชอจลนทรยและ สารพษตกคางจากสารเคมใชฆาแมลง เพอใหผลตภณฑยาจากสมนไพรมความปลอดภย ชวยสรางความมนใจ ใหกบผบรโภคยงขน

ของวตถดบและผลตภณฑจากสมนไพร โดยการตรวจหาปรมาณโลหะหนกทปนเปอน จะอาศย วธอะตอมมกสเปกโตรสโกปแบบดดกลนแสง (Atomic Absorption Spectroscopy: AAS) ใชเครองมอ พเศษของหองปฏบตการ Atomic Absorption Spectrophotometer หรอ ใชวธ อะตอมมกสเปกโตรสโกปแบบปลอยแสง (Atomic and Optical Emission Spectroscopy: AES และ OES) ใชเครองมอพเศษของหองปฏบตการ ICP Spectrometer (Inductively Coupled Plasma Spectrometer)

�0 ��

ปจจบนมความนยมใชผลตภณฑยาสมนไพรมากยงขน ซงมสรรพคณและคณ ประโยชนมากมายถาผลตไดอยางถกวธ แตถาผลตภณฑยาสมนไพรผลตไม ถกวธกอาจกอใหเกดอนตรายตอผบรโภคไดกระทรวงสาธารณสขไดกำหนดเกณฑ มาตรฐานผลตภณฑยาสมนไพร เพอการพฒนาคณภาพในการผลตใหมคณภาพและไดมาตรฐาน ดงน

เกณฑผลตภณฑยาสมนไพรสำหรบรบประทานทไมตองผานกรรมวธฆาเชอ จลนทรยกอนรบประทาน เชน ยาผง ยาลกกลอน ยาเมด ยาแคปซล ตาม Thai Pharmacopoeia Volume I and II, SUPPLEMENT 2005

เกณฑผลตภณฑยาสมนไพรสำหรบรบประทานทตองผานกรรมวธฆาเชอจลนทรย กอนรบประทาน เชน ชงในนำเดอด รวมทงยาสมนไพรทใชภายนอกตาม Thai Pharmacopoeia Volume I and II, SUPPLEMENT 2005

เกณฑการขนทะเบยนตำรบยาแผนโบราณ ตาม ประกาศสำนกงานคณะกรรมการ อาหารและยา เรอง หลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนตำรบยาแผนโบราณเกยว กบมาตรฐานการปนเปอนเชอจลนทรยและโลหะหนก ลงวนท 25 มนาคม2547

�� ��

เปนสงมชวตชนดหนงซงมขนาดเลกมากจนมองดวยตาเปลาไมเหน (microorganism) มอยทวไปในสงแวดลอม แบคทเรยบางชนดสามารถ ทำใหเกดโรคในมนษยไดในขณะเดยวกนกมแบคทเร ยบางชนดท ม ประโยชนตอรางกายมนษยเปนอยางยง แบคทเรยสวนใหญสามารถอยเปน อสระนอกรางกายมนษยได มเพยงบางชนดเทานนทจำเปนจะตองอาศย อยในเซลลของมนษยเพอการดำรงชวตแบคทเรยชนดแอโรบค มกทำให เกดโรคในอวยวะทมออกซเจนพอเพยง เชน ผวหนง ชองปาก ปอด ทาง เดนหายใจ กระเพาะปสสาวะ รปรางของแบคทเรย เชน แบคทเรยรปรางกลม เรยกวา คอคคส (Coccus) แบคทเรยรปรางเปนแทง เรยกวา บาซลลส (Bacillus)

มทงเซลลเดยวและเปนเสนใย รวมกลม เรยกวาขยมรา (mycelium) เจรญอยในนำ บนบก และซากพชซากสตว ตองการความชน กรณเซลลเดยว หรอยสต จะเหนดวยตาเปลาเปนสขาวหรอสครม ดงจะสงเกตจากฝาขาว ทลนผปวยทตดเชอยสต กรณเปนเสนใย จะเหนเปนจดสดำ สเทา เขยว ขนกบชนดของเชอรา เชน รา บนขนมปง สำหรบเหดรา มสารพษเขาทำลายระบบประสาท ทางเดนอาหาร ตบ หวใจ

�� ��

แบคทเรยวงศนพบไดทวไปในธรรมชาต เชน ในดน นำและพช นอกจากนยงพบในลำไส ของคนและสตวจงมช อเรยกอกชอหนงวา “Enteric bacilli” มกกอโรคในระบบทางเดนอาหาร โดยการกนอาหารหรอนำดมทม เชอปนเขาไป และกรณการพบเปนเชอกอโรค แบบฉวยโอกาส (Opportunistic patho- gens) พบกอใหเกดการตดเชอนอกระบบ ทางเดนอาหารและเปนสาเหตสำคญสวนใหญ จะเปนการตดเชอในโรงพยาบาล (Nosoco-mial infection) โรคทพบบอยทสด คอตด เชอในระบบทางเดนปสสาวะ

เปนแบคทเรยในกลมโคลฟอรม เปนตวชสขลกษณะ การปนเปอนของอจจาระ มอยตามธรรมชาตใน ลำไสใหญของสตวและมนษย แบคทเรยชนด นทำใหเกดอาการทองเสยบอยทสดทงในเดกและ ผใหญ ทำใหถายอจจาระเหลวหรอเปนนำแต อาการม กไม ร นแรงเพราะท ง เด กและผ ใหญ ม กม ภ ม ต า นทานอย บ า ง แล ว เพราะ ได ร บเช อน เข าไปทละนอยอย เร อย ๆ เช อน ม ก มากบอาหาร นำ หรอมอของบคลากรผปฏบตงาน

ปกตจะพบกระจายในดน นำ ขยะ หรอในพช และเปน normal flora ในลำไสคนสามารถทำใหเกดโรคในคนรวมทงสตวแมลงและตนไมได บาง เปนเชอโรคฉวยโอกาสจะมการตดเชอกบผทภมคม กนตำหรอปวยมากๆหรอผปวยทพกรกษาตวในโรงพยาบาลบางทจง เรยกโรคตดเชอทเกดจาก วาโรคตดเชอในโรงพยาบาล เชอนสามารถแพรกระจายภายในโรงพยาบาลโดยบคลากรอปกรณการแพทย ผวหนง นำยาฆาเชอ และอาหาร ซงเปนสาเหตสวนใหญในการกอใหเกด โรคปอดบวม สำหรบผปวยทมอาการหนกอยแลวจะเสยชวตเนองจาก โรคตดเชอจาก ซงดอยาปฏชวนะมากทำใหยากตอการรกษา

เปนแบคทเรยทมชวตอยในอากาศ ฝนละออง ขยะมลฝอย นำ อาหาร และนม หรออาหารบรรจเสรจ สภาวะแวดลอมภายนอกมนษยและ สตว ซงมนษยและสตวเปนแหลงปฐมภมของเชอชนดนโดยจะพบอยตาม ทางเดนหายใจ ลำคอ หรอ เสนผม และผวหนงถง 50 % หรอมากกวาน ในคนทมสขภาพด และอาจพบเชอชนดน 60 – 80 % ในผทสมผสโดยตรง กบผปวยหรอผทสมผสกบสภาพแวดลอมในโรงพยาบาล ตลอดจนบคลากร ผปฏบตงาน รวมทงขนตอนการบรรจ และสภาพแวดลอมภายนอกนนกเปน สาเหตสวนใหญททำใหเกดการปนเปอนในคนสวนมากพบบรเวณผวหนง เปนตนเหตของการเกดฝ หนอง จากการอกเสบของบาดแผล และอวยวะ ตางๆบางสายพนธทปลอยพษ (Toxin) จะทำใหเกดอาการทองรวงอาเจยน รวมดวย

�� ��

เชอมกปนเปอนมากบนำและอาหาร และบางครงอาจเกดจากสตวเลยง ทอาศยตามอาคารบานเรอนซงเปนพาหนะของเชอดวยเหตนจงทำให เชอ Salmonela เปนสาเหตสำคญททำใหเกดอาการทองรวงประกอบกบ เชอมอตราการแพรระบาดสง จงสามารถพบผปวยทเปนโรคจากเชอนใน อตราสงดวย และเราเรยกโรคทเกดจากเชอ Salmonella วา Salmonellosis พบบอยในสตวปก สตวเลอยคลาน แมลงตางๆ ในมลของนก,หน ปนเปอน ระหวางผงตวยาใหแหง เกบไมด เชออยรอดไดนาน เกดอาการทองรวง อาเจยนอยางรนแรงการตมเดอดทำลายได

แบคทเรยกลมนจะมาจากดนเปนสวนใหญและสามารถทนตอสภาวะ แวดลอมไดสง มหลายสายพนธทกอใหเกดโรคในคน ไดแก Clostridium- tetani เปนสาเหตของโรคบาดทะยก แหลงเกบของเชอพบไดทกทอาจอย ในดนหรอการสมผสกบสงสกปรก Clostridium perfringens ทำใหเกดโรค gasgangrene หรอโรคเนอตายเนา (myonecrsis) มลกษณะของโรคคอ โลหตเปนพษ และมกาซอยในเนอเยอรอบๆบาดแผล Clostridium botulinum ทำใหเกดโรคโบทลซมในคน (human botulism หรอ food-borne botulism) มกเกดอาการออนเพลย ปวดทอง เวยนศรษะ ปากคอแหง คลนไส อาเจยน ขนหลงจากไดรบเชอจากการรบประทาน 1-2 วน อาจเสยชวตภายใน 1 วน โบทลซมทเกดจากบาดแผล (wound -botulism) เกดจาก toxin เขาทางบาดแผล มอาการผดปกตทางประสาทเกดขน ระยะฟกตวของโรคประมาณ 4-14 วน หลงจากเกดบาดแผล

�� ��

2.1 แหลงปลก เลอกแหลงปลกทไมมการเลยงสตวรวมดวย เนองจาก มลสตวจะมการปนเปอนเชอ

จลนทรยกลม E. coli ไดมาก

2.2 วตถดบ และสวนประกอบ ควรเลอกทสะอาดและมการเกบรกษาทเหมาะสม - กอนนำมาใชตองมการทำความสะอาด โดยเฉพาะสวนทสมผสกบดนมากกวาสวนอนๆ

ของพช ไดแก สวนราก เหงา เนองจาก สวนทผสกบดน อาจมการปนเปอนเชอจลนทรยทอย ในดนกลม Clostridium ไดงาย ในขณะเดยวกน สมนไพรทไดจากดอกและใบทมพนผวกวาง จะพบปรมาณจลนทรยสงเชนกน

- การทำสมนไพรใหแหง ควรอบในตอบ หรออาจตากในโรงไมหลงคาเปนตาขายโดยวาง สมนไพรบนตะแกรงมชองระบายอากาศดานขาง เพอปองกนฝนละอองและลมถาจำเปนผงใน ทรมได ถาเปนสมนไพรทมสารระเหยงาย

2.3 การเกบรกษาพชสมนไพร - สถานทเกบรกษาตองแหง มการถายเทของอากาศด ควรมการปองกนสตว นก หน

และแมลงรบกวน - ภาชนะสวนใหญใชแกวมฝาปดเหมาะสำหรบสมนไพรทหนเปนชนเลกๆหรอ

ปนเปนผงแหงดแลว ควรปดฝาใหสนทเพอไมใหอากาศเขา มการควบคมความชนและ อณหภมในการจดเกบสำหรบสมนไพรชนใหญ อาจเกบในถงผาหรอถงกระดาษทบทปกปด มดชดไมใหถกแสง เพราะแสงเปนตวการทำลายสรรพคณทางยาได (หามใชถงปย หรอถงท เคยบรรจสารเคมอนๆ) การเกบในถงพลาสตกทปดสนทจะเปนการเพมความชนในถง ถาสมนไพร มความชนมากทำใหเชอจลนทรยสามารถเจรญเตบโตไดดบนสมนไพรนนๆ

- ควรแยกเกบสมนไพรแตละชนดใหเปนสดสวนและเปนหมวดหม โดยใชระบบ FIFO (First In First Out) วตถดบทรบเขากอนควรจายออกกอน

2.4 ขนตอนการผลต - สถานทหรออาคารผลตควรมการทำความสะอาดอยางสมำเสมอ หองปดมดชด เพอปองกน

สตวนำเชอแมลงและฝนผงอนๆเขามา และไมอยไกลเคยงกบสถานทอาจกอใหเกดการปนเปอน เชน บรเวณทเลยงสตวแหลงเกบหรอกำจดขยะ

- อปกรณ เครองมอ ควรมการลางทำความสะอาดและฆาเชอทกครงทงกอนและหลงการใช งาน และหลกเลยงอปกรณสวนทสมผสยาทเปนวสดไมเพราะถาชนหรอเกบรกษาไมไดจะทำใหขน รางาย หากจำเปนตองใชใหทำความสะอาดเชดใหแหง และตากแดด

- มระบบการขนยาย และการขนสงสมนไพรทด - มการกำจดขยะ สงสกปรก และนำทง อยางเหมาะสม เพอไมกอใหเกดการปนเปอนกลบลงส

ผลตภณฑ

2.5 บคลากรตองไมเปนโรคตดตอหรอบาดแผลทจะทำใหเกดการปนเปอนกบยาทผลต รกษาความสะอาดสวน

บคคลใหด เชน สวมเสอผาทสะอาด แตงกายมดชด มหมวกคลมผม เพอปองกนไมใหเสนผมหลนลง ในผลตภณฑ มผาปดจมกไมไวเลบยาว มระเบยบวนยในการปฏบตงานอยางถกวธและเครงครด เชน ลางมอทกครง ทงกอนและหลงการปฎบตงาน หลงการใชหองสขาและเมอมอสกปรกเนองจากเชอ แบคทเรยกลม E. coli สามารถปนเปอนมาไดเมอเขาหองสขาแลวไมลางมอ และไมควรไมรบประทาน อาหารในหองปฏบตงาน

�0