ƏОЖ 613.956:616-056.32-053.6 Қолжазба құқығында

ҚАЛМАҚОВА ЖАНАР АМАНГЕЛДІҚЫЗЫ

Арал өңіріндегі мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын нығайтуға бағытталған кешенді шаралардың гигиеналық негіздері

14.00.07. – Гигиена

Медицина ғылымдарының кандидаты ғылыми дəрежесін алуға ұсынылған

диссертацияның

Авторефераты

Қазақстан Республикасы Алматы, 2010 ж.

2

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде орындалған

Ғылыми кеңесші: медицина ғылымдарының докторы,

профессор С.К.Карабалин

Ғылыми жетекші: медицина ғылымдарының докторы, доцент А.М.Төлемісова

Ресми оппоненттер: медицина ғылымдарының докторы, профессор Қ.Қ.Тоғызбаева

медицина ғылымдарының докторы, профессор Ж.Г.Тезекбаева

Жетекші мекеме: Қарағанды мемлекеттік медицина

университеті Диссертацияны қорғау 09 шілде_ 2010 жылы сағат 15.00 - де «Қазақ тағамтану академиясы» ЖАҚ-дағы БД 53.28.01 бірлескен диссертациялық кеңестің мəжілісінде өтеді. Мекен - жайы: 480008, Алматы қаласы, Клочков көшесі, 66 үй. Диссертациямен «Қазақ тағамтану академиясы» ЖАҚ-тың кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 480008, Алматы қаласы, Клочков көшесі, 66 үй. Автореферат 2010 жылы «08» маусымда таратылды. Бірлескен диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, биология ғылымдарының докторы: Ф.Е. Оспанова

3

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі. Экономикалық тұрғыдан үлкен өзгерістерді бастан өткеріп отырған Қазақстан Республикасы халықтарының, əсіресе, Арал өңіріндегі халықтың тұрмыс-тіршіліктеріндегі орын алып отырған қолайсыз құбылыстар олардың денсаулық жағдайларына да кері ықпалын тигізіп, əр түрлі аурушаңдық белгілер мен сырқаттанушылық көрсеткіштерінің артуына əкеліп соқтыруда.

Бұл мəселенің құндылығы Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламаны іске асыруымен байланысты артып отыр. Елбасы Н.Ə. Назарбаев Қазақстан Республикасында білім беру саласын реформалау мен ары қарай жетілдіруде денсаулықты қорғау бағытындағы технологияларды қолданудың аса қажет екендігін атап көрсетті.

Балалардың дене бітімдерінің дамуы, олардың өсуі мен ағза жүйелерінің қалыптасу құбылыстарын ғана нақыштап қоймай, əртүрлі қоршаған орта, генетикалық, климатты-географиялық, этникалық, космо-физикалық, геомагниттік жəне əлеуметтік – экономикалық сияқты сыртқы жəне ішкі факторлар əсер етеді.

Қазақстанда өзекті мəселелердің бірі болып, балалар аурулары, мүгедектігі мен балалар өлімі қарастырылады. Себебі, балалар денсаулығы ұлтымыздың, қоғамның, мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады. (Шарманов Т.Ш., 1996).

Анатомиялық жəне физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты мектеп жасына дейінгі балалар мен жасөспірімдер қоршаған орта факторларының əсеріне, əсіресе зиянды химиялық заттарға өте сезімтал болып келетіндігі клиникалық жəне эксперименталдық зерттеулер нəтижесінде анықталған.

Балалардың дене бітімінің жетілуі сыртқы орта жағдайларымен тығыз байланыстағы генетикалық факторлармен анықталатыны белгілі. Бұл фактордың сыртқы ортамен байланысы алғашқы сынып жасындағы жəне пубертаттық жастағы балалар арасында ерекше айқын сезіледі (Тезекбаева Ж.Г.1997ж, Баранов А.А. 2003ж). Сондықтан да, балалардың денсаулығы мен дене бітімдерін үздіксіз бақылау барысында сыртқы орта факторларының да ықпалына баға беріп отыру орынды болып табылады.

Арал өңіріндегі экологиялық ахуалдың нашарлауы мен қала жəне ауыл тұрғындарының денсаулық жағдайының қалыптасуына нарықтық қатынастың орын алуымен байланысты көп салалы экономикалық жəне əр түрлі меншіктік формадағы мекемелердің пайда болуы өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Өскелең ұрпақ арасындағы ауру түрлерінің жылдан-жылға артып отырғандығы жəне олардың алдын алу мен көрсеткіштік деңгейлерінің төмендеуі Қазақстан Республикасындағы əлеуметтік-экономикалық міндеттердің шешілуімен тығыз байланысты екендігі белгілі (Мажитова З.Х., 2007ж., Омаров К.Т., Диканбаева С.А., Шакаралиева Э.М., 2008 ж.).

Арал өңірі жалпы жəне балалар өлім-жітімінің көбеюі мен адамдардың өмір сүру уақытының қысқартылуы сияқты демографиялық көрсеткіштермен ерекшеленеді. Бұл өңірдегі жас туған нəрестелер арасында туа біткен кемістіктер саны артып, сəбилер өлім-жітімі мен ұрпақсыздық қатары өсуде (Мажібаев К.А., Ормантаев К.С.,2001 ж., Құлжанов М.К., 1991 ж.).

Жоғарыда аталған мəселелер Арал өңіріндегі, яғни Қызылорда облысының ауылдары мен қаладағы балалардың денсаулығы мен дене бітімдерінің дамуына бағытталған тереңдетілген зерттеулер осы мезгілге дейін жүргізілген емес, олардың

4

өсіп-жетілу құбылыстарына кері əсерін тигізуші белсенді факторлар нақты анықталмаған.

Сонымен қатар, зиянды əсерлердің деңгейі əлеуметтік хал-ахуалдарға да байланыстылығы дəлелденбеген. Терең зерттеу арқылы балалар дене бітімінің дамуына əсер ететін, оларды басқару жолдарын шешу үшін тиянақты үлгілері құрастырылмаған. Бұл көрсетілген мəселелер біз жүргізген зерттеудің өзекті мəселе екенін дəлелдейді.

Ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты Арал өңірінің мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулық жағдайларының

қалыптасуына əсер етуші негізгі факторларға баға бере отырып, олардың денсаулықтарын нығайтуға бағытталған кешенді іс-шараларды ойластырып шығару.

Жұмыс барысында қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:

1. Арал өңірінде қоршаған орта нысандарының сапасын қалыптастырушы факторларға санитарлық-гигиеналық тұрғыдан баға беру.

2. Тəжірибе жəне бақылау топтарындағы мектеп жасына дейінгі балалардың антропометриялық көрсеткіштерін жəне дене бітімінің өзгерістерінің заңдылықтарын анықтау.

3. Экологиялық қолайсыз аймақтардағы балалардың жыныстық, жастық ерекшеліктері бойынша анықталған дене бітімдерінің орташа көрсеткіштерін салыстыру.

4. Арал өңіріндегі жəне бақылау тобындағы мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулық көрсеткіштерін бағалау.

5. Экологиялық жайсыз аймақтарда тұрып жатқан мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын нығайтуға бағытталған іс-шаралардың концептуалдық үлгісін жасау.

6. Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын нығайтуға бағытталған кешенді іс – шараларын қалыптастыру.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы: -Алғаш рет, Арал өңіріндегі мектеп жасына дейінгі балалардың дене

бітімдерінің қалыптасуындағы ерекшеліктер бақылауға алынған балалардың көрсеткіштерімен салыстырылып, нəтижесінде əр аймақтағы балалардың дене бітімдерінің қалыптасуына қатысты орташа көрсеткіштік деңгейлер белгіленді.

-Елімізде тұңғыш рет экологиялық жайсыз аймақтардағы мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімдерінің көрсеткіш заңдылықтарына баға берілді.

-Алғаш рет, зерттеумен қамтылған Қызылорда, Тараз қалалары мен Арал, Қармақшы, Жаңақорған аудандарында жүргізілген санитарлық-гигиеналық жəне медициналық тексерістер нəтижелері бойынша бойдың, дене салмақтың, кеуде шеңберінің жас ерекшелік динамикасы мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімінің объективті критерийлер қосындысы ретінде көрсетілді.

-Алғаш рет, экологиялық қолайсыз аймақтардағы мектеп жасына дейінгі балалар денсаулығын басқару моделі жəне дене бітімінің дамуын кешенді бағалау əдіснамасы жасалынды.

-Алғаш рет, аймақта балалар денсаулығын нығайту жəне дене бітімдерінің көрсеткіштерін жақсарту үшін концептуалдық үлгі жасалды.

-Арал аймағында мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімі дамуына əсер ететің факторлары анықталған.

5

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар: -Қызылорда облысының əртүрлі аудандарында өмір сүретін мектеп жасына

дейінгі балалардың дене бітімінің дамуын қалыптастыруға сыртқы ортанын (су, топырақ, ауа) химиялық заттармен ластануы кері əсерін тигізеді.

-Қазіргі таңда қалалық жəне ауылдық мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімінің дамуын қалыптастырудағы функционалдық ауытқушылықтың жиілік көрсеткіштері мен аурушаңдық көрсеткіштері арасындағы жоғары деңгейдегі корреляциялы-регрессиялық байланыс қоршаған ортаның мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімдерінің дамуы мен денсаулығына ықпалын тигізеді.

-Мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімінің өсуінің анықталған заңдылықтарына экологиялық факторлармен қатар əлеуметтік факторлар да əсер етеді.

