การปรับเปลีÉยนแนวความคิดของจิตรกรรมฝาผนังในพระราชประสงค์...

การปรบเปลยนแนวความคดของจตรกรรมฝาผนงในพระราชประสงค ของรชกาลท 5

โดย

นายพชต องคศภรกล

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

สมดกลาง

DEVELOPMENT IN CONCEPT OF DEPICTION OF KING RAMA V’S MURAL

PAINTINGS AND HIS ROYAL INTENTION

By

Mr. Pichit Angkasuparakul

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree

Master of Art Program in Art History

Department of Art History

Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2013

Copyright of Graduate School, Silpakorn University

สำนกหอ


บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “การปรบเปลยน

แนวความคดของจตรกรรมฝาผนงในพระราชประสงคของรชกาลท 5” เสนอโดย นายพชต องคศภรกล

เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร

ศลปะ

...........................................................................

(รองศาสตราจารย ดร. ปานใจ ธารทศนวงศ) คณบดบณฑตวทยาลย

วนท........ เดอน................... พ.ศ. ..............

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ

ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ................................................... ประธานกรรมการ ............/..................../................

(ศาสตราจารยเกยรตคณ ดร. สนต เลกสขม) ................................................... กรรมการ

(ศาสตราจารย สายนต ไพรชาญจตร) ............/..................../................ ................................................... กรรมการ (ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห) ............/..................../................

สำนกหอ


ง

53107207: สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ

คาสาคญ: รชกาลท 5/ จตรกรรมฝาผนง/ ศลปะรตนโกสนทร

พชต องคศภรกล: การปรบเปลยนแนวความคดของจตรกรรมฝาผนงในพระราช

ประสงคของรชกาลท 5. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ: ศ.ดร. ศกด ชย สายสงห, 203 หนา

วตถประสงคหลกของการศกษาครงนเพอตองการทราบการแนวทางเปลยนแปลงใน

การเขยนจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 5 โดยคาถามสาคญในงานวจยนคอจตกรรมฝาผนง

เหลานสะทอนพระราชประสงคดานตางๆ ของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวอยางไร

บาง

การศกษาทาใหพบวาปจจยสองประการททาใหเกดการเปลยนแปลงทางดาน

จตรกรรมอยางรวดเรว ไดแก การประดบตกแตงภายในพระอารามแบบใหม สวนอกประการคอ

ความสนใจในกระแสสจนยมทมมากขน ทงนสามารถแบงตามเนอหาเรองราวจตรกรรมออกไดเปน

3 หวขอ ไดแก 1. จตรกรรมแบบประเพณ เรองชาดกและพทธประวต 2. จตรกรรมเชงสจนยมใน

พระราชนยมรชกาลท 4 และ 3. จตรกรรมเรองตานานและประวตศาสตร

โดยเรองราวตางๆ เหลานทไดรบการเลอกไปเขยนเปนจตรกรรมดวยเหตผลหลกเรอง

ความสวยงาม และความสอดคลองกบบรบทดานสถาปตยกรรม อนเปนพระราชประสงคหลกของ

พระบาทสมเดจพะจลจอมเกลาอยหว

ภาพการรบรอยางอดตหรอความเชอโบราณของคนในสงคมไดถกทาทายจาก

ความคดสมยใหมจากโลกตะวนตก ซงสงเหลานไดเปนเงอนไขใหชนชนนาทจะปรบปรงพฒนาตน

และชาตใหพรอมและเหมาะสมสาหรบยคสมยใหม บรรยากาศแหงการเปลยนแปลงนเองทสงผล

กระทบไปยงเรองอนๆ รวมถงงานจตรกรรมทเปลยนแปลงอยางยงเมอกระแสสจนยมและมนษย

นยมไดเขามา ในขณะเดยวกนศลปกรรมกมแนวโนมไปในการแสดงความงดงามมากกวาการอทศ

ถวายเพอศาสนาดงทผานมา

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ลายมอชอนกศกษา........................................................... ปการศกษา 2556

ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ..............................................................

สำนกหอ


จ

53107207: MAJOR: ART HISTORY

KEY WORD: KING RAMA V/ MURAL PAINTING/ RATTANAKOSIA ART

PICHIT ANGKASUPARAKUL: DEVELOPMENT IN CONCEPT OF DEPICTION

OF KING RAMA V’S MURAL PAINTINGS AND HIS ROYAL INTENTION. THESIS

ADVISOR: PROF. SAKCHAI SAISIGHA, Ph.D. 203 pp.

The purpose of this study is an attempt to explain the change and development

in concept of depiction of murals painted in the reign of King Rama V. Through studying

the specific group of mural paintings shown in the temples that King Chulalongkorn

intended to build or reconstruct, this thesis also discusses his specific intention and

attitude towards a selection of themes.

There are two factors that could probably be fundamental causes of the change

in mural painting: first, change in architectural and interior decoration style in a temple;

second, an interest in realism. According to the research, the murals depicted three

themes: 1. the life of the Buddha and Jataka; 2. the royal mural painting style of King

Mongkut; 3. history and legend. The selections of a story to be painted were varied

during the time of rapid evolution-of-Thai-art era, since the latter half of the 19th century.

It can be observed that the King’s preference focus on beautifulness and

appropriateness of a mural. All stories painted had intentionally, and not all traditionally,

chosen for specific reasons. The main reason is that each depicted storyline shares

some logical contributions with a place; it sensibly relates architectural context.

Department of Art History Graduate School, Silpakorn University

Student’s signature........................................................... Academic Year 2013

Thesis Advisor’s signature...........................................................

สำนกหอ


ฉ

กตตกรรมประกาศ

ขอขอบพระคณอยางสงสาหรบ ทนอดหนนการทาวจยจากบณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร และทนวจยมหาบณฑต สกว. ดานมนษยศาสตร สงคมศาสตร ซงเปน

ผสนบสนนงานวจยฉบบน

การเขยนวทยานพนธฉบบน ผ เขยนขอขอบพระคณอยางสง สาหรบผ ทมสวนสาคญ

ในการชวยเหลอใดหลายสงตางๆ จนสาเรจลวงไปไดดวยด ดงน

ศาสตราจารย ดร. ศกด ชย สายสงห อาจารยทปรกษาวทยานพนธ สาหรบขอคด

คาแนะนา และการตรวจแกไขงานตลอดระยะเวลาการทาวทยานพนธ ขอขอบคณครอบครวสาย

สงห ทเปนแบบอยาง และกาลงใจเสมอมา

ศาสตราจารยเกยรตคณ ดร. สนต เลกสขม อาจารยผสอน และผทรงคณวฒทกรณา

สละเวลาอานตรวจแนะนา และตรวจแก ตงแตขนตอนเรมตนการทาวจย กระทงวทยานพนธเสรจ

สมบรณ

ศาสตราจารยสายนต ไพรชาญจตร ผทรงคณวฒในโครงการทนวจยมหาบณฑต

สกว. ดานมนษยศาสตร สงคมศาสตร ในการตรวจและใหคาแนะนาในการทาวทยานพนธ

ผชวยศาสตราจารย ดร. เชษฐ ตงสญชล ผ ชวยศาสตราจารย ดร. รงโรจน ธรรม

รงเรอง ผชวยศาสตราจารย ดร.ประภสสร ชวเชยร และอาจารย พสวสร เปรมกลนนท อาจารย ดร.

อชรชญ ไชยพจนพานช อาจารยภาควชาประวตศาสตรศลปะ ผซงใหความรในทกรายวชาเพอเปน

พนฐานในการทาวจย

อาจารย กวฏ ตงจรสวงศ สาหรบมตรภาพและความชวยเหลอในทกอยาง

ขอขอบคณ ปยนนท อลงกรณ กญญาพชร อโนชา และพลอยชมพ เพอนปรญญาโท

รหส 53 ผซงลมลก อดนอน และมตรภาพตลอดระยะเวลาทผานมา

ขอขอบคณเพอนทครสตจกรนวซอง สาหรบมตรภาพ และคาอธษฐาน

ขอขอบคณ ชนสา ผ รวมเดนทาง ใหคาแนะนา การจดรปเลม และใหกาลงใจผ วจย

ขอบคณ ครอบค รว นาคนอย คณพอและคณแม ท เ ป นกาลง ใจและความช วยเหลอ

สดทาย ขอบคณพอกบคณแม พสาวทงสองคนชนาพรกบชตพรรณ และครอบครว สาหรบความ

เขาใจและรากฐานของชวต และวทยานพนธฉบบนจะสาเรจไมไดถาไมมพระเจา ขอบคณพระเจา

สาหรบพระพรและสตปญญา

สำนกหอ


ช

สารบญ

หนา

บทคดยอภาษาไทย……………………………………………………………………… ง

บทคดยอภาษาองกฤษ………………………………………………………………….. จ

กตตกรรมประกาศ………………………………………………………………………. ฉ

สารบญภาพ…………………………………………………………………………….. ญ

บทท

1 บทนา…………………………………………………………………………… 1

ความเปนมาและความสาคญของปญหา……………………………… 1

ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา………………………… 3

สมมตฐานการศกษา…………………………………………………… 3

ขอบเขตของการศกษา………………………………………………… 4

ขนตอนการศกษา……………………………………………………… 4

ประโยชนทไดรบจากการศกษา……………………………………….. 5

2 ขอมลประวตศาสตรทเกยวของกบงานศลปกรรม…………………………… 6

พระราชประวตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโดยสงเขป.. 6

พระราชกรณยกจทสาคญ……………………………………………… 7

ประวตพระอารามกบงานจตรกรรมฝาผนง……………………………… 9

วดปรมยยกาวาส………………………………………………... 9

วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม................…………………... 9

วดเสนาสนาราม………………………………………………... 9

วดบวรนเวศวหาร.................…………………………………... 10

วดอรณราชวราราม……………………………………………... 11

วดโพธนมตรสถตมหาสมาราม…………………………………. 12

วดเบญจมบพตรดสตวนาราม………………………………….. 12

วดราชาธวาส…………………………………………………… 13

3 การแสดงออกในงานจตรกรรมฝาผนงในพระราชประสงครชกาลท 5………… 14

เนอหาเรองราวในงานจตรกรรม………………………………………… 14

จตรกรรมเนอเรองแบบประเพณ………………………………… 14

สำนกหอ


ซ

บทท หนา

จตรกรรมฝาผนงเรองชาดกและพทธประวต…………… 14

สรปแนวทางพระราชประสงค…………………………… 64

จตรกรรมเชงสจนยมในพระราชนยมรชกาลท 4………………… 65

จตรกรรมฝาผนงภาพเทพเทวดา………………………… 65

จตรกรรมฝาผนงเรองจรยวตรสงฆ……………………… 76

สรปแนวทางพระราชประสงค…………………………… 97

จตรกรรมเรองตานานและประวตศาสตร………………………… 97

จตรกรรมฝาผนงภาพก าร เ สดจ ฯ ท อดพระเ น ตร

สรยปราคา...................................................................

98

จตรกรรมฝาผนงภาพพระราชพธสบสองเดอน………….. 104

จตรกรรมฝาผนงเรองสามกก……………………………. 115

จตรกรรมฝาผนงเรองตานานพระพทธชนราช

พระพทธชนสห และพระศรศาสดา…………………….. 125

จตรกรรมฝาผนงเรองการอญเชญกงพระศรมหาโพธ........ 136

จตรกรรมภาพสะทอนวถชวตและสงคมในพทธศาสนา…. 144

จตรกรรมฝาผนงเรองพระราชประวตพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว………………………........... 154

สรปแนวทางพระราชประสงค…………………………... 166

สรปการเปลยนแปลงแนวความคดการแสดงออกในงานจตรกรรม......... 168

4 บทวเคราะหงานจตรกรรมในพระราชประสงครชกาลท 5……………………… 170

ปจจยทมผลตอแนวความคดการแสดงออกในงานจตรกรรม…………… 170

การเปลยนแปลงดานสถาปตยกรรมและการประดบตกแตงพระ

อาราม…………………………............................................. 170

พฒนาการของกระแสสจนยมในงานจตรกรรม……………........ 174

แนวพระราชประสงคและพระราชนยมในงานจตรกรรมฝาผนง……….... 177

การเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกบ

การนาเสนอภาพลกษณใหมของสถาบนพระมหากษตรย………. 177

การแสดงออกถงประวตศาสตรและความเปนมาของชาต………. 182

สำนกหอ


ฌ

บทท หนา

การแสดงเอกลกษณในงานชางไทยกบพระราชนยมเรอง

ความสวยงามและการออกแบบ……….................................... 186

5 สรป…………………………………………………………………………...... 190

รายการอางอง………………………………………………………………................ 192

ประวตผ วจย……………………………………………………………….................. 203

สำนกหอ


ญ

สารบญภาพ

ภาพท หนา

1 ฉากมารผจญ วดปรมยยกาวาส……………………………………………… 15

2 ฉากมารผจญ วดสวรรณาราม……..………………………………………… 16

3 ฉากมารผจญ วดบปผาราม…………...……………………………………… 17

4 พระพทธเจาและสาวก……………………………………………………..… 18

5 พทธประวต วดปรมยยกาวาส………………………………………………… 19

6 พทธประวต วดปรมยยกาวาส....... ………………………………………….. 20

7 พทธประวต ตอนปรนพพาน วดปรมยยกาวาส………………………………. 20

8 ภาพไตรภมและเจดยจฬามณ วดเกาะแกวสทธาราม………………………... 22

9 ภาพเจดยจฬามณ วดปรมยยกาวาส……………………………………….... 22

10 ฉากพทธประวต แสดงการเขยนภาพตอเนองกน วดปรมยยกาวาส…………. 24

11 ภาพถายเกา พระอโบสถ วดราชบพธ………………………………………… 25

12 พทธประวตตอนปรนพพาน หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร……………….. 27

13 การจดองคประกอบภาพในฉากปรนพพาน………………………………….. 29

14 ฉากปรนพพาน พระทนงพทไธสวรรย………………………………………… 29

15 ชาวตางชาต หองพระไสยา....................................................................... 30

16 อนาถปณฑกะถวายเชตวน พระวหารหลวง วดมกฏกษตรยาราม………….... 31

17 มหาชนกชาดก วดสวรรณาราม………………………………………………. 33

18 มหาชนกชาดก วดอรณราชวราราม…………………………………………... 34

19 มโหสถชาดก วดอรณราชวราราม……………………………………............. 34

20 บคคลนงเกาอ จนทกมารชาดก วดอรณราชวราราม…………………………. 35

21 การแตงกายบคคล วดอรณราชวราราม………………………………………. 36

22 มโหสถชาดก วดอรณราชวราราม…………………………………………….. 36

23 ภรทตชาดก วดอรณราชวราราม................................................................ 37

24 การใชเสนสนเทาทงผนง วดอรณราชวราราม............................................... 37

25 การใชเสนสนเทา วดอรณราชวราราม………………………………………… 38

27 พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร................................................................... 42

28 พระสารบตร ทลแกปญหาทประตเมองสงกสสะ........................................... 43

สำนกหอ


ฎ


29 พระอานนท กาลงออกกนชางนาฬาคร ………………………………………. 44

30 พระมหาโมคคลลานะ กาลงนานนโทปนนทนาคราชไปเฝาพระพทธเจา……… 44

31 ประสต..................................................................................................... 45

32 มหาภเนษกรม.......................................................................................... 45

33 ทรงผนวช…………………………………………………………………….... 46

34 พระอโบสถประดบกระจกส วดอษฎางคนมต........................................... 47

35 การประดบกระจกส โบสถแมพระลกประคากาลหวาร……………………… 47

36 ซมพระประธาน วดราชาธวาส………………………………………………… 52

37 ภาพรางซมพระประธาน วดราชาธวาส....…………………………................ 53

38 พระสมพทธพรรณ และภาพศากยะกษตรย วดราชาธวาส…………………... 54

39 ภาพรางพระพทธเจาประทบนงขดสมาธ วดราชาธวาส……………………… 54

40 พระพทธเจาจงกรมบนทองฟา วดราชธวาส................................................ 54

41 ฐานรองรบพระพทธรป พระอโบสถ วดเทพศรนทราวาส…………………….. 56

42 แทนบชา โบสถ SanLuigi dei Francesi…………………………………….. 57

43 ภาพรางเวสสนดรชาดก………………………………………………………. 59

44 ผนงสกดหลง วดราชาธวาส………………………………………………….. 59

45 ผนงดานซายพระประธาน วดราชาธวาส…………………………………… 60

46 ภาพรางกณฑนครกณฑ …………………………………………………… 60

47 กนฑมหาพน วดสวรรณาราม..................................................................... 61

48 กณฑมหาพน วดราชาธวาส...................................................................... 61

49 ภาพสตว วดราชาธวาส............................................................................. 61

50 เทพชมนม วดใหญสวรรณาราม................................................................. 67

51 เทพชมนม พระทนงพทไธสวรรย................................................................. 68

52 ภาพเทวดา วดสวรรณาราม……………….................................................. 68

53 ภาพเทวดา พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร................................................... 69

54 ภาพเทวดา วดบรมนวาส........................................................................... 70

55 ภาพเทวดา วดราชประดษฐ....................................................................... 72

56 พระอนทรและเทวดา วดราชประดษฐ………………………………………... 72

สำนกหอ


ฏ


57 ภาพเทวดา วดเสนาสนาราม..................................................................... 73

58 ภาพเทวดา หองพระไสยา ....................................................................... 74

59 ภาพมมกวาง หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร………………………………. 74

60 ภาพเทวดา วดไชโยวรวหาร…………………………………………………… 74

61 ภาพจตรกรรมรปเทวดา ประดบคอสองการเปรยญ วดราชประดษฐ………… 76

62 ภาพเตจวรกงคธดงค วดปรมยยกาวาส...................................................... 79

63 ยถาสนถตกงคธดงค วดปรมยยกาวาส……………………………………….. 79

64 อพโภกาสกงคธดงค วดปรมยยกาวาส…………………………………….... 80

65 ขลปจฉาภตกงคธดงค วดปรมยยกาวาส................................................... 81

66 ธดงควตร ขอ 3-4 วดบวรนเวศวหาร………………………………………….. 84

67 ภาพพระอาราม บนฐานระเบยงกลม วดบวรนเวศวหาร............................... 84

68 ธดงควตร ขอ 11-12 วดบวรนเวศวหาร....……………………………………. 85

69 ธดงควตร ขอ 5-6 วดบวรนเวศ……………………………………………….. 85

70 ปงสกลกธดงค วดปรมยยกาวาส................................................................ 86

71 ปงสกลกธดงค พระวหารพระศรศาสดา....................................................... 87

72 วกขายตกอสภ วดเสนาสนาราม……………………………………………... 89

73 วฉททกอสภ วดเสนาสนาราม................................................................... 89

74 อทธมาตกอสภ วดเสนาสนาราม............................................................... 90

75 อฏฐกอสภ วดเสนาสนาราม………………………………………………….. 90

76 พระสงฆ แสดงแสงเงา กลามเนอ .……………………………….................. 91

77 อสภกรรมฐาน เขยนบรเวณมม วดเสนาสนาราม......................................... 92

78 ภาพถายพลบพลาทประทบ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เสดจพระ

ราชดาเนนหวากอ………………………………………………………… 98

79 การทอดพระเนตรสรยปราคา วดเสนาสนาราม............................................ 99

80 การทอดพระเนตรสรยปราคา วดราชประดษฐ............................................. 99

81 ภาพถายเกา หมพระมหามณเฑยร ถายจากดานพระทนงดสดาภรมย............. 100

82 เหตการณสรยปราคา สวนแรก วดราชประดษฐ.......................................... 101

83 เหตการณสรยปราคา สวนทสอง วดราชประดษฐ……………………………. 101

สำนกหอ


ฐ


84 เหตการณสรยปราคา วดเสนาสนาราม………………………………………. 101

85 พระบรมสาทสลกษณ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว...................... 102

86 พระทนงดสตมหาปราสาท ภาพพระราชพธในเดอนสบ วดราชประดษฐ……. 105

87 พระสาทสลกษณ พระเจาบรมมหยยกาเธอ กรมสมเดจพระสดารตนราชประยร 106

88 การลอยพระประทป พระราชพธเดอนสบสอง วดราชประดษฐ...................... 106

89 พระราชพธโลชงชา วดราชประดษฐ………………………………………….. 107

90 พระราชพธจรดพระนงคล-พชมงคล วดราชประดษฐ………………………… 112

91 เลาป กวนอ เตยวหย เดนทางไปพบกบขงเบง วหารเกง วดบวรนเวศวหาร..... 115

92 จวยยกทพเรอใหอยกายเผาทพเรอโจโฉ วหารเกง วดบวรนเวศวหาร ............. 116

93 ภาพแสดงเทคนคการเขยนทวทศนทไกลออกไป …………………………….. 116

94 จวย แตงกายในลกษะงว……………………………………………………… 117

95 หนจน ของกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ..………….................................... 118

96 ภาพปายบอกชอตวละคร แสดงอกษรไทยประยกตคลายอกษรจน................ 119

97 เหรยญรางวลตงโตะเครองบชา ทรงสรางพระราชทานในงานเฉลมพระ

ชนมพรรษา พ.ศ. 2434..................................................................... 119

98 พระวหารเกง วดบวรนเวศวหาร………………………………………………. 122

99 เซยวกาง บานประต วหารเกง วดบวรนเวศวหาร......................................... 123

100 พระเจาศรธรรมไตรปฎก รบสงใหหาทาเลในการสรางเมองใหม วหารพระศร

ศาสดา…………………………………………………………………… 126

101 ภาพหลอการพระพทธรปทงสามองค............................................................. 127

102 พระราชโอรสของพระเจาศรธรรมไตรปฎก อภเษกสมรส……………………..... 127

103 ภาพแสดงการเขยนทวทศนดวยสสวาง…………………………………………. 128

104 บคคลเททองหลออยางมชวตชวา.................................................................. 129

105 จตรกรรมเรองตานานพระพทธสหงค วดบวรสถานสทธาวาส………………… 130

106 พระพทธชนสห............................................................................................ 131

107 พระศรศาสดา…………………………………………………………………… 133

108 พระเจาอโศกตอนกงพระศรมหาโพธ วดโพธนมตร……………………………... 138

109 อญเชญกงโพธ สลงกา วดโพธนมตร............................................................... 138

สำนกหอ


ฑ


110 สตรชาวลงกาเขารบอปสมบท วดโพธนมตร................................................... 139

111 พระสงฆมตตาเถรแปลงเปนครฑ และภาพวงใตบาดาล.................................. 140

112 การกอเจดยทราย วดโพธนมตร.................................................................... 144

113 ภาพวดโพธนมตร วดโพธนมตร…………………………………………………. 145

114 การรกษาศลในวนพระ ................................................................................. 146

115 ภาพวดราชบพธ วดโพธนมตร………………………………………………… 150

116 ภาพแสดงการปกสมา โดยนมตตางๆ วดโพธนมตร…………………………… 152

117 ภาพวดสทศน วดโพธนมตร…………………………………………………… 153

118 ทรงผนวช พระทนงทรงผนวช………………………………………………….. 155

119 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ เสดจหวากอ พระทนงทรงผนวช………………. 155

120 ภาพพระราชกรณยกจ…………………………………………………………... 156

121 ภาพยายมาอยทน……………………………………………………………….. 156

122 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงเสดจออกรบราชทต …………………… 157

123 การเสดจยกยอดนภศลพระปฐมเจดย…………………………….................... 157

124 การเขยนภาพในพระทนงทรงผนวช…………………………………………...... 158

125 พระทนงสทไธสวรรย ในภาพรกษาพทธศาสน ……………………………….. 158

126 พระทนงสทไธสวรรย ในภาพภรมยปรางคปรา………………………………… 159

127 ภาพพระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม…………………………………… 159

128 ผคนโกนศรษะไวทกข.................................................................................. 160

129 ภาพเขยน สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ ……………………………… 160

130 ภาพถาย สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ……………………………….. 161

131 กระบวนเสดจเรยบพระนคร…………………………………………………….. 161

132 โขนชกรอก………………………………………………………………………. 162

133 เสามขหนออน สวนบวหวเสาหนออนสลกลายใบอะแคนตส (Acanthus) พระ

อโบสถ วดบวรนเวศวหาร………………………………………………… 171

134 การตกแตงภายใน พระอโบสถ วดปรมยยกาวาส............................................ 172

135 การตกแตงภายใน พระอโบสถ วดเทพศรนทร………………………………… 173

สำนกหอ


ฒ


136 จตรกรรมฝาผนงเขยนเปนลายเนอหนออน พระอโบสถ วดศรสรยวงศาราม

ราชบร……………………………………………………………………... 173

137 พระบรมรปพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ปราสาทพระเทพบดร..... 181

138 พระบรมสาทสลกษณ กระจกส วดนเวศธรรมประวต………………….............. 181

139 ภาพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเลกทาส จตรกรรมประดบ

สวนโดม พระทนงอนนตสมาคม………………………………………… 182

140 ภาพพระราชพงศาวดารแผนดนพระมหาจกรพรรด ตอนพระสรโยทยขาดคอ

ชาง จตรกรรมสฝ น เขยนโดยสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ…….. 184

สำนกหอ


1

บทท 1

บทนา

ความเปนมาและความสาคญของปญหา

จตรกรรมฝาผนงนบแตสมยรชกาลท 3 เปนตนมา มแนวโนมในการแสดงออกท

แตกตางจากสมยกอนหนา สวนหนงเปนเพราะมอทธพลภายนอกเขามา ทงอทธพลจากศลปะจน

และตะวนตก โดยงานวจยของศาสตราจารยเกยรตคณ ดร. สนต เลกสขม ทศกษาเรองจตรกรรม

สมยรชกาลท 3 ไดเสนอวา จตรกรรมในยคนไดมการปรบเปลยนอนเนองมาจากทงกระแส

พฒนาการภายในและภายนอกคอวฒนธรรมสจนยมแบบตะวนตก สงผลใหจากเดมทเปนการ

เขยนจตรกรรมแบบปรมปราคตในพทธศาสนาอนสบทอดมายาวนานทเปนเรองอดตพทธเจา ทศ

ชาดก พทธประวต เรองไตรภมโลกสณฐาน ไดคลคลายกลายเปนปรมปราคตแนวใหม มเรองราวท

หลากหลายมากขน มการเขยนใหมความสมจรง จะเหนไดจากการสอดแทรกเรองราวทางสงคม

วถชวต รวมไปถงฉากทวทศนธรรมชาต อาคารบานเรอน เปนตน1 จงนบเปนการแรกเรมของงาน

จตรกรรมแนวใหมทเกดในสมยรตนโกสนทร

ในชวงเวลาใกลเคยงกน ไดปรากฏงานจตรกรรมทมแนวโนมในการปรบตวเขาหา

อทธพลจากทางตะวนตกอยางชดเจน ภาพรวมจะเปนในทางมนษยนยมและสจนยมสมจรงมาก

ขน ทงเรองเทคนคงานชาง และเนอหาการแสดงออก จตรกรรมฝาผนงเหลานมกปรากฏอยในกลม

วดในธรรมยตกนกาย ลกษณะจะเปนการเขยนฉากประเภทภาพอาคาร บรรยากาศ แบบยโรป

สวนเนอหาจะเปนภาพปรศนาธรรม ทตองอาศยการตความหลกธรรมจตรกรรมรปแบบนเปนทรจก

กนในชอ “สกลชางขรวอนโขง”2 และในกลมวดเดยวกนน ยงไดปรากฏการเขยนเนอหาเกยวของกบ

1 สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยนการแสดงออก

กเปลยนตาม (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2548), 272-273. 2 วยะดา ทองมตร, จตรกรรมแบบสากล สกลชางขรวอนโขง (กรงเทพฯ: ศนย

สงเสรมและคนควาศลปะ วฒนธรรมไทย, 2522), 14, 24-29.

สำนกหอ


2

วตรปฏบตของพระสงฆ อนมทมาจากหลกธรรมในพระไตรปฎก รวมถงวถชวตของประชาชนผ

ศรทธาเลอมใสในพระพทธศาสนา นบเปนกลวธหนงในการขดเกลาสงสอนใหพระสงฆกบฆราวาส

ในทางทควร โดยแนวทางเชนนจดวาเปนงานจตรกรรมในพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหวอยางแทจรง3

ครนถงสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ปรากฏวามการสรางอาคาร

ประเภทพระราชวงพระทนง อาคารสถานทราชการตางๆ มากขน โดยอาคารเหลานมกอยใน

รปแบบสถาปตยกรรมแบบตะวนตก รวมไปถงการออกแบบภายในใหเปนงานประดบแบบ

ตะวนตกเพอความสอดคลองกบอาคาร มากกวาทจะเขยนเปนจตรกรรมฝาผนง ในทางกลบกน

พบวาการสรางพระอารามกลบมนอยลง โดยมกเปนงานบรณปฏสงขรณวดทมอยแลว4 สวนการ

สรางพระอารามใหมในสมยรชกาลท 5 พบวามการสรางประดบตกแตงในแนวทางใหมทเปนแบบ

ตะวนตกมากยงขน ปจจยดงกลาวทาใหสงเกตไดวามการเขยนงานจตรกรรมฝาผนงในพระอาราม

ขนใหมในสมยนพบนอยลงตามไปดวย

ในเรองเทคนคงานชางจตรกรรมสมยรชกาลท 5 แมวาภาพรวมจะมพฒนาการเรอง

เขยนภาพแบบตะวนตกมากขนจากจตรกรรมสมยรชกาลท 4 ดานทฤษฎทางทศนยวทยาในภาพ

ทวทศน การใชสสนทดสดใสขนกวาสมยกอนหนา แตนกวชาการบางทานกลบใหขอสงเกตวา

นาจะเปนยคเสอมของงานจตรกรรมฝาผนงไทยเนองจากขาดการแสดงอารมณในภาพเทาทควร5

จงเปนทมาของประเดนคาถามสาคญในงานวจยวา งานจตรกรรมฝาผนงในสมย

รชกาลท 5 นนมแนวโนมพฒนาการเปนอยางไร ทงดานเทคนครปแบบงานชาง และแนวทางของ

3 พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงครชกาลท 4 เรองจรยวตร

สงฆ” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร, 2552), 139 - 140. 4 ดรายการสถาปตยกรรมทสรางในสมยรชกาลท 5 ในโชต กลยาณมตร และคณะ,

สมดภาพสถาปตยกรรมกรงรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร, 2525), 140 -

156. 5 น. ณ ปากนา, จตรกรรมสมยรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2525), 128

- 131, และดเพมเตมเรองขอคดเหนของศาสตราจารย ศลป พระศร ใน กรมศลปากร, ววฒนาการ

แหงจตรกรรมฝาผนงของไทย สถานจตรกรรมฝาผนง สารบาญภาพจตรกรรมฝาผนง

(กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2502), 30.

สำนกหอ


3

เนอหาเรองราวทนามาเขยนเปนงานจตรกรรม และอะไรทเปนปจจยใหเกดการเปลยนแปลง ทงน

การศกษาจะครอบคลมงานจตรกรรมในพระอารามทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวให

สรางหรอบรณปฏสงขรณ โดยศกษาจะวเคราะหงานจตรกรรมเพอใหทราบวาพระองคมพระราช

ประสงคใดแสดงออกมาในงานจตรกรรมฝาผนงหรอไม และเพราะอะไร

อนง ทผานมาการศกษาเรองจตรกรรมฝาผนงในรชกาลท 5 มกหยบยกเอาสถาน

จตรกรรมแหงใดแหงหนงขนมาทบทวนเรองรายละเอยด รปแบบกบการกาหนดอาย หรอชใหเหน

ความเกยวของกบอารยธรรมตะวนตกในขณะนน หรอการแจงรายละเอยดวาจตรกรรมวามความ

สอดคลองเปนไปในสงคมในเชงประจกษ (เชน การแตงกาย การละเลน ตกอาคารบานเรอน ฯลฯ)

แตอาจยงขาดการวเคราะหในองครวมของจตรกรรมในสมยนนและนาจะมชองทางในการ

วเคราะหรวมกบบรบทอนๆ รวมกน เชน งานสถาปตยกรรมทเปนสถานจตรกรรมนนๆ อทธพลจาก

งานวรรณกรรม การรบรปแบบจากศลปกรรมจากสมยกอนหนา บรบททางศาสนา หรอ

วตถประสงคของการเขยนจตรกรรม เปนตน

ดงนนขอสาคญในการศกษาจตรกรรมฝาผนงในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวครงน เพอตองการเสนอภาพกวางของแนวทางงานจตรกรรม การวเคราะหในภาพรวม

อาจใหทราบถงความเคลอนไหวและการเปลยนแปลงทางศลปกรรมทเกดขนในรชกาลดงกลาว

รวมไปถงแนวความคด และความเปนไปของกาวแรกแหงยคสมยใหมของประวตศาสตรชาตสยาม

ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา

1. เพอศกษารปแบบเทคนคและการเปลยนแปลงงานจตรกรรมฝาผนงในสมยรชกาล

ท 5 ทปรากฏในพระอาราม

2. เพอศกษาเกยวกบบรบทและปจจยตางๆ ทมผลตอการเปลยนแปลงแนวคดและ

การแสดงออกในงานจตรกรรมสมยนน

3. เพอวเคราะหพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ใน

ฐานะผอานวยการเขยนภาพจตรกรรม หรอบรณะงานจตกรรมฝาผนง

สมมตฐานของการศกษา

1. การเลอกเรองราวทนามาเขยนจตรกรรมฝาผนง ทงทเปนเรองราวในแบบเดมหรอ

แปลกใหม อาจเขยนโดยจดประสงคอยางเฉพาะเจาะจงเพอความสอดคลองกบบรบททางสถานท

สำนกหอ


4

และความสวยงาม มากกวาการเขยนเรองราวตามธรรมเนยมจตรกรรมไทยประเพณในสมยกอน

หนา

2. ภาพจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 5 มเรองราวหลากหลายเปนผลมาจากการท

งานจตรกรรมไดพฒนาและเปลยนจากแนวทางประเพณนยมทเครงครด มาเปนแนวทางสจนยม

และปจเจกนยมของชางเขยนหรอผ อานวยการเขยนภาพมากขน

ขอบเขตของการศกษา

เนอหาของการศกษาจะมขอบเขตครอบคลมเรองทมา เทคนค รปแบบ และเนอหาท

แสดงในจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 5 มงเนนการวเคราะหปจจยททาใหเกดการแสดงออกใน

งานจตรกรรม โดยจะเลอกศกษางานจตรกรรมทมประวตวาเขยนในพระอารามทสราง หรอ

บรณปฏสงขรณโดยพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว หรอ

ครอบคลมไปถงพระราชดารทปรากฏเปนลายลกษณอกษรในการเขยนจตรกรรม เพอใหทราบ

แนวความคดเพมเตมดวย กลมวดทนามาศกษาในงานวจยครงน ม 8 แหง คอ

พระอโบสถ วดปรมยยกาวาส นนทบร

พระวหารเกง และพระวหารพระศรศาสดา วดบวรนเวศวหาร

พระอโบสถ วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม

พระอโบสถ วดเสนาสนาราม อยธยา

พระอโบสถ วดโพธนมตสถตมหาสมาราม

พระอโบสถ วดอรณราชวราราม

พระอโบสถ และพระทนงทรงผนวช วดเบญจมบพตรดสตวนาราม

พระอโบสถ วดราชาธวาส

ขนตอนการศกษา

1. รวบรวมขอมลเอกสารระดบปฐมภมและทตยภม ทงขอมลงานศลปกรรมทวดใน

กลมทจะศกษาและวดอนๆ ทเกยวของดงกลาว รวมถงขอมลประวตศาสตรทเกยวของ ทสามารถ

ทาการศกษาเบองตนได

2. เกบขอมลภาคสนามรวบรวมขอมลจากแหลงศลปกรรม โดยถายภาพ จดหมวดหม

ภาพและศกษาขอมลของศลปกรรม

3. ดาเนนการวจยโดยศกษาขอมลทางดานเอกสารและศลปกรรมทไดจากการวบรวม

สำนกหอ


5

4. วเคราะหผลทไดจากการศกษาขอมลทางดานเอกสารและศลปกรรม กบขอมล

ทางดานประวตศาสตร

5. สรปผลของการวเคราะหและนาเสนอผลการศกษาวจย

ประโยชนทไดรบจากการศกษา

1. เขาใจเรองรปแบบเทคนค แนวความคด การแสดงออก หรอพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ในการเขยนจตรกรรมฝาผนงในพระอาราม

2. เขาใจภาพสะทอนทางสงคมวฒนธรรมในยคทมการเปลยนแปลง และการรบ

ผลกระทบจากอารยธรรมตะวนตกผานงานจตรกรรม

3. เพอใชเปนแนวทางในการศกษาศลปกรรมอนๆ ในสมยรชกาลท 5 และสมย

ใกลเคยง

สำนกหอ


6

บทท 2

ขอมลประวตศาสตรทเกยวของกบงานศลปกรรม

พระราชประวตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโดยสงเขป

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เสดจพระราชสมภพเมอวนองคารท 20

กนยายน พ.ศ. 2396 เปนพระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และสมเดจ

พระเทพศรนทราบรมราชน ตอมาเมอ พ.ศ. 2409 พระองคทรงผนวชตามราชประเพณ แลวเสดจ

ไปประทบอยทวดบวรนเวศวหาร ภายหลงจากการทรงผนวช พระองคไดรบการเฉลมพระ

นามาภไธยขนเปน สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจฬาลงกรณ กรมขนพนตประชานาถ

ภายหลงการเสดจสวรรคตของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวอยางกะทนหน

พระองคเสดจเถลงถวลยราชสมบตเมอ พ.ศ. 2411 ซงในขณะนน ทรงมพระชนมายเพยง 15

พรรษา โดยม เจาพระยาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) ดารงตาแหนงเปนผสาเรจราชการแทนพระองค

จนกระทงพระองคจะทรงมพระชนมพรรษาครบ 20 พรรษา เมอ พ.ศ. 2416 พระองคไดทรงผนวช

เปนพระภกษ เปนเวลา 15 วน จงไดทรงลาผนวช แลวจงไดมการประกอบพธบรมราชาภเษก ครงท

2 โดยไดรบการเฉลมพระปรมาภไธยวา พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาจฬาลงกรณฯ พระ

จลจอมเกลาเจาอยหว

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจสวรรคต ดวยทรงพระประชวรพระ

วกกะ เมอวนท 23 ตลาคม พ.ศ. 2453 รวมพระชนมพรรษา 58 พรรษา รวมเสดจครองพระราช

สมบต 42 ป ในฐานะพระมหากษตรยรชกาลท 5 ในพระราชวงศจกร โดยตลอดระยะเวลาททรง

ครองราชยนน ทรงประกอบประกอบพระราชกรณยกจตางๆ อนเปนคณประโยชนมหาศาลแก

บานเมองอยางยง จนทรงไดรบการถวายพระนามวา “สมเดจพระปยมหาราช” ของชาวไทย1

1 เกบความจาก มลนธสมเดจพระเทพรตนราชสดา, นามานกรมพระมหากษตรย

ไทย (กรงเทพฯ: มลนธสมเดจพระเทพรตนราชสดา, 2554), 215-219.

สำนกหอ


7

พระราชกรณยกจทสาคญ

การพฒนาประเทศเปนหวใจสาคญในการทจะนาพาประเทศชาตใหพนจากภย

คกคามจากภายนอกและปญหาจากภายในได พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงม

พระราชกรณยกจสาคญดานตางๆ โดยเฉพาะการพฒนาและแกไขการปกครองแผนดน ดวยพระ

ราชประสงคทวา “...เพอใหเปนการมนคงในการทเปนเอกราชของกรงสยาม เปนความศขแก

ราษฎรทงปวงสบตอไป ...”2 โดยอาจกลาวไดโดยสงเขปดงน

1. การเมองและการปกครอง

แนวคดสาคญของการปฏรปดานการเมองการปกครองในสมยรชกาลท 5 คอการ

รวมอานาจเขาสศนยกลางการบรหาร ซงในขณะนนคอพระมหากษตรย โดยการจดระบบระเบยบ

การบรหารราชการแผนดนหลายประการดวยกน ซงบางสวนเปนการปรบประยกตจากชาต

ตะวนตกมาใช ทสาคญคอการตง รฐมนตรสภา (Council of State) ซงมหนาทเหมอนกบสภานต

บญญตในปจจบน และตง องคมนตรสภา (Privy Council) เปนสภาทปรกษาราชการในพระองค

และมหนาทปฏบตราชการแผนดน มการตงระบบกระทรวง เพอเปนองคกรททาหนาทเฉพาะอยาง

รวมไปถงการจด ระบบเทศาภบาล ซงเปนระเบยบบรหารราชการหวเมองใหมซงมอานาจจาก

สวนกลาง เปนตน3

2. การตางประเทศ

ตงแตกอนสมยรชกาลท 5 ไทยตองเผชญกบสถานการณกดดนจากชาตตะวนตก

ทงดานเศรษฐกจและการลาอาณานคม ทาใหตองมนโยบายดานความสมพนธกบตางประเทศท

รดกมเพอรกษาผลประโยชนและเอกราชของชาตไว โดยมการดาเนนแนวทางดานการทต การทา

สนธสญญาระหวางประเทศ การยอมเสยดนแดนบางสวนเพอรกษาเอกราช รวมไปถงการผกมตร

2 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน และ

พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว ทรงมไปมากบสมเดจพระ

มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2540),

283-284. 3 ดเพมใน ปยนาถ บนนาค, พระปยมหาราชผทรงวางรากฐานระบบราชการไทย

และปฏรปประเทศแบบ “พลกแผนดน” (กรงเทพฯ: สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบ

ราชการ, 2550), 19-31, และ วไลเลขา ถาวรธนสาร, ชนชนนาไทยกบการรบวฒนธรรม

ตะวนตก (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2545), 92-118.

สำนกหอ


8

กบชาตอน อยางเชน รสเซย ซงเปนมหาอานาจท 3 เพอถวงดลอานาจของฝรงเศสกบองกฤษใน

ขณะนน4 นอกจากนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจประพาสอนเดย พมา ชวา

รวมถงยโรปถงสองครง โดยไดทรงศกษาและนาแนวทางตางๆ มาปรบใชในการพฒนาประเทศ

3. สงคม

พระราชกรณยกจทสาคญดานพฒนาสงคมคอ การยกเลกทาสและไพร อยาง

คอยเปนคอยไป จนยตอยางเปนทางการ เมอประกาศใชพระราชบญญตลกษณะเกณฑทหาร เมอ

พ.ศ. 24485 นอกจากนยงเปนยคสมยทมการพฒนาการเรอง การศกษา อยางการตงโรงเรยนเพอ

ฝกหดเขารบราชการ และโรงเรยนสาหรบราษฏร ตงกรมศกษาธการ ภายใตกระทรวงธรรมการเพอ

รบผดชอบเรองการศกษาโดยตรง

4. การศาสนา

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชดารในการปรบปรง

กจการทางฝายศาสนจกรใหเจรญขน โปรดเกลาฯ ใหมการชาระและตพมพพระไตรปฎก ตรา

พระราชบญญตลกษณะปกครองสงฆ และทรงสถาปนาสถาบนการศกษาสาหรบสงฆ คอ มหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย สาหรบพระสงฆฝายมหานกาย และมหามกฏราชวทยาลย สาหรบ

พระสงฆฝายธรรมยตกนกาย เปนตน

4 เพญศร ดก, การตางประเทศกบเอกราชและอธปไตยของไทย (ตงแตสมย

รชกาลท 4 ถงสนสมยจอมพล ป. พบลสงคราม), พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน

, 2554), 80-83, 86-91. 5 อญชล สสายณห, ความเปลยนแปลงของระบบไพรและผลกระทบตอ

สงคมไทยในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว, พมพครงท 3 (กรงเทพฯ:

สรางสรรคบคส, 2552), 305-309.

สำนกหอ


9

ประวตพระอารามกบงานจตรกรรมฝาผนง

จากการสารวจไดเลอกพระอารามจานวน 8 แหงในการสารวจวจย ไดแก วดปรมยย

กาวาส วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม วดเสนาสนาราม วดบวรนเวศวหารราชวรวหาร วดโพธ

นมตรสถตมหาสมาราม วดอรณราชวราราม วดเบญจมบพตรดสตวนาราม และวดราชาธวาส

1. วดปรมยยกาวาส เดมชอ วดปากอาว โดยชาวมอญคงรวมกนสรางขนเพอเปนวด

ประจาชมชนครงสมยกรงธนบร ตอมาใน พ.ศ. 2417 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

เสดจพระราชดาเนนทอดกฐนพระอารามรามญนกายเมองนนทบร ทรงเหนวาวดปากอาวทรด

โทรม จงทรงพระราชดารจะสถาปนาขนใหม โดยตรสเรองนแกพระเจาบรมมหยยกาเธอ สมเดจ

กรมพระยาสดารตนราชประยร โดยพระองคทรงรบจะรวมปฏสงขรณพระอารามนดวย และได

โปรดเกลาฯ พระราชทานนามวดใหใหมวา วดปรมยยกาวาส จนการบรณะมาแลวเสรจเมอ พ.ศ.

24276 สาหรบงานจตรกรรมสาคญอยในพระอโบสถ เปนฝมอเขยนจตรกรรมของ หมอมเจาประวช

ชมสาย โดยเขยนภาพเรองพทธประวตทผนงเหนอกรอบหนาตาง สวนทผนงระหวางชองประต

หนาตางเปนภาพธดงควตรปรากฏอยดวย

2. วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

โปรดเกลาฯ ใหสถาปนาขน โดยการกอสรางแลวเสรจใน พ.ศ. 2408 เดมพระราชทานนามวา วด

ราชประดษฐสถตธรรมยตการามขอสาคญคอพระองคทรงมพระราชประสงคเฉพาะเพออทศ

ถวายแกพระสงฆฝายธรรมยต จงนบเปนวดในธรรมยตกนกายวดแรกทสรางขน ตอมาไดทรง

เปลยนสรอยชอวดเปน “วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม”

วดนไดรบการปฏสงขรณสงชารดทงพระอารามและมการสรางอาคารเพมเตมใน

สมยรชกาลท 5 ซงรวมถงการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระวหารดวย ไดแก ภาพหมเทพ

เทวดาอยทผนงสวนบนกรอบหนาตางภาพพระราชพธสบสองเดอนบนพนทระหวางชองหนาตาง

และผนงสกดหนาเปนภาพประวตศาสตรการเสดจหวากอเพอทอดพระเนตรสรยปราคาของรชกาล

ท 47

3. วดเสนาสนาราม เดมชอ วดเสอ สรางตงแตสมยอยธยา ตงอยหลงพระราชวงจนทร

เกษม พระนครศรอยธยา ครนสมยรตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ ทรงมพระราช

ประสงคให พระราชวงเมองลพบร หรอ พระนารายณราชนเวศน เปนพระราชฐาน จงไดทรง

6 กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทย เลม 4: วดสาคญ กรงรตนโกสนทร

(กรงเทพฯ: กรมศลปากร), 242. 7เรองเดยวกน.

สำนกหอ


10

กระทาผาตกรรมโดยซอทดนอทศถวายเปนธรณสงฆเทาจานวนเนอทบรเวณพระนารายณราช

นเวศนและสถาปนาวดสาคญททรดโทรมควบคไปดวย ซงมวดเสอ รวมอยดวย โดยไดรบการ

ปฏสงขรณทงพระอาราม เมอ พ.ศ. 2406 แลวพระราชทานนามวา วดเสนาสนารามราชวรวหาร

โดยมพระราชประสงคจะใหเปนวดฝายธรรมยตกนกายประจากรงเกา ตอมาเมอ พ.ศ. 2427

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดฯ ใหขยายเขตวสงคามสมา และบรณะเพมเตม

ภายในอโบสถแหงนมงานจตรกรรมฝาผนงเขยนภาพเขยนการเสดจทอดพระเนตร

สรยปราคา ภาพพระราชพธสบสองเดอน และภาพเทพชมนม เชนเดยวกบจตรกรรมฝาผนงวดราช

ประดษฐ นอกจากนยงปรากฏวามการเขยนภาพพระสงฆปลงอสภกรรมฐานดวย8

4. วดบวรนเวศวหาร สมเดจฯ กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ สรางในชวง

ระหวาง พ.ศ. 2367 - 2375 ทงนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ไดอาราธนาใหพระวช

รญาณเถระ (เจาฟามงกฎขณะเมอทรงผนวช) เสดจมาครองวดน ใน พ.ศ. 23799 โดยได

พระราชทานนามใหมวา “วดบวรนเวศวหาร” ในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดม

การกอสรางบรณะวดบวรนเวศวหารสบตอจากทสรางไวตลอดรชกาลของพระองค ครนสมย

รชกาลท 5 มการซอมปรบปรงทงพระอารามตอเนองมา ทงนถอวาวดบวรนเวศวหารเปนวดสาคญ

ในฐานะวดแรกเรมของสงฆในฝายธรรมยต10 สวนงานจตรกรรมฝาผนงทศกษาในงานวจยนคอ

วหารพระศาสดา และ พระวหารเกง

พระวหารพระศาสดา - พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ ทรงสรางใน พ.ศ. 2409

ภายในแบงเปนสองหอง หองแรก อยทศตะวนออก ประดษฐานพระพทธรปพระศรศาสดา ผนง

ตอนบนเหนอหนาตางเขยนเรองตานานการสรางพระพทธรป 3 องค คอ พระพทธชนราช พระพทธ

8 เออง ชมทพ, จตรกรรมฝาผนงจงหวดพระนครศรอยธยา (กรงเทพฯ: ฝาย

อนรกษจตรกรรมฝาผนงและประตมากรรมตดทกองโบราณคด กรมศลปากร, 2538), 151 – 153;

ณฎฐภทร จนทวช, ประวตวดเสนาสนาราม พระนครศรอยธยา (กรงเทพฯ: นชาการพมพ,

2553), 18-34. 9 ประชมหมายรบสงภาค 4 ตอนท 1 สมยกรงรตนโกสนทร รชกาล

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอย หว จ.ศ.1186 -1203 (กรงเทพฯ: คณะกรรมการชาระ

ประวตศาสตรไทยและจดพมพเอกสารทางประวตศาสตรและโบราณคด สานกเลขาธการ

นายกรฐมนตร, 2536), 171 - 172. 10 กรมการศาสนา, ประวตวดทวราชอาณาจกร (กรงเทพฯ: กองพทธศาสนสถาน,

2525), 60.

สำนกหอ


11

ชนสห และพระศรศาสดา ผนงตอนลางระหวางประตหนาตางเขยนเรองธดงควตร สวนหองทสอง

อยทศตะวนตก หองประดษฐานพระพทธรปพระพทธไสยาสน เขยนภาพจตรกรรมพทธประวต

ตอนปรนพพานทผนงสกดดานหลง ตอนบนของผนงทเหลอทง 3 ดานเขยนภาพเทพชมนม ถดลง

มาทางตอนลางของผนงดานทศตะวนตกและทศใต เปนภาพบคคลตางชาต และทางดานทศเหนอ

เปนภาพโตะบชาอยางจน และภาพอสภกรรมฐาน11

พระวหารเกง - พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มพระราชประสงคให

เปนทสาหรบประดษฐานพระพทธรปฉลองพระองคของเจาอาวาสวดบวรนเวศ แตการกอสรางยง

ไมเสรจสนในรชกาลของพระองคพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงบรณปฏสงขรณ

จนแลวเสรจและโปรดใหประดบตกแตงอยางจนเขยนภาพจตรกรรมเรองสามกกทผนงทง 4 ดาน

ตงแตตอนชซลาเลาปไปเมองฮโตจนถง ตอนกวนอปลอยโจโฉหนไป สวนทเพดานเขยนลายมงกร

ดนเมฆ12

5. วดอรณราชวราราม เปนวดสมยกรงเกา และเปนวดในพระบรมมหาราชวงใน

สมยกรงธนบร ในสมยรตนโกสนทรไดรบการบรณปฏสงขรณและการสรางเพมเตมเรอยมา ครนรช

สมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหปฏสงขรณหลายรายการ พระราชทาน

นามวดใหมวา วดอรณราชวราราม สมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดมการ

ปฏสงขรณครงใหญเกอบทงพระอาราม และอญเชญพระพทธนฤมตรมาประดษฐานทบษบกมข

หนาพระอโบสถ13

ตอมา พ.ศ. 2438 เกดเพลงไหมพระอโบสถ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาได

เสดจไปอานวยการดบเพลงดวยพระองคเอง ในการบรณะพระองคโปรดฯ ใหพระวรวงศเธอ กรม

หมนปราบปรปกษเปนแมกอง การปฏสงขรณอโบสถนเสมอนกบเปนการสรางใหมทงหมด แลว

เสรจใน พ.ศ. 244114 ดงนนงานจตรกรรมในพระอโบสถจงเปนงานเขยนในสมยรชกาลท 5 โดยท

11 สมศกด แตงพนธ และวระชย วระสขสวสด, จตรกรรมฝาผนงใน

กรงเทพมหานคร (กรงเทพฯ: ฝายอนรกษจตรกรรมฝาผนงและประตมากรรมตดท กอง

โบราณคด กรมศลปากร, 2533), 124 - 125. 12 เรองเดยวกน, 83 - 84. 13 กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทย เลม 4: วดสาคญ กรงรตนโกสนทร, 141 -

143. 14 เรองเดยวกน, 143.

สำนกหอ


12

ผนงเขยนภาพทง 4 ดาน ผนงดานหนาพระประธานเปนภาพพทธประวต ผนงดานใตเหนอบาน

หนาตางทศใตเขยนภาพเวสสนดรชาดก ตามระหวางชองหนาตางเปนภาพชาดกในทศชาต

6. วดโพธนมตรสถตมหาสมาราม ตงอยแขวงบางยเรอ เขตธนบร เมอ พ.ศ. 2416

สมเดจพระวนรตน วดสทศนเทพวราราม ครงยงเปนพระเทพกว (นามเดมวา แดง ฉายา สลวฑฒ

โน) ไดอทศทดนซงเปนมรดกจากนายโพ และนางม (บดาและมารดา) สรางเปนพระอารามเพอ

อทศสวนกศล เรยกชอวา "วดโพม" ไดรบพระราชทานวสงคามสมาในปตอมา พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว พระราชทานนามวดใหมวา วดโพธนมตร เมอทรงรบเปนพระอารามหลวง

แลว สมเดจพระวนรตนจงขอพระราชทานพระบรมราชานญาตผกมหาสมาวดโพธนมตร เมอ

ตลาคม พ.ศ. 243315

ครงหนงเมอ พ.ศ. 2432 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเสดจพระราชดาเนนเพอ

ถวายผาพระกฐนทวดนทรงเหนวาพระอโบสถสรางเสรจเรยบรอยแลวแตยงไมไดเขยนลวดลาย

ภายใน จงพระราชทานพระราชทรพยไวจางชางเขยนคอ พระอาจารยแดง (วดหงสรตนาราม) ผ

เปนชางเขยนมชอเขยนภาพ เนอหาของจตรกรรมเปนเรองเกยวกบภาพพระสงฆ ภาพประกอบ

กศลตามประเพณของประชาชน สวนภาพเขยนสาคญคอจตรกรรมภาพการอญเชญกงพระศรมหา

โพธ ไปยงลงกาทวป16

7. วดเบญจมบพตรดสตวนาราม เดมชอ วดแหลม หรอ วดไทรทอง ตอมาไดรบ

พระราชทานนามจากพระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ วา วดเบญจบพตร เพราะวดนมพระเจาบรม

วงศเธอ 5 พระองคทรงรวมกนปฏสงขรณ ตอมาใน พ.ศ. 2441 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหซอทดนระหวางคลองผดงกรงเกษมจนถงคลองสามเสนเพอสรางท

ประทบ พระราชทานนามวา “สวนดสต” (ปจจบนคอพระราชวงดสต) ในการนนไดทรงกระทาผาต

กรรมวดโบราณ 2 แหงทอยบรเวณนน ทรงเลอกสถาปนาวดใหมทตงในปจจบน โดยโปรดเกลาฯ ให

สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศเปนผทรงออกแบบกอสรางพระอโบสถและถาวรวตถ

อนๆ และพระราชทานามใหมเปน วดเบญจมบพตร หมายถง วดของพระเจาแผนดนรชกาลท 5

สวนสรอยนาม ดสตวนาราม มาจากการทพระองคถวายทดนเปนทวสงคามสมาเพมเตมแกวด

เบญจมบพตร จงเรยกรวมกนวา วดเบญจมบพตรดสตวนาราม17

15 กรมการศาสนา, ประวตวดทวราชอาณาจกร, 328. 16 กรมศลปากร, เรองเดยวกน, 186. 17 กรมศลปากร, วดหลวงสมยรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2539), 183

- 185.

สำนกหอ


13

อาคารสาคญในการศกษางานจตรกรรมมอยสองแหง คอ พระอโบสถ ซงสถาปนา

ขนใหม โดยพระองคทรงมพระราชดารใหเขยนเปนเรองในพทธศาสนา สวนอกแหง คอ พระทนง

ทรงผนวช ตามประวตแตเดมพระทนงนเคยเปนทประทบเมอพระองคทรงผนวชเมอ พ.ศ. 2416 ณ

พทธรตนสถานในพระบรมมหาราชวง เมอสถาปนาวดเบญจมบพตรแลว ใน พ.ศ. 2442 พระองค

ไดโปรดฯ ใหยายพระทนงทรงผนวชมาปลกทวดนและใชเปนกฏของเจาอาวาสองคแรก ภายใน

พระทนงมภาพจตรกรรมฝาผนงเกยวกบประวตศาสตร พระราชประวต ขนบธรรมเนยมประเพณ

สมยรชกาลท 5

8. วดราชาธวาส เปนวดเกาแก เดมชอ วดสมอราย ไดรบการปฏสงขรณในสมย

รชกาลท 1 และสมยรชกาลท 3 ตอมา พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดรบพระราชทาน

นามวา “วดราชาธวาสวหาร” ครน พ.ศ. 2451 รชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ทรงมพระราชดารในการปฏสงขรณวดราชาธวาส ซงทาใหมการรอสงปลกสรางเกาทมอยและสราง

ขนใหมรวมถงพระอโบสถดวย พระองคโปรดเกลาฯ ใหสมเดจฯกรมพระยานรศรานวตวงศเปนผ

ออกแบบสรางพระอโบสถ18 จงทรงตรวจตราสารวจและมพระราชวนจฉยเกยวกบการ

บรณปฏสงขรณ โดยมพระราชประสงควา “...การทจะจดวดครงน ไมใชจะตกแตงใหงดงาม

ครกครนเปนพระอารามหลวง คดจะจดใหเปนวดทอยสบายอยางวดบานนอก อยางทฝรงเรยกวา

มอนาสเตร ไมใชรอแยลแชปเปอล...”19

อยางไรกตามการสรางปฏสงขรณยงไมแลวเสรจ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว เสดจสวรรคตกอน การสรางพระอโบสถและงานจตรกรรมไดสาเรจในรชกาลตอมา โดย

จตรกรรมฝาผนงภายในพระอโบสถเปนเรองเวสสนดรชาดก สวนดานหลงพระประธานเขยนเปน

ภาพพระพทธเจาประทบจงกรมอยบนทองฟามพระสาวกอยดานขาง

18 กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทยเลม 4 วดสาคญ กรงรตนโกสนทร, 266-

267. 19 ประวตวดราชาธวาสวรวหาร (กรงเทพฯ: วดราชาธวาสวรวหาร, 2543), 44-49.

สำนกหอ


14

บทท 3

การแสดงออกในงานจตรกรรมฝาผนงในพระราชประสงครชกาลท 5

การศกษาจตรกรรมฝาผนงในพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ไดเลอกเอาจตรกรรมฝาผนงจากพระอารามสาคญตอไปน วดปรมยยกาวาส วดราช

ประดษฐสถตมหาสมาราม วดเสนาสนราม วดบวรนเวศวหาร วดโพธนมตรสถตมหาสมาราม วด

อรณราชวราราม วดเบญจมบพตรดสตวนาราม วดราชาธวาส ภายใตเงอนไขสองประการคอ ตอง

เปนพระอารามททรงโปรดใหสรางหรอบรณปฏสงขรณ และเปนพระอารามททรงมพระราช

ประสงคใหเขยนงานจตรกรรม ทงทเขยนขนใหม หรอเขยนซอมแซม

เนอหาเรองราวในงานจตรกรรม

เนอหาเรองราวในงานจตรกรรม ไดแบงตามเนอหาเรองราวไดแก จตรกรรมเนอเรอง

แบบประเพณจตรกรรมเชงสจนยมในพระราชนยมรชกาลท 4 และ จตรกรรมเรองตานานและ

ประวตศาสตร

1. จตรกรรมเนอเรองแบบประเพณ

1.1 จตรกรรมฝาผนงเรองชาดกและพทธประวต ทงสองเรองนเปนเนอหาท

นามาเขยนจตรกรรมในพระอารามอยเสมอจนเปนแนวทางจตรกรรมแบบประเพณ โดยมแบบแผน

ทสามารถเหนไดชดตงแตสมยอยธยา อนไดแกการเขยนภาพมารผจญไวทผนงสกดหนา เขยนภาพ

ไตรภมไวทสกดหลง สวนพทธประวตและชาดกจะเขยนไวทผนงดานขางซาย-ขวาของพระประธาน

สาหรบสมยรชกาลท 5 ในกลมพระอารามททาการศกษาพบวามการเขยนเรองราวพทธประวตและ

ชาดกอยมาก ในสวนนไดแบงการศกษาเปนพระอาราม เหตเพราะแตละแหงมแนวความคดการ

แสดงออกทแตกตางกน ประกอบดวยวดปรมยยกาวาส วดบวรนเวศวหาร วดอรณราชวราราม วด

เบญจมบพตรดสตวนาราม และวดราชาธวาส

สำนกหอ


15

วดปรมยยกาวาส - พทธประวตทนามาเขยนไวในพระอโบสถวดปรมยยกา

วาสมฉากหลกคอเรองมารผจญ ซงบรเวณผนงสกดหนาพระประธาน และสวนพทธประวตตอน

อนๆ ทนามาเขยนไว เปนฉากทพระพทธเจาออกปฏบตพทธกจ ซงจตรกรรมสวนทเปนเรองพทธ

ประวตน เขยนขนบนผนงชนบนเหนอกรอบประตหนาตางเทานน สวนพนผนงระหวางหนาตาง

เขยนเปนเรองธดงควตร

ฉากมารผจญ สาหรบฉากมารผจญเปนจตรกรรมแสดงเหตการณทเกดขน

ตงแตกอนการตรสรของพระพทธเจา โดยวสวดมารไดเขามาขดขวางการตรสร จนถงการทพระ

โพธสตวไดพระธรณขนมาเปนพยานการบาเพญบญบารมทมมาแตอดตชาต ดวยการบบมวยผม

อนแสดงใหเหนถงนาทกษโณทกทพระโพธสตวเคยกรวดไว จนเหลากองทพมารไดพายแพหนไป

ซงตอมาพระองคไดตรสรเปนพระพทธเจา ถอวาเปนการเลอกเรองแนวประเพณในการเขยนเรอง

มารผจญและมารวชยไวทผนงสกดหนา (ภาพท 1)

ลกษณะงานจตรกรรมทปรากฏนทเหนเดนชดทสดคอ ความพยายามของ

ชางเขยนภาพทตองการใหมสดสวนและการแสดงออกสมจรง มการใชหลกของทศนยวทยาเขามา

ประกอบ องคประกอบภาพเชนทองฟา กอนเมฆ ภเขา ตนไม เขยนไดสมจรง มการลงสแสดงแสง

เงาแสดงมต สวนภาพบคคลเขยนไดมสดสวนขนาดเลกพอเหมาะกบฉากปาเขา

ภาพท 1 ฉากมารผจญ วดปรมยยกาวาส

ทมา: น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย วดปรมยยกาวาส

(กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2546), 79.

16

การเขยนฉากมารผจญตามแบบจตรกรรมแบบประเพณทวไป โดยเฉพาะ

ภาพพญาวสวดมารขชางครเมขล และพลพรรคมารเขาขดขวางการตรสร ฉากเหตการณนเปด

โอกาสใหชางไดแสดงฝมออยางเตมท ทงเรองจนตนาการและการแสดงออกอยางโลดโผนอสระ1

ตวอยางเชน จตรกรรมผนงสกดหนาทวดสวรรณาราม (ภาพท 2)

ดงนนหากเปรยบเทยบระหวางลกษณะของภาพจตรกรรรมฝาผนงภาพมาร

ผจญในแบบประเพณ กบภาพทวดปรมยยกาวาส จะพบวาแตกตางกนในเรองของอารมณและการ

เคลอนไหวในภาพอยางมาก ภาพทวดปรมยยกวาสไมไดแสดงความเคลอนไหวทรนแรง สดสวน

ของบคคลในกองทพมารมขนาดเลกลงกวาเดมมาก อารมณในภาพเปนไปอยางนงๆ แตกลบไป

เนนรายละเอยดทฉากทวทศน จงบดบงความสาคญของเนอหามารผจญลง2 ทงนอาจเนองมาจาก

ความสมจรงเชงองคประกอบภาพทชางในสมยรชกาลท 5 เรยนรและประยกตจากรปแบบทาง

ตะวนตกมาใชกบงานจตรกรรมฝาผนงไทย

1สนต เลกสขม, “จะเรยกภาพพทธประวต “ตอนมารผจญ” “ตอนชนะมาร” หรอจะ

เรยก “ตอนมารผจญ-ชนะมาร” กได,” ใน คยกบงานชางไทยโบราณ (กรงเทพฯ: เมองโบราณ,

2555), 21. 2กรมศลปากร, การเปลยนแปลงดานสถาปตยกรรมศลปกรรมในสมยรชกาลท

5 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2553. พมพในวาระ 100 ปแหงการสวรรคตของพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว พ.ศ. 2553),76.

ภาพท 2 ฉากมารผจญ วดสวรรณาราม

17

ความสมจรงในจตรกรรมไทยโดยเฉพาะดานองคประกอบภาพไดม

พฒนาการเรอยมานบแตรชกาลท 3 ตอเนองรชกาลท 4 ตวอยางเชน จตรกรรมเรองมารผจญทวด

บปผาราม ธนบร3 (ภาพท 3) แสดงใหเหนถงการปรบเปลยนดานองคประกอบภาพทตองการให

เหมอนจรง ทงการเขยนฉากธรรมชาต มการลงสเนนมตและเขยนขนาดสดสวนบคคลใหสอดคลอง

กบฉาก

พทธประวตตอนอนๆ นอกจากพทธประวตตอนมารผจญแลว ยงมการ

เขยนฉากเหตการณพระพทธเจาเสดจไปทตางๆ พรอมกบภกษสาวก นบเปนจานวนสบเอดหอง

ภาพ เนอหาทเกยวกบเหตการณหลงจากพระองคตรสรแลวทงหมด4

ลกษณะทปรากฏจะเปนภาพพระพทธเจาออกปฏบตพทธกจในทตางๆ โดย

แสดงออกมาในลกษณะทพระองคประทบทามกลางพระภกษหรอสาวกและเหลาเทวดาภายใน

พระอาราม พนปา และตวเมองในอรยาบถนงสมาธและการเดนออกเทศนาสงสอน สวน

องคประกอบทชวยเนนยาความสาคญของภาพพระพทธเจาคอเบองหลงซงเปนฉพพรรณรงสรอบ

พระเศยร รวมถงการเขยนลายทองลงบนสวนทเปนผาจวร (ภาพท 4)

3วดบปผารามวรวหารเปนวดเกา ชวงปลายรชกาลท 3 ขนนางในตระกลบนนาคได

รวมกนปฏสงขรณ งานจตรกรรมนนคงเขยนขนสมยรชกาลท 4 ลงมาแลว ดเพมใน สรยา รตนกล

และคณะ, พระอารามหลวงในกรงเทพมหานคร, เลม 2, (นครปฐม: มหาวทยาลยมหดล,

2550), 779. 4น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย วดปรมยยกาวาส

(กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2546), 74-78.

ภาพท 3 ฉากมารผจญ วดบปผาราม

18

สวนภาพบคคลอนๆซงไดแกภกษสาวก กษตรย ชาวบาน ขาราชบรพารท

แวดลอมพระพทธเจา ชางไดเขยนแสดงออกความสมจรง จะเหนไดจากเครองแตงกาย หรอตว

บคคลทมการลงแสงเงา อกขอสงเกตคอกลมขาราชบรพารทปรากฏลวนไวทรงผมมหาดไทย และ

สวมเสอแขนยาวเขาเฝา ลกษณะเชนนยอมเปนทคนตาในสมยนนนบแตสมยรชกาลท 4 ทโปรด

เกลาฯใหขนนางมการสวมเสอเขาเฝา5 สวนสมยตนรชกาลท 5 มการจดระเบยบเครองแตงกาย

ขาราชการดวยการใหสวมผาแพรสตางกนตามกระทรวง6 จนกระทงตอมาไดมการใชเสอราชปะ

แตนขนในภายหลงราว พ.ศ. 2415

ภาพอาคารบานเรอนทปรากฏแสดงใหเหนวา ชางไดเลอกเขยนภาพอาคาร

อยางตะวนตกประกอบเขาไปในฉากอยางมาก เชน อาคารทมหนาจวแบบอาคารแบบตะวนตก

(Pediment) หรอการเขยนอาคารทรงตกแบบยโรป (ภาพท 5) มการใชเทคนคเพอแสดงความลก

และมตแสงเงา ซงมพฒนาการเขยนอาคารเชนนในงานจตรกรรมสกลชางขรวอนโขง รวมไปถงงาน

เขยนของชางในรชกาลท 4 แลว ดงเชนจตรกรรมภาพปรศนาธรรม พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร

เปนตน

5เจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค), พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทรรชกาล

ท 1 - 4 ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) (กรงเทพฯ: ศรปญญา, 2555), 1512. 6สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ความทรงจา (พระนคร: หอสมดกลาง,

2513), 244-245.

ภาพท 4 พระพทธเจาและสาวก



19

ดงทกลาวมาแลววาเรองราวการแสดงออกภายในภาพพทธประวตนเปน

เหตการณหลงจากการตรสรสวนภาพเรองเกยวกบการประสต พระโพธสตวแสดงปาฏหารยปรากฏ

เหนอมวยผมของดาบส การอภเษกสมรสการออกบวช บาเพญทกรกรยา พระอนทรดดพณถวาย

การลอยถาดเสยงทาย หรอเรองอนๆขณะททรงเปนพระโพธสตวสทธตถะ กลบไมพบในพระ

อโบสถแหงน

สวนภาพเหตการณหลงการตรสรนน พบวาไมไดเขยนเรองราวพทธ

ปาฏหารยสาคญ เชน ยมกปาฏหารยหรอการเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงสหลงจากโปรดพระ

มารดาเปนตน อยางไรกตาม จตรกรรมฝาผนงพทธประวตทวดปรมยยกาวาสกลบไมมเรองราวเชง

ปรมปราดงกลาวเทาใดนก แตมกจะเขยนภาพทพระพทธเจาทรงออกเทศนาปฏบตพทธกจในท

ตางๆ พรอมกบพระภกษและพระสาวก (ภาพท 6) มตอนเสดจไปเมองปาวา และเสวยภตตาหาร

ครงสดทาย และตอนเสดจปรนพพานทใตตนสาละค ทผนงทศเหนอ ใกลผนงสกดหลง (ภาพท 7)

จากเรองราวทปรากฏทาใหเหนวานบเปนแนวทางใหมๆ ทไมไดเนนเขยนภาพไปในเชงปาฏหารย

ทงทบางเหตการณสาคญทหยบยกมาเขยนตามธรรมเนยม เหลอแตเพยงพทธประวตตอนบาง

สาคญบางตอนเทานน เชน ตอนตรสร หรอตอนตรสเทศนาในทตางๆ และปรนพพานเทานน

ภาพท 5 พทธประวต วดปรมยยกาวาส



20

การลดทอนหรอไมเนนความสาคญของพทธประวตในเชงอทธปาฏหารยนน

เรมเกดขนมานบแตรชกาลท 4 แลว เนองจากเปนชวงทหลกและเหตผลทางวทยาศาสตรจาก

ตะวนตกไดนาเขามาเผยแพรอยางมาก ซงหากนามาพสจนกบเรองพทธประวตทเชอถอกนอยใน

เวลานน จะพบวาเรองดงกลาวดเปนสงเหนอธรรมชาตและดงมงาย ทงนพระบาทสมเดจพระจอม

ภาพท 6 พทธประวต วดปรมยยกาวาส



ภาพท 7 พทธประวต ตอนปรนพพาน วดปรมยยกาวาส

21

เกลาเจาอยหว ผทรงนาการเปลยนแปลงและเปดรบอารยธรรมกบความคดจากตางชาตไวตงแต

ครงททรงผนวชเปนพระวชรญาณเถระจนถงคราวทเสดจขนเปนกษตรย โดยพระองคทรงเหนวา

แทจรงแลวพระพทธเจาทรงเปนมนษยธรรมดา คอผ ทมปญญาพจารณาวาสตวทงหลายเกด

มาแลวตาย จงแสวงหาอบายทออกบวชเพอแสวงหาทางออก จนคนพบวธการดบทกข “...ทา

ความเพยร ละเสยซงความชวทงปวง ...ไมมใครเปนครอาจารย แลวกรดรผดรชอบ ทานผ นแลชอ

วาพระพทธเจา...”7

แนวความคดเรองพระพทธเจาทรงเปนมนษยน ไดสะทอนผานงานศลปกรรม

ในรชกาลสมเดจ พระจอมเกลาเจาอยหวเชนกน เหนไดจากการสรางพระพทธรป ทมความ

ใกลเคยงความเปนมนษยมากขนไดแก การสรางพระพทธรปทไมมสวนอษณษะ เปนแตเพยงสวน

พระเศยรแลวตอดวยรศม การสรางพระพทธรปทมพระกรรณสน การทาพระพทธรปครองจวรเปน

รวแบบธรรมชาตเหมอนจรง หรอวาการนยมสรางพระพทธรปปางสมาธ อนแสดงความเรยบงาย

ในลกษณะอรยาบถทเปนกจวตร แทนการสรางพระปางมารวชย ซงพนฐานเปนเรองการชนะมาร

ดวยเรองปาฏหารยเหนอธรรมชาต ดงตวอยางเชน พระสมพทธพรรณ พระนรนตราย เปนตน8

การลดทอนความเหนอธรรมชาต หรอการเชอถอในความเปนมนษยสามญ

ของพระพทธเจาในสมยรชกาลท 4 นน ทาใหกลบมาพจารณางานศลปกรรม โดยเฉพาะงาน

จตรกรรมสมยตอมาซงหางกนไมนาน คาดวานาจะไดรบความคดบางประการทสอดคลองกน ดง

ภาพพทธประวตทเนนความสมจรงเชงกจวตรของพระองคมากกวาเรองราวเชงปาฏหารย ทปรากฏ

ในวดปรมยยกาวาส เปนตน

ภาพเจดยจฬามณ โดยเนอหาตามพทธประวตแลว เจดยจฬามณเปนท

บรรจมวยพระเกศาและพระเขยวแกว (พระทาฐธาต) ของพระพทธเจา โดยเจดยดงกลาวตงอยบน

สวรรคชนดาวดงสตามระบบจกรวาลวทยาโบราณ ซงหากถายทอดเปนงานจตรกรรมฝาผนงแลว

จะเขยนเปนภาพเขาสตตบรภณฑลอมรอบเขาพระสเมรตรงกลาง โดยยอดเขาพระสเมรเปนสวรรค

ชนดาวดงส มไพชยนตมหาปราสาท เปนทประทบของทาวสกกะ(พระอนทร) และมเจดยจฬามณ

(ภาพท 8)

7พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, มหามกฎราชานสสรณย (พระนคร:

มหามกฏราชวทยาลย, 2511), 3. 8ดเพมใน ณฏฐภทร จนทวช, ศลปกรรมแบบพระราชนยมพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2549), 40-44.

22

อยางไรกตาม ภาพเจดยจฬามณทวดปรมยยกาวาส (ภาพท 9) มความ

แตกตางจากภาพเจดยจฬามณแบบประเพณทวไป เนองจากไมปรากฏการเขยนเขาสตตบรภณฑ

เรยงรายตามความเชอจกรวาลวทยาแบบเดม โดยมการเนนความสาคญตวองคเจดยใหอยในแกน

ศนยกลาง เขยนใหมขนาดใหญ ตงอยบนฐานเปนชน ลอมรอบดวยพระระเบยง ตวองคเจดยมการ

ลงสแสงเงาใหมมตขน ใกลเจดยมการประดบเครองสงตางๆ การเขยนภาพบคคลทเปนเทพเทวดา

เหาะลอยมานมสการพระเจดยอยางมาก โดยยกใหเจดยเปนจดเดนสงสดในภาพ และลดทอน

เรององคประกอบอนๆ ตามคตไตรภมไปดวย เชน สวรรคชนอรปภม ทปรกตจะเขยนเปนภาพ

ปราสาททวางเปลาลอยอยกลางอากาศ

ภาพท 8 ภาพไตรภมและเจดยจฬามณ วดเกาะแกวสทธาราม

ภาพท 9 ภาพเจดยจฬามณ วดปรมยยกาวาส

23

ภาพเจดยจฬามณทวดปรมยยกาวาสจงเปนแบบแปลกตาจากทนยมเขยน

กน นอกจากนเจดยทรงระฆงคงเปนทคนเคยจนอาจนามาเปนตนแบบในการเขยน เนองจากเจดย

ทรงระฆงเปนภาพสะทอนพระราชนยมของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวททรงโปรดเกลา

ฯ ใหสรางเจดยทรงดงกลาวเปนประธานในพระอารามตางๆ อยเสมอ

วเคราะหภาพรวมและแนวความคดการแสดงออกเนอหาเรองราว

การวเคราะหภาพจตรกรรมพทธประวตภายในพระอโบสถนน โดยภาพรวมมพฒนาการดาน

รปแบบโดยเฉพาะอยางยงการนาเทคนคอยางตะวนตก อยางการเขยนภาพมแสงเงา การผลก

ระยะใกลไกลตามหลกทศนวทยา ซงแทจรงเรมมตงแตแบบสกลชางขรวอนโขงครงรชกาลท 4 แลว

เพยงแตจตรกรรมทวดปรมยยกาวาสน มพฒนาการดขนกวาสมยแรกเรม จะเหนจากความ

พยายามใชเสนขอบฟา (horizon line) เพยงเสนเดยวเปนพนในทกหองภาพ อยางไรกตาม

ในขณะนนยงอาจไมมการศกษาเรยนรตามหลกทฤษฎแบบทางตะวนตก จงยงไมถกตองตามหลก

ทศนยวทยาอยางแทจรง สวนทเปนเทคนคการเขยนแบบไทยประเพณทยงพบเหนคอการใชวธปด

ทองทเครองทรงเครองประดบ และการตดเสนประกอบกน9

จดเดนของภาพจตรกรรมฝาผนงสวนบนกรอบประตหนาตางของวดนคอ

การเขยนภาพภายในกรอบภาพ (โดยมแนวคานและเสาอาคารเปนกรอบ) แทนทจะเปนผนงยาว

ตอเนองเหมอนกบผนงวหารหรออโบสถวดอนๆ ซงมกใชเสนสนเทาแบงเรองราวดงจตรกรรม

สมยกอนหนา ทงนเปนเงอนไขทเกยวของการตกแตงภายในพระอโบสถ วดปรมยยกาวาสทเปน

แบบตะวนตกดวย ทบงคบใหเปนตวกรอบหองภาพ โดยชางไดพยายามเขยนภาพในลกษณะตอ

กนเปนภาพยาวใหเหนเปนทศนยภาพเดยวกนทงหมดในลกษณะภาพมมกวาง (panorama view)

แมวาจะมแนวเสาประดบขนแตละหองภาพออกจากกน (ภาพท 10)

9น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย วดปรมยยกาวาส

, 10-11.

24

ทงนสามารถวเคราะหไดวายงคงมการรบเอารปแบบทเปนขนบจากการเขยน

จตรกรรม คอเรองพทธประวต มาประยกตในบรบทการประดบตกแตงภายในอโบสถอยางแปลก

ตา รปแบบนสามารถเทยบเคยงไดกบสรางวดราชบพธสถตมหาสมาราม ทมการตกแตงภายใน

อโบสถแบบตะวนตกควบคกบการเขยนจตรกