บทท 2

หลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท

ในบทท 2 น จะไดศกษาสามญลกษณะหรอพระไตรลกษณ สงทเสมอกนแกสงขารทงปวงหรอสงขารถงแมจะมความแตกตางกนดวยกรรมคอการจ าแนกกตามท แตมอกทางหนงยอมมลกษณะสงทเสมอกนทงหมด และหลกหนไมพนนน คอ ความไมเทยง ความเปนทกข และความเปนอนตตา มใจความตามล าดบ ดงน 2.1 ความหมายของไตรลกษณ ค าวา ไตรลกษณ มาจากค า 2 ค า คอไตร ศพทหนง, ลกษณะ ศพทหนง ภาษาบาลศพทวา ต พฤทธ อ เปน เอ แปลง เอ เปน ไอย ลง ร หนา ล พยญชนะอวรรคสะกด เปน ไตร แปลวา สาม. ค าวา ลกษณะ หรอภาษาบาลวา ลกขณาน แยกศพทเปน ลกขณ กบ อาน เปน อ การนต ในนปงสกลงค ลง โย ปฐมาวภตต ฝายพหพจนะ เอา อ กบ โย เปนอาน อ ไมมความหมายในภาษาบาล ส าเรจรปเปน ลกขณาน. ไทยเปนลกษณะ ลงการนตสะกดเปน ลกษณ สมาสศพททงสองเขากน คอไตรกบลกษณ เปนไตรลกษณ แปลวา ลกษณะสามหรอสามลกษณะ

ไตรลกษณ คอ ธรรมทมลกษณะเสมอกนในสงทงปวงสามประการ เปนธรรมทพระพทธเจาไดตรสร ในนยามสตรพระพทธองคไดตรสไววา พระตถาคต (พระพทธเจา) จะทรงอบตขน หรอไมทรงอบตขน กตาม ธาตนนกตงอย เปนธรรมนยาม เปนธรรมฐต คอความตงอยของธรรม ความก าหนดแนนอนของธรรม ตงอยอยางไร ก าหนดแนอยางไร กคอตงอย ก าหนดแนนอนอยอยางนน วา สงขารทงหลายทงปวงไมเทยง สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข และธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา เปนสภาพหาเจาของมได มลกษณะอยอยางน ไตรลกษณแกปญหาชวตได สอนใหเรารเทาทนยอมรบความจรง เปนวธการวางทาทตอสงทงหลายใหสอดคลองกบความจรงของธรรมชาต เปนทาทแหงปญญา เปนการปฏบตดวยปญญา เชน เมอผมของเราหงอกขาว เนอหนงเหยวยาน ซงเปนอาการเบองตนของความแกชรา ถาไมยอมรบปรากฏการณอนน สงทจะเกดขนคอความทกข ทกขเพราะไมอยากจะแก ไมยอมรบความจรงน กสรรหาวธเอาชนะความแก เชน ยอมผมใหมใหด าสนท ดงหนาดงตาใหเตงตง แตทายทสดแลวเรายอมพายแพตอความจรง หากเรายอมรบวา ผมหงอกเปนเรองธรรมดา ถาคดไดอยางนจะหายจากความทกข หรออยางนอยกท าใหทกขนนเบาบางลง จางคลายไปได คนเรามกจะท าอะไรตามใจของตวเอง เราอยากใหเปนอยางนน หรอไมตองการใหเปนอยางน มนกไมเปนไปตามความอยากของเรา เพราะสงทงหลายลวนเปนไปตามเหตปจจยของมน วธการแกตองอาศยความรและแกทตวเหตปจจยไมใชแกดวยความอยาก เพยงแตก าหนดรความอยากของตวและก าหนดรเหตปจจย แลวแกไขทเหตปจจยนน เมอปฏบตอยางน กถอนตวเปนอสระได

๑๘

ไตรลกษณสามารถน าไปใชในชวตประจ าวนได เชน ใชเตอนสตตนเองอยเสมอเมอรวา “สงทแนนอนกคอความไมแนนอน” ความไมแนนอนเกดขนไดเสมอโดยเราไมสามารถควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตามใจหวงจงเปนการเตอนตนเองไมใหประมาทในการใชชวต และใชเปนหลกในการฝกอบรมขดเกลาจตใจของตนเอง นนคอเราหมนพจารณาสงตาง ๆ รอบตวเราอยเสมอวาเปนสงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา กสามารถตดความโลภ ความโกรธ ความหลง ใหลดนอยลงได รวมทงท าใหเราไมท าผดท าชวดวยอ านาจของกเลสอกดวย ลกษณะ 3 อยางน อกอยางหนงเรยกวา “สามญลกษณะ” แปลตามตววา ลกษณะสามญ สามญกคอธรรมดาๆ พนๆ มดาดดนทวไป เขากม เรากม ไมใชของแปลกประหลาดอะไร หมายความวา คนกด ของกด แผนดน ตนไม ภเขา แมน า แดด ลม ฝน และสรรพสงตาง ๆ แตละอยางมนมลกษณะผดแผกกน สง ต า ด า ขาว ยาว สน เยน รอน ฯลฯ ลกษณะเหลานมตาง ๆ กน เปนวสามญลกษณะ แตทกผทกคนทกสงทกอยางเกดมามลกษณะเหมอนกน-เสมอกน-เทากนอยตามลกษณะ คอลกษณะทเปนอนจจง ลกษณะทเปนทกขง ลกษณะทเปนอนตตา เพราะลกษณะทง 3 น จงมชอเรยกวา สามญลกษณะ ทเรยกชอวาไตรลกษณะ แปลวา ลกษณะ 3 อยาง หมายถง ลกษณะ ๓ อยางน เปนสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง ในธรรมนยามสตรกลาววา พระพทธเจาจะเกดขนไมเกดขนกตาม ไตรลกษณสามประการนมประจ าโลกอยแลว พระพทธองคเปนเพยงผคนพบแลวน ามาเผยแสดงใหรเทานน ไมใชธรรมทพระพทธองคทรงบญญตขนเองแตประการใด แตพระพทธองคเอามาแจกแจง แบงออกเปน 3 อยาง๑ ใหเปนททราบและปรากฏขน คอ 1. อนจจตา ความเปนของไมเทยง 2. ทกขตา ความเปนทกข 3. อนตตตา ความเปนของไมใชตน ไตรลกษณ หรอลกษณะทง 3 อยางน มความเสมอกนหรอมความสมพนธกนอยางจะแยกออกจากกนไมได เปรยบเหมอนเชอกสามเกลยว จงเรยกชอวา ไตรลกษณ๒ สงขารจงเปนปรากฏการณของธรรมชาต ทเกดขนโดยกฎเกณฑเงอนไขของธรรมชาตบาง เปนการสรางสรรค พฒนาของมนษยบาง แตในทสดกตองแตกสลายไปตามกฎเกณฑ เงอนไขของธรรมชาต ธรรมดา ลกษณะการแตกตางของสงขารทมใจครองและไมมใจครองนน กสามารถดไดในททว ๆ ไป สงขารทไมมใจครอง ไมสามารถจะเคลอนไหวไปไหน ๆ ไดตามล าพงตวเอง สวนทมใจครองสามารถทจะเคลอนไหวไปได และธาตทประชมกนกแตกตางกน คอทมใจครองประกอบดวยธาต 6 คอ ดน น า ลม ไฟ อากาศ และวญญาณ ทไมมใครองนนประกอบดวยธาต 5 คอ ดน น า ลม ไฟ อากาศ๓ เปนตน

๑ ส .สฬา. (ไทย) 18/1/1. ๒ พนเอกปน มทกนต, แนวสอนธรรมะหลกสตรนกธรรมชนตร, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพคลง

วทยา, 2514), หนา 372-373.

๓ พระเทพดลก (ระแบบ ฐตญาโณ), ธรรมปรทรรศน 2, พมพครงท 4, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหากฎราชวทยาลย, 2546), หนา 46-47.

๑๙

สงขารทงปวง เชนมนษยเปนตน แมจะมฐานะตางกนอยางไรกตาม คอบางคนเปนเศรษฐ บางคนเปนคฤหบด บางคนเปนยาจกเขญใจ และผดแผกแตกตางกนไปในทางอนอก คอ บางคนมอ านาจวาสนามาก บางคนมอ านาจวาสนานอย บางคนมก าลงมาก บางคนมก าลงนอยผดแผกแตกตางกนไปอยางนกจรง แตมลกษณะอย 3 อยาง ทมนษยทก ๆ คน ไมผดแผกแตกตางอะไรกน กคอมความเสมอเหมอนกนหมด ใครจะลวงพนไปไมได ตองมลกษณะ 3 อยางนประจ าอยเสมอ เพราะเหตนแลจงเรยกวาสามญลกษณะ หรอไตรลกษณกเรยก ทเรยกวาไตรลกษณะนน กเพราะไตรลกษณะ มลกษณะ 3 ประการ คอ สงขารทงหลายทงปวงยอมประกอบดวยลกษณะ 3 อยาง และลกษณะ 3 อยางนน ยอมมประจ าอยในสงขารทงปวงมความเสมอเหมอน ๆ กน จะหลกหนไมพน อนไดแก 1. อนจจตา ความเปนของไมเทยง สงขารทงปวงไดชอวาเปนของไมเทยง เพราะมความเกดขนในเบองตน มความแปรปรวนในทามกลาง และมความแตกสลายในทสด ขอนพงเหนในอนปาทนนกสงขารทนบวามนษยจ าเดมแตเกดขนแลวกแปรไปเสมอ เชนเปนเดกออน เดกเลก เดกรน หนมสาว ในตอนนรปกายและจตเจตสกแปรไปดวยสามารถความเจรญแขงแรง แตนนกเปนผใหญ แก เฒา ชรา หาความสามารถเหมอนอยางแตกอนมได รางกายกทรดโทรมทพพลภาพ จตเจตสกกออนแอลงตามถงกบฟนเฟอนหลงใหลกม ตอนนมรปกายและจตเจตสกแปรไปดวยความสามารถความเสอมถอย ความแปรปรวนนมอาการขนแลวกลงดจคนขามสะพานแมสตวเดยรจฉานกเชนเดยวกน ใชแตเทานนน แมอนปาทนนกสงขารกเหมอนกน เชนดอกไมแรกออกกยงออน แลวกตมแยมบาน แลวกเหยวโรย บานเรอนท าขนใหมกยงเปนของมนคงแขงแรง ครนแลวกช ารดทรดโทรมหกทลายลง สงขารทงหลายมความเกดขนในเบองตน มความแตกสลายในทสด เหมอนกนทงหมด 2. ทกขตา ความเปนทกข สงขารทงหลายไดชอวาเปนทกข เพราะเปนภาระทจะตองบรหารประคบประคองอยเปนนจกาล โดยลกษณะของสงขารทงหลาย ทงทมวญญาณครองและไมมวญญาณครอง ยอมมความเปนอยไดยาก ขอนพงเหนในอปาทนกะสงขาร ทเรยกวามนษยกอน เชนรางกายน มเยน รอน หว ระหาย ปวดอจจาระ ปสสาวะ เบยดเบยนอยเสมอ หนาวกตองหมผา รอนกตองอาบน าหรอพดว หวกตองบรโภคอาหาร ระหายกตองดมน า ปวดอจจาระปสสาวะกตองถาย และยงตองคอยผลดเปลยนอรยาบถ นงนอนยนเดนใหสมควร นเปนทกขทมประจ า นอกจากนยงมอาการปวยไขตาง ๆ เกดขนเบยดเบยนในระหวาง ๆ ซงตองแกไขเยยวยากนเรอยไปนเปนทกขทมโรคธรรมดา มมาคกบชาตความเกด ยงมทกขอกอยางหนงทเหนงาย ๆ คอความประจวบกบคนหรอสงอนไมเปนทรกใคร ความพลดพรากจากคนหรอสงอนเปนทรกใคร ความปรารถนาไมสมหวง ความยากจน ความเสอมลาภ ยศ ถกนนทา เหลานแตละอยางลวนเปนทกขทงสน สงขารทงหลายทงปวง เมอตงขนแลว ตองประจวบอนตรายตาง ๆ มโรคภยเปนตน และตองประสบเหตการณตาง ๆ ทไมปรารถนาซงลวนแตเปนสงททนไดยาก ชอวาทกขตา ความเปนทกข 3. อนตตตา ความเปนของไมใชตน สงขารทงหลายทงปวง ไดชอวาเปนของไมใชตนนน เพราะเหตทสงขารทงหลาย ยอมไมเปนไปตามใจหวง คอ เมอตงขนแลวเราไมมสทธในสงขารนน มไดอยในอ านาจบงคบบญชาของเรา เชนเมอประจวบกบอนตรายตาง ๆ เชนโรคภยเปนตนเขาแลวเราจะบงคบวา อยาไดเปนเชนนเลย ยอมไมเปนไปตามบงคบนน หรอเมอประสบกบเหตการณตาง ๆ ทไมนาปรารถนา เราจะบญชาวา อยาไดเปนเชนนนเลย ยอมไมเปนไปตามบญชานน ขอนพงเหนสมดวย

๒๐

อนตลกขณสตร๔ ทสมเดจพระบรมศาสดาทรงแสดงแกภกษปญจวคคย เปนตน ซงมความยอวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ไมใชตน ถาจะเปนตนแลว กจะไมพงเปนไปเพอความเจบไข ล าบาก และกจะไดสมหวงวา ขอรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณของเราเปนเชนนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย แตกหาเปนอยางนนไม เพราะ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณไมใชตน จงเปนไปเพอความเจบไข ล าบาก และไมไดสมหวง จงเปนอยางนเถดอยาเปนอยางนนเลย๕ ดงน แผนภาพแสดงขนธ 5 ลงในไตรลกษณ วารางกายของมนษยประกอบดวยขนธ 5 คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เมอมนษยเกดมาในโลกยอมตกอยในอ านาจแหงชรา พยาธ มรณะ ชรา ความแก ความช ารดทรดโทรม จดเปนลกษณะแหงอนจจง ความเปนของไมเทยง เปลยนแปลง, พยาธ ความเจบไข มความเจบปวดเปนทกข จดเปนลกษณะแหงทกขง ความเปนทกข, มรณะ ความตาย จดเปนลกษณะแหงอนตตา ความเปนของมใชตน ๒.2 สงขารในขนธ ๕ กบในไตรลกษณ มศพทมากมายทมความหมายหลายนย ผไดเลาเรยนดแลว แมพบศพทเหลานทใชในความหมายหลายอยางปะปนกนอย กสามารถจบแยกและเขาใจไดทนท แตผไมคนเคยหรอผแรกศกษาอาจสบสนงนงงหรอถงกบเขาใจผดได ตวอยางค าจ าพวกน ทมาจากภาษาบาล เชน นาค อาจหมายถงสตวคลายงแตตวใหญมาก กได หมายถงชางใหญเจนศกกได หมายถงบคคลผประเสรฐกได นมต ในทางพระวนย หมายถง วตถทเปนเครองหมายเขตทประชมสงฆบาง หมายถง อาการแสวงหาลาภในทางทผดดวยวธขอเขาแบบเชญชวนโดยนย บาง แตในทางธรรมปฏบต หมายถง ภาพทเหนในใจการเจรญกรรมฐาน นกาย"หมายถง หมวดตอนในพระไตรปฎกสวนพระสตรกได หมายถ ง คณะนกบวชหรอกลม พทธศาสนกชนท แบงกน เปนพวก ๆ ก ได ปจจย ในทาง

๔ ส . ข. (ไทย) 17/127-129/82/84. ๕ คลอย ทรงบณฑต ประชมวชานานาปญหาและเฉลย ธรรมวภาค ส าหรบนกธรรมชนตรและธรรม

ศกษาตร กรงเทพมหานคร : โรงพมพ อกษรเจรญทศน, ม.ป.ป.

๒๑

พระวนย หมายถง เครองอาศยของชวต เชน อาหาร เครองนงหม แตในทางธรรม หมายถง เหต (เหตปจจย) หรอเครองสนบสนนใหธรรมอนเกดขน๖ ค าวาสงขารนน มทใชในความหมายตาง ๆ กนไมนอย กวา ๔ นย แตเฉพาะทตองการใหเขาใจในทน ม ๒ นย คอ สงขารทเปนขอหนงในขนธ ๕ กบ สงขารทกลาวถงในไตรลกษณ เพราะสงขาร ๒ นยนมาในหลกธรรมส าคญ กลาวอางกนบอย และความหมายคลายจะซอนกนอย ท าใหผศกษา สบสนไดงาย อกทงเปนเรองทเกยวของกบหลกธรรมทก าลงอธบาย อยโดยตรง เบองแรกขอยกค ามาดใหเหนชด ๑. สงขาร ในขนธ ๕ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ๒. สงขาร ในไตรลกษณ สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวง เปนอนตตา น าความหมายทง ๒ นน มาทบทวน โดยเขาคเทยบใหเปรยบกนด ดงน ๑. สงขาร ซงเปนขอท ๔ ในขนธ ๕ หมายถงสภาวะทปรงแตงจต ใหด ใหชว ใหเปนกลาง ไดแก คณสมบตตาง ๆ ของจต มเจตนาเปนตวน า ทปรงแปรการตรตรกนกคดในใจ และการแสดงออกทางกายวาจา ใหเปนไปตาง ๆ เปนตวการของการท ากรรม เรยก งาย ๆ วาเครองปรงของ จต เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา ปญญา โมหะ โลภะ โทสะ เปนตน (คมภรอภธรรมจ าแนกไว ๕๐ อยาง เรยกวา เจตสก ๕๐ ในจ านวนทง ๕๒) ซงทงหมดนน ลวนเปน นามธรรม มอยในใจทงสน นอกเหนอจาก เวทนา สญญา และวญญาณ ๒. สงขาร ทกลาวถงในไตรลกษณ หมายถง สภาวะทถกปรงแตง คอ สภาวะท เกดจากเหตปจจยปรงแตงขนทกอยาง ประดามไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรมกตาม เปนดานรางกายหรอจตใจกตาม มชวตหรอไรชวตกตาม อยในจตใจหรอเปนวตถกตาม เรยกอกอยางหนงวา สงขตธรรม คอทกสงทกอยาง เวนแตนพพาน จะเหนวา สงขาร ในขนธ ๕ มความหมายแคบกวา สงขารในไตรลกษณหรอเปนสวนหนงของสงขารในไตรลกษณนนเอง ความตางกนและแคบกวากนน เหนไดชดทงโดยความหมายของศพท และโดยองคธรรม๗

๖ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ พมพครงท 3, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพมลนธพทธ

ธรรม, 2543), หนา 13-15.

๗ เรองเดยวกน, หนา 15-17.

๒๒

แผนภาพแสดงสงขารในขนธ 5 กบสงขารในไตรลกษณ วาตางกนหรอเหมอนกนอยางไร ทแตกตางกนมดงนคอ สงขารในขนธหา เปนสวนหนงในนามธรรมของขนธ 5 และมกจะใชเรยกสงขารพเศษในของขนธหาวา สงขารขนธ-สงขตธรรม หรอสงขตสงขาร เพอใหเขาใจทมาของสงขารในขนธหา หรอใชค าโดด ๆ กเรยกสงขารเชนกน. สวนสงขารในพระไตรลกษณใชครอบคลมทงรปธรรมและนามธรรม หรอขนธ 5 ทงหมด.ศพทวา สงขาร ๆ ศพทเดยวนน แปลวา ปรงแตงเหมอนกนทงสงขารในขนธ 5 และสงขารในไตรลกษณ. แยกพดวาสงขารในขนธ 5 แปลวา ความคดปรงแตง. สวนสงขารในไตรลกษณ แปลวา สงปรงแตง หรอของปรงแตง สรปสงขารทงหมด ทงความคดปรงแตงทเปนไปในทางกศล, อกศล หรอ อพยากฤต อะไรกแลวแตในขนธ 5, หรอสงขารในพระไตรลกษณทมวญาณครองหรอไมมวญญาณครอง ทงทเปนรปธรรมหรออรปธรรม รวมถงขนธ 5 ทงหมด และสงทเปนสงขารทงหลายทงมวลรวมแลว ยอมเสมอเหมอนเทากนหมด และยอมตกอยในสามญลกษณะหรพระไตรลกษณ คอสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง โดยหลกเลยงหนไมพน. 2.3 ความเปนอนตตาของขนธ 5 มพระด ารสของพระพทธเจาวา “ภกษทงหลาย รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ไมเทยง, สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข, สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา, สงใดเปนอนตตา สงนนพงเหนดวยสมมาปญญาตามทมนเปนวา นนไมใชของเรา มใชเราเปนนน นนไมใชตวตนของเรา๘ “ภกษทงหลาย รป...เวทนา..สญญา..สงขาร..วญญาณ ไมเทยง..เปนทกข.. เปนอนตตา, แมสภาวะทเปนเหตเปนปจจยใหรป ฯลฯ วญญาณเกดขน กไมเทยง...เปนทกข...เปนอนตตา, รป ฯลฯ วญญาณ ซงเกดจากสภาวะทไมเทยง...เปนทกข...เปนอนตตา จกเปนของเทยง...เปนสข...เปนอตตา ไดจากทไหน”๙ ภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอนตตา หาก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกเปนอตตา (ตวตน) แลวไซร มนกจะไมเปนไปเพออาพาธ ทงยงจะไดตามปรารถนาใน รป ฯลฯ ในวญญาณวา ขอรป ขอเวทนา ขอสญญา ขอสงขาร ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย แตเพราะเหตทรป ฯลฯ วญญาณ เปนอนตตา ฉะนน รป ฯลฯ วญญาณ จงเปนไปเพออาพาธและใคร ๆ ไมอาจไดตามความปรารถนา ในรป ฯลฯ วญญาณ วา ขอรป ขอเวทนา ขอสญญา ขอสงขาร ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย. ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน.? รปเทยง หรอไมเทยง.? (ตรสถามทละอยางจนถงวญญาณ) ไมเทยง พระเจาขา. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข. ? เปนทกข พระเจาขา. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเฝาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา. ? ไมควรเหนอยางนน พระเจาขา ภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ทงภายในและภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต

๘ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๔๒/๒๘.

๙ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๔๕-๔๗/๒๙-๓๐.

๒๓

ทงทไกลและทใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนถกตอง ตามทมนเปนวา นนไมใชของเรา เราไมใชนน นนไมใชตวตนของเรา๑๐ ทรงแสดงใหเหนดวยปญญาวา ขนธ 5 รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา และเมอเหนขนธ 5 ไมเปนตวเราของเราแลว ยอมเบอหนายในทกขไมควรหลงยดถอวาเปนอตตาตวตน คนในสงคมกจะอยอยางเปนสข พนทกข ในทางไมหลงผดเบยดเบยนกน.

แผนภาพแสดงอนตลกขณสตร วาดวยสตรแสดงถงขนธ 5 ไมใชตวไมใชตนไมเปนไปตามอ านาจของใครหรอผใด แตเปนไปตามเหตตามปจจยของสงขาร คอความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา ไมใชตวตนของใครผใดไมฟงเสยงของใครทงนน แตเปนไปตามธรรมชาต. พระพทธพจนแสดงไตรลกษณของขนธ๑๑ 5 วาเปนอนตตานน คอทรงแสดงแกพระภกษปญจวคคยทง 5 รป ทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส ) หรอในเขตเมองสารนาถ ประเทศอนเดย ในปจจบนเมอพระชนมายได 35 พรรษา (เดอน 8 แรม 5 ค า) อนตลกขณสตร เปนชอพระสตรทแสดงลกษณะแหงเบญจขนธวาเปนอนตตา ทรงแสดงแกพระภกษปญจวคคยทง 5 รป คอ 1. พระอญญาโกณฑญญะ 2. พระวปปะ 3. พระภททยะ 4. พระมหานามะ ๕. พระอสสช ส าเรจเปนพระอรหนต มใจความดงน 1. ทรงแสดงขนธ 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ตามความเปนจรงทเปนอนตตา วาไมใชตว ไมใชตน เพอใหพระภกษปญจวคคยทง 5 เขาใจความจรง 2. ทรงตรสถามความเขาใจ ของพระภกษปญวคคยทง 5 รป เพอใหทานตอบตามทตรองเหนในเบญจขนธวา ไมเทยง เปนทกข และไมควรตามเหนวานนเรา นนของเรา 3. ทรงพร าสอนทานใหเหนไดยถาภตญาณทสสนะในขนธ 5 ทเปนอดต อนาคต ปจจบน ภายใน ภายนอก หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล วาไมใชเรา ไมใชของเรา

๑๐ ส .ข. (ไทย) 17/127-129/82-84. ๑๑ ส .ข. (ไทย) 17/82.

๒๔

4. ทรงประกาศปจจเวกขณญาณของพระอรยสาวก วาจตของทานทง 4 ไดหลดพนแลวจากอาสวะกเลส ไมยดมนถอมนดวยอปาทานพนจากความทกขทงปวง๑๒ 2.4 ไตรลกษณหรอธรรมนยาม ไตรลกษณหรอธรรมนยาม คอกฎธรรมชาต มลกษณะประจ าของสงทงปวง 3 ประการ ไดแก...อนจจตา ความไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข และอนตตตา ความไมมตวตน คอไมอยในอ านาจทจะบงคบบญชาใครได ในธรรมนยามสตรกลาววา “ตถาคต” (พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นนกด ารงอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม๑๓ วา

สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงไมเทยง สพเพ สงขารา ทกขา สงขารทงปวงเปนทกข สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงปวงเปนอนตตา

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ท าใหเขาใจงายวา สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวงเปนอนตตา๑๔ ค าวา สงขารทงหลายทงปวง ไมเทยง สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตานน ดงมใจความเรองไตรลกษณเพอเปนขอคดดงตอไปน พระพทธองคตรสธรรมนยามไววาทานเปนเพยงผคนพบแลวน ามาเผยแผแสดงใหรเทานน ไมใชธรรมทพระพทธองคบญญตขนเองแตประการใด

1.อนจจตา คอความไมทยง คอสงขารทงหลายทงปวงไมเทยง ค าวาสงขาร หมายถง สงทมปจจยปรงแตงใหเกดขน ม 2 ประการคอ 1. อปาทนนกสงขาร สงขารทมวญญาณครอง เชน เทวดา มนษย อมนษย ตลอดถงสตวเดรจฉานตาง ๆ เปนตน. 2.อนปาทนนกสงขาร สงขารทไมมวญญาณครอง เชน ภเขา แมน า ล าคลองและภตคามตาง ๆ เปนตน หรอสรรพวตถสงของทมนษยคดท าขนมา

๑๒ ผ. กตตสาโร ป. ประมวลปญหาและเฉลย อนพทธประวต น.ธ.โท ปฐมสมโพธ-สงคตกถา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร, 2484), หนา 10.

๑๓ค าวา “สงขาร” ในไตรลกษณน ตองเขาใจวาตางกบค าวาสงขารในขนธ ๕; ในขนธ ๕ สงขาร = ความดความชวทปรงแตงจตใจ เปนนามธรรมอยางเดยว สวนในไตรลกษณ สงขาร = สงทงปวงทเกดจากปจจยปรงแตง หรอทเกดจากสวนประกอบตางๆ ประชมกนเขา ทงรปธรรมและนามธรรมรวมในขนธ ๕ ทงหมด.

๑๔ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๓๖๘

๒๕

เชน อาคาร บานเรอน ทพกอาศย เปนตน สงขารทงหลายตามทกลาวมา ไมว ามวญญาณหรอไมม วญญาณ ลวนตกอยในหลกอนจจงทงสน อนจจง ความไมเทยง คอความเปลยนแปลง ความไมหยดอยกบท ความคงทนอยในสภาพเดมไมไดของสรรพสงตาง ๆ ยกตวอยางสงทมองเหนไดงายเชนมนษย เมอแรกเกดกมสภาพเปนทารกนอนแบอยในเบาะ ชวยตวเองไมไดเลย พออาย 10 ปใหหลง เปลยนสภาพจากทารกมาเปนเดก ทพอจะชวยตวเองไดบาง พออาย 20 ป เปลยนสภาพจากเดกมาเปนหนมสาวเตมตว สามารถประกอบการงานสามญทวไปได พออาย 40 ป เปลยนจากสภาพหนมสาวมาเปนผใหญเตมท พออาย 50 ป 60 ป กแกลงโดยล าดบเหนไดชด ผมสขาวเปนดอกเลา ฟนเรมหก หเรมตง ตาเรมมวฟาง หนงเรมเหยวยน ก าลงเรมถอย ไมวองไวเหมอนเมอหนมสาว พออาย 70 ป 80 ป กประกอบการงานไมไหว ทยอยกนกลบบานเกาไปตาม ๆ กน ทเหลออยอายเกน 80 ปนนนอยมาก นค อความเปลยนแปลงทเรยกวาไมเทยง. ความเปลยนแปลงในชวตของมนษยน ศพทธรรมะใชค าวา ชรา แปลวาความแก แตคนทวไปมกมองเหนความชราไดแตในวยครงหลงของชวต สวนในวยครงแรกนนมกมองไมเหนชราความแกนน มอย 2 ตอน ตอนแรกแกแลวไมรวาแก เรมตงแตเกดมาจนถงแกกลางคน ทางธรรมเรยกความในแกชวงนวา ปฏฉนนชรา แปลวา แกปกปด ตอนหลงนบตงแตอายกลางคนเปนตนไป อาการของความแกจะปรากฏใหเหนทางธรรมเรยกความแกในชวงนวา อปปฏฉนนชรา แปลวา แกเปดเผย คอแกแลวรตววาแก เวนแตผตกอยในความประมาทเทานน ทจะคานตวเองวาตนยงไมแก คนประเภทนจะเหนไดวา ชอบปกปดความแกของตวไว เชน หนายนกหาครมมาทาหนา เพอใหหนงแตงตง ผมหงอกกหายามายอมผมใหด า แตวาท าไปไมไดเทาไรกตองยอมแพตอธรรมชาตของความเปลยนแปลง เพราะเปนกฎธรรมชาตทไมมใครแกไขได สวนวตถทงหลายไมมวญญาณครอง ซงเรยกวา อนปานนกสงขาร เชน บานเรอน โตะ เกาอ ทนอนหมอนมง เครองมอประกอบการท ามาหากน มจอบเสยม มดขวานเปนตน สงเหลานนานวนเขา กตองช ารดทรดโทรม สกกรอนท าลายไปตามกาลเวลา ผครองเรอนรด เพราะจะตองซอหาสบเปลยนของใชดงกลาวอยเสมอ ในเมอมนทรดโทรมคร าคราใชการไมได ความเสอมไปของสงขารทงปวงทวามาเปนเครองยนยนความไมเทยง ตองแปรผนเปลยนแปลงเปนนจ ดงค าบาลวา... อะนจจา วะตะ สงขารา อปปาทะวะยะธมมโน อปปชฌตวา นรชฌนต เตสง วปะสะโม สโข แปลวา สงขารทงหลาย ไมเทยงหนอ มเกดขนและเสอมไปเปนธรรมดา เกดขนแลวยอมดบไป การสงบสงขารเหลานนเสยไดเปนสข ดงน ความไมเทยงของสงทงปวง เปนความจรงแทแนนอน และเปนความจรงในตวเองไม เขาใครออกใคร ใครจะเขาใจอยางไรกเขาใจไป แตสงนนยอมจะไมเปลยนแปลงไปตามความเขาใจของเขา เรยกวาเปนความจรงของธรรมชาต ใครจะคดคานไมได ส าหรบผทหลงผดในสงทไมเทยงวาเทยงนนทานเรยกวา วปลลาส วปลลาสนน ดวยอ านาจจตและเจตสก๑๕ ม 3 อยาง คอ (1) วปลลาสดวยอ านาจความส าคญผด เรยกวา สญญาวปลลาส (2) วปลลาสดวยอ านาจความคดผด เรยกวา จตตะ วปลลาส (3) วปลลาสดวยอ านาจความเหนผด เรยกวา ทฏฐวปลลาส วปลลาสอกอยางหนงวาดวย

๑๕ ข.ปฏ. (ไทย) 31/236/399.

๒๖

สามารถแหงวตถเปนทตงม 4 ประการ คอ (1) วปลลาสในของทไมเทยงวาเทยง (2) วปลลาสในของทเปนทกขวาเปนสข (3) วปลลาสในของทไมใชตนวาเปนตน (๔) วปลลาสในของทไมงามวางาม จะถอนวปลลาสเหลานไดจะตองถอนดวยสญญาวปลลาส 4 ประการ คอ (1) อนจจสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมเทยงวาเทยง (2) ทกขสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทเปนทกขวาเปนสข (3) อนตตสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมใชตนวาเปนตน (4) อสภสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมงามวางาม. ผลแหงความเขาใจผดและถก คอ (1) ความเขาใจถกยอมท าใหประโยชนส าเรจ (2) ความเขาใจผดยอมท าประโยชนใหเสย ความส าคญผดแหงจตและเจตสก ความเหนส าคญผดดวยสามารถแหงวตถเปนทตงของวปลลาสนน จะถอนความเหนความส าคญผดเหลานได จะตองถอนดวยสญญาวปลลาส ดงแผนภาพแสดงวปลลาส ดงน

ทกขตา ความเปนทกข คอทนอยในสภาพเดม สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข ความทกขตามทกลาวไวในคมภรพระพทธศาสนานน มขอบเขตกวางแคบกวากน ตามความมงหมายทกลาวไวในทนน เชน ความทกขในขนธ 5 หมายถงทกขเวทนา ความเสวยอารมณวาทกข เชน ปวดมอ ปวดเทา ปวดหว ปวดทอง ปวดหว ปวดกระหาย เปนตน ท าใหกระวนกระวายทงรางกายและจตใจไมมสข ความทกขในอรยสจ 4 มขอบเขตกวางออกไปอกคอ หมายเอาสภาวะทกข ทกขประจ าและปกณณกทกข ทกกขจร๑๖ รวมเขาดวยกนซงประมวลได ดงน

๑๖ ท.ม.(ไทย) 10/294/340.

๒๗

1. ชาต ความเกดเปนทกข 2. ชรา ความแกเปนทกข 3. มรณะ ความตายเปนทกข 4. โสกะ ความแหงใจเปนทกข 5. ปรเทวะ ความพไรร าพนเปนทกข 6. ทกขะ ความไมสบายกายเปนทกข 7. โทมนส ความไมสบายใจเปนทกข 8. อปายาส ความคบแคนใจเปนทกข 9. อปปยสมปโยค ประสบสงทไมเปนทรกเปนทกข 10. ปยวปโยค พลดพรากจากสงทรกเปนทกข 11. อจฉตาลภ ปรารถนาไมสมหวงเปนทกข 12. กลาวโดยสรปความทกขทงหมดดงกลาวมาไปรวมอยทขนธ 5

กคอรางกายของเรานเอง ถาไมมขนธ 5 ทกขทงปวงจะไมเกดขนเลย และบรรดาทกขทงหมดทกลาวมานน ความทกข ขอแรกคอความเกด เปนตนตอแหงความทกขทงปวง เพราะเมอความเกดมขนแลว ไดพวงเอาความแก ความตาย ความเศราโศก ความพไรร าพน ความคบแคนใจ ความประสบสงไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงเปนทรก ความปรารถนาไมสมหวง ตามมาเปนแถว ถาไมมความเกดเสยอยางเดยว ความทกขทงหลายจะมไมไดเลย ความทกขในไตรลกษณซงก าลงกลาวถงอยน หมายถงความทนอยไมไดของสงขารทงปวง ทงสงขารทมวญญาณครองและไมมวญญาณครอง คงทนอยในสภาพเดมไมได ถาเปนมนษยและสตวกตองแก ตองเจบ ตองตายไปตามอายขย จะมอายยนหรอมอายสนกสดแตจะมกรรมมาตดรอนหรอไม ถาเปนวตถสงของกตองทรดโทรม ตองคร าครา ตองบบสลายตกหกใชการไมได ในทสดกตองแปรสภาพจากของเดมเปนของอนไป ค าวา ทกขตา ในไตรลกษณ จงแปลไดอกอยางหนงวา ทนไดยาก ซงกนความหมายกวางกวาทกขในทอนทกลาวมาทงหมด คอรวมเอาความทกขในขนธ 5 และความทกขในอรยสจ 4 เขาไวดวย นกปราชญทางพระพทธศาสนา ไดรวบรวมเอาความทกขทงหมด แยกออก 10 ประเภท๑๗ คอ 1. สภาวทกข ทกขประจ า ไดแกความเกด ความแก ความตาย เปนตน 2. ปกณณะกทกข ทกขจร ไดแกความโศก ความคบแคนใจ เปนตน 3. นพทธทกข ทกขเนองนตย เพราะหวกระหาย ปวดอจจาระ ปสสาวะ เปนตน 4. พยาธทกข ทกเกดจากโรคาพาธตาง ๆ มปวดหว ปวดทอง ปวดฟน เปนตน 5. สนตาปทกข ทกขเพราะถกไฟกเลสเผาใหเรารอน มราคะ โทสะ โมหะเปนตน 6. วปากทกข ทกขเกดจากวบากกรรม มถกลงโทษตดตะราง เปนตน 7. สะหะคะตะทกข ทกขไปดวยกน หรอทกขก ากบกน เมอมสขทกข เปนตน 8. อาหารปรเยฏฐทกข ทกขเพราะท ามาหาเลยงชพ เชน การท านา เปนตน 9. ววาทะมลทกข ทกขเพราะววาทกนเปนมล เพราะตรนฟนแทงกน เปนตน

๑๗ ข.จ. (ไทย) 30/68/13,149/74,640/306.

๒๘

10 ทกขขนธ คอทกขเพราะยดถอรางกาย เชนทกขเพราะมคนดาแลวออกรบค าดานน ความทกขทง 10 ประการดงกลาวมา ยอมเกดมแตมนษยโดยเฉพาะ และเกดขนแกทกคนทงชายและหญง โดยไมเลอกหนาพจารณาดแลวชวตของคนแตละคนนนเตมไปดวยความทกขเทานน ดงค าของพทธสาวกา (วชราภกขน) วา ทกขเมว ห สมโภต. ทกข ตฏฐต เจต จ นาญญตร ทกขา สมโภต นาญญตร ทกขา นรชฌต๑๘ แปลวา ทกขเทานนเกดขน ทกขเทานนตงอย ทกขเทานนดบไป นอกจากทกขไมมอะไรเกด นอกจากทกขไมมอะไรดบ๑๙ ดงน ในเรองธรรมชาตของความทกข พระพทธองคทรงเนนสอนในเรองสภาวธรรมหรอธรรมชาตการเกดขนแหงทกขเปนส าคญ เพอเกดประโยชนน าความรความเขาใจเกยวกบความทกขนน ไปใชในการดบทกขใหมความสขสงบเยน นคอการสอนเรองทกขและการดบสนทแหงทกขเทานน ดงพระพทธด ารสตรสไววา

ปพเพจาห ภกขเว เอตรห จ ทกขญเจว ปญญาเปม ทกขสส จ นโรธ ๒๐ แปลวา ดกรภกษทงหลาย ในกาลกอนกด เดยวนกด เรา (ตถาคต) บญญตขนสอน แตเรองทกข และการดบสนทไมเหลอแหงทกขเทานน. ประโยชนของการศกษาเรองความทกข ท าใหทราบวาชวตของคนนนระคนอยดวยทกขอยางหลกเลยงไมได จะตางกนบางกแตใครจะทกขมากใครจะทกขนอยกวากนเทานน เมอความจรงเปนดงนแลว ถงคราวเผชญทกขจะไดใชปญญาพจาณาแกทกขโดยแยบคาย ไมยดมนถอมนในความทกขนนจนเกนไป ในทสดกคงแกปญหาได หรออยางนอยกหนกเปนเบา พอนานวนไปความทกขนน กจะอนตรธานไปเอง ตามหลกอนจจง อนตตา คอความไมมตวตน ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา ธรรมทงหลาย หมายความรวมเอาสงขารและวสงขารเขาดวยกน สงขารคอสงทปจจยปรงแตงดงอธบายมาแลว วสงขารคอสงทปจจยมไดปรงแตง ไดแกนพพาน โดยนยนนพพานกเปนอนตตาดวย ลกษณะของอนตตาม 4 ประการ คอ ไมเปนไปในอ านาจ, แยงตออตตา, หาเจาของมได, เปนของวาง, ฟงพจารณาทละขอเปนล าดบไป ลกษณะท 1 ไมเปนไปในอ านาจ คอบงคบบญชาไมได เชนเราจะขอรองรางกายวา ขออยาแกเฒาชราเลย ขออยาเปนไขไดปวยเลย ขออยาพงตายเลย กขอรองไมได แสดงวาไมเปนไปในอ านาจ บงคบบญชาไมได จงไมอยในอ านาจของเรา ลกษณะท 2 แยงตออตตา คอไมเปนตวตน พอทจะยดถอไดวา นนเปนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา ดวยเหตน จงแยงตออตตาโดยสนเชง. ลกษณะท 3 หาเจาของมได สงขารรางกายของคนเปนกระบวนการธรรมชาต ไมเปนของใคร มนจะเจรญหรอทรดโทรม กสดแตเหตปจจยภายในอนมกลไกในตวของมนเอง เปนไปตามธรรมชาตของมนเอง ทางวทยาศาสตรเชอวา รางกายของคนทเจรญเตบโตหรอแคระแกน เปนดวยอ านาจของน าเลยงภายในทเรยกวา ฮอรโมนเปนตวผลต ถาตอมทผลตฮอรโมนท าหนาทผดไป

๑๘ ส .ส.(ไทย) 15/199. ๑๙ ข.ธ. (ไทย) 29/536. ๒๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๗๘/๒๘๖.

๒๙

รางกายกผดปรกตไปดวย การท างานของตอมฮอรโมนน ไมอยในอ านาจของใคร จงช อวารางกายหาเจาของมได เปนไปตามกฎธรรมชาตตามเหตปจจย ลกษณะท 4 เปนของสญคอวางเปลา รางกายของคนและสตวทงหลายซงมรปรางมองเหนไดนน ความจรงประกอบขนดวยเซลลซงเปนจดเลก ๆ มองไมเหนดวยตา จบตองไมไดจงเรยกวาเปนของสญคอวางเปลา แมแตวตถสงของ เชน โตะ เกาอ ทท าดวยไม มองกนใหลกซงจรง ๆ แลว กจะมองไมเหนโตะเกาอทมตวตน เพราะถาจะแยกใหละเอยดเปนสวนยอยทสดแลว มนจะเปนการหมนเวยนของสงทเปนพลงงาน ไมมตวตนซงเปนของสญนนเอง. ประโยชนของของการเรยนรเรองอนตตา ท าใหเราทราบความจรงวา สงขารรางกายของเราฝนความปรารถนาบงคบบญชาไมได เปนไปตามเหตปจจยในตวของมนเอง เมอรอยางนแลว กจะเปนเครองผอนคลายความทกข ความเดอดรอนในชวตประจ าวนไดด เพราะในชวตประจ าวนนน คนสวนใหญปรารถนาในสงตาง ๆ และบคคลตางเปนไปตามปรารถนาของตน เมอไมไดตามความประสงคกเดอดรอนใจ นนการพจารณาเรองอนตตาใหเขาใจจรง ๆ จะชวยใหชวตไมตองถกเผารนดวยราคะ โทสะ โมหะ จนเรารอนเกนไป นบวาเปนก าไรแหงชวตมากทเดยว๒๑ 2.5 สงทเปนสงขารและธรรมทงปวง

ผศกษาจะสงเกตเหนวา ในขอ ๑ และขอ ๒ ทานกลาวถงสงขารทงปวงวา ไมเทยง และเปนทกข แตในขอ ๓ ทานกลาวถงธรรมทงปวงวา เปนอนตตา คอ ไรตว หรอมใชตน การใชค าทตางกนเชนน แสดงวามความแตกตางกนบางอยางระหวางหลกท ๑ และท ๒ คอ อนจจตา และทกขตา กบหลกท ๓ คอ อนตตตา และความแตกตางกนนจะเหนไดชด ตอเมอเขาใจความหมายของค าวา “สงขาร” และค าวา “ธรรม”

“ธรรม” เปนค าทมความหมายกวางทสด กนความครอบคลมทกสงทกอยางบรรดาม ทงทมไดและไดมตลอดกระทงความไมม ทเปนคกบความมนน ทกสงทกอยางทใครกตามกลาวถง คดถง หรอรถง ทงเรองทางวตถและทางจตใจ ทงทดและทชว ทงทเปนสามญวสยและเหนอสามญวสย รวมอยในค าวาธรรมทงสน

ถาจะให “ธรรม” มความหมายแคบเขา หรอจ าเพาะอยางใดอยางหนง กเตมค าขยายประกอบลงไปเพอจ ากดความใหอยในขอบเขตทตองการ หรอจ าแนกแยกธรรมนนแบงประเภทออกไป แลวเลอกเอาสวนหรอแงดานแหงความหมายทตองการ หรอมฉะนนกใชค าวาธรรมค าเดยวเดยวโดดเตมรปของมนตามเดมนนแหละ แตตกลงหรอหมายรรวมกนไววา เมอใชในลกษณะนนๆ ในกรณนน หรอในความแวดลอมอยางนนๆ จะใหมความหมายเฉพาะในแนวความ หรอในขอบเขตวาอยางนนๆ เชน เมอมาคกบอธรรม หรอใชเกยวกบความประพฤตทด ทชวของบคคล หมายถง บญ หรอคณธรรมคอความด เมอมากบค าวา อตถะ หรออรรถ หมายถงตวหลก หลกการ หรอเหต เมอใชส าหรบการเลาเรยน หมายถง ปรยต พทธพจน หรอค าสงสอน ดงนเปนตน

“ธรรม” ทกลาวถงในหลกอนตตตา แหงไตรลกษณน ทานใชในความหมายทกวางทสดเตมท สดขอบเขตของศพท คอ หมายถง สภาวะหรอสภาพทกอยาง ไมมขดข นจ ากด ธรรมใน

๒๑ ธ. ธรรศร ธรรมกถก, (ล าปาง : ทศลปะการพมพศรชบ, 2530), หนา 499-2530.

๓๐

ความหมายเชนน จะเขาใจชดเจนยงขน เมอแยกแยะแจกแจงแบงประเภทออกไป เชน จ าแนกเปนรปธรรม และนามธรรม บาง โลกยธรรมและโลกตรธรรม บาง สงขตธรรม และอสงขตธรรม บาง กศลธรรม อกศลธรรม และอพยากฤตธรรม (สภาวะทเปนกลางๆ) บาง ธรรมทจ าแนกเปนชดเหลาน แตละชดครอบคลมความหมายของธรรมไดหมดสนทงนน แตชดทตรงกบแงทควรศกษาในทนคอ ชดสงขตธรรมและอสงขตธรรม

ธรรมทงหลายทงปวง แยกประเภทไดเปน ๒ อยาง๒๒ คอ ๑. สงขตธรรม ธรรมทถกปรงแตง ไดแก ธรรมทมปจจย สภาวะทเกดจากปจจยปรงแตง

ขน สภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน สงทปจจยประกอบเขา หรอสงทปรากฏและเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา สงขาร ซงมรากศพทและค าแปลเหมอนกน หมายถง สภาวะทกอยาง ทงทางวตถและทางจตใจ ทงรปธรรมและนามธรรม ทงทเปนโลกยะและโลกตระ ทงทด ทชว และทเปนกลางๆ ทงหมด เวนแตนพพาน

๒. อสงขตธรรม ธรรมทไมถกปรงแตง ไดแก ธรรมทไมมปจจย หรอสภาวะทไมเกดจากปจจยปรงแตงไมเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา วสงขาร ซงแปลวา สภาวะปลอดสงขาร หรอสภาวะทไมมปจจยปรงแตง หมายถง นพพาน

โดยนยน จะเหนชดวา สงขาร คอสงขตธรรม เปนเพยงสวนหนงของธรรม แตธรรมกนความหมายกวางกวา มทงสงขารและนอกเหนอจากสงขาร คอทงสงขตธรรมและอสงขตธรรม ทงสงขารและวสงขาร หรอทงสงขารและนพพาน เมอน าเอาหลกนมาชวยในการท าความเขาใจเกยวกบไตรลกษณ จงสามารถมองเหนขอบเขตความหมายในหลกสองขอตนคอ อนจจตาและทกขตา วาตางจากขอสดทายคออนตตตาอยางไร โดยสรปไดดงน

สงขารคอ สงขตธรรมทงปวง ไมเทยง และเปนทกข ตามหลกขอ ๑ และขอ ๒ แหงไตรลกษณ (และอนตตาตามหลกขอ ๓) แตอสงขตธรรม หรอวสงขาร คอนพพาน ไมขนตอภาวะเชนน

ธรรมทงปวง คอ ทงสงขตธรรมและอสงขตธรรม ทงสงขารและมใชสงขาร คอสภาวะทกอยางทงหมดทงสน รวมทงนพพาน เปนอนตตา คอไรตว มใชตน

อนตตตาเทานน เปนลกษณะรวมทมทงในสงขตธรรมและอสงขตธรรม สวนอนจจตาและทกขตาเปนลกษณะทมเฉพาะในสงขตธรรม ซงท าใหตางจากอสงขตธรรม ในพระบาลบางแหงจงมพทธพจนแสดงลกษณะของสงขตธรรมและอสงขตธรรมไว เรยกวา สงขตลกษณะ และอส งขตลกษณะ ใจความวา๒๓

สงขตลกษณะ คอ เครองหมายทท าใหก าหนดร หรอเครองก าหนดหมายใหรวาเปนสงขตะ (วาเปนสภาวะทมปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน) ไดแกสงทเกดขนดวยปจจยปรงแตงปรากฏลกษณะ เปนรปรางของสรรพสงและสรรพสตว ทแทจร งเปนการรวมตวของสงตาง ๆ ของสงขตธรรมตามเหตปจจย มารวมกนปรงแตงใหเกดขน ม ๓ อยาง คอ

๑. อปปาโท ปญญายต ความเกดขนปรากฏ ๒. วโย ปญญายต ความแตกดบหรอความสลายปรากฏ

๒๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๕/๑๑๒.

๒๓ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๘๖-๗/๑๙๒.

๓๑

๓. ฐตสสะ อญญะถตตง ปญญายต เมอด ารงอย ความผนแปร ปรากฏ สวน อสงขตลกษณะ คอ เครองหมายทท าใหก าหนดร หรอเครองก าหนดหมายใหรวา

เปนอสงขตะ (วามใชสภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนท าขนแตงขน) อสงขตธรรม กม ๓ อยาง คอ ๑. น อปปาโท ปญญายต ไมปรากฏความเกด ๒. น วโย ปญญายต ไมปรากฏความสลาย ๓. น ฐตสสะ อญญะถตตง ปญญายต เมอด ารงอยไมปรากฏความผนแปร รวมความวา อสงขตธรรม หรอวสงขาร คอนพพาน พนจากภาวะไมเทยงและเปนทกข

แตกเปนอนตตา ไรตว มใชตน สวนธรรมอนนอกจากนน คอสงขารหรอสงขตธรรมทงหมด ทงไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา ดงความในบาลแหงวนยปฏกผกเปนคาถายนยนไววา

“สงขารทงปวงไมเทยง สงขตธรรมทงปวงเปนทกขและเปนอนตตา นพพานและบญญตเปนอนตตา วนจฉยมอย ดงน”๒๔

อรปธรรม คอมรรค ผล นพพาน จดเปนโลกตตรธรรม ซงไดแก อสงขตธรรม คอธรรมอนปจจยไมไดปรงแตง เมอเปนเชนนจงเปนสภาวะทเทยงแท เปนบรมสข และเปนอนตตา คอวางจากตวตน กเลส ตณหา เหตนนทานจงแสดงวา..สพเพ ธมมา นาลง อภนเวสายะ๒๕ สภาวะธรรมทงปวงไมควรถอมน, นพพานง ปะระมง สขง๒๖ นพพานเปนสขอยางยง,

รปธรรม, สงขตธรรม, และโลกยธรรม นามธรรมทงหมด ยกเวน มรรค 4 ผล 4 นพพาน 1 ลวนเปนโลกยธรรมและเปนสงขตธรรม. นพพาน เปนนามธรรม เปนโลกตรธรรมและเปนอสงขตธรรม ดวยเหตน เมอทรงแสดงเรองไตรลกษณ จงทรงแสดงวา...สงขารทงหลายทงปวงไมเทยง, สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข, ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา เพราะวาธรรมบางอยางเปนสงขตะ บางอยางเปนอสงขตะคอพระนพพานนนเอง.

ในพระบาลบางแหงจงมพทธพจนแสดงลกษณะของสงขตธรรมและอสงขตธรรมไวเรยกวา สงขตลกษณะ และสงขตลกษณะ (วาเปนสภาวะทมปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน) ของสงขตธรรม ม 3 อยาง คอ

1. ความเกดขนปรากฏ 2. ความแตกดบหรอความสลายปรากฏ 3. เมอด ารงอย ความผนแปรปรากฏ สวนอสงขตธรรม คอ เครองหมายทท าใหก าหนดรหรอเครองก าหนดหมายใหรวาเปน

อสงขตะ (วามใชสภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนท าขนแตงขน) ของอสงขตธรรมกมอย 3 อยาง คอ 1. ไมปรากฏความเกด 2. ไมปรากฏความสลาย

3. เมอด ารงอยไมปรากฏความผนแปร

๒๔ วนย.(ไทย) ๘/๘๒๖/๒๒๔, ในคมภรชนอรรถกถา พงอางหลกฐานเชน “อมตบท (นพพาน) วางจาก

อตตา” อตตสญญมตปท , วสทธ. (ไทย) ๓/๑๐๒. “นพพานธรรมชอวาวางจากอตตา เพราะไมมตวตนนนเอง” นพพานธมโม อตตสเสว อภาวโต อตตสญโญ, ปฏส .อ. (ไทย) ๒/๓๕๖.

๒๕ ม.ม.(ไทย) 13/464. ๒๖ ข.ธ.อ. (ไทย) 25/42.

๓๒

อสงขตธรรม หรอวสงขารคอนพพาน พนจากภาวะไมเทยงและเปนทกข แตกเปนอนตตา ไรตว มใชตน สวนธรรมอนนอกจากนน คอสงขารหรอสงขตธรรมทงหมด ทงไมเทยง เปนทกขและเปนอนตตา แสดงแผนภาพของสงขารทงปวงกบธรรมทงปวง มความหมายกวางแคบอยางไร

๒.6 สงทปดบงไตรลกษณ ทไมเหนไตรลกษณนน เพราะมสงปดบงไวจงมองไมเหนคอ สนตต ความเกดสบตอเปนตวปดบง อนจจตา อรยาบถ ความไดเคลอนไหวตวคอ ยน เดน นง นอน เปนตวปดบงทกขตา ความเปนเหนเปนกอน ไมกระจายแยกแยะใหออกเปนสวนๆ เปนตวปดบงอนตตา

ความเปน อนจจง ทกข และอนตตาน เปนลกษณะสามญของสงทงหลาย เปนความจรงทแสดงตวของมนเองอยตามธรรมดาตลอดทกเวลา แตคนทวไปกมองไมเหน ทงนเพราะเปนเหมอนมสงปดบงคอยซอนคลมไว ถาไมมนสการ คอไมใสใจพจารณาอยางถกตอง กมองไมเหน สงทเปนเหมอนเครองปดบงซอนคลมเหลาน๒๗ คอ

๒๗ วสทธ. ๓/๒๗๕, วภงค.อ. ๖๕, วสทธ. ฏกา หรอ มหาฏกา .๓/๕๒๒

๓๓

๑. สนตต ปดบงอนจจลกษณะ ๒. อรยาบถ ปดบงทกขลกษณะ ๓. ฆนะสญญา ปดบงอนตตลกษณะ ๑. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความเกดและความดบ หรอความเกดขนและความ

เสอมสนไป กถกสนตต คอ ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนอง ปดบงไว อนจจลกษณะจงไมปรากฏ, สงทงหลายทเรา รเราเหนนน ลวนแตมความเกดขนและความแตกสลาย อยภายในตลอดเวลา แตความเกดดบนนเปนไปอยางหนนเนองตดตอกนรวดเรวมาก คอเกด-ดบ-เกด-ดบ-เกด-ดบ ฯลฯ ความเปนไปตอเนองอยางรวดเรวยงนน ท าใหเรามองเหนเปนวา สงนนคงทถาวร เปนอยางหนงอยางเดม ไมมความเปลยนแปลง เหมอนอยางตวเราเอง หรอคนใกลเคยงอยดวยกนมองเหนกนเสมอนวาเปนอยางเดมไมเปลยนแปลง แตเมอเวลาผานไปนาน สงเกตดหรอไมเหนกนนาน ๆ เมอพบกนอกจงรวาไดมความเปลยนแปลงไปแลวจากเดม แตตามความเปนจรง ความเปลยนแปลงนนเกดขนอยตลอดเวลาทละนอยและตอเนองจนไมเหนชองวาง

๒. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความบบคนกดดนทมอยตลอดเวลา กถกอรยาบถคอความยกยายเคลอนไหว ปดบงไว ทกขลกษณะจงไมปรากฏ, ภาวะททนอยมได หรอภาวะทคงสภาพเดมอยมได หรอภาวะทไมอาจคงอยในสภาพเดมได ดวยมแรงบบคนกดดนขดแยงเราอยภายในสวนประกอบตาง ๆ นน จะถงระดบทปรากฏแกสายตาหรอความรสกของมนษย มกจะตองกนเวลาระยะหนง แตในระหวางนนถามการคบเคลอนยกยายหรอท าใหแปรรปเปนอยางอนไปเสยกอน กดสงทถกสงเกตเคลอนยายพนจากผสงเกตไปเสยกอน หรอผสงเกตแยกพรากจากสงทถกสงเกตไปเสยกอน กด ภาวะทบบคนกดดนขดแยงนน กไมทนปรากฏใหเหน ปรากฏการณสวนใหญมกเปนไปเชนน ทกขลกษณะจงไมปรากฏ

๓. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความแยกยอยออกเปนธาตตาง ๆ กถกฆนะคอความเปนแทงเปนกอนเปนชนเปนอนเปนมวลหรอเปนหนวยรวม ปดบงไว อนตตลกษณะจงไมปรากฏ

สงทงหลายทเรยกชอวาอยางนนอยางน ลวนเกดจากเอาสวนประกอบทงหลายมารวบรวมปรงแตงขน เมอแยกยอยสวนประกอบเหลานนออกไปแลว สงทเปนหนวยรวมซงเรยกชอวาอยางนน ๆ กไมม โดยทวไป มนษยมองไมเหนความจรงน๒๘ เพราะถกฆนสญญาคอความจ าหมายหรอความส าคญหมายเปนหนวยรวมคอยปดบงไว เขากบค ากลาวอยางชาวบานวา เหนเสอ แตไมเหนผา เหนแตตกตา มองไมเหนเนอยาง คอคนทไมไดคดไมไดพจารณา บางทกถกภาพตวตนของเสอปดบงตาหลอกไว ไมไดมองเหนเนอผาทปรงแตงขนเปนรปเสอนน ซงวาทจรงผานนเองกไมม มแตเสนดายมากมายทมาเรยงกนเขาตามระเบยบ ถาแยกดายทงหมดออกจากกนผานนเองกไมมหรอเดกทมองเหนแตรปตกตา เพราะถกภาพตวตนของตกตาปดบงหลอกตาไว ไมไดมองถงเนอยางซงเปนสาระทแทจรงของตวตกตานน เมอจบเอาแตตวจรง กมแตเนอยาง หามตกตาไม แมเนอยางนนเองกเกดจากสวนผสมตางๆ มาปรงแตงขนตอๆ กนมา

๒๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบขยาย,พมพครงท 5, (กรงเทพมหานคร :

ส านกพมพผลธมม ในเครอบรษท ส านกพมพเพทแอนดโฮม จ ากด, 2559), หนา 71.

๓๔

ฆนสญญา ยอมบงอนตตลกษณะไวในท านองแหงตวอยางงาย ๆ ทไดยกมากลาวไวนเมอใชอปกรณหรอวธการทถกตองมาวเคราะหมนสการเหนความแยกยอยออกเปนสวนประกอบตาง ๆ จงจะประจกษในความมใชตวตน มองเหนวาเปนอนตตา

2.7 ไตรลกษณลกษณะของธรรมทงปวง

หลกขนธ ๕ (เบญจขนธ) หลกอายตนะ ๖ (สฬายตนะ) แสดงเนอหาของชวตเนนการศกษาพจารณาเกยวกบชวต คอ วาดวยขนธ ๕ ทเปนภายใน และอายตนะภายใน เปนส าคญ สวนหลกไตรลกษณในน ขยายขอบเขตการพจารณาออกไปอยางกวางขวางครอบคลมทงขนธ ๕ ทเปนภายใน และขนธ ๕ ทเปนภายนอกทงอายตนะภายใน และอายตนะภายนอก เปนการมองทงชวตและสงทงปวงทชวตเกยวของคอวาดวยชวตและโลกทวไปทงหมดทงสน ความหมายของไตรลกษณแตละขอไดแสดงไว เพอวเคราะหไตรลกษณสงทงปวงของชวตตามหลกวชา ดงมหลกฐานในคมภรพระพทธศาสนาตอไปน 2.7.1 อนจจตาและอนจจลกษณะ

คมภรปฏสมภทามคคแสดงอรรถ (ความหมาย) ของอนจจตาไวอยางเดยววา“ชอวาเปนอนจจง โดยความหมายวา เปนของสนไป ๆ (ขยฏเฐน)”๒๙ หมายความวา เกดขนทไหนเมอใด กดบไปทนน เมอนน เชน รปธรรมในอดต กดบไปในอดต ไมมาถงขณะน รปในขณะนกดบไปทน ไมไปถงขางหนา รปในอนาคตจะเกดถดตอไป กจะดบ ณ ทนนเอง ไมยนอยถงเวลาตอไปอก ดงนเปนตน

อยางไรกตาม ในสมยปจจบนน ทวทยาศาสตรเจรญกาวหนามากแลว อนจจตาหรอความไมเทยงโดยเฉพาะในดานรปธรรม เปนสงทเขาใจไดงายขนมาก จนเกอบจะกลายเปนของสามญไปแลว ทฤษฎตาง ๆ ตงแตทฤษฎวาดวยการเกดดบของดาว ลงมาจนถงทฤษฎวาดวยการสลายตวของปรมาณ ลวนใชชวยอธบายหลกอนจจตาไดทงสน

ทวาคมภรชนอรรถกถายกเยองค าอธบายออกไปหลาย ๆ แง ขยายความหมายออกไปโดยนยตาง ๆ นน เชน บางแหงทานอธบายวา “ ทชอวาเปนอนจจง กเพราะเปนสงทไมเทยงแทยงยนคงอยตลอดไป (อนจจน-ตกตาย) และเพราะเปนสงทมความเรมตนและความสนสด (มจดเรมและมจดจบ, อาทอนตวนตตาย)” ๓๐ แตค าอธบายอยางงาย ๆ ทใชบอยกคอขอความวา “ชอวาเปนอนจจง โดยความหมายวาเปนสงทมแลวกไมม (คอมหรอปรากฏขนแลวกหมดหรอหายไป, หตวา อภาวฏเฐน)”๓๑ บางแหงกน าขอความอนมาอธบายเสรมเขากบขอความนอก เชนวา “ชอวาเปนอนจจง เพราะเกดขนเสอมสลายและกลายเปนอยางอน หรอเพราะมแลวกไมม (อปปาทวยญญถตตภาวา หตวา อภาวโต วา)”๓๒ แตทถอวาทานประมวลความหมายตาง ๆ มาแสดงไวโดยครบถวน กคอ การแสดงอรรถแหงอนจจตาเปน ๔ นย หมายความวา เปนอนจจงดวยเหตผล ๔ อยาง๓๓ คอ

๒๙ ข.ปฏ. ๓๑/๗๙/๕๓.

๓๐ วสทธ. ๓/๒๓๗. ๓๑ วสทธ. ๓/๒๖๐. ๓๒ วสทธ .๓/๒๗๕. ๓๓ วสทธ. ม.อ. ๒/๑๕๐, วภงค.อ. (ไทย) ๖๒, วสทธ.ฏกา ๓/๔๗๙.

๓๕

๑. อปปาทวยปปวตตโต เพราะเปนไปโดยการเกดและสลาย คอเกดดบ ๆ มแลวกไมม ๒. วปรณามโต เพราะเปนของแปรปรวน เปลยนแปลง แปรสภาพไปเรอย ๆ ๓. ตาวกาลกโต เพราะเปนของชวคราว อยไดชวขณะ ๆ ๔. นจจปฏกเขปโต เพราะแยงตอความเทยง คอ สภาวะของมนทเปนสงไมเทยง

นน ขดกนอยเอง ๒.7.2 ทกขตาและทกขลกษณะ

คมภรปฏสมภทามคค แสดงอรรถของทกขตาไวอยางเดยววา “ชอวาเปนทกข โดยความหมายวาเปนของมภย (ภยฏเฐน)”๓๔ ทวา “มภย” นน จะแปลวา เปนภย หรอ นากลว กไดทงนโดยเหตผลวา สงขารทงปวงเปนสภาพทผพงแตกสลายได จะตองยอยยบมลายสนไป จงไมมความปลอดภยไมใหความปลอดโปรงโลงใจ หรอความเบาใจอยางเตมทแทจรง หมายความวา ตวมนเองกมภยทจะตองเสอมโทรมสนสลายไป มนจงกอใหเกดภย คอ ความกลวและความนากลวแกใครกตามทเขาไปยดถอเกยวของ

สวนคมภรชนอรรถกถาขยายความหมายออกไปโดยนยตาง ๆ ค าอธบายททานใชบอยม ๒ นย คอ “ชอวาเปนทกขโดยความหมายวา มความบบคนอยตลอดเวลา ดวยความเกดขนและความเสอมสลาย (อปปาท-วยปฏปฬนฏเฐน๓๕ หรอ อปปาทวยปฏปฬนตาย๓๖)” ทงบบคนขดแยงตอประดาสงทประกอบอยกบมน และทงมนเองกถกสงทประกอบอยดวยนนบบคนขดแยง๓๗ “และ (ชอวาเปนทกข) เพราะเปนทตงแหงทกข (ทกข-วตถตาย๓๘ หรอ ทกขวตถโต๓๙)” คอเปนทรองรบของความทกข หรอท าใหเกดทกข เชน กอใหเกดความรสกทกข พดใหงายเขาวาทเรยกวาเปนทกขกเพราะท าใหเกดความรสกทกข เปนตน หรอทเรยกวาบบคน กเพราะท าใหเกดความรสกบบคน เปนตน๔๐

ความหมายตามทประมวลไวครบถวนทสดม ๔ นย คอเปนทกขดวยอรรถ ๔ อยางดงน ๑. อภณหสมปตปฬนโต เพราะมความบบคนอยตลอดเวลา คอ ถกบบคนอยตลอดเวลา

ดวยความเกดขน ความเสอมโทรม และความแตกสลาย และบบคนขดแยงอยตลอดเวลากบสงทประกอบอยดวยหรอปจจยทเกยวของ ดวยตางกเกดขน ตางกโทรมไป ตางกแตกสลาย

๒. ทกขมโต เพราะเปนสภาพททนไดยาก คอคงทนอยไมไหว คอวาคงอยในสภาพเดมไมได จะตองเปลยน จะตองกลาย จะตองหมดสภาพไป เพราะความเกดขนและความโทรมสลายนน

๓. ทกขวตถโต เพราะเปนทตงแหงทกขคอเปนทรองรบสภาวะแหงทกข ซงกหมายความดวยวา เมอโยงมาถงคน หรอในแงทคนเกยวของ กเปนทกอใหเกดทกขเชน ทกขเวทนา๔๑หรอ

๓๔ ข.ปฏ. ๓๑/๗๙/๕๓.

๓๕ วสทธ. ๓/๒๖๐. ๓๖ วสทธ. ๓/๒๓๗.

๓๗ วสทธ. ฏกา ๓/๔๖๒. ๓๘ วสทธ. ๓/๒๓๗.

๓๙ วสทธ ๓/๘๗. ๔๐ เรองเดยวกน, หนา, 72-74.

๓๖

ความรสกบบคน เปนตน (อรรถกถาและฎกาอธบายวาเปนทตงแหงทกขตาทง ๓ และแหงสงสารทกข๔๒

๔. สขปฎกเขปโต เพราะแยงตอความสขคอโดยสภาวะของมนเองทถกปจจยทงหลายบบคน ขดแยงและคงสภาพอยไมได มนกปฏเสธหรอกดกนภาวะราบรนคลองสะดวกอยในตว (เปนเรองทคนจะตองดนรนจดสรรปจจยทงหลายเอา โดยทความสขทเปนตวสภาวะจรง กมแตเพยงความรสก)

อธบายวา สภาวะทมเปนพน ไดแก ทกข คอ ความบบคน กดดนขดแยง ทเปนลกษณะอยางหนงของสงขารทงหลาย ทจรงกเพยงเปนสภาวะตามปกตธรรมดาของธรรมชาต แตในสภาพทเกยวของกบคน กกอใหเกดความรสกบบคนกดดนขดแยง ทเรยกวา ความรสกทกข (ทกขเวทนา)ดวย เมอใดทกขคอความบบคนกดดนนนผอนคลายไป หรอคนปลอดพนจากทกขนน กเรยกวามความสขหรอรสกสข ยงท าใหเกดทกขคอบบคนกดดน ท าใหรสก ขาด พรอง กระหาย หว มากเทาใด ในเวลาทท าใหผอนหายปลอดพนจากทกขหรอความบบกดนน กยงรสกสขมากขนเทานน

เหมอนคนทถกท าใหรอนมาก เชน เดนมาในกลางแดด พอเขามาในทรอนนอยลงหรออนลงกรสกเยน ยงไดเขาไปในททเยนตามปกต กจะรสกเยนสบายมาก ในทางตรงขาม ถาท าใหไดรบความรสกสข (สขเวทนา) แรงมาก พอเกดความทกข กจะรสกทกข (ทกขเวทนา) รนแรงมากดวยเชนกน แมแตทกขเพยงเลกนอยทตามปกตจะไมรสกทกข เขากอาจจะรสกทกขไดมาก เหมอนคนอยในททเยนสบายมาก พอออกไปสทรอน กรสกรอนมาก แมแตสภาวะทคนอน ๆ หรอตวเขาเองเคยรสกเฉย ๆ เขากอาจจะกลบรสกเปนรอนไป

เหมอนกบเรองความรอน๔๓ และความเยนวาทจรงความเยนไมม มแตความรสกเยนสภาวะทเปนพนกคอ ความรอนทเพมขนหรอลดลง จนถงไมมความรอน ทคนเราพดวาเยนสบายนนกเปนเพยงความรสก ซงทแทแลว เปนความรอนในระดบหนงเทานน ถารอนนอยหรอมากเกนกวาระดบนนแลว กหารสกสบายไม

โดยนยน ความสข หรอพดใหเตมวา ความรสกสขคอสขเวทนา กเปนทกขทงในความหมายวาเปนทกขระดบหนง มสภาวะเพยงความรสก และในความหมายวา เปนสงทขนตอความบบคนกดดนขดแยง จะตองกลายจะตองผนแปร จะตองหมดไป เหมอนกบวาทกขทเปนตวสภาวะนน ไมยอมใหสขยนยงคงอยไดตลอดไป

อนงใน คมภรปฏสมภทามคคทอางถงขางตนวา ทานแสดงอรรถคอความหมายของ “ทกข” ซงเปนขอท ๒ ในไตรลกษณไวอยางเดยววา เปนสงมภย (ภยฏเฐน) นน เมอถงตอนทอธบายเรองอรยสจ ทานไดแสดงอรรถของทกข ซงเปนขอท ๑ ในอรยสจวาม ๔ อยาง คอ มความหมายวาบบคน (ปฬนฏฐ) มความหมายวาเปนสงขตะ (สงขตฏฐ) มความหมายวาแผดเผา (สนตาปฏฐ) และ มความหมายวาผนแปร (วปรณามฏฐ)๔๔

๔๒ วสทธ. ฏกา ๓/๔๖๒, ๔๘๐. ๔๓ เรองเดยวกน, หนา, 74-75. ๔๔ ข.ปฏ.๓๑/๔๕/๒๘.ข.ปฏ. ๓๑/๔๕/๒๘, ๕๔๕/๔๔๙; อางใน วสทธ. ๓/๗๖, วภงค.อ.(ไทย) ๑๐๗,

อนง ม.อ. ๒/๑๕๑ จดสนตาป เปนขอท ๑ ในอรรถ ๔ ขางตน.

๓๗

เหนวาความหมาย ๔ นยน ใชกบทกขในไตรลกษณไดดวย จงขอน ามาเพมไว ณ ทนโดยตดขอซ า คอขอท ๑ และขอท ๔ (ปฬนฏฐและวปรณามฏฐ) ออกไปคงไดเพมอก ๒ ขอ คอ

๕. สงขตฏฐ โดยความหมายวาเปนของปรงแตง คอถกปจจยตาง ๆ รมกนหรอมาชมนมกนปรงแตงเอามสภาพทขนตอปจจย ไมเปนของคงตว

๖. สนตาปฏฐ โดยความหมายวาแผดเผา คอ ในตวของมนเองกมสภาพทแผดเผาใหกรอนโทรมยอยยบสลายไป และทงแผดเผาผมกเลสทเขาไปยดตดถอมนมนใหเรารอนกระวนกระวายไปดวย๔๕ 2.7.2.1 ทกขในอรยสจกบไตรลกษณ

(ก) หมวดใหญของทกข เมอพดมาถงทกขตา คอ เรองทกขกมการพดโยงไปเกยวพนกบเรองทกขทมอยใน

หลกธรรมหมวดอนดวยโดยเฉพาะทกขในอรยสจ ๔ เพราะเนองกนถงกนอยแตเมออธบายโยงถงกนหรอพนกนบางทกท าใหสบสนได

พดงาย ๆ วา ทกขในไตรลกษณ ซงเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตบางทกไปเกดเปนทกขในอรยสจ คอ เมอคนไมรเขาใจท ากบมนไมถกทกขในธรรมชาตกเกดเปนปญหาขนแกตวคน

พดในทางกลบกนวาเพราะทกขในไตรลกษณซงเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตมอยมนมภาวะกดอดขดแยงบบคนคงสภาพอยไมไดตามธรรมดาของมนกจรงแตเมอคนมปญญาไมถงมนไมไดอยางใจตว กมาเกดเปนความกดดนอดอดขดแยงบบคนขนในชวตจตใจของคนทกขในอรยสจ กเลยเกดม เกดเปนขนมา

นอกจากนน และเหนงายกวานน ยงมทกขอกอยางหนง เรยกวา ทกขเวทนา คอ๔๖

ความรสกไมสบายเจบปวดเปนตนทมชดของเขาคอมสขเวทนารสกสบายชนกายชนใจและอทกขมสขเวทนาเฉย ๆ (อเบกขา) ขอนกเกยวของอาศยสภาวะของสงทงหลายทเปนทกขในไตรลกษณนดวยเชนกน แตเมอมนเปนความรสกของคน รบรไดทนท กเลยเขาใจงาย แทบไมตองใชปญญาอะไร แคกงไมไมเทยงเปนทกขคงทนอยไมได หกหลนลงมาถกศรษะ คนโดนทกขของธรรมชาตนมากระทบตวเขา กเจบปวดศรษะเกดทกขเวทนา บางทกแทบทนไมไหว เดอดรอนเกดความทกขทางกายหรอไดกระทบกบอารมณไมด มการถกโรคภยไขเจบเบยดเบยน มความหวโหย หรอว ามบาดแผล ถกอากาศหนาวจด รอนจด เปนตนเสยดแทง กกอใหเกดความทกข เจบปวดไปตามตวและถงทกขทางใจ ไดรบทกขเวทนาตาง ๆ มความไมสบายใจ เปนตน

2.7.2.2 สาระส าคญของความทกข “ทกข” ปรากฏในหมวดธรรมส าคญ ๓ หมวดเรยงตามงายยาก ไดแก

(๑) ในเวทนา (เวทนา ๓ คอ ทกข สข อทกขมสข หรออเบกขา, เวทนา ๕ คอทกขสขโทมนส โสมนส และอเบกขา) เรยกเตมวา ทกขเวทนา

(๒) ในไตรลกษณ (อนจจง ทกขอนตตา) เรยกเตมวา ทกขลกษณะ (๓) ในอรยสจ ๔ (ทกข สมทย นโรธ มรรค) เรยกเตมวา ทกขอรยสจ

๔๕ ค าอธบายในทนหนกขางอตโนมตผตองการค าอธบายในอรรถกถาและฎกาพงด ปฏส .อ. ๑๑๙-

๑๒๓, วสทธ. ฏกา. (บาล) ๓/๑๗๑.

๔๖ เรองเดยวกน, หนา, 75-76.

๓๘

ทกขในหมวดธรรมทงสามนน มความหมายเกยวโยงเนองอยดวยกน แตมขอบเขตกวางแคบกวากนเปนบางแงบางสวน หรอเปนผลสบตอจากกน เปนล าดบไป

ทกข ทมความหมายกวางทสด ครอบคลมท งหมด คอ ทกขในไตรลกษณ หรอ ทกขลกษณะ หรอ ทกขตา ไดแก ภาวะทไมคงตว คงอยในสภาพเดมไมได เพราะมความบบคนกดดนขดแยงทเกดจากความเกดขน และความเสอมสลาย ซงเปนลกษณะของสงขารทงหลายทงปวง (สพเพ สงขารา ทกขา) กนขอบเขตเทากนกบความไมเทยงคอสงใดไมเทยงสงนนกเปนทกข (ยทนจจ ต ทกข )

ทกขทมความหมายแคบทสด เปนเพยงอาการสบเนองดานหนงเทานน กคอ ทกขทเปนเวทนา เรยกชอเตมวา ทกขเวทนา หรอความรสกทกข ไดแก อาการสบเนองจากทกขในไตรลกษณหรอความรสกทเกดขนในบคคลเนองมาจากทกขในไตรลกษณนน กลาวคอ ความรสกบบคนกดดนของขดของคน ซงเกดขน เมอความบบคนกดดนขดแยงทเปนสภาพสามญของสงทงหลาย เปนไปในระดบหนงหรอในอตราสวนหนง โดยสมพนธกบสภาพกายและสภาพจตของบคคล๔๗

ทกขเวทนาน กเปนทกขตามความหมายในไตรลกษณดวย เชน เดยวกบเวทนาอน ๆ ทกอยางไมวาจะเปนสขเวทนาหรออทกขมสขเวทนากตามหมายความวาเวทนาทกอยางจะเปนทกขเวทนากด สขเวทนากด อทกขมสขเวทนา (ความรสกไมทกขไมสขคอเฉย ๆ) หรออเบกขาเวทนากด ลวนเปนทกข ในความหมายทเปนลกษณะสามญนน ทงสน๔๘

ทกขในอรยสจ หรอ ทกขอรยสจ กคอสภาวะทเปนทกขในไตรลกษณนนเอง ซงมาเปนทตงทอาศยทกอเกดเปนปญหาขนแกมนษยเนองจากมนษย ท าใหเปนปญหาขนมา

2.7.2.3 ขอบเขตทกขในอรยสจ ขอสงเกตบางทจะชวยใหก าหนดขอบเขตของทกขในอรยสจงายขนพอประมวลไดดงน ๑) เปนอนทรยพทธคอเนองดวยอนทรยเกยวของกบชวตเปนปญหาส าหรบมนษย

ไมรวมถงอนนทรยพทธไมใชทกขในขอความวา “สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข (สพเพ สงขารา ทกขา)” หรอในขอความวา “สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข (ยทนจจ ต ทกข )” ซงหมายถงทกขใน ไตรลกษณทกนความกวางขวางครอบคลมทงหมด

๒) เปนเรองทเกดจากกรรมกเลสคอเปนทกขทเปนปญหาของมนษยเกดจากกเลสและกรรมของคน (ใชศพทตามพระบาลวา เกดจากทกขสมทยคอเกดจากตณหา, และพงสงเกตตามพทธพจนทวา“อปาทานขนธ ๕ เปนทกข”)

๓) เปนเรองทเกยวกบปรญญากจคอตรงกบกจในอรยสจขอท ๑ อนไดแก ปรญญาอธบายวาปรญญาคอการก าหนดรหรอการรจกตามสภาพทมนเปน เปนกจทมนษยจะตองกระท าตอทกขในอรยสจคอการท าความรความเขาใจเกยวกบปญหาของตน ทกขในอรยสจจ ากดเฉพาะทกขท เกยวกบกจคอปรญญานเทานน

๔) เนนความหมายในแงทวาเปนทตงแหงทกขหรอเปนทรองรบของทกข (ทกขวตถตาย) ไมเพงความหมายในแงวามความบบคนกดดนขดแยงดวยการเกดขนและการเสอมสลาย (อทยพพย-

๔๗ ดขอ ๔. สขปฏกเขปโต.

๔๘ เรองเดยวกน, หนา, 76-77.

๓๙

ปฏปฬนฏเฐน) ซงเปนความหมายทเตมเนอหาของทกขในไตรลกษณ๔๙ 2.7.2.4 ทกข 3 ไตรลกษณคลมทกขเวทนาโยงทกขไปถงอรยสจ

ทกขตา ๓ หรอทกข ๓ เปนธรรมชดส าคญพบในพระสตร ๓ แหง กบในคมภรมหา นทเทสและจฬ-นทเทสหลายแหงเปนพทธพจนแหงหนงนอกนนเปนภาษตของพระสารบตรแตทกแหงนนแสดงไวเพยงชอขอธรรมไมอธบายความหมายเลย (คงเปนค าสามญในยคนน) จงปรกษาและเรยงขอไปตามค าอธบายในอรรถกถาซงสวนมากล าดบขอตางจากเดมในพระไตรปฎก (ในพระสตรเปน ทกขทกขตา สงขารทกขตา วปรณามทกขตา)๕๐

ทกขตา ๓ หรอทกข ๓ เปนหลกธรรมทแสดงความหมายของทกขในไตรลกษณโดยคลมความเปนทกขของเวทนาทง ๓ และโยงเขาสความเขาใจทกขในอรยสจม ดงน

๑) ทกขทกขตา หรอทกขทกข ทกขทเปนความรสกทกข ไดแก ความทกขทางกายและความทกขทางใจอยางทเขาใจ กนโดยสามญ ตรงตามชอและตามสภาพเชนความเจบปวดไมสบายเมอยขบเปนตนหมายถงทกขเวทนานนเอง๕๑

๒) วปรณามทกขตาหรอวปรณามทกข ทกขเนองดวยความผนแปรหรอทกขทแฝงอยในความแปรปรวน ไดแก ความรสกสขหรอสขเวทนา ซงเมอวาโดยสภาวะทแทจรง กเปนเพยงทกขในระดบหนงหรอในอตราสวนหนง สขเวทนานน จงเทากบเปนทกขแฝงหรอมทกขตามแฝงอยดวยตลอดเวลาซงจะกลายเปนความรสกทกขหรอกอใหเกดทกขขนไดในทนททเมอใดกตามสขเวทนานนแปรปรวนไปพดอกอยางหนงวา สขเวทนานนกอใหเกดทกขเพราะความไมจรงจงไมคงเสนคงวาของมนเอง (อธบายอกนยหนงวา สขเวทนากคอ ทกขทผนแปรไปในระดบหนงหรออตราสวนหนง)

๓) สงขารทกขตา หรอ สงขารทกข ทกขตามสภาพสงขาร คอสภาวะของสงขารทกสงทกอยาง หรอสงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย ไดแก ขนธ ๕ ทงหมด เปนทกขคอเปนสภาพทถกบบคนกดดนดวยการเกดขน และการเสอมสลายของปจจยตาง ๆ ทขดแยง ท าใหคงอยในสภาพเดมมไดไมคงตว ทกขขอทสามนคลมความของทกขในไตรลกษณ เปนกฎธรรมดาของสรรพสงทงปวง มการแปรเปลยนไปเปนธรรมดา มความทนอยตลอดไปไมได และมลกษณะไมสามารถบงคบบญชาใหเปนไปตามความตองการได เชน ไมสามารถบงคบใหชวตยงยนอยไดตลอดไป ไมสามารถบงคบจตใจใหเปนไปตามปรารถนา๕๒ เปนตน

2.7.2.5 ไตรลกษณเปนฐานทกขในอรยสจ (ข) ไตรลกษณม ๓ ไมใชแคทกข และทงสามเปนฐานของทกขในอรยสจ ทกขในไตรลกษณ คอลกษณะหรออาการทปจจยตาง ๆ ขดแยงกนกดอดบบคน ท าให

คงทนอยไมไดนน เปนสภาพของสงขารคอทกสงทกอยางทมนษยปถชนคนทวไปจะรจกเขาใจได หรอพดอกส านวนหนงโดยใชค าทแทนกนไดวา เปนสภาวะตามธรรมดาแหงธรรมชาตของขนธทง ๕

๔๙ แหลงส าคญทพ งคนส าหรบ เร องน คอ อภ .ยมก. ๓๘/๘๒๕/๒๗๖ , ปญจ .อ. ๓๓๖ -๗,

วสทธ. ๓/๑๐๑, วสทธ. ฏกา ๓/๒๑๐.

๕๐ ท.ปา. ๑๑/๒๒๘/๒๒๙, ส .สฬา.๑๘/๕๑๐/๓๑๘, ส .ม.๑๙/๓๑๙/๘๕,วสทธ. ๓/๘๓, วภงค.อ. วนย. ฏกา. (บาล) ๔/๖๓, วสทธ.ฏกา ๓/๑๘๑.

๕๑ เรองเดยวกน, หนา, 78-79. ๕๒ เรองเดยวกน, หนา, 79-80.

๔๐

ถงแมวาทกข คอภาวะกดดนขดแยงบบคนทวาน จะมอยเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตแตตวคนเองหมดทงชวต และสงทคนเกยวของในการเปนอยทกอยาง กคอสงขารหรอขนธ ๕ ทงนนถาคนไมรเขาใจ ปฏบตตอมนไมแยบคาย กจะกลายเปนวา คนนนแหละจะเกดภาวะกดดนบบคนทนไมไดขนมากบตวเอง ซงกคอทกขแตเปนทกขของคน เปนทกขในอรยสจ เปนของจรงขนมาในตวคนทงทไมมจรงในธรรมดาของธรรมชาต

ขนธทง ๕ หรอประดาสงขารเปนทกขในไตรลกษณน ความจรงกเปนวธพดใหสะดวกเทานน ถาจะพดใหถกจรง กควรจะวาเปนทกขซงเปนลกษณะหนงในลกษณะ ๓ ทเรยกวาไตรลกษณและลกษณะ ๓ นน กคอ เปนอนจจา ไมเทยง เกดขนมาแลวกสลายหายไป เปนทกขา มปจจยทกอทเกยวขดแยงบบคนคงสภาพอยไมได และเปนอนตตา มสภาวะของมนทปรากฏตามความเปนไปของเหตปจจย ไมเปนไมมตวตนหรอตวการพเศษทไหนจะมาแทรกแซงครอบครองเปนเจาของควบคมบงคบบญชาใหเปนอยางอนไปไดจะพดใหจ างายกได วา ไมคงท ไมคงทน และไมคงตว

นกหมายความวา ทวาเปนทกขนน ยงพดแคลกษณะเดยว ทจรง ขนธ ๕ หรอเบญจขนธหรอสรรพสงขารนน ไมใชแคเปนทกขเทานน แตเปนอนจจา เปนทกขา และเปนอนตตา แลวทจากไตรลกษณไปเกดเปนทกขในอรยสจ กไมใชแคจากทกขในไตรลกษณ ไปเปนทกขในอรยสจ แตทจรงคอ จากไตรลกษณครบ ๓ ประการ ไปเปนตวตงใหคนทรไมทนมนกอเปนทกขในอรยสจขนมา

นนแงหนงละวาสงขาร หรอเบญจขนธ ซงรวมคนหมดตวแลวทงกายและใจ เปนอนจจา ทกขา และอนตตา เปนไตรลกษณครบทง ๓ เปนเรองของสภาวะตามธรรมดาของธรรมชาตทงนน ไมตองมตวคนเขาไปยงเกยว มนกเปนของมนอยอยางนน จงยงไมมาเขาในเรองของอรยสจ (ทงททกข ทกขา กมอยในไตรลกษณ)

อปาทานขนธ ๕ คออะไร ? กคอขนธ ๕ ทมอปาทานยดถอยดครอง ทานใชค าแบบทางการวา“ประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน” จะวาขนธ ๕ ทเกดจากอปาทาน เปนทวนวายของอปาทาน หรอทรบใชอปาทาน กไดทงนน เปนเรองของอวชชาตณหาอปาทาน อนนแหละคอทกขทเปนขอ ๑ ในอรยสจ ๔ 2.7.2.6 พทธพจนความแตกตางระหวางขนธ 5 กบอปาทานขนธ

เมอเขาใจพนฐานดแลวกมาศกษาพทธพจนทตรสในเรองน เรมตงแตดความแตกตางระหวางขนธ ๕ กบ อปาทานขนธ ๕ ในพระพทธพจน มดงน

“ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ และอปาทานขนธ ๕ เธอทงหลายจงฟง” “ขนธ ๕ เปนไฉน ? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปน

อดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม...เหลาน เรยกวาขนธ ๕”

“อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน ? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณอนใดอนหนงทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตามทรามกตามประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม ทประกอบดวยอาสวะ (สาสวะ) เปนทตงแหงอปาทาน (อปาทานยะ)...เหลานเรยกวา อปาทานขนธ ๕”๕๓

๕๓ ส . ข. (ไทย) ๑๗/๙๕-๙๖/๕๘-๖๐.

๔๑

ถาสงเกตจะเหนวา เวลาพระพทธเจาทรงแสดงไตรลกษณ จะตรสเปนประจ าวา ขนธ ๕ เปนอนจจา เปนทกขา เปนอนตตา เพราะเปนเรองความจรงของสภาวะตามธรรมดาในธรรมชาต วา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมตรสวาอปาทานขนธ ๕ เปนอนจจา เปนทกขา เปนอนตตา เพราะรวมอยแลวในขนธ ๕ ทตรสนน ไมตองตรสตางหากเพยงแตวาใครไปยดขนธ ๕ ทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตานนเขา กกลายเปนอปาทานขนธ ๕ เกดเปนทกขขนมา

ดงพระพทธพจนตรสถงขนธ ๕ ตามไตรลกษณ ดงน “ภกษทงหลาย รปไมเทยง (อนจจง) เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารทงหลายไม

เทยง วญญาณไมเทยง... “ภกษทงหลาย รป ปจจยบบคนคงสภาพอยมได (ทกข) เวทนา...สญญา...สงขารทงหลาย

...วญญาณ ปจจยบบคนคงสภาพอยมได;... “ภกษทงหลาย รป ไมเปนตวตน (อนตตา) เวทนา...สญญา...สงขารทงหลาย...วญญาณ

ไมเปนตวตน, อรยสาวกผไดเรยนร เมอเหนอยอยางน ยอมหายตดแมในรป...แมในเวทนา...แมในสญญา...แมในสงขารทงหลาย...แมในวญญาณ, เมอหายตด (นพพทา) ยอมคลายออก (วราคะ) เพราะคลายออก ยอมหลดพน เมอหลดพน ยอมมญาณวา หลดพนแลว ยอมรชดวา สนก าเนด จบมรรคาชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) เสรจกรณย ไมมกจอนอกเพอภาวะเชนน”๕๔

พอรเขาใจเบญจขนธ หรอบรรดาสงขาร ตามหลกไตรลกษณอยางน เหนความจรงชดแลวก ไมเกดเปนอปาทานขนธขนมา หรอเลกเปนอปาทานขนธ แตตรงกนขาม กลายเปนหลดพนอสระหมดปญหาสวางสดใสเบกบานไมเกดมทกขอกตอไป

ผทเคยสวดหรอฟงพระสตรหมนธรรมจกร ททรงแสดงอรยสจ ๔ แกเบญจวคคย คงจ าไดหรอนกออกวาพระพทธเจาตรสความหมายของอรยสจขอท ๑ คอทกขคอนขางยาวและเรากถอกนเปนหลกท านองค าจ ากดความของทกขอรยสจนนวา

ภกษทงหลาย กนแลคอทกขอรยสจ ความเกดกเปนทกข ความแกกเปนทกข ความเจบกเปนทกข ความตายกเปนทกข ความประจวบกบสงอนไมเปนทรกกเปนทกข ความพลดพรากจากสงอนเปนทรกกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดแมขอนน กเปนทกข, โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข๕๕

ใจความส าคญสรปความหมายตอนลงทายทวา “โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข” (สงขตเตน ปญจปาทานก ขนธา ทกขา) ตรงนเปนสาระส าคญ คอทวานนกทกข นกทกข นนรวมความแลว กอยแคทวาอปาทานขนธ ๕ เปนทกข

และในพระธรรมจกรททรงแสดงแกเบญจวคคยนเปนปฐมเทศนา ไมเคยมใครไดฟงมากอน พดงาย ๆ วาผฟงไมมพนมาเลย ทจะรจกแมแตค าวา ทกขในความหมายของพระพทธศาสนาทนจะเทยบกบพระสตรททรงแสดงอรยสจตามล าดบตอมา

ครงหนง เมอประทบทเมองสาวตถ (แสดงวานานหลงจากปฐมเทศนา) พระพทธเจาตรสอรยสจครบทงหมดแกพระภกษสงฆ (แสดงวาผฟงมพน) จะยกมาใหดวาพระองคตรสความหมายของทกขตรงไปทอปาทานขนธ ๕ อยางเดยว ไมมอยางอนเลย ดงน

๕๔ ส . ข. (ไทย) ๑๗/๓๙-๔๑/๒๗. ๕๕ ส . ม. (ไทย) ๑๙/๑๖๖๕/๕๒๘.

๔๒

ภกษทงหลาย เราจกแสดงทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ และทกขนโรธคามนปฏปทา แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟง.

ภกษทงหลาย กทกขเปนไฉน ? ทกขนนพงกลาววา คออปาทานขนธ ๕ อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน ? คอรปอปาทานขนธ ๑ เวทนาอปาทานขนธ ๑ สญญาอปาทานขนธ ๑ สงขารอปาทานขนธ ๑ วญญาณอปาทานขนธ ๑ ภกษทงหลาย นเรยกวาทกข.

ภกษทงหลาย กทกขสมทยเปนไฉน ? คอตณหาอนน าใหมภพใหมประกอบดวย นนทราคะ ครนใคร ใฝหา ในอารมณนน ๆ ไดแก กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา ภกษทงหลาย นเรยกวา ทกขสมทย.

ภกษทงหลาย กทกขนโรธเปนไฉน ? คอความจางคลายดบไปไมเหลอ แหงตณหานนแล ความสละ ความไถถอนเสยได ความหลดพนความไมตดคาง ภกษทงหลาย นเรยกวา ทกขนโรธ ภกษทงหลาย กทกขนโรธคามนปฏปทาเปนไฉน? คออรยมรรคประกอบดวยองค ๘ น กลาวคอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ. ภกษทงหลาย นเรยกวาทกขนโรธคามนปฏปทา๕๖

เมอเทยบตามพทธพจนนแลว ท าใหมองไดวา ทตรสในปฐมเทศนา เปนตน วานนกเปนทกข นกเปนทกข มากหลายอยางนน เปนการยกสภาพตาง ๆ ทคนทวไปรเขาใจพดจานกกนวานน ๆ คอทกขเอามาน าความเขาใจกอน แลวจงมาถงตวสาระของความหมายทแทจรง คออปาทานขนธ ๕ ซงถาพดขนมาเดยว ๆ ทนท คนทวไปซงไมมพนความร จะไมเขาใจเลย

เพราะฉะนน จงเปนไปไดวา ในกรณอน ๆ หรอในการทรงแสดงธรรมครงอน บางครงพระพทธเจา อาจทรงยกตวอยางทกขหรอปญหาของมนษยอยางอน ๆ มาแสดงวาเปนทกขหรอส าหรบคนทวไป ไมวาเขาจะพดถงนกถงทกขนกถงปญหาอะไรของคน กวากนไป สดแตจะนกขนมาแตในทสดกมาถงตวจรง ททรงชวาทงหมดทงปวงนน กอยทอปาทานขนธ ๕ อนนเอง 2.7.2.7 ค าสอนของพระพทธเจารวมอยทอรยสจ

พทธพจนน เทากบย าเตอนใหมองกวางออกไปวา ดงทรกนอยแลว หลกธรรมทพระพทธเจาตรสสอน กรวมลงไดในอรยสจ ๔ น แมบางครง ค าสอนนนจะไมไดออกชออรยสจชดออกมา แตกเหนไดวาอยในอรยสจนนเอง พทธพจนตอนหนงทมมาในจฬทกขกขนธสตร แสดงถงปญหาโทษภยความทกขทเกดจากกามกคอ จากกามตณหาพรอมทงการปฏบตทเปนขนตอนหนงของอรยมรรคสผลทเปนกศลในระดบหนงแหงการกาวไปสนโรธขนสดทาย

ดงพระพทธพจนทประกอบความเขาใจในทกขอรยสจ ดงน ดกรมหานาม แมเรา กอนแตสมโพธ เมอยงไมตรสร เปนโพธสตวอย กมองเหนเปนอยาง

ด ดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงอยางนวา กามใหความหวานชนนอย มทกขมาก มความคบแคนมากโทษในกามนยงนก ดงน แตเรายงมไดประสบปตและความสข นอกเหนอจากกาม นอกเหนออกศลธรรม หรอประสบกศลธรรมอนทสงบซงยงกวานน เรากยงปฏญาณมไดกอน วาเปนผไมวกเวยนมาหากาม แตเมอใด เรามองเหนเปนอยางด ดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงอยางนวา กามใหความหวานชนนอย มทกขมาก มความคบแคนมาก โทษในกามนยงนก ดงน และเรากไดประสบปตและ

๕๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๖๗๘/๕๓๔.

๔๓

ความสขนอกเหนอจากกาม นอกเหนออกศลธรรม กบทงไดประสบกศลธรรมอนทสงบซงยงกวานนอก เมอนนเราจงปฏญาณไดวาเปนผไมวกเวยนมาหากาม

ดกรมหานาม กอะไรเลาเปนคณ (ความหวานชน ขอด) ของกามทงหลาย ? ดกรมหานาม กามคณ ๕ ประการน ๕ ประการเปนไฉน ? คอ รปทพงรดวยตา อนนาปรารถนา นาใคร นาพอ ใจชวนรก ชวนใคร นาตดใจ เสยงทพงรดวยห...กลนทพงรดวยจมก...รสทพงรดวยลน...โผฏฐพพะทพงรดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ชวนรก ชวนใคร นาตดใจ; ดกรมหานาม เหลานแลคอกามคณ ๕ ประการ ความสข ความโสมนสใด อาศยกามคณ ๕ เหลานเกดขน นคอคณของกามทงหลาย

ดกรมหานาม กอะไรเลาเปนโทษ (ขอเสย จดออน) ของกามทงหลาย ? กลบตรในโลกนเลยงชวตดวยศลปสถานะใด จะดวยการนบคะแนนกด ดวยวชาค านวณกด ดวยวชาประเมนกด ดวยกสกรรมกด ดวยการคาขายกด ดวยการเลยงโคกด ดวยวชาแมนธนกด ดวยการเปนราชบรษกดดวยศลปะอยางหนงอยางใดกด ตองหนาสหนาว ตองหนาสรอน ถกสมผสแตเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลานรบกวน หวกระหายเจยนตาย ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว มกามเปนเหต มกามเปนตนเคา มกามเปนตวบงคบ เกดเพราะเหตแหงกามทงหลาย นนเอง

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนน ทงทขยน เอาการเอางาน พยายามอยอยางน โภคะเหลานนกไมส าเรจผล เขายอมเศราโศก ฟมฟาย พไรร า ตอก คร าครวญ ถงความฟนเฟอนเลอนหลงวา ความขยนของเราสญเปลาเสยแลวหนอ ความพยายามของเราไมออกผลเลยหนอ ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว...เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนนขยน เอาการเอางาน พยายามอยอยางน โภคะเหลานนส าเรจผล การคอยรกษาโภคะเหลานน กเปนตวบงคบ ใหเขากลบเสวยความทกขยากไมสบายใจวา ท าอยางไรราชาทงหลายจะไมพงรบเอาโภคะของเราไปเสยพวกโจรจะไมมาปลนไฟจะไมไหมน าจะไมพดพาเอาไปทายาทอปรยจะไมเอาไปผลาญเสย

เมอกลบตรนน คอยรกษาคมครองอยอยางน ราชาทงหลายรบเอาโภคะเหลานนไปเสย กด โจรมาปลนเอาไปเสยกด ไฟไหมเสยกด น าพดพาไปเสยกด ทายาทอปรยเอาไปผลาญเสยกด เขายอมเศราโศก ฟมฟาย พไรร า ตอก คร าครวญ ถงความฟนเฟอนเลอนหลงวา สงทเราเคยม เปนของเรา เรากไมม ไมเปนของเราเสยแลว ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต เพราะกามเปนตนเคา เพราะกามเปนตวบงคบ เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแล แมราชาทงหลายกววาทกบพวกราชา แมพวกกษตรยกววาทกบพวกกษตรย แมพวกพราหมณกววาทกบพวกพราหมณ แมพวกคฤหบดกววาทกบพวกคฤหบด แมมารดากววาทกบบตร แมบตรกววาทกบมารดา แมบดากววาทกบบตร แมบตรกววาทกบบดา แมพชายนองชายกววาทกบพชายนองชาย แมพสาวนองสาวกววาทกบพสาวนองสาวแมพชายนองชายกววาทกบพสาวนองสาว แมเพอนกววาทกบเพอน คนเหลานนพากนเขาทะเลาะแกงแยงววาทกนในทนน ๆ ท ารายซงกนและกนดวยฝามอบาง ดวยกอนดนบาง ดวยทอนไมบาง ดวยศาสตรา

๔๔

บาง ถงความตายไปตรงทนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต...เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแลฝงชนตางถอดาบและโลผกสอดแลงธน วงเขาสสงครามทง ๒ ฝาย เขาโรมรนพนตเมอลกศรทงหลายถกยงไปบาง เมอหอกทงหลายถกพงไปบาง เมอดาบทงหลายถกกวดแกวงอยบาง ฝงชนเหลานน บางถกลกศรเสยบ บางถกหอกแทง บางถกดาบตดศรษะ พากนถงตายไปตรงนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว...เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง๕๗

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต...เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแลฝงชนถอดาบและโล ผกสอดแลงธน ตรกนเขาไปสเชงก าแพงทฉาบดวยเปอกตมรอน เมอลกศรถกยงไปบาง เมอหอกถกพงไปบาง เมอดาบถกกวดแกวงบาง ชนเหลานน บางถกลกศรเสยบ บางถกหอกแทง บางถกรดดวยโคมยรอน บางถกสบดวยคราด บางถกตดศรษะดวยดาบ พากนถงตายไปตรงนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบ ตว เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง” 2.7.2.8 มนษยมปญหาความทกขมากมาย

ถาเขาใจความหมายของทกขในอรยสจและทกขในไตรลกษณแลวกจะมองเหนความเกยวโยงกนระหวางทกขในหมวดธรรม ๒ ชดน ถอวาขยายความทกขอยางกวางในการศกษา

ทกลาวมานน ไดยกทกขชอตางๆหรอทกขในลกษณะอาการตาง ๆ มาใหดเปนตวอยางและไดขอใหเขาใจวาทกขตาง ๆ มากมายนนไมพงถอเปนเรองเครงครดนกแตมองไดวาเปนการททานยกขนมากลาวเพอท าความเขาใจ ใหงายและชด เปนเรองทตางกนไปไดตามถนฐานกาลสมยพดงายๆ กคอแสดงตวอยางเรองราวทเปนปญหาของมนษย (ใครในสมยนถาสนใจกอาจจะรวบรวมปญหาหรอทกขของมนษยในสมยปจจบนมาท าเปนบญชไว) ดงททายสด พระพทธเจากทรงสรปไวใหแลวทวา “โดยยออปาทานขนธ ๕ คอ ทกข

2.7.2.9 ทกขคอปญหาตองแกไขและรเทาทนความจรง ทกขททานจ าแนกไวสวนใหญเปนทกขในอรยสจเพราะเปนเรองของคนเปนปญหาท

จะตองแกไขเปนสงควรค านงเพอปลดเปลองเสยดวยการปฏบตสวนทกขทครอบคลมความทงหมดอยางในไตรลกษณทานแสดงไวแตพอเปนหลกเพอใหเกดความรความเขาใจเทาทนตามความเปนจรงในทนจะยกมาแสดงเฉพาะชดส าคญ ๆ หรอททานกลาวถงกนบอย ๆ ดงน

ชดท ๑ ทกข ๑๒๕๘ เปนชดไขความ แสดงความหมายของทกขในอรยสจ ๔ มดงน ๑) ชาต ความเกด เปนทกขเปนทตงตาง ๆ เปนอเนกประการ ทานแบงไว คอ ก. คพโภกกนตมลกทกขทกข เกดจากการเกดอยในครรภอยในทอนแสนจะคบแคบ

อดอด มดตอ แออดดวยสงทนารงเกยจ ดจหนอนในของเนาหรอในน าคร า

๕๗ ม.ม.(ไทย) ๑2/211/180.

๕๘ ท.ม. ๑๐/๒๙๔/๓๔๐.

๔๕

ข. คพภปรหรณมลกทกข ทกขเกดจากการบรหารครรภ มารดาจะขยบเขยอนเคลอนไหวลกนงเดนวงแรงหรอเบา กนดมของรอน เยนเปรยวเผด เปนตน มผลกระทบตอเดกในครรภทงสน

ค. คพภวปตตมลกทกข ทกขเกดจากการวบตของครรภ เชน ทองนอกมดลก เดกตายในครรภตองผาตดออก เปนตน

ง. วชายนมลกทกข ทกขเกดจากการคลอด ทงถกกระทงกระแทกพลกหน ทงถกกดถกบบถกอด กวาจะผานชองอนแสนแคบออกมาได เจบปวดแสนสาหส

จ. พหนกขมนมลกทกข ทกขเกดจากการออกมาภายนอก เดกแรกคลอดมรางกายและผว ละเอยดออนดงแผลใหม ถกสมผสจบตองเชดลางแสนเจบแสบ

ฉ. อตตปกกมมลกทกข ทกขเกดจากท าตวเอง เชน ฆาตวตายบาง ประพฤตวตรบ าเพญตบะทรมานตนบาง โกรธเคองเขาแลวไมกนขาว หรอท ารายตวเองบาง เปนตน

ช. ปรปกกมมลกทกข ทกขเกดจากคนอนท าให เชน ถกฆา ถกจองจ า ถกท าราย เปนตน ๒) ชรา ความแก ท าใหอวยวะทงหลายยอหยอนออนแอ อนทรยคอตาหจมกลนเปนตน

ท าหนาทบกพรองผดเพยน ก าลงวงชาเสอมถอย หมดความแคลวคลองวองไว ผวพรรณไมงดงามผองใสหนงเหยวยน ความจ าเลอะเลอนเผลอไผล เสอมอ านาจและความเปนเสรทงภายนอกและภายในเกดทกขกายและทกขใจไดมาก

๓) มรณะ ความตาย ยามจะสนชพเคยท าชวไว กเหนนมตของบาปกรรม มคนหรอของรกกตองพลดพรากจากไป สวนประกอบในรางกายกพากนหยดท าหนาท ทกขทางกายกอาจมมาก จะท าอะไรจะแกไขอะไรกท าไมไดแกไขไมได

๔) โสกะ ความเศราโศก ไดแกความแหงใจ เชน เมอสญเสยญาตเปนตน ๕) ปรเทวะ ความคร าครวญหรอร าไร ไดแก บนเพอไปตาง ๆ เชน สญเสยญาต เปนตน ๖) ทกข ความทกขกาย ไดแก เจบปวด เชน กายบาดเจบ ถกบบคน เปนโรค เปนตน๕๙ ๗) โทมนส ความทกขใจ ไดแก เจบปวดรวดราวใจ ทท าให รองไห ตอกชกหว ลงดน

เชอดตวเอง กนยาพษ ผกคอตาย เปนตน ๘) อปายาส ความคบแคน หรอสนหวง ไดแก เรารอนทอดถอนใจ ในเมอความโศกเศรา

เพมทว เปนตน ๙) อปปยสมปโยค การประสบคนหรอสงซงไมเปนทรก เชน ตองพบตองเกยวของกบคน

ทไมชอบหรอชงชง เปนตน ๑๐) ปยวปโยค การพลดพรากจากคนหรอสงอนเปนทรก เชน จากญาต จากคนรก

สญเสยทรพยสน เปนตน ๑๑) อจฉตาลาภ การไมไดสงทปรารถนา คอปรารถนาสงใดแลวไมไดสมหวง ๑๒) อปาทานขนธขนธ ทงหาซงเปนทตงแหงอปาทาน กลาวคอ ทกขทกลาวมาทงหมด

นนเปนทกขของอปาทานขนธทง ๕ เมอวาโดยสรปหรอโดยรวบยอดกคออปาทานขนธ ๕ เปนทกข ชดท ๒ ทกข ๒๖๐ เปนเพยงการสรปทกขชนดตาง ๆ ในแนวหนง ไดแก

๕๙ (วสทธ.ฏกา๓/๑๗๙) วนย.ฏกา ๔/๖๕.

๖๐ วสทธ. ๓/๘๓-๘๔.

๔๖

๑) ปฏจฉนนทกข ทกขปดบง หรอทกขซอนเรน ไมปรากฏออกมาใหเหนชด ๆ เชนปวดห ปวดฟน ใจเรารอนเพราะไฟราคะและไฟโทสะ เปนตน

๒) อปปฏจฉนนทกข ทกขไมปดบงหรอทกขเปดเผย เชนถกหนามต า ถกเฆยน ถกมดฟน ไดรบความเจบปวด เปนตน

ชดท ๓ ทกข ๒๖๑ เปนเพยงการสรปทกขชนดตาง ๆ อกแนวหนงไดแก ๒) ปรยายทกข ทกขโดยปรยาย หรอทกขโดยออม ไดแก ทกขทกอยางทกลาวถงขางตน

นอกจากทกขเวทนา ๓) นปปรยายทกข ทกขโดยนปรยาย หรอทกขโดยตรง ไดแก ความรสกทกข ทเรยกวา

ทกขทกข หรอทกขเวทนา นนเอง. 2.7.2.10 ในคมภร มหานทเทสและจฬนทเทส แสดงเรองทกขไวมาก ในคมภรมหานทเทสและจฬนทเทสบางแหงแสดงชอทกขไวอกเปนอนมาก๖๒ มทงทซ ากบ

ทแสดงไวแลวขางตน และทแปลกออกไป จดเปนกลม ๆ ใหดงาย ดงน ก) ชาตทกข ชราทกข พยาธทกข มรณทกข โสกะ-ปรเทวะ-ทกขะ-โทมนสส-อปายาสทกข ข) เนรยกทกข ตรจฉานโยนกทกข ปตตวสยกทกข มานสกทกข (ทกขของสตวนรก ทกข

ของสตวดรจฉาน ทกขของสตวในแดนเปรต ทกขของมนษย) ค) คพโภกกนตมลกทกข (ทกขเกดจากการลงเกดในครรภ) คพเภฐตมลกทกข (ทกขเกด

จากการอยในครรภ) คพภวฏฐานมลกทกข (ทกขเกดจากการออกจากครรภ) ชาตสสปนพนธกทกข (ทกขตดพนตวของผทเกดแลว) ชาตสสปราเธยยกทกข (ทกขเนองจากตองขนตอผอนของผทเกดแลว) อตตปกกมทกข (ทกขทตวท าแกตวเอง) ปรปกกมทกข (ทกขจากคนอนท าให)

ง) ทกขทกข สงขารทกข วปรณามทกข จ) โรคตาง ๆ เชน โรคตา โรคห เปนตน รวม ๓๕ ชอ ฉ) อาพาธ คอ ความเจบไขทเกดจากสมฏฐาน ๘ อยางคอ ดเสมหะ ลม สมฏฐานตาง ๆ

ประชมกน อตแปรปรวน รางกายไมสม าเสมอ ถกเขาท า เชน ฆาและจองจ า เปนตน และผลกรรม ช) หนาว รอน หวกระหาย อจจาระ ปสสาวะ ทกขจากสมผสแหงเหลอบยงลมแดดและ

สตวเลอยคลาน ญ) ทกขเพราะความตายของมารดา ความตายของบดา ความตายของพนองชาย ความ

ตายของพนองหญง ความตายของบตร ความตายของธดา ฎ) ทกขเพราะความสญเสยญาต ความสญเสยโภคะ ความสญเสยดวยโรค ความสญเสย

ศล ความสญเสย ทฏฐ ในมหาทกขกขนธสตร และจฬทกขกขนธสตร๖๓ พระพทธเจาตรสถงทกขขนธ คอกอง

ทกขตาง ๆ มากมาย ซงเปนปญหาแกมนษยสบเนองมาจากกาม โดยสรปทกขขนธหรอกองทกขเหลานน ไดแก

๖๑ วสทธ. ๓/๑๘๑. ๖๒ ข.จ.(ไทย) ๓๐/๖๘/๑๓.

๖๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๙๘/๑๖๙, ๒๑๓/๑๘๑.

๔๗

ก) ความล าบากตรากตร าเดอดรอน ตลอดกระทงสญเสยชวต เนองมาจากประกอบการงานหาเลยงชพ

ข) ความเศราโศกเสยใจ ในเมอเพยรพยายามในการอาชพแลว โภคะไมส าเรจผล ค) แมเมอโภคะส าเรจผลแลว กเกดความทกขยากล าบากใจ ในการทตองคอยอารกขา

โภคทรพย ง) ความเศราโศกเสยใจ เมอสญเสยโภคทรพยนนไป อารกขาไวไมส าเรจ เชน ถกโจรปลน

ไฟไหม จ) การทะเลาะววาทแกงแยง ท ารายกน ถงตายบาง ถงทกขปางตายบาง ระหวางราชากบ

ราชาบาง คฤหบดกบคฤหบดบาง แมกระทงระหวางมารดาบดากบบตร พกบนอง และเพอนกบเพอน ฉ) การท าสงครามประหตประหารกนระหวางหมชน ๒ ฝาย ในสมรภม ซงตางพากนลม

ตายและไดรบความทกขแสนสาหสเพราะถกอาวธหรอเนองมาจากการตอสกนนน ช) การท าสงครามทฝายหนงรกรานโจมตบานเมองของอกฝายหนง และจากการตอสกน

กตองบาดเจบลมตายไดรบทกขเปนอนมาก ญ) การท าทจรตกออาชญากรรมตาง ๆ เชน ปลนทรพย ท าความผดทางเพศ เปนตน

แลวถกจบกมลงโทษตาง ๆ ถงตายบาง ไมถงตายบาง ฎ) การประกอบกรรมทจรตทางกาย วาจา ใจ ครนตายแลวกไปไดรบทกขในอบาย

ทคต วนบาต นรก ในพระบาลและอรรถกถา ยงกลาวถงทกขชออน ๆ กระจายกนอยแหงละเลกละนอยอก

หลายแหง บางแหงมเพยงค าบรรยายอาการของความทกข (เหมอนอยางในมหาทกขกขนธสตร และจฬทกขกขนธสตรขางบนน) โดยไมเรยกชอทกขไวโดยเฉพาะ บางแหงกระบชอทกขเฉพาะอยางลงไป เชน สงสารทกข๖๔ อบายทกข วฏฏมลกทกข อาหารปรเยฏฐทกข๖๕ เปนตน

ปญหาของมนษยมมากมาย ทงทกขทเปนสามญแกชวตโดยทวไป และทกขทแปลกกนออกไปตามสภาพแวดลอมของยคสมย ถนฐาน และสถานการณ ขอส าคญอยทจะตองรความทกขทเกดขน เพอทจะแกใหตรงจดความมงหมาย๖๖

การททานแสดงชอทกขตาง ๆ ไวมากมายนน กเพอใหเรารจกมนตามสภาพ คอตามทเปนจรง (ปรญญากจ) เพอปฏบตตอทกขนน ๆ อยางถกตอง ดวยการยอมรบรสหนาสงทมอย ซงตนจะตองเกยวของ ไมใชเลยงหนอ าพรางปดตาหลอกตวเอง หรอแมกระทงปลอบใจตนประดจดงวาทกขเหลานนไมมอย หรอตนเองหลกหลบไปไดแลว และกลายเปนสรางปมปญหา เสรมทกขใหหนกหนาซบซอนและรนแรงยงขน แตเขาเผชญหนาท าความรจก แลวเอาชนะ อยเหนอมน ท าตนใหปลอดพนไดจากทกขเหลานน ปฏบตตอทกขโดยทางทจะท าใหทกขไมอาจเกดขนได ตงแตอยางชวคราว จนถงโดยถาวรพนจากความทกขโดยสนเชง.

๖๔ วสทธ. ๓/๑๒๖, วภง ค.อ. ๑๘๘,๑๙๓, ในจฬนทเทส ๓๐/๖๘/๑๔

๖๕ วสทธ. ๑/๑๗๑, ท.อ. ๒/๒๕๓, ม.อ. ๑/๔๐๘, ส . อ. ๓/๒๕๐, ฯลฯ,

๖๖ ในหนงสอธรรมวจารณของ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส (โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, พมพครงท ๒๐ พ.ศ.๒๕๐๑) หนา ๑๓-๑๗ ทรงประมวลทกขชอตางๆจากหลายแหลงมารวมไว ๑๐ อยางบางอยางทรงตงชอเรยกใหมใหเปนพวก ๆ กน.

๔๘

๒.7.3 อนตตตาและอนตตลกษณะของธรรมทงปวง ความหมายของค าวา อนตตตา คอความเปนอนตตาไมมตวตน มขอบเขตกวางขวาง

ครอบคลมมากกวาความไมเทยงและความเปนทกข ขอบเขตนนกวางแคบกวากนแคไหน เหนไดชดเจนทนทในพทธพจนทแสดงหลกนนเอง คอ

๑. สพเพ สงขารา อนจจา - สงขารทงปวงไมเทยง ๒. สพเพ สงขารา ทกขา - สงขารทงปวงเปนทกข ๓. สพเพ ธมมา อนตตา - ธรรมทงปวงเปนอนตตา พทธพจนแสดงหลกธรรมนยาม อนบงบอกถงไตรลกษณน ชชดวา เฉพาะสงขารเทานนท

เปนอนจจงและเปนทกขทงหมดทงสน คอ ยงมธรรมบางอยางทไมเปนอนจจงและไมเปนทกขง ไดแกธรรมทไมเปนสงขาร คอวสงขาร แปลวามสงขารไปปราศแลว ไดแกนพพาน

แตธรรมทกอยาง รวมทงธรรมทไมเปนสงขารนนดวย เปนอนตตา คอลวนมใชอตตา ไมมอตตา ไมเปนอตตา หมดทงสนไมยกเวนสงใดทงนน ไมมอะไรมอตตา ไมมอะไรเปนอตตาเลย

ค าวา “ธรรม” ครอบคลมทกสงทกอยาง ไมมอะไรอยนอกเหนอค าวา “ธรรม” ไมวาสง ใด ๆ ใชค าวาธรรมเรยกไดทงหมด

เมอธรรมครอบคลมทกสงทกอยาง ธรรม จงจ าแนกออกไปไดไมมทสนสด แตอาจจดประมวลไดเปนกลมเปนประเภท

การจดกลมหรอประเภททเขากบเรองในทน คอ ธรรมทงปวงจ าแนกเปน ๒ จ าพวก ไดแกสงขตธรรมและอสงขตธรรม

สงขตธรรม คอ ธรรมทปจจยปรงแตง หรอสภาวะทเกดจากปจจยหนนเนองกนขนมาเรยกงาย ๆ วา“สงขาร” ไดแกรปธรรมและนามธรรมทวไป ทจดเขาในขนธ ๕

อสงขตธรรม คอ ธรรมทปจจยไมปรงแตง หรอสภาวะทมใชเกดจากปจจยหนนเนองกนขนมา เรยกอกอยางหนงวา “วสงขาร” ไดแก สภาวะอนพนจากขนธทง ๕ คอนพพาน

โดยนยน จงแสดงหลกธรรมนยามแบบขยายความได ดงน ๑. สงขาร คอ สงขตธรรม (ขนธ ๕) ทงปวงไมเทยง ๒. สงขาร คอ สงขตธรรม (ขนธ ๕) ทงปวงเปนทกข ๓. ธรรม คอ สงขตธรรม และอสงขตธรรมทงปวง ไมมไมเปนอตตา พระพทธเจาตรสธรรมตามล าดบใน ๒ ขอแรก ทงขอไมเทยง และขอเปนทกขเหมอนกน

วา “สงขารทงปวง” แตพอถงขอ ๓ ทเปนอนตตาทรงเปลยนเปน “ธรรมทงปวง” ในพระพทธพทธพจนน, มพทธประสงค หรอพทธาธบายเกยวกบขอบเขตแหงความหมาย

ของอนจจตา ทกขตา และอนตตตา กชดแจงอยในตวแลว วามความหมายกวางแคบกวากนแคไหนเพยงใด อยางไร ในความหมายของธรรม

๒.8 หลกธรรมทสงเสรมการบรรเทาทกขตามหลกไตรลกษณ จากการศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขในสงคมปจจบน ในทศนะของนกวชาการทางพระพทธศาสนาและในทศนะของคนในสงคมนน การแกปญหาชวตของคนในสงคมปจจบน ตองใชไตรสกขาในการแกปญหาชวตเรมตนตองใชศลสมาธปญญา หรอจะดบ

๔๙

ทกขไดกตองใช ปญญา ศล สมาธ กเรยก เพราะไตรสกขากสงเคราะหลงในอรยมรรคมองค 8 ในการใชแกปญหาชวตของคนในสงคม คอใช ปญญา ศล สมาธ นคอพดเรยงตามมรรคมองค 8 ประการ ในทางปฏบตเพอไมใหเกดทกขนน ไมวาในระดบสงคม หรอในจตใจเราเอง ศลสมาธปญญา แยกจากกนไมได เพราะฉะนน ในการปฏบตตองมทงศลสมาธปญญา ไมวาในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกนหรอระดบจตใจขางใน เพอไมใหเกดทกข ในระดบสงคม ท าไมเราไมท ารายรางกายชวตสตว เพราะเราเหนวาชวตของใครใครกรก ขนไปท ารายกน เราจะอยรวมกนไมเปนสข ความรความเขาใจ มเหตมผลอยางน เราเรยกวามปญญา แลวเราควบคมบงคบจตใจ ไมใหไปท ารายผอนได เรยกวาสมาธ และเราไมไปท ารายรางกายชวตของผอนทางรางกายท าใหกายปรกต เรยกวา ศล เมอเราไมไปท ารายรางกายชวตของผอนนน เรามทงปญญา สมาธ ศล เมอมพรอมกนทง 3 อยาง เรยกวาเราปฏบตธรรม ท าไมเราไมท ารายทรพยสนของผอน เราะเหนวาทรพยสนของใครใครกรก ขนไปท ารายทรพยสนกนกอยรวมกนไมเปนสข (ปญญา) เราบงคบควบคมจตใจไมให ไปท ารายทรพยสนผอนได (สมาธ) และไมไปท ารายทรพยสนทางรางกายขางนอก (ศล) ดงนนการทเราไมไปท ารายทรพยสนของผอน เรามทง ปญญา ศล สมาธ จงเรยกวาเราปฏบตธรรม แตเปนการปฏบตธรรมในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกน ทง ปญญา ศล สมาธ ตองอาศยกนแยกจากกนไมได การไมท ารายของรกของใครของผอน การไมใชวาจาประทษรายความเปนธรรมของอน การไมเสพสงมนเมา ท าใหเสยสตสมปฤด เปนการท ารายตนเองและผอนเปนตนกตาม ลวนแตตองมทงปญญา ศล สมาธ อาศยกนทงสน ในสวนการปฏบตธรรมทางจต เพอไมใหเกดทกขในทางจตวญญาณขางใน กตองอาศย ปญญา สมาธ ศลเชนเดยวกน เชน ท าไมเราไมโกรธ ไมเกลยด ไมอาฆาตพยาบาท ไมรกใครหลงใหล ไมอจฉารษยา ไมวตกกงวล ไมนอยเนอต าใจ เปนตน เพราะเราเหนโทษของกเลส ของความทกข เหนพระไตรลกษณของอารมณปรงแตงตาง ๆ แลวดวยปญญา การบงคบควบคมจตไมใหหวนไหว สมาธ และเกดความปรกตโดยทวไป ศล จงรกษาใหปรกตสงบเยนได. การปฏบตธรรม ไมวาเพอความผาสกของสงคม หรอเพอจะรกษาจตใจใหปรกตเพอความพนทกขขางใน กตาม ตองมทงปญญา ศล สมาธ อาศยกนแยกออกจากกนไมได และใชในขณะแหงผสสะ หรอเมอช านาญจนเปนธรรมชาตแลว กไมสนใจทจะระมดระวงทผสสะอกตอไป ศลสมาธปญญา จงเปนองคประกอบของการปฏบต เพอพนทกข มใชศลท าใหเกดสมาธ สมาธท าใหเกดปญญา ปญญาท าใหพนทกข ซงเปนการยากในการปฏบต และไมเปนไปเพอความพนทกขดวย พฤตกรรมทกชนด ทกอรยาบถ ทกเวลา ทกสถานท ทเปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนเอง ผอนแลว พฤตกรรมเหลานนมศลสมาธหรอปญญา หรอมปญญา ศล สมาธ อยในทกพฤตกรรมนน ปญญาจ าปญญาคด โดยมากมกใชแกปญหาทางวตถ ปญญารสกใชแกปญหาความทกขในทางจตใจ แมบางครงอาจจะใชปญญาจ า ปญญาคดบางเปนพนฐาน เปนความรเพอใหเกดการปฏบต ในการตามดตามเหนความรสกตอไป และปญญาร สกน ทกคนมโอกาสม ได เทากนพระพทธศาสนาจงไมไดเปนของคนกลมใดกลมหนง แตเปนของทกคนทมความรสกในการปฏบต 3. ธรรมม 2 ชดคอ คอ (1) ธรรมทตอง รจ า รจก รแจง ใหสนเชง (2) ธรรมทตองปฏบตตลอดชวต ธรรมทตองรจ า รจก รแจง คอ..อนจจง ทกขง อนตตา. อนจจง แปลวา ความเปนของไม

๕๐

เทยง ไมมอยจรง ทกขง ความเปนทกข ไมคงท อนตตา ความเปนของมใชตวตน ไมมตวตนทถาวร สรรพสงทงหลายทงปวงในสากลจกวาล ทงในอดต อนาคต ปจจบน ตองตกอย ในกฎของสามญลกษณะ หรอพระไตรลกษณทงหมด ม 3 ประการ คอ 1. อนจจง แปลวา ไมเทยง มหมายความวา สงทงหลายมลกษณะเปลยนแปลงอยเสมอไป ไมมความคงทตายตว เปนไปตามเหตปจจยตามธรรมชาต 2. ทกขง แปลวา เปนทกข มหมายความวา สงทงหลายทงปวงมลกษณะทเปนทกขมองดแลวนาสงเวชใจ ท าใหเกดความทกขใจแกผทไมมความเหนอยางแจมแจงในสงนนๆ 3. อนตตา แปลวา ไมใชตวตน มความหมายวา ทกสงทกอยางไมมความหมายแหงความเปนตวเปนตน ไมมลกษณะอนใดทจะท าใหเรายดถอไดวามนเปนตวเราของเรา ถาเหนอยางแจมแจงชดเจนถกตองแลว ความรสกทวา ไมมตน จะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราไปหลงเหนวาเปนตวเปนตนนน กเพราะความไมรอยางถกตองนนเอง อนจจง ทกขง อนตตา น คอ การประกาศความจรงออกไปวา สงปรงแตงทงปวงไมเทยง สงปรงแตงทงปวงเปนทกข สงทงปวงไมใชตวตน ลกษณะสามญ 3 ประการน พระพทธเจาทรงสงสอนมากกวาค าสงสอนอนๆ ในบรรดาค าสงสอนทงหลายจะน ามารวบยอดอยทการเหน อนจจง ทกขง อนตตา นทงนน บางทกกลาวตรงๆ บางทกพดดวยโวหารอยางอน แตใจความมงแสดง ความจรงอยางเดยวกน

ไตรลกษณ หรอสามญลกษณะ ไดแก ลกษณะท เสมอกนแกสงขารทงปวง ไดแก อนจจตา ความเปนของไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข อนตตา ความเปนของมใชตวตน บรรดาสรรพสงทงหลายทงมวล ทอบตเกดขนมาในโลกน ยอมมลกษณะเหมอนกน เสมอกน เทาเทยมกน เปนไปตามกฎของไตรลกษณ ลกษณะทง 3 ประการ คอ สงขารทงปวงไมเทยง , สงขารทงปวงเปนทกข, และธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอบคคลนนพจารณาอยวา ทานอนเราใหแลว บญกรยาวตถทเปนทานมยกเกดขนธรรมดาวา บญกรยาวตถทเปนทานมยจะมไดกเพราะท าเจตนาทง ๓ คอ บพเจตนา มญจนเจตนา อปรเจตนา ใหเปนอนเดยวกน แมศลมย ภาวนามย กยอมเกดเชนเดยวกน ทฏฐชกรรมกยอมเกดขนธรรมดาบญกรยาวตถทเปนทฏฐชกรรมจะมกเพราะท าเจตนาทงหมดเหลานนใหเปนอนเดยวกน๖๗ การกระท ากรรมตางๆ ท าใหเกดปญญาดานครอบครว ดานเศรษฐกจ ดานสงคม และดานจตใจ ปญหาแตละดานจะตองใชหลกธรรมในการแกปญหา คอ

๒.๘.๑ ฆราวาสธรรม ๔ ปญหาดานครอบครวนน จะตองใชหลกฆราวาสธรรม หลกธรรมในฐานะทเปนเครองมอส าหรบผครองเรอน ม ๔ ขอ๖๘ คอ ๑. สจจะ หมายถง ความซอสตยตอกน ความไวเนอเชอใจกน ไมนอกใจกน สามภรรยารกใครกน ตางฝายตางจรงใจและซอสตยตอกนไมมความลบตอกน พดงาย ๆ คอรกเดยวใจเดยวตอกน

๖๗ มหามกฏราชวทยาลย, พระไตรปฎกและอรรถกถา แปล, เลม ๗๕, หนา ๔๐๖. ๖๘ พระเมธวราภรณ (สทศน ป.ธ.๙) , เบญจศลเบญจธรรม : อดมชวตของมนษย, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : ส านกพมพตนบญ, ๒๕๕๕), หนา ๑๒๔-๑๒๕.

๕๑

อยาหลายใจ แตอยาหงกนจนมากเกนไป เพราะจะน าไปสการเขาใจผด เกดการโกรธเคองกน ทะเลาะววาทกนเองอาจท าใหชวตครอบครวแตกแยก ๒. ทมะ แปลวา ความฝกฝนปรบปรงตน ทมะ นเปนขอส าคญในการทจะท าใหเกดความเจรญกาวหนา ในการรจกขมใจ หกหามใจในเวลาทมเรองราวทไมสบายใจเกดขน เชน เวลาโกรธ กพยายามขมใจไมใหโกรธ หรอแสดงความโกรธนนตออกฝายหนง เพราะจะท าใหอกฝายหนงไมพอใจหรออาจโกธรตอบอนจะน าไปสการทะเลาะกนได บคคลทมาอยรวมกนนน ยอมมพนเพตาง ๆ กน มอปนสยใจคอและสงสมประสบการณมาไมเหมอนกน แตเมอมาอยรวมกนแลวจ าเปนทจะตองปรบตวเขาหากนระหวางคนในครอบครว ๓. ขนต คอ ความอดทน ความอดทนเปนเรองของพลงความเขมแขง ความอดทาน หมายความวา ใหรจกอดทนตอค ากลาวตฉนของอกฝายหนง หรอของคนอน ๆ เขาจะวาอะไรกใหพยายามอดทนไว เกบอารมณไว อยาแสดงออกตอบ เพราะหากแสดงออกตอบกจะน าไปสการทะเลาะววาทกน โกรธเคองกน ผดใจกน เวลาทฝายใดฝายหนงโกรธ กใหอกฝายหนงพยายามอยาโกรธตอบ หรอทางทดทสดใหหนไปใหไกล คนเราเมออยรวมกนทานวาเหมอนลนกบฟน ยอมจะมโอกาสทกระทบกระทงกน จงตองมความหนกแนนและอดทนในการอยรวมกน ๔. จาคะ แปลวา การเสยสละ การรจกเสยสละประโยชนสวนตนใหอกฝาย หรอเสยสละความสขของตนเพออกฝาย ทกฝายพยามยอมกนในเรองบางเรองหรอทกเรอง การเสยสละเพอประโยชนแกกนจะเกดความสงสารเหนอกเหนในกนและชวยเหลอซงกนและกน๖๙ ๒.๘.๒ ทฏฐธมมกตถะประโยชน ๔

ปญหาเศรษฐกจนน ตองปฏบตในหลกทฏฐธมมกตถะประโยชนปจจบนหรอหลกสรางความส าเรจทนตาเหน อนเปนค าสอนใหตงเนอตงตวไดในทางเศรษฐกจ 4 ประการ๗๐ คอ

1. อฏฐานสมปทา ถ งพรอมดวยความหมน คอ ตองมความหมน คอ มความขยนหมนเพยรในการปฏบตหนาทการงาน ประกอบอาชพอนสจรต รจกใชปญญาความสามารถจดการด าเนนการไปใหไดผลด ซงเปนทางใหไดทรพย

2. อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา คอ ตองรจกเกบคมครองทรพย หนาทการงานและผลงานทตนไดมาหรอไดท าไวดวยความขยนหมนเพยรพยายามนน ไมใหเปนอนตรายหรอเสอมเสยโดยเฉพาะ ถาเปนทรพยกตองยงรจกเกบออมไว

3. กลยาณมตตตา ความมเพอนเปนคนด ตองเลอกคบคนดเปนเพอน คอ เลอกคบแตสหทมตร ไดแก มตรแท เพอนจรง ทมอปการคณ สมานสขทกข แนะน าประโยชนใหและมความรกใครจรงใจ ถาด าเนนธรกจเปนบรษทหรอสหกรณ กจ าเปนตองเลอกสมาชกทด

4. สมชวตา การเลยงชวตตามสมควรแกก าลงทรพยทหาได ตองมความเปนอยเหมาะสม คอ รจกก าหนดรายไดและรายจาย เลยงชวตแตพอดมใหฝดเคองหรอฟมเฟอย การใชงบประมาณประจ าบาน หรอการวางแผนการใชจายประจ าครอบครวอยางมระเบยบ

๖๙ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๕.

๗๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓). หนา ๙๕.

๕๒

๒.๘.๓ สงคหวตถ ๔ ปญหาสงคมนน จะตองประยกตใชสงคหวตถ ๔ ซงหลกธรรมทเปนเครองยดเหนยวน าใจ

ของผอน ผกไมตร เออเฟอ เกอกล คนและประสานหมชนไวในสามคค ท าใหตนเองกเปนทรกและคนชมชนกรวมกนอยได ไมแตกแยกกระจดกระจาย ท าใหสงคมมเอกภาพและมความมนคง เพอยดเหนยวน าใจของกนและกน สงคหวตถ ม ๔ ประการ๗๑ คอ ๑. ทาน การใหปน คอ เออเฟอเผอแผ เฉลยเจอจาน แจกจาย ชวยเหลอดวยสงของ ทรพยสนเงนทอง ตลอดจนวชาความร เชน (๑) การใหดวยเมตตา คอ แสดงน าใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ (๒) การใหดวยกรณา คอ ชวยปลดเปลองความทกข ความเดอดรอน (๓) การใหดวยมทตา คอ สงเสรมผท าความด คนทท างานสรางสรรคใหเจรญกาวหนา ๒. ปยวาจา พดอยางรกกน คอ ใชค าสภาพ ใหเกยรตกน พดดวยความหวงดมน าใจ พดแจงสงทเปนประโยชน เชน (๑) พดดวยเมตตา คอ ทกทายปราศรยแสดงน าใจไมตร พาทสภาพ (๒) พดดวยกรณา คอ เหนใจ ปลอบใจ แนะน า ใหค าปรกษา บอกทางแกปญหา การพดกนดวยวาจาไพเราะ แมการตกเตอนกนกตองระมด ระวงค าพด ถาถอเปนกนเองมากเกนไป กอาจจะเกดทฏฐ มานะท าใหครอบครวทรกกนอยรวมกนไมสงบสข ๓. อตถจรยา ท าประโยชนแกเขา คอ สละเรยวแรงก าลงกาย ก าลงความสามารถ ชวยเหลอผอน และบ าเพญประโยชน เชน (๑) ชวยดวยความเมตตา คอ แบงเบาภาระ รวมมอ แสดงน าใจไมตร (๒) ชวยดวยกรณา คอ น าผออนแอหรอตกอยในอนตรายใหพนภย (๓) ชวยดวยมทตา คอ ใหก าลงสนบสนน รวมมอแกผท าความดและเขารวมกจกรรมทเปนประโยชน การน าความรความสามารถมาชวยเหลอกน ประพฤตตนเปนประโยชนตอกนในทกดาน เมอรวาอะไรดหรอไมด ควรหรอไมควร กน ามาเลาสกนฟง พยายามศกษาหาความรทางธรรมใหมาก ๔. สมานตตตา เอาตวเขาเสมอสมาน คอ รวมหม รวมมอ รวมจดหมาย รวมแกไขปญหา รวมสขรวมทกข ปฏบตตอกนอยางเสมอภาค เสมอตนเสมอปลาย ดวยเมตตา กรณา มทตา และอเบกขา ใหเหมาะสมกบสถานการณ การวางตวใหเหมาะสมกบทตวเปนพอบานกท าตวใหสมกบเปนพอบาน เปนแมบานกท าตวใหสมกบเปนแมบาน ตางกวางตวให เหมาะสมกบหนาททไดรบมอบหมายทงในบานและนอกบาน ซงขอนจะประพฤต ปฏบตใหด ตองฝกสมาธใหใจผองใสเปนปกต เพราะคน ทใจผองใสจะรวาในภาวะเชนนนควรจะวางตนอยางไร๗๒ ๒.๘.๔ หลกปฏบตบ าเพญสมาธ ปญหาดานจตใจนน ตองใชหลกปฏบตบ าเพญสมาธ เปนการปฏบตเพอบรรเทาทกข เพราะเปนการปฏบตเพอใหจตมความตงมน หรอภาวะทจตสงบนงจบอยทอารมณอนเดยว สมาธจงเปนการส ารวมจตใจใหแนวแน ท าจตใหสงบไมฟงซาน ผมสมาธดยอมมพลงในการใชปญญาความคด

๗๑พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), หลกสตรอารยชน, ฉบบ ๒ ภาค ไทย-องกฤษ พมพครงท ๗, (บรรมย: เรวตการพมพ, ๒๕๖๐), หนา ๑๔. ๗๒เรองเดยวกน, หนา ๑๕.

๕๓

ใหเหนแจงดขน ทงในการศกษาหาความร หรอการประกอบการงาน๗๓ การปฏบตสมาธ คอการปฏบตท าใหจตสงบ หรอการท าจตใหตงมน นนเปนสกขาท ๒ ในไตรสกขา สกขา ๓ หรอไตรสกขา ทงศล สมาธ และปญญา คอขอปฏบตทเปนหลกส าหรบศกษา คอฝกหดอบรม กาย วาจา จตใจ และปญญา ใหยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสดของพระพทธศาสนา คอพระนพพาน ศล สมาธและปญญาตองปฏบตไปดวยกน ปฏบตไปพรอมกน เมอมศลเปนฐานน าไปสการปฏบตท าสมาธ คอการปฏบตส าหรบฝกอบรมจตเพอใหเกดคณธรรม เชนสมาธอยางสง ท าใหจตสงบหรอท าใหจตตงมน เมอมจตอนยง คอเกดสมาธอยางสงท าใหเกดปญญา คอการปฏบตส าหรบอบรมปญญาเพอใหเกดความรแจงเหนจรงในธรรมความไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา๗๔ ๒.๘.5 หลกปฏบตสมาธ หลกปฏบตสมาธ เรยกวา “จตตภาวนา” แปลวา การอบรมจต หรอเรยกวา กรรมฐาน เปนวธฝกอบรมจต หรอเปนวธฝกอบรมจต การฝกอบรมจตใหเจรญงอกงามดวยคณธรรม มความเขมแขงมนคง เบกบานสงบผองใส และเกดความเพยร สต และสมาธ เปนการฝกอบรม สมถภาวนา ท าจตใหสงบและ วปสสนาภาวนา ฝกอบรมปญญาใหเกดความรเขาใจตามความเปนจรง การฝกจตในพระพทธศาสนา เรยกวา “จตตภาวนา” หรอเรยกวา กรรมฐาน การปฏบตสมาธม ๒ อยาง คอ สมถกมมฏฐาน วปสสนากมมฏฐาน การอบรมจตหรอการฝกจตในพระพทธศาสนา เปนวธฝกอบรมจต หมายถง อารมณเปนทตงแหงงานเจรญภาวนา ทตงแหงงานท าความเพยร กมมฏฐานจ าแนกเปน ๒ ประการ๗๕ คอ ๑. สมถกมมฏฐาน หรอสมถภาวนา สมถะ แปลวา สงบ หรอความสงบระงบจต หมายถง การท าจตใจใหสงบ กรรมฐานแปลวาตงกรรม หมายถงการปฏบตท าสมาธและปญญา เปนอบายสงบใจ คอฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ไดแกการฝกสมาธนนเอง โดยการท าใจใหสงบจากกเลสและนวรณธรรม นวรณ หมายถง สงทกนจตไวไมใหบรรลความด หรอสงทขดขวางจตไมใหกาวหนาในคณธรรม ม ๕ ประการคอ ความพอใจรกใครในกามคณ, ความพยาบาท, ความหดหซมเซา, ความฟงซานร าคาน, และความลงเลสงสย สมาธแปลวา ความตงมนแหงจต หมายถง ความส ารวมจตใหแนวแนเพอเพงในสงใดสงหนง เกดภาวะจตสงบนงจบอยทอารมณอนเดยว เมอฝกสมาธเจรญภาวนาใหสงบจากกเลสและนวรณธรรมไดแลว ขนตอไปกเจรญวปสสนาตอ. ๒. วปสสนากมมฏฐาน หรอวปสสนาภาวนา หมายถง การเจรญภาวนา ใหมความเหนแจง การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรง รแจงในไตรลกษณ ถอนความหลงผดรผดในสงขารเสยได รแจงวาสงขารเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา การฝกสมาธ คอ การฝกอบรมจตใหเกดความสงบจากกเลส และสงกนจตไวไมใหบรรลความด เมอท าใหจตสงบนงโดยเพงสงใดสงหนงจบอยทอารมณอนเดยว เมอจตใจสงบมนคงแลว สตทมนคงสงบยอมท าใหเกดปญญา มความสบายและรสกเปนสข มพลงปญญา ขอใหสงเกตผทมสมาธด

๗๓ นายกนก จนทรขจร, ธรรมเพอชวต, พมพครงท 8, (กรงเทพมหานคร : พมพเผยแผเปนธรรมทาน๒๕๔๙), หนา ๘๕๗.

๗๔ เรองเดยวกน, หนา ๘๕๗. ๗๕ เรองเดยวกน, หนา 8๕๗-861.

๕๔

มจตตงมนแนวแนในอารมณสงทปฏบต จะด ารงชวตประจ าวนอยางเปนสข ท างานไดดทงคณภาพและปรมาณสงกวาผมสมาธไมสงบแนวแน กลาวโดยสาระส าคญ สมมาสมาธ คอ สมาธทน าไปสความดบทกขไดนนเอง สมาธทมจดหมายอยางอน เชน สมาธเพอการไดความสามารถพเศษอยางหทพย ตาทพย ระลกชาตได รใจคน เปนตน ไมนบเปนสมมาสมาธ ๒.๘.6 ประโยชนของการปฏบตสมาธ การปฏบตสมาธมประโยชนเปนอเนกอนนต ทงประโยชนทางกายภาพ (คอผลตอ สขภาพ) ประโยชนทางชวภาพ (คอผลตอสขภาพจต คณภาพจต ศกยภาพจต) และผล สงสดคอการบรรลอรยมรรคอรยผล หรอนพพาน แตเมอกลาวตามนยคมภรพระไตรปฎก สมาธมประโยชน ๔ ประการ๗๖ ดงน ภกษทงหลาย การเจรญสมาธ ม (ประโยชน) ๔ อยางดงตอไปน ๑) สมาธภาวนาทเจรญแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอการอยเปนสข ในปจจบน (สมาธทเปนสมถะ ท าใหจตดมสขภาพเปนปรกต) ๒) สมาธภาวนาทเจรญแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอการไดญาณทศนะ (สมาธทเปนสมถะ เพอความสามารถพเศษ) เชน หทพย ตาทพย อนเหนอวสยธรรมดาของมนษย ๓) สมาธภาวนาทเจรญแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะ (สมาธทเปนวปสสนา เพอรเทาทนอารมณปจจบน มความไมประมาทสมบรณยงขน) ๔) สมาธภาวนาทเจรญแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนไปแหงอาสวะ (กเลส) ทงหลาย (สมาธทเปนวปสสนา เพอดบทกขสนกเลส)”๗๗

๒.๙ สรป ไตรลกษณหรอสามญลกษณะ ไดแก ลกษณะทเสมอกนแกสงขารทงปวง ไดแก อนจจตา ความเปนของไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข อนตตา ความเปนของมใชตวตน บรรดาสรรพสงทงหลายทงมวล ทอบตเกดขนมาในโลกน ยอมมลกษณะเหมอนกน เสมอกน เทาเทยมกน เปนไปตามกฎของไตรลกษณ ลกษณะทง 3 ประการ คอ สงขารทงปวงไมเทยง , สงขารทงปวงเปนทกข, และธรรมทงปวงเปนอนตตา การบรรเทาทกขในไตรลกษณจะตองปฏบตสมาธ เพอตดขาดกเลสเขาสกระแสพระนพพานการเขาถงความดบทกข จตของผเขาถงจะยดเอาพระนพพานเปนอารมณ สามารถท าลายกเลสอนเปนอปสรรคตอการบรรลมรรคผลขนตนได พรอมกบไดส าเรจอรยมรรค คอ มความเหนชอบในอรยสจ ๔ วามการเกดขนและดบไปเปนธรรมดาตามธรรมชาตของสรรพสง บคคลผฟงธรรมจบแลวในทนททไดบรรลมรรคผล บคคลผทไดบรรลนนถอวาเปนผถงธรรมตามวธน เชน พระสาวกหลายทานไดปฏบตธรรมแลวกไดบรรลมรรคผลในทนท คอ ส าเรจเปนอรหนต จงถอวาหลกธรรมในพระพทธศาสนา เมอผปฏบตตามแลวยอมบรรลมรรคผลนพพานพนจากความทกขได

๗๖ เรองเดยวกน, หนา 17.

๗๗ อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๔๑/๕๗.