Жұмыстың теориялық маңызы Диссертациялық жұмыста қолданылған скринингтік зерттеуге қатысты

əдістемелік əдістер экологиялық негізде туындайтын аурулардың деңгейі мен құрамын анықтауда қазіргі медициналық мекемелер мен медицина саласының қызметкерлері үшін теориялық тұрғыдан жоғарғы дəрежедегі маңыздылыққа ие бола отырып, балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын нығайтуға қомақты үлесін қосты.

Мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімдерінің қалыптасуына қатысты анықталған орташа антропометриялық көрсеткіштер басқа да өңірлердегі балалардың дене бітім көрсеткіштеріне сараптама жасау барысында басшылыққа алуға толық негіз бола алады.

Сонымен қатар, балалардың өсіп жетілу деңгейінің даму көрсеткіштеріндегі ауытқушылықтардың экологиялық факторлармен қоса əлеуметтік кемшіліктерге тығыз байланыста болатындығы ғылыми тұрғыда дəлелденді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімі даму ерекшеліктеріндегі популяциялық жүктеменің организмдегі пестицидке, судағы минералды тыңайтқыштар мен химиялық заттарға тəуелділігін анықтау үшін жүргізілген зерттеуде қолданылған əдістемелік шаралар «Қоршаған орта – балалар денсаулығы» саласындағы теориялық білім ауқымын кеңейтуге мүмкіндік беретін өте маңызды теориялық мəнге ие.

Əлеуметтік жəне биологиялық факторлардың регрессия коэфициентінің мəндік деңгейін жəне детерминанттығын анықтауда көпфакторлы логарифмдік модельдерді қолдану əдіснамасы гигиена ғылымына қосылған құнды нəтиже болып табылады.

Жұмыстың тəжірибелік маңызы Ұсынылып отырған əдістемелік нұсқаулар бала дəрігерлері мен санитарлық

саладағы қызметкерлердің күнделікті жұмысына қажетті оқу жəне əдістемелік құралы болып табылады.

Зерттеу нəтижесінде ұсынылған «Жалпы дəрігерлік тексерістегі балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына кешенді баға беру жөніндегі əдістемелер мен ұйымдастырулар» атты бекітілген əдістемелік нұсқауда балаларға арналған медициналық тексерістерді сапалы жəне қажетті көлемде ұйымдастыру бағытындағы басшылыққа алар негізгі əдістеме болып табылады.

Мектепке дейінгі балалардың дене бітімінің дамуы мен денсаулығының дұрыс қалыптасуына əсер ететін экологиялық, биологиялық жəне əлеуметтік факторларды анықтау, регрессия коэфициентінің мəнін жəне детерминирлік деңгейін орнату оларды маңыздылық дəрежесі бойынша ранжирлеуге жəне денсаулық сақтау

6

ресурстарын дұрыс таратуға мүмкіндік береді. Ал, ранжирлеу практикалық тұрғыдан денсаулық сақтау үшін маңызды мəнге ие профилактикалық іс-шараларды өткізу кезектілігін орнатудың негізі болып табылады.

Жұмыстың апробациясы Зерттеу жұмысының нəтижелері жəне негізгі тұжырымдары тезистер мен

баяндамалар түрінде талқыланды: -Халықаралық ғылыми – практикалық конференция «Зерттеу динамикасы -

2009», София, 2009 ж. -Халықаралық ғылыми – практикалық конференция «Салауатты өмір салтың

қалыптастыру – Қазақстанның басты стратегиясы», Алматы, 2009 ж. -Республикалық ғылыми – практикалық конференция «Тұрғындар

денсаулығын қорғаудың қазіргі замаңғы мəселелері мен санитарлық – эпидемиологиялық қызметтің жұмысы», Қарағанды, 2009 ж.

-Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің «Дене тəрбиесі жəне бастапқы əскери дайындық» кафедрасының мəжілісінде қаралды (хаттама № 4, 05.11.2009 ж.).

-Қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебінің ғылыми кеңес мəжілісінде қаралды (хаттама № 5, 16.03.2010 ж.).

-Қазақ тағамтану академиясының жанындағы 14.00.07 – «Гигиена» мамандығы бойынша апробациялық кеңес мəжілісінде қаралды (хаттама № 8, 23.04.2010 ж.).

Жұмыстың ғылыми зерттеу бағдарламаларымен байланысы Диссертациялық зерттеу өзіндік жұмыс ретінде орындалған. Зерттеу жұмысындағы автордың еңбегі Материалдарды жинау, статистикалық өңдеу, алынған мəліметтерді сараптау,

оларды талқылау, қорытындылау, əдістемелік нұсқау-ұсыныстар толығымен автордың өз еңбегі.

Диссертациялық жұмыстың нəтижелері - 13 басылымдарда жарық көрген, оның – 1-уі алыс шет елде, 11 мақала, 2 əдістемелік нұсқаулар мемлекеттік жəне орыс тілдерінде.

Диссертацияның құрылымы мен көлемі Диссертациялық жұмыс кіріспеден, əдеби шолудан, зерттеу əдістері мен

материалдары, зерттеу жұмыстарының нəтижелері көрсетілген бөлімдерден, жинақталған материалдарды талдау, қорытындыдан, қолданылған əдебиеттерден тұрады. Диссертация 156 бетте баяндалған, ол 53 кестемен, 41 суретпен жəне қосымшалармен жабдықталған. Қолданылған əдебиет тізімі 129 атаудан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеу материалдары мен əдістері. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы экологиялық қолайсыз аймақ Қызылорда облысында өткізілді. Бақылау қаласы болып Тараз белгіленді, оның себебі, бұл қалада кəзіргі мезгілде күшті жұмыс істеп тұрған өнеркəсіп орындары аз, сондықтан экологиялық жəне əлеуметтік-экономикалық жағдайы негізгі нысандарға қарағанда өзгеше. Зерттеу жүргізілген мектеп жасына дейінгі бала бақша орындары əр қаланың орталықтарында өткізілді.

Зерттеу аймақтарындағы қоршаған орта нысандарына қатысты техногендік ластану деңгейі мен сипаты Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы (ДДСҰ) бекітіп, ұсынған стандартталған біртұтас зерттеу əдістері бойынша іске асырылып, облыстық жəне республикалық деңгейдегі санитарлық эпидемиологиялық қадағалау

7

орталықтарының (СЭҚО) ауыз су жəне орталықтандырылған су құбырларына, тасымал су жəне жергілікті ағын су арналарына қатысты жүргізген химиялық жəне бактериологиялық мониторингтік бақылау нəтижелерін, мемлекеттік ауа райын қадағалау тұрғылықты бекеттерінен жиналған мəліметтерін, осы уақытқа дейін жүргізілініп келген зерттеу аймақтардағы анторопогендік ластануға қатысты ғылыми еңбектерді сараптау нəтижесінде жүйеленді.

Алынған материалдарды математикалық өңдеу алдында белгіленген əдістемілік нұсқауларға сəйкес олардың тұрақты шамаға қатысты градациялық деңгейлерін анықтадық.

Қызылорда қаласы мен Арал, Қармақшы, Жаңақорған аудандарының атмосфералық ауасының құрамынан анықталған химиялық заттардың жалпы құрамы мен көлемі осы аймақтардағы өндіріс мекемелерінің 2005-2008 жылдардағы облыстардағы табиғатты қорғау комитеттеріне «АУА 2 – ТӨ» жүйесі бойынша берілген ақпараттарды топтастыру жəне талдау арқылы іске асты.

Зерттеу өңірлеріндегі атмосфералық ауа сынамаларын жинау тұрғылықты нүктелерден: шаңға, көміртекті окиске, күкіртті сутегіне, қос оксидті күкіртке, ос оксидті азотқа,ауыр металдарға арнап күн сайын жергілікті уақытқа сай, сағат 7, 13 жəне 19 алынып отырды.

Қызылорда қаласының атмосфералық ауасы мен су нысандарынан барлығы 3098, Арал ауданынан 2700, Қармақшы ауданының атмосфералық ауасы мен су нысандарынан 1992, Жаңақорған ауданының атмосфералық ауасы мен су нысандарынан 1540 сынамалар алынып, толығымен зерттелді(кесте 1). Кесте 1 - Зерттеу мақсатын іске асыруда қолданылған əдістер жəне олардың көлемі

Зерттеу материалдары Материалдар көлемі Зерттеу əдістері Атмосфералық ауа 2700 анықтама элементтері газды

хроматография Су 5440 анықтама элементтері атомдық-

абсорбциондық Мектеп жасына дейінгі балалардың антропометриялық өлшемдері: - бой ұзындығы

600 бала

- дене салмағы 600 бала - кеуде шеңбері 600 бала

антропометриялық

Əлеуметтік сауалнама 600 статистикалық өңдеуДəрігерлік көмекке қаралуы бойынша мектеп жасына дейінгі балалардың аурушандығы

2002 -2008 жж. статистикалық өңдеу

Медициналық тексеріс нəтижесінде белгілі болған мектеп жасына дейінгі балалардың аурушаңдығы

2002 -2008 жж. статистикалық өңдеу

Барлық жиналған ақпарат жекеленген карта деректері бойынша бір жерге

топтастырылып, компьютерлік бағдарламасы көмегімен талданып, сарапталынып отырды.

Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуындағы өзгерістер бірнеше жылдар бойында алынған (2003-2008жж) деректерге сүйене отырып салыстырмалы негізде талдау арқылы ғана анықталады. Осы бағыттағы зерттеу əдістерінің көпшілігі əртүрлі

8

топтар арасындағы көрсеткіштік шамалардың айырмашылығын анықтауға ғана мүмкіндік беріп келді.

Біздің зерттеулерімізбен қамтылған Қызылорда қаласы, Арал жəне Қармақшы, Жаңақорған ауданындарындағы мектеп жасына дейінгі балалар топтар санатында алынды. Барлығы зерттеумен 600 бала қамтылып, олардың 150-і Қызылорда қаласынан, ал қалған балалар басқа аудандардан алынып, «ауыл» балалары тобына жатқызылынды.

Жалпы бақылау тобында (Тараз қаласы) 150 бала болып, олраға қатысты анықталған статистикалық деректер басқа да зерттеу топтары деректерімен өзара салыстырылынып отырды.

Барлық жиналған деректер мен тексеріс қорытындылары вариациялық ақпараттандыру, корреляциялық жəне регрессивтік əдістерінің көмегімен компьютер бағдарламасымен талқыланып, зерттеулер барысында белгілі болған қоршаған орта нысандарының зиянды факторларымен мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімдерінің жетілуі жəне денсаулық жағдайларындағы ауытқушылықтарды байланыстыруға бағытталған көпсалалы математикалық үлгілерді құрастыруға негіз болды.

Зерттеу қорытындылары жəне оларды талқылау Қоршаған орта компонентері арасында маңыздылығы мен қажеттілігі жағынан

ең жоғарғы орында тұратын атмосфералық ауада қалыптасқан ахуалдың жергілікті өңірдің климаттық жағдайына ғана əсер етіп қоймай, жалпы жер шарының биосферасының қалыптасуында да маңызды орын алатыны мəлім.

Бұл көрсеткіштік деңгейлер 90-шы жылдардың басындағы ауаға тұрақты көздерден бөлініп шыққан қалдық мөлшерімен салыстырғанда 2003 жылы 22,5 мың тоннаға немесе 1,4 есеге азайғанын көрсетті. Ал 2003 салыстырғанда 2007 жылы осы көрсеткіштік деңгей 30,9 мың тоннаға немесе 2,3 есеге азайған (кесте 2).

Зерттеу барысында қамтылған жылдар бойында (2003-2008 жж.) Қызылорда қаласының атмосфералық ауа құрамында кездесетін оксидті азот, қосоксидті азот, аммиак, күкіртті сутегі, қосоксидті сутегі, шаң түрінде кездесетін заттарға қатысты зерттеулер жүргізіліп, олардың көпшілік жағдайларда ауа құрамына автокөліктердің жанар майды жағуымен жəне жергілікті климаттық ерекшелікпен (жел, құрғақшылық) байланыстағы топырақтың шаң түрінде ауада кездесуімен байланыста пайда болатындығын анықтадық. Бақылаумен қамтылған жылдар бойында белгіленген шектеулі мөлшердің (БШМ): қосоксидті азотқа қатысты деңгейі БШМ 0,085 мг/м3 деңгейінде белгіленіп, ал 2003 жылы осы БШМ – 1,02 есеге, 2004 жылы – 1,14 есеге, 2005 жылы – ауытқушылық тіркелмей, керісінше 2006 жылы 1,13 есеге БШМ артық болғандығы тіркелінген. 2007 жылы 2008 жылдары ауытқушылық болмағандығы тіркелінген.

Зерттеумен қамтылған 2000 - 2007 жылдар аралығында Қызылорда облысының ауасына қалдық заттар бөліп шығарушы көздердің саны 6896 – ге немесе18,4 % артқандығы тіркелінді. Олардың ішіндегі тұрғылықты жағдайдағы ластағыш көздердің саны 619–ға немесе 46,4%, ал жылжитын ластағыш көздер (автокөліктер) саны облыс көлемінде 32277 бірлікке, немесе 51,9% дейін артқандығы анықталды.

Облыс аумағына қатысты атмосфералық ауаның ластануы деңгейінің басым бөлігі Қызылорда қаласы территориясында шоғырланғандықтан ауа құрамының ластануына қатысты мониторингтік бақылауды осы қала төңірегінде жүргіздік.

9

Кесте 2- 2003 – 2007 жж. Қызылорда облысының атмосфералық ауасына жалпы тастандылар

Ауаға бөлінген қалдықтар Көрсеткіштер

Өлшем бірлігі

2003 ж. 2004ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.

Жылжымайтын көздерден барлығы

тонн 54208,0 30575,0 32820,9 18466,3 23266,0

Оның ішінде:- қатты -//- 5048,0 2708,0 2897,3 3758,4 2899,1

- газ түріндегі 49160,0 27867,0 29923,6 14707,9 20366,9 оның ішінде: -қос оксидты күкірт;

4263,0 4691,8 4782,6 1678,5 2373,0

-сутекті күкірт; 3,0 - - - - -көмір оксиді; 30340,0 10806,9 11855,4 10277,0 14235,6 -азот оксиді; 1479,0 1904,8 2259,2 1865,7 2388,7

-басқасы 13075,0 10463,5 11026,4 586,8 1469,6 Атмосфераның ластануы 17.2.1.04-77 МЖСТ негізінде «əр түрлі қосынды

заттардың атмосфера құрамында кездесуі» болып табылады жəне олардың құрамындағы ластаушы заттардың сандық деңгейі БШМ асуымен бағаланады.

Біздің зерттеулерімізден белгілі болғандай Қызылорда қаласының тұрақты жылжымайтын көздерден шығарылатын ауаны ластағыш заттардың 2003-2008 жылдардағы шамасы БШМ салыстырғанда төмендегідей болып анықталды (кесте 3). Кесте 3 – Қызылорда қаласының атмосфералық ауасын ластағыш заттардың ауа құрамында анықталған орташа жылдық мөлшерлері (2003-2008 ж.)

Орташа мөлшердегі ең жоғарғы деңгей (мг/м3) Ластағыш заттар БШМ

мг/м3 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Оксидті азот 0,4 0,04 0,07 0,1 0,103 0,08 0,16

Қосоксидті азот 0,085 0,087 0,097 0,07 0,096 0,08 0,06 Аммиак 0,2 0,14 0,16 0,19 0,2 0,2 0,086

Күкіртті сутегі 0,008 0,008 0,002 0,004 0,031 0,026 0,32 Қосоксидті күкірт 0,5 0,43 0,49 0,37 0,48 0,45 0,39

Шаң түріндегі заттар 0,15 0,17 0,19 0,1 0,081 0,135 0,094 Шаң бойынша (БШМ 0,15 мг/м3 ) шектеулі мөлшерден ауытқушылық: 2003

жылы – 1,13 БШМ, 2004 жылы – 1,27 БШМ, ал 2005, 2006, 2007, 2008 жылдары БШМ ауытқушылық тіркелмеді.

Демек, бақылау қамтылған жылдар арасындағы атмосфералық ауаның ең төменгі сапалық деңгейі 2004 жылы тіркелініп, ал 2005 жылдан бастап ауаның сапалық құрамының жақсара бастағанын байқаймыз.

Сырдария өзені ежелден қалыптасқандай, Қызылорда облысындағы елді мекендердің көпшілігін ауыз жəне тұрмыстық сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады. Бірақта, өзен арнасынан бірнеше жыл бойында алынған сынамалар

10

қорытындысы су сапасының микробиологиялық жəне санитарлық-химиялық көрсеткіштері бойынша санитарлық нормаларға сай еместігін көрсетіп отыр.

Əсіресе, өзен суының жайсыз сапалық құрамына əсер ететін судың кермектігі, лайлануы, түсі, сульфаттардың анықталуы, құрғақ қалдықтардың кездесуі сияқты химиялық-аналитикалық көрсеткіштік компонентердің БШМ артық деңгейде кездесуі Қызылорда қаласы мен өзен бойындағы елді мекеніндегі халықтардың денсаулығына айтарлықтай қауіп тудыруда (сурет 1).

Лайлығы 4,6 БШМ Керектігі 1,8 БШМ Құрғақ қалдықтар 1,5 БШМСульфаттар 1,3 БШМ Темір 1,4 БШМ Хлоридтер 1,2 БШМТүсі 1,4 БШМ

Сурет 1 – Қызылорда қаласындағы су құбырларынан алынған сынамалардың зерттеу жылдарындағы БШМ салыстырғандағы орташа көрсеткіштік деңгейлері

(2003-2008 ж.) Қызылорда облысындағы өзен суларының зерттеу жылдарындағы жалпы

минерализациялану деңгейі: - Судың кермектігіне қатысты (БШМ - 7,0) Жаңақорған ауданында 9,6 дан 13,1

мг/дм3 дейін, Қызылорда қаласында – 9,0 дан 12,8 мг/дм3 дейін, Қармақшыда – 10,5 ден 15,2 мг/дм3 дейін анықталды;

- Құрғақ қалдықтар (БШМ – 1000): Жаңақорған ауданында 1147 ден 1449 мг/дм3 дейін, Қызылорда қаласы маңында өзен арналарында – 1289 дан 1512 мг/дм3 дейін, Қармақшыда – 1500 ден 1640 мг/дм3 дейінгі мөлшерлерде тіркелінді;

- Сульфаттарға қатысты көрсеткіштік деңгейі (БШМ – 500) - Жаңақорған ауданыныда 421,4 ден 689,3 мг/дм3 дейін, Қызылорда қаласында – 466,8 ден 585,4 мг/дм3 дейін, Қармақшыда – 539,3 ден 621,6 мг/дм3 дейін болды.

Аудандардағы орталықтандырылмаған ауыз су көздеріне қатысты гигиеналық нормаларға сай емес сынамалардың деңгейі:

- Арал ауданы бойынша: 1998 – 1999 жылдары - 5,9% мөлшерге, 2005 –2006 жылдары - 4,9% мөлшерге артқан;

- Қармақшы ауданында: 1998 – 1999 жылдары 1,2% мөлшерге, 2005 – 2006 жылдары - 5,1% мөлшерге артқан;

- Жаңақорған ауданы бойынша: 1998 – 1999 жылдары - 66,3% мөлшерге төмендеген, 2005 – 2006 жылдары 5,9 % мөлшерге артқан.

Зерттеу жылдарының барлығында Сырдария өзеніндегі барлық құлақшалардан бірдей азотты қоспалар табылып, өзен суының осы заттармен де белгілі дəрежеде ластанғанын айғақтады(кесте 4).

Облыс аумағындағы су сапасына қатысты ең төменгі көрсеткіштер Арал, Қармақшы аудандарында, Қызылорда қаласында жəне Жаңақорған ауданы территорияларында анықталды.

11

Кесте 4 – Қызылорда облысы аумағындағы Сырдария өзені арнасындағы тоспалардан алынған судың 2005-2006 жылдардағы орташа сапалық көрсеткіштері

Қорытындылай келе, зерттеумен қамтылған Қызылорда облысына қарасты аудан

өңірлерінен алынған сынамалардағы су сапасының барлық аудандарда бірдей белгілі бір компоненттерге қатысты төмендеуі тіркелінген. Табиғи су көздерінің сапалық деңгейіне ықпал етуші көрсеткіштердің қатарына судың кермектігі, олардың құрамындағы құрғақ қалдықтар деңгейі, мыс, хлоридтер жəне сульфаттар анықталған.

Біздің зерттеулер де көрсетілгендей, 2007 жылғы минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейі 1га егіс алқабына Жалағаш ауданында 646,83кг, Қармақшы ауданында 801,16кг, Сырдария ауданында 698,62кг, Қазалы ауданында 1253,84кг, ал Шиелі ауданында 730,23кг құрады. Көріп тұрғанымыздай, минералды тыңайтқыштарды қолдану жөнінен жетекші орындарды Қазалы, Қармақшы жəне Жалағаш аудандары алып отыр (сурет2,3).

Облыс аумағында соңғы жылдары шегірткеге қарсы соңғы үлгідегі инсектицидтер кеңінен қолданылуда, ең кеңінен қолданылатындарына димилин 48%, адонис 4% пен фиеста 20% жатады. 2008 жылы егіс алқаптарының 140 305,7га өңделіп, 9 779,5л инсектицидтер пайдаланылды, яғни 1га жерге 69,70г инсектицид

Қызылорда Жаңақорған Қармақшы Арал Көрсеткіштер БШМ

2005 2006 2005 2006 2005 2006 2005 2006

РН 6,8-8,5 7,02 7,15 7,05 7,15 6,95 7,15 7,9 8,1 ОБЗА 5 мг/л 2,0 3,14 1,97 2,92 2,06 3,53 2,24 3,52 3,22 Судың кермектігі, мг экв/дм3

7,0 11,6 10,48 11,6 10,72 15,2 13,9 11,4 13,6

Хлоридтер мг/дм3 350,0 144,1 125,2 164,5 178,15 143,0 203,5 156,0 158,4

Кальций, мг/дм3 180,0 89,6 105,6 102,4 110,0 110,0 132,0 92,1 93,1 Магний мг/дм3 40,0 82,4 62,64 75,8 63,5 114,1 88,72 69,4 62,3 Темір мг/дм3 0,3 0,36 0,21 0,32 0,217 0,45 0,218 0,320 0,250 Мұнай өнімі қалдық. г/дм3 0,05 0,061 0,027 0,043 0,038 0,102 0,045 0,051 0,045

Құрғақ қалдықтар мг/дм3

1000 1319,7 1208,8 1293 1272,0 1640 1426,0 1260,3 1380,5

Азотты аммиак мг/дм3 0,39 0,35 0,254 0,37 0,297 0,38 0,234 0,36 0,31

Азотты нитрит мг/дм3 0,02 0,021 0,02 0,018 0,012 0,023 0,022 0,025 0,020

Азотты нитрат мг/дм3 9,1 4,64 3,15 4,54 3,51 6,01 3,94 5,4 4,62

Қалқыған заттар - 102,4 151,1 101,6 166,5 94,8 133,5 110,5 153,2 Мыс мг/дм3 0,001 0,003 0,002 0,001 0,002 0,004 0,001 0,004 0,002 Хром +6 мг/дм3 0,02 0,009 0,036 0,010 0,025 0,018 0,01 0,018 0,014 Сульфаттар мг/дм3 500 585,4 503,4 624,0 505,6 644,3 512,8 570,2 520,3

12

жұмсалған. Сол кезде Жалағаш ауданында 1га егіс алқабына 72,22г, Жаңақорған ауданында 76,66г, Қазалы ауданында 5,09г, Қармақшы ауданында 20,95г, Сырдария ауданында 73,91г, Шиелі ауданында 72,83г, Арал ауданында 62,29г, Қызылордада 76,22г инсектицидтен жұмсалған. Келтірілген мəліметтерден көріп отырғанымыздай, 1га егіс алқабына 70г жуық инсектицидтен келіп отыр, бұл да қоршаған ортаға едəуір ауыртпалығын салуы мүмкін. Бұнымен қоса, құрамдарында азот пен фторы көп минералды тыңайтқыштарды пайдаланумен қатар, жоғары нитраттық жəне нитриттік жүктеме де жасалады.

Сурет 2 – Қызылорда облысында қолданылатын азоттық тыңайтқыштардың орташа көрсеткіштері, тонн/га

Сурет 3 – Қызылорда облысында қолданылатын гербицидтердің орташа

көрсеткіштері, тонн/га Қорыта келгенде, зерттеуге алынып отырған Арал өңірінің аудандарында

ластану деңгейі ең жоғары аймақ екендігіне жер беті суларының сапалық құрамы мен ластану деңгейлерін сараптау нəтижесінде көз жеткіздік. Осы өңірдегі адамдардың өмір сүру ортасын ластайтын негізгі нысандар болып ауыл шаруашылық өндіріс орындары, автокөліктер, ЖЭО мекемелері анықталды.

13

Сурет -4 Қызылорда жəне Тараз қалаларының қыз балалардың бойы Жүргізілеген зерттеулерді зерделей келе, зерттеуге алынған жастық-жыныстық

топтардың барлығында бірдей əр көрсеткіш бойында анықталған шамаларда ауытқушылықтардың болғаны анықталды. Қалада тұратын қыз балалардың бой көрсеткіштері əр жас топтарында дене бітімінің жетілу заңдылықтары аясында іске асқанымен, кей балалардың бой ұзындықтарының стандарттық деңгейден біршама төмен немесе артық болғандығы белгіленіп, олардың арнайы əдіспен есептелініп шығарылған орта шамалары осы топтың тұрақты көрсеткіштік шамасы ретінде қабылданды.

Алғашқы зерттеу тобындағы (3 жас) қыз балалардың орташа бой шамасы 94,8 см мөлшерінде болып, белгіленген стандарттық шамадан 3,93 см ауытқушылықта болғаны анықталды. Басқа топтардағы (3.5: 4;4.5:5;5,5:6) бой көрсеткіштері стандартық шамадан орта есеппен 3,40 деңгейде ауытқушылықта болғандығы тіркелінді (сурет 4).

14

Ал ұл балалардың алғашқы тобындағы көрсеткіштік деңгей 95,3 см, 3,5 жастағы балалар тобында 98,4 см: 4 жаста – 103,2 см: 4,5 жаста – 106,4: 5 жаста – 109,5: 5,5 жаста – 113,0: 6 жаста – 116,5 мөлшерлерінде тіркелінді. Бұл анықталған көрсеткіштік шамалардың орташа деңгейі белгіленген стандарттық шамадан орта есеппен 3,33 см кем болғандығы тіркелінді (сурет 5). Кесте 5 - Қызылорда облысының ауылды жерлерінде тұратын қыз балалардың бой ұзындық көрсеткіштері

Көрсеткіштік белгілер Жасы Min-Max M ±m ±σ V r Ry\x σR

3 82,5-98,5 91,5 0,35 3,58 3,90 0,22 0,21 2,70 3,5 88,5-104,5 95,6 0,37 4,01 3,19 0,33 0,23 2,58 4 94,5-108,5 102,6 0,34 3,46 3,37 0,63 0,48 2,26 4,5 96,5-112,5 103,7 0,36 3,91 3,77 0,09 0,07 2,97 5 96,5-116,5 106,8 0,36 4,58 4,29 0,16 0,14 3,88 5,5 96,5-112,5 110,9 0,53 5,77 4,20 0,55 0,43 3,71

Бой ұзындығы (см)

6 106,5-120,5 113,2 0,28 3,30 2,91 0,24 0,30 3,95 Қызылорда облысының ауылды жерлерінде тұратын қыз балалардың алғашқы

зерттеу тобындағы (3 жас) балалардың орташа бой шамасы 91,5 см мөлшерінде болып, белгіленген стандарттық шамадан 4,93 см ауытқушылықта болғаны анықталды. Басқа да топтардағы (3.5: 4;4.5:5;5,5:6) бой көрсеткіш шамалары белгіленген стандарттық шамадан орта есеппен 3,85 см дейін ауытқушылықта болғандығы тіркелінді. Əр топтағы ауытқушылық шамалар əр түрлі деңгейде болғанымен, ең жоғарғы ауытқушылық шамалар 4,5 (4,2см) жəне 5 жастағы (4,1 см) балалар топтарында тіркелінген (кесте 5).

Ал ұл балалардың алғашқы тобындағы көрсеткіштік деңгей 92,9 см, 3,5 жастағы балалар тобында 95,8 см; 4 жаста – 101,4 см; 4,5 жаста – 104,8; 5 жаста – 107,2; 5,5 жаста – 111,6; 6 жаста – 113,7 мөлшерлерінде тіркелінді. Бұл анықталған көрсеткіштік шамалардың орташа деңгейі белгіленген стандарттық шамадан орта есеппен 3,73 см кем болғандығы тіркелінді (кесте 6).

Ары қарайғы зерттеулер барысында Қызылорда облысының ауылды жерлерінде тұратын мектеп жасына дейінгі қыз жəне ұл балалардың белгілі болған бой көрсеткіштік шамалары өзара салыстырылды. Нəтижесінде, 3 жастағы ұлдардың бойы қыз балалар көрсеткішінен 1,4 см, 3,5-4 жастағы балалар тобындағы ауытқушылық 0,3 жəне 1,2 см, ал 6.5 тобында бұл ауытқушылықтар 0.9 см жеткендігі яғни, топ аралық ауытқушылықтың бірте- бірте белең алып қыз жəне ұл балалары арасындағы бой ұзындықтарындағы айырмашылықтардың 1,0 см дейін жеткендігін көреміз.

Осы бағыттарда жүргізілген зерттеу нəтижелеріне сүйенсек, Қызылорда қаласында тұратын 3 жастағы қыз балалардың бой ұзындықтары дəл осы жастағы ауыл қыздарының көрсеткіштерімен салыстырағанда орта есеппен 0,7 см артық болғандығы жəне де басқа да зерттеу топтарындағы осыған төмендегідей ауытқушылықтардың болғандығы тіркелінді: 3,5 жаста қала қыздарының бой ұзындықтары – 2,1 см; 4 жаста – 1,3 см; 4,5 жаста – 3,2 см; 5 жаста – 2,2 см; 5,5 жаста – 1,7 см; 6 жаста – 2,8 см артық болғандығы тіркелінді. Топ аралық ең жоғарғы ауытқушылық деңгейлері 4,5 (3,2см) жəне 6 жас (2,8см) топтарында болғандығы анықталды (сурет 6).

15

Сурет – 5 Қызылорда жəне Тараз қалаларының ұл балаларының бойы

Кесте 6 - Қызылорда облысының ауылды жерлерінде тұратын ұл балалардың бой ұзындық көрсеткіштері.

Көрсеткіштік белгілер Жасы Min-Max M ±m ±σ V r Ry\x σR

3 84,5-98,5 92,9 0,34 3,92 4,21 0,22 0,20 72,0 3,5 88,5-102,5 95,8 0,26 3,02 3,16 0,23 0,23 2,58 4 90,5-112,5 101,4 0,36 4,28 4,22 0,55 0,48 2,26 4,5 96,5-112,5 104,8 0,39 4,41 4,21 0,07 0,07 2,97 5 92,5-118,5 107,2 0,44 5,53 5,16 0,36 0,24 3,78 5,5 104,5-24,5 111,6 0,36 4,39 3,94 0,55 0,33 3,71

Бой ұзындығы

(см)

6 106,5-122,5 113,7 0,36 4,38 3,85 0,24 0,20 3,65

16

0

20

40

60

80

100

120

140

3 3,5 4 4,5 5 5,5 6

Ауыл Қала Сурет 6 - Мектеп жасына дейінгі ауыл жəне қала қыздарының салыстырмалы бой

көрсеткіштері Қызылорда қаласында тұратын 3 жастағы ұл балалардың бой ұзындықтары да

қыз балалар арасында анықталған заңдылықтарға ұқсас болып, ауылды жерлердегі ұлдардың бойларынан орта есеппен 2,4 см, ал 3,5 жаста қала ұлдарының бойы – 2,6 см; 4 жаста – 1,8 см; 4,5 жаста –1,6 см; 5 жаста – 2,3 см; 5,5 жаста – 1,4 см; 6 жаста – 2,8 см. артық болды. Топ аралық ең жоғарғы ауытқушылық деңгейлері де қыздар арасында анықталған ерекшеліктер сияқты 3,5 (2,6см) жəне 6 жас (2,8см) топтарында тіркелінді (сурет 7).

0

20

40

60

80

100

120

140

3 3,5 4 4,5 5 5,5 6

Ауыл Қала

Сурет 7 - Қалалы жəне ауылды жерлерде тұратын балалардың бой ұзындықтарының салыстырмалы көрсеткіштері

Балалардың дене салмақ көрсеткіштерін зерделей келгенде 3 жастағы қыз

балалар тобындағы орташа деңгей 13,8 шамасында анықталса, 3,5: 4,0: 4,5: 5,0: 5,5: 6,0 жастағы топтарда анықталған көрсеткіштік деңгейлер шамасы осыған сəйкес 14,2;

17

16,4; 17,0; 17,6; 18,4; 19,7 мөлшерлерінде болғандығы тіркелінді. Анықталған көрсеткіштік деңгейлер стандарттық көрсеткіштерден орта есеппен 2,7 кг кем болып белгіленді.

Зерттеумен қамтылған ұл балалар тобында тіркелінген деректерді талқылау нəтижесі - 3 жас тобындағы орташа салмақ көрсеткішінің 13,8 кг; 3,5 жаста – 14,9 кг; 4 жаста - 16,5 кг; 4,5 – 17,4 кг; 5 жаста – 18,0 кг; 5,5 жаста – 19,2 кг; 6 жаста – 20,3 мөлшерінде анықталды. Белгіленген стандарттық деңгейлермен салыстырғанда орташа ауытқушылық 2,1 кг мөлшерінде болғандығы дəйектелді.

Қыз жəне ұл балалар топтарында белгіленген топ аралық салмақ көрсеткіштерін салыстыра келе, 3 жастагы қыздар тобындағы орташа салмақ дəрежелерінің ұлдар тобымен салыстырғанда статистикалық ауытқушылық болмай, есеіне 3,5 жастағы балалар тобындағы ауытқушылық деңгейі - 0,7 кг мөлшерінде, 4,5 жас тобында айрмашылық 0,7 кг мөлшерінде, 5,0 жас тобында – 0,4 кг, 5,5 жас тобында 0,8 кг, 6 жас тобында 0,6 кг кем болып анықталды. Демек, облыстың ауылды аймақтарында тұратын мектеп жасына дейінгі қыз жəне ұл балалар арасындағы ауытқушылық деңгей айтарлықтай жоғарғы деңгейде болмағаны белгілі болды.

Зерттеумен қамтылған 2003-2008 жылдардағы тереңдетілген медициналық тексеріс негізінде анықталған балалардың əр топтардағы жалпы аурушаңдық көрсеткіштері əр топта əртүрлі шамалық деңгейлерде болып, жалпы зерттеу жылдарының басындағы жылдармен салыстырғанда аурушаңдық көрсеткіштері тəжірибе тобында жылдан жылға артып, бақылау тобымен салыстырғанда басымдылық үрдісте болғандығы тіркелінген.

Қызылорда қаласында 2003 жылы тіркелген (10000 балаға шаққанда) 7545,2 көрсеткіші 2004 жылы 7861,7, ал 2008 жылы 8945,7 мөлшеріне дейін артып республикалық деңгейден 1,4; облыстық деңгейден 1,2 есеге дейін артты. Басқа аудандардағы да мектеп жасына дейінгі балалар арасында анықталған жалпы аурушаңдық көрсеткіштері «бақылау» тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда орта есеппен 1,3; 1,4; 1,6; 1,7 есеге дейін артық болғандығы белгіленіп, алынған орта шамаларды салыстыру негізіндегі шынайылық деңгейлері (Р) анықталды (<0,05; <0,01; <0,001; <0,001).

Жалпы тəжірибе тобындағы балалардың жалпы аурушаңдық көрсеткіштері зерттеу жылдарының басында республикалық көрсеткішпен теңгелес болса 2007 жəне 2008 жылдары тəжірибе аудандарында орта есеппен 15% жəне 20% мөлшерге дейін артқандығы байқалды.

Ал «бақылау» тобы санатында зерттеумен қамтылған Тараз қаласы балаларында белгіленген жалпы аурушаңдық көрсеткіштері зерттеу жылдарының барлығында (2003-2008) республикалық деңгейден орташа шамамен 7,5-8,0%, ал облыс көрсеткішінен шамамен 3,8-4,2% төмен болғандығын анықтауға қол жеткіздік (сурет 8).

Демек, жүргізілген зерттеулер нəтижесінде «тəжірибе» тобындағы Қызылорда облысының экологиялық тұрғыдан «қауіпті» деп саналатын аудандары мен Қызылорда қаласындағы мектеп жасына дейінгі балаларда тіркелінген жалпы аурушаңдық көрсеткіштік деңгейі мен олардың зерттеу жылдарындағы динамикасы «бақылау» тобындағы көрсеткіштермен салыстырғанда орта шамамен 1,4 -1,7 есеге дейін, ал сол жылдардағы республикалық көрсеткіштермен салыстырғанда 1,2-1,3 есеге дейін артық болған жəне де бұл топ аралық айырмашылықтардың шынайылық деңгейі жылдан-жылға артып отырғандығы (Р<0,01, Р<0,001) анықталды.

18

Сурет 8 – Зерттеу жылдарындағы балалардың жалпы аурушаңдық көрсеткіштерінің салыстырмалы динамикалық өзгерістері (10 000 балаға шаққанда)

Жалпы, тəжірибе тобында тіркелінген морфофункционалдық ауытқушылықтар

құрамындағы алғашқы орынды жіті респираторлық вирустық инфекциялар иемденсе, одан соңғы орындарды созылмалы бронхит алып, созылмалы тозиллит, созылмалы пиелонефрит ауруларынан кейінгі аурулар қатарына ас қорыту жүйесіне қатысты жұқпалы дерттердің (гастроэнтерит, вирусты гепатит) көптеп кездесетіндігі белгілі болды. Ал бақылау тобындағы аурулардың таралуы əр түрлі болып, алдыңғы орындағы тыныс жолдары жұқпалы дерттерінен (ЖРИ, тұмау) кейінгі орындарда жіті жəне созылмалы түрдегі бронхит аурулары, əр түрлі сипаттағы аллергиялық дерматиттердің көптеп кездесетіндігі белгілі болды.

Қазіргі күні ғылыми зерттеулермен қатар іс жүзіндегі денсаулық сақтауда да көптеген нұсқалардан неғұрлым маңыздылары мен тиімділерін бөліп алуға мүмкіндік беретін процестерді модельдеу өзге де математикалық əдістердің алдында зор артықшылыққа ие.

Тұрғындардың жекелеген топтарының экологиялық, биологиялық факторлары мен өмір сүруінің əлеуметтік жағдайларына қарай Қармақшы жəне Арал аудандары тұрғындарының денсаулығын терең зерттеуден өткіздік. Математикалық сараптау аппараты негізінде бірқатар биологиялық жəне əлеуметтік факторлар (модельденуші белгі - J) үшін бірнеше корреляциялы-регрессиялық сараптама мен көп факторлы логарифмдік модельдер қолданылды.

Арал өңірінде қолданылатын пропанид, сатурн мен ордрамның изоформаларға тез айнала алу қабілеттерін ескере отырып, Сырдарияның су көздеріндегі мыстың, қорғасынның, кадмийдің, кобальттің жəне мышьяктің (күшəла) болуын назарға алған маңызды. Қызылорда қаласының деңгейіндегі Сырдария өзенінде оның күрішті себу аймақтарына өткенге дейінгі жеріндегі мыстың, қорғасынның жəне кобальттің болуы БШМ асып түспейді. Сол кездің өзінде кадмийдің болу деңгейі БШМ10 еседен артық түрде асады, бұл өзеннің жоғарғы бөлігінің Шымкент облысынан өтуі барысында ластануымен тікелей байланысты, себебі бұл аймақ өзінің химиялық өнеркəсібі мен мақта өндірісімен белгілі. Өзен Қызылорда қаласынан шыға салысымен оның суы мышьяк тұздарымен ластанады, оның деңгейі екі есеге ұлғайып, БШМ 0,006 мг/л асып түсіп, сол уақыттың өзінде кадмийдің болуы да ұлғаяды. Бұл екі көзді салыстыру барысында қорғасын мен мыстың динамикасы байқалмаған.

Өзеннің төменгі жағына дейін өтуі барысындағы көрсеткіштердің сараптамасы Қызылорда қаласының деңгейіндегі үлгілермен салыстырғанда мыстың, кобальттің,

19

кадмийдің, мышьяктің шоғырлануының екі есеге, ал қорғасынның үш есеге артқандығын көрсетеді. Сырдария аумағының күрішті өсіру шаруашылықтары бойынша судің өтуі кезіндегі металдардың болуының едəуір кезеңдік мүдірулері байқалады. Арал өңірінің екі ауданы – Оңтүстік Қазақстан облысымен шекаралас Жаңақорған жəне Қармақшы тұрғындарының қан құрамындағы экотоксиканттардың салыстырмалы сипаттамасы (кесте 7).

Кесте 7 - Улы химикаттарды əртүрлі деңгейде қолданатын тұрғындардың қанының сары суындағы экотоксиканттардың көрсеткіштері, *(мг/л)

Көрсеткіштер (М±m) Аудан атауы темір мыс цинк қорғасын кобальт кадмий

Жаңақорған 0,727± 0,013

0,803± 0,034

3,252± 0,044

0,128± 0,034

0,375± 0,027

Қармақшы 1,089± 0,215

1,481± 0,377

4,945± 0,138

0,355± 0,063

0,429± 0,037

Дəлдігі › 0,05 ‹ 0,05 › 0,05 ‹ 0,05 › 0,05

Біріңғай сынақтардығы

іздері

Арал өңірі аймағында ертеректеу жүргізілген зерттеулердің мəліметтері куə

болып отырғанындай, қоршаған ортаның ауылшаруашылығы химикаттарымен ластануының бауыр мен бүйректің қызмет атқаруы жағдайына қолайсыз əрекет етуін бағалау үшін Спирменнің рангілік корреляциясының коэффициенттерін есептеген жөн (есептеуге арналған материалдар Қызылорда облысы, Жаңақорған жəне Арал аудандық ауруханаларының ұйымдастыру жəне əдістемелік бөлімшелерінің берген есептерінен алынған. Химикаттардың əртүрлі жүктемелері таралған аймақтармен салыстырғанда бүйрек пен бауыр ауытқушылықтары бойынша деңгейлестіру коэффициенттерінің сараптамасы тура тəуелділікті көрсетіп отыр. Пестицидтердің аумақтық жүктеменің ұлғаюы бүйрек пен бауырдың бірлескен жүктеменің өсуіне əкеп соқтырады. Бұл ауылшаруашылығы химикаттарының қолданылуын Арал өңіріндегі бауыр мен бүйректің зақымдалуы жағдайлары өсуінің негізгі факторларының қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. Адамның ағзасына сумен жəне азық-түлік өнімдерімен түрлі пестицидтердің ұзақ уақыт бойы келіп түсуі түрлі азық-түлік өнімдеріндегі улы химикаттардың қалдықты мөлшерін олардың ластануын мониторингілеу ретінде бақылау шараларын талап етеді.

Зəр бөлу жүйесі ауытқушылығы деңгейінің ауыл шаруашылығы химикаттарының популяциялық жəне аумақтық жүктеме мөлшері жағынан өзара байланысының толық сəйкес келуі соңғыларының Арал өңірі тұрғындарында кездесетін пиелонефриттің əртүрлі түрлерінң клиникалық көрініс беру сипаты мен анықталу жиілігіне, таралушылығына əсер ететіндігін дəлелдейді (кесте 8).

Сараптаманың бірінші кезеңінде əлеуметтік, биологиялық жəне экологиялық факторлар мен төменгі жəне орташадан төменгі физикалық даму жиілігі арасындағы екі өлшемді байланыстардың мағыналарына қол жеткізілді. Барлық факторлар үшін X² критерийі маңыздылығының деңгейі 0,0001ге тең.

Халықтың ауру-сырқауға байланысты медициналық мекемелерге жүгінушілігіне əсер ететін себептерді сараптауда көп факторлы логарифмдік модельдерді қолдану əлеуметтік жəне биологиялық факторлардың неғұрлым жоғары айқындалған факторларын анықтады (кесте 9).

20

Кесте 8 - Пестицидтердің бірлескен индексінің жүктемесі мен бүйрек ауруларының жиілігінің арасындағы корреляция коэффициенті

Аудан атауы Жылы Пестицидтердің бірлесекен индексінің жүктемесі

Зəр шығару жүйесі ауруларына байланысты қаралуы(1000 балаға

шаққанда) деңгейі рангілік

орын деңгейі рангілік орын

Жаңақорған 1998 2008

1,22 1,22

2 2

26,4 27,0

2 3

Қармақшы 1998 2008

2,7 2,8

3 4

34,3 36,3

4 5

Кесте - 9 Əлеуметтік-гигиеналық жəне биологиялық факторларға байланысты төменгі жəне орташадан төменгі дене бітімі дамуы бар балалар жиілігі

№ п/п

Əлеуметтік-гигиеналық жəне биологиялық факторлар

Бос дəреже

саны

Р =

NX 2

,

С =

1

2

−NX

Рангілік орын

1 Тұрғын үй жағдайлары 791 0,998 0,703 II 2 Адам басына шаққандағы жанұя табысы 565 0,997 0,713 I 3 Баланың туылуы барысындағы анасының жасы 452 0,839 0,642 VIII 4 Аталмыш қалада өмір сүріп жатқан уақыты 452 0,735 0,592 XI 5 Анасының білімі 565 0,843 0,645 VI 6 Ата-анасының жанұялық жағдайы 678 0,924 0,679 III 7 Анасының мамандығы 452 0,807 0,628 IX 8 Босанудың нəтижесі 452 0,840 0,643 VII 9 Мектепке дейінгі балалар мекемесіне бару жасы 639 0,678 0,561 XII 10 Ата-анасының зиянды əдеттері 791 0,915 0,675 V 11 Ата-анасының кəсіби зиян алушылығы 904 0,942 0,686 IV 12 1 жасқа дейінгі баланы тамақтандыру түрі 452 0,755 0,603 IX 13 Жанұядағы балалар саны 565 0,614 0,523 XIII 14 Ата-анасының созылмалы аурулары 455 0,607 0,519 XIV

Жоғарыда айтылған нəрсені қорытындылай келе айтарымыз, балалардың

дамуына əсер ететін неғұрлым маңызды факторлардың арасындағы жетекшілеріне жанұяның материалдық жəне тұрғын үй жағдайы, ата-анасының жанұялық жағдайлары, ата-анасының кəсіби зиян алушылығы мен зиянды əдеттері, анасының білімі тəрізді əлеуметтік факторлар жатады. Одан соң маңыздылығы жөнінен биологиялық жəне экологиялық факторлар анықталады.

Кестеден көріп тұрғанымыздай, төменгі физикалық дамудың жоғарғы деңгейлері судың пестицидтермен ластануы кезінде (В=0,911, С=0,518) Арал балаларының арасынан анықталған. Детерминация коэффициенттерінің сондай жоғары деңгейлері мен регрессия коэффициентінің жоғарғы көрсеткіштері судың пестицидтермен улануы барысында анықталған (кесте 10).

Детерминация коэффициенттерінің жəне регрессия коэффициентінің орташа деңгейлері физикалық даму мен суда сульфаттардың болуы (B=0,708, C=0,607)

21

арасында жəне төменгі деңгей судың нитраттармен ластануы кезінде (B=0,616, C=0,518) анықталған.

Қызылорда қаласы балаларының арасында Арал ауданына қарағанда детерминация коэффициенттерінің жəне регрессия коэффициентінің көрсеткіштері неғұрлым төменірек болып, су сульфатпен ластанғанда (B=0,614, C=0,504), нитратпен ластанғанда (B=0,689, C=0,518) құрады. Қызылорда қаласының аумағында пестицидтердің тек іздері ғана анықталуына байланысты төмен жəне статистикалық елеусіз детерминация коэффициенттерінің жəне регрессия коэффициентінің деңгейлері (B=0,422, C=0,403) анықталған. Кесте 10 - Балалардың дене бітімі дамуының қоршаған ортаның ластануына тəуелдігі Елді мекен атауы

Дене бітімі дамуының

көрсеткіштері

Судың ластанутүрі

Детерминация коэффициенті

(В)

Регрессия (Р) коэффициентінің

маңыздылық деңгейі Орташадан төмен Төмен

Сульфаттар 0,708 0,813

0,607 0,516

Орташа Орташадан төмен Төмен

Нитраттар

0,612 0,719 0,819

0,518 0,811 0,756

Арал

Төмен Орташадан төмен

Пестицидтер 0,911 0,807

0,786 0,518

Орташадан төмен Төмен

Сульфаттар 0,614 0,451

0,504 0,318

Орташа Орташадан төмен Төмен

Нитраттар

0,689 0,508 0,501

0,518 0,498 0,402

Қызылорда

Орташадан төмен Төмен

Пестицидтер 0,422 0,387

0,403 0,309

Орташа Орташадан төмен Төмен

Сульфаттар 0,617 0,586 0,318

0,511 0,302 0,301

Тараз

Орташа Орташадан төмен Төмен

Нитраттар

0,301 0,327 0,458

0,289 0,214 0,308

Тараз қаласы балаларының арасында су сульфаттармен ластанған жағдайда

детерминация коэффициенттерінің жəне регрессия коэффициентінің орташа деңгейі (B=0,617, C=0,511) анықталынып, ал су нитраттармен ластанған жағдайда детерминділіктің елеусіз деңгейлері ғана анықталған. Тараз қаласының суында пестицидтер анықталмағандықтан біз физикалық дамудың қандай да болмасын бір турде оған тəуелділігін анықтай алмадық.

Жүргізілген зерттеу нəтижелері төмендегідей қорытындылар жасауға мүмкіндік береді:

1. Қызылорда облысының зерттеумен қамтылған аймақтарындағы табиғи су көздерінің сапалық деңгейіне кері ықпал етуші негізгі компоненттер: судың кермектігі, олардың құрамындағы құрғақ қалдықтар, мыс, хлоридтер жəне сульфаттар болып табылды.

2. Арал өңірі аймағындағы мектеп жасына дейінгі балалардың дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштері белгіленген стандарттық көрсеткіштермен жəне бақылау

22

тобындағы Тараз қаласы балалары көрсеткіштерімен салыстырғанда айтарлықтай төмен болып тіркелінді.

3. Ауыл балалары дене бітімдерінің қалыптасу заңдылықтары Қызылорда,Тараз қалалары балаларымен салыстырғанда анағұрлым баяу қарқында болып жəне бұл үрдіс ауыл қыздары тобында айқын байқалды.

4. Зерттеулер нəтижесі «тəжірибе» тобындағы алғашқы рангілік сипатқа ие тыныс жолдары респираторлық індеттерінен кейінгі орынды қан жəне қан түзілу жүйесі, ас қорыту жүйесі (гастроэнтерит, вирусты гепатит т.б.), зəр шығару жүйесі ауруларының алатындығын көрсетсе, ал «бақылау» тобындағы балалар арасында тыныс жолдары, қан жəне қан түзілу жүйесі ауруларынан кейінгі орынды əр түрлі сипаттағы тері-аллергиялық ауру түрлерінің алатындығын көрсетті.

5. Жүргізілген сараптамалар мен зерттеулер балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы сыртқы орта факторларымен тығыз байланыста іске асатындығын жəне бұл факторлардың ықпалы қаншалықты белсенді болса, баланың дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштерінің де соншалықты баяу қарқынды болатындығын дəлелдеді.

Практикалық нұсқаулар Алдын алу бағытындағы шаралардың дені олардың бағыты мен бағдарларына

байланысты административтік, ақпараттық жəне күнделікті тұрмыстық болып бөлінеді.

-Алдын алу бағытындағы медициналық тексерістердің негізгі міндеттерінің бірі бала денсаулығындағы ауытқушылықтарды ерте анықтап, сауықтыру жəне алдын алу шараларының тиімділігін арттыру.

-Мектеп жасына дейінгі мекемелерге бекітілген медициналық қызметкерлер -балалардың денсаулық жағдайын күнделікті тексеріп, олардың күн тəртібінің

ұйымдастырылуы мен дұрыс тамақтануын қадағалап отыруы қажет. -балалардың күнделікті дене қимыл-қозғалыстарына қатысты ойындар мен дене

шынықтыру сабақтарының уақытылы жүргізіліп отырылуын ұдайы қадағалап, қажетті болған жағдайларда əр баламен жекелей сабақтар өткізілуін қамтамасыз етеді.

-Ағзаның табиғи қорғаныс қабілеттілігін күшейту мақсатындағы бағдарламаларды енгізіп, олардың орындалуына ат салысуы тиіс.

-Медицналық тексеріс барысында ауру кластарына қатысты сауықтыру жəне алдын алу шараларын ұйымдастырып, бұл шаралардың орындалуы жіті қадағалауды қажет етеді.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҒЗИ – ғылыми –зерттеу институты РҚН – радиациалық қауіпсіздік нормасы СанЕмТ – санитарлық ережелер мен талаптар ТЕО – тəуелсіз елдер одағы

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША БАСЫЛЫМҒА ШЫҚҚАН

МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ 1 Калмакова Ж.А., Тулеутаева С.Ж. Физическое развитие и заболеваемость

студентов КызГУ // Сборник научных трудов республиканской научно-практической конференции «Региональные проблемы онкологии», посвященной 50-летию Кызылординского областного онкологического центра – Кызылорда, 2006 – С.182-184.

23

2 К.Төлеутайұлы, С.Ж.Төлеутаева, Ш.А.Қайырқұлова, Ж.А.Қалмақова, Г.Ескалиева, А.Шойбекова. Студенттер арасында салауатты өмір салтының құндылығы // Қызылорда облыстық онкология орталығының 50 жылдығына арналған «Онкология саласының аймақтық мəселелері» тақырыбында республикалық ғылыми-тəжірибелік конференциясының ғылыми еңбектер жинағы – Қызылорда, 2006 – Б.191-194.

3 Төлемісова А.М., Қалмақова Ж.А., Ракимбаева К.К. Балалардың физикалық даму дəрежесін анықтаудың маңыздылығы. // Журнал доказательной медицины «Consilium», 2009. - №1-2 – Б. 29-30.

4 Толемисова А.М., Тазабекова Ш.Ж., Калмакова Ж.А. Климато – гигиенические особенности южного и центрального Казахстана. // Денсаулық сақтауды дамыту журналы. – Астана, 2009. - №1(50) – С. 38-40.

5 Төлемісова А.М., Қалмақова Ж.А., Махамбетова Г.Е., Тазабекова Ш.Ж., Ракимбекова К.К. Сыртқы ортаның əртүрлі экологиялық факторларының ықпалындағы мектеп жасындағы балалар арасында сринингтік тексеріс негізінде анықталған сырқаттылық белгілер мен шағымдар топтамасына жалпы сипаттама. // Гигиена, эпидемиология жəне иммунобиология. – Алматы, 2009. – № 2. – Б. 13 – 15.

6 Қалмақова Ж.А., Төлемісова А.М., Сүлейменов Б.Қ. Арал өңірі аймақтарындағы қоршаған орта нысандарына қатысты жүргізілген зертханалық тексеріс қорытындыларын сараптау., // Вестник медицинского центра Управления Делами Президента – Астана, 2009. № 3 (23) – Б. 32-35.

7 Калмакова Ж.А., Толемисова А.М., Карабалин С.К., Комплексное решение вопросов укрепления здоровья детей в дошкольных учреждениях Кызыл-ординской области. // материалы IV – ой Международной научно-практической конференции «Динамика исследования - 2009».

8 Толемисова А.М., Филина Т.П., Калмакова Ж.А., Организация и методика комплексной оценки состояния здоровья детей и подростков при массовых медицинских освидетельствованиях // Методические рекомендации, Алматы, 2007. –32с.

9 Төлемісова А.М., Г.Т.Байдалина, Ш.У.Жандосов, Ж.А.Қалмақова. Оқушылар денсаулығының қалыптасуына əлеуметтік гигиеналық факторлардың əсерлері. // НЦГиЭ Гигиена, эпидемиология жəне иммунобиология. – Алматы, 2009. – № 2. – Б.190-192.

10 Төлемісова А.М., Сагадиев М.М., Қалмақова Ж.А, Ракимбаева К.К., Тазабекова Ш.Ж. Тараз қаласындағы орыс балаларының физикалық дамуындағы жыныстық ерекшеліктерді зерделеу. // Здоровье и болезнь, 2009. –№ 3. Б. 27–31.

11 Филина Т.П., Төлемісова А.М., Қалмақова Ж.А. Жалпы дəрігерлік тексерістегі балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына кешенді баға беру жөніндегі əдістемелер мен ұйымдастырулар // Əдістемелік ұсыным, Алматы, 2007. –33б.

12 Қалмақова Ж.А. Қызылорда облысындағы қала жəне ауыл балалары арасындағы кең таралған ауру кластарына сипаттама // «Салауатты өмір салтын қалыптастыру – Қазақстанның басты стратегиясы» атты Халықаралық ғылыми практикалық конференцияның материалдары.Алматы, – 2009ж.

13Қалмақова Ж.А., Карабалин С.К. Арал өңірі аймақтарындағы қоршаған орта нысандарына қатысты жүргізілген зерхтханалық тексеріс қорытындыларын сараптау // «Тұрғындар денсаулығын қорғаудың қазіргі замаңғы мəселелері мен санитарлық – эпидемиологиялық қызметтің жұмысы» атты республикалық ғылыми практикалық конференцияның материалдары, – Қарағанды, 2009 ж.

24

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации «Гигиенические основы комплексных мероприятий по укреплению здоровья

детей дошкольного возраста, проживающих в Приаральском регионе» Калмаковой Жанар Амангельдиевны

на соискание ученой степени кандидата медицинских наук по специальности 14.00.07- гигиена

Объект исследования: дети дошкольного возраста Аральского Кармакшинского

и Жанакорганского районов, г. Кызылорда, в качестве контроля г. Тараз. Цель научного исследования: Оценить основные факторы, формирующие состояние здоровья детей

дошкольного возраста, проживающих в Приаральском регионе и разработать комплексные меры по его укреплению.

Объекты и методы исследования: Изучалось состояние физического развития и здоровья детей детских садов

г.Кызылорды, г.Тараз и районов области: Арал, Кармакшы, Жанакорган, проживающих в гигиенических зонах с разным уровнем загрязнения атмосферного воздуха и воды. Всего обследовано 600 детей от 3до 6 лет.

Для наиболее полной оценки факторов окружающей среды нами, кроме собственных исследований, изучены и обобщены материалы областных управлений гидрометеорологии, экологии и биоресурсов, а также областных управлений санитарно-эпидемиологического надзора. Материалы заболеваемости разрабатывались согласно международной классификации болезней, травм и причин смерти десятого пересмотра (ВОЗ 1995 МКВ-10), которые адаптированы для использования и выполнения задач данного исследования.

Изучение достоверности получаемых сдвигов в показателях физического развития детей в возрасте 3-6 лет проводилось генерализирующим методом по методике Толемисовой А.М. Установлено, что основные антропометрические показатели детей (длина тела, масса, окружность грудной клетки) городов Кызылорды, Тараза и районов Арал, Кармакшы, Жанакорган имеют общепринятые возрастные закономерности.

Результаты работы В работе доказано влияние неблагоприятных факторов окружающей среды на

показатели физического развития и заболеваемость детей. Вместе с тем на фоне улучшения экологической ситуации в г. Тараз получены убедительные данные, свидетельствующие об адекватной реакции детского организма на отсутствие в воздухе химических веществ.

Анализ показателей социологических исследований позволил сделать вывод, что в г. Кызылорде и в г. Тараз на кратность обращения детей за медицинской помощью, на уровень и структуру их заболеваемости из 21 факторов существенное влияние оказывают 14. При этом соответственно самые высокие данные детерминации и контигенации были получены по двум факторам: жилищные условия (Р=0,998 и 0,997; С=0,703 и 0,828) и семейный доход на 1 члена семьи (Р=0,997 и 0,930; С=0,713 и 0,724), которые занимают первые два ранговых места среди значимых социальных факторов.

25

Среди исследуемых групп детей в г. Таразе зарегистрирован самый низкий уровень заболеваемости у детей, по сравнению с ними в г.Кызылорде заболеваемость выше – в 1,8 раз.

Для разработки целенаправленных оздоровительных мероприятий и укрепления здоровья детей в ключе управленческого цикла была разработана унифицированная концептуальная модель, учитывающая особенности конкретной территории, и приемлемая для каждого региона страны.

Как показали результаты, на качество воды в исследуемом регионе отрицательное действие оказывают содержащиеся в ней такие компоненты, как жесткость воды, сухой остаток, хлориды, сульфаты, медь.

Показатели физического развития детей дошкольного возраста, проживающих в Приаральском регионе, ниже стандартных показателей, а также ниже показателей физического развития детей дошкольного возраста из контрольной группы города Тараз.

Закономерности физического развития сельских детей по сравнению с физическим развитием городских детей несколько отстает, особенно этот процесс нагляднее у сельских девочек.

По результатам исследования в опытной группе на передний ранг выходят заболевания органов дыхания, затем следуют заболевания системы крови и кровообращения, пищеварительной системы, мочевыделительной системы, а в контрольной группе после заболеваний органов дыхания и кровообращения следуют кожно-аллергические заболевания различного характера.

Представленные в результате исследований методические рекомендации «Организация и методика комплексной оценки состояния здоровья детей и подростков при массовых медицинских освидетельствованиях» могут быть основной методикой при организации качественного медицинского осмотра детей в полном объеме.

Область применения: учреждения санитарно-эпидемиологического надзора, детские школьные и дошкольные учреждения образования, медицинские ВУЗы и колледжи по подготовке специалистов по гигиене детей и подростков.

Практическая значимость. Представленные методические пособия являются необходимыми учебными и

методическими пособиями для врачей педиатров и санитарных врачей по гигиене детей и подростков.

Выявленные средние антропометрические показатели формирования физического развития детей дошкольного возраста полностью могут быть взяты за основу при исследовании детей, проживающих в других регионах.

26

Kalmakova Janar Amangeldievna «Hygienic bases of comprehensive work on preschool children’s health promotion

living in Aral region » 14.00.07- Hygiene

SUMMARY

Subject of research: preschool children of Aral Karmakshi and Zhanakorgan regions,

Kyzylordy city and Taraz city for comparison. Aim of research: To define basic factors, that is mold health status of preschool children of Aral region

and to develop complex-valued measures for promotion of health. Objects and methods of research: State of physical development and health of children at nursery schools of Kyzylordy

city, Taraz city and districts: Aral, Karmakshy, Zhanakorgan, who are living at different pollution levels and also water contamination level have been surveyed. Totally 600 children of age from 3 to 6 years have been surveyed.

For omnibus estimate of environmental factors except our own researches we also studied out and included records of Regional Hydrometeorology, Ecology and Bioresource Administration, and also Sanitary and Epidemiological Surveillance Administration. Records of illness frequency were developed according to International Classification of Diseases, injuries and death factors, 10th Edition (ICD-10-CM), which are adopted for use and accomplishment of this mission.

Research on reliability of changes in physical development index for 3-6 years old children have been worked by generalizing method of Tolemisova A.M. It has been determined that a basic anthropometric measurements of a child (body length, mass, chest circumference) for cities Kyzylordy, Taraz and districts: Aral, Karmakshy, Zhanakorgan have common age regularities.

Research Conclusion In research it has been proved that pollution factors of environment do affect on

physical development index and morbidity rate of children. Even through, against of improvement of ecological situation in c.Taraz there have been received certain data, showing an adequate reaction of child organism on abcense of chemicals in the air.

The analysis of social research indexes showed out that in Kyzylordy, Taraz cities frequency of children referring for medical assistance to the level and structure of their morbidity from 21 factors mostly affect 14. Herewith the highest determination and contigination data have been received on two factors: living conditions (Р=0,998 and 0,997; С=0,703 and 0,828) and family income per 1 member (Р=0,997 and 0,930; С=0,713 and 0,724), that take first two places within counted social factors.

Within studied children groups in Taraz the lowest level of child morbility has been registered, where in Kyzykordy the child mobility is higher in 1.8 times.

For development of targeted health-improving actions of children in head of administrative cycle unified conceptual model has been developed in accordance to that region but can be used in any other region of our country.

According to the results, water quality in investigated region depends on negative components such as hardness, solids, chlorides, sulphates, copper.

27

Physical development indexes for preschool children living in Aral region are below standard indications and also below Taraz children’s level which have been taken as comparison.

Physical development law of rural children is below urban children’s and that is mostly performed on rural girls.

According to investigations on group we researched the first place take respiratory diseases then come blood system and blood-circulation diseases, digestive system, urinal system, and in controlling group after respiratory and blood-circulation diseases different types of skin-allergy diseases come.

Performed as a result essay, topic: «Organizing and methods of full assessment of health status of children and teenagers in mass medical chech-ups», can be taken as the main method in organizing of full qualified medical check-up for the children.

Usage: sanitary and epidemiological supervision activities, nursery and secondary school activities, medical colleges and children and teenagers hygiene specialists preparation colleges.

Practical use. Performed methodical manual are to be used as educational and methodical manuals

for pediators an children and teenager’s hygiene sanitary doctors. Displayed average anthropometric measurements of forming of preschool child

physical development could be totally taken as a base in investigating children of other regions.

28

Подписано в печать 21.05.2010г. Формат 60х84/16. Печать KYOCERA.

Усл.печ.л.1,2 Тираж 100 экз. Заказ 370

_______________________________ Типография ТОО «Копир&Ка» 050022, г.Алматы, пр-т Абая, 36

т: 2-606-300; 2-606-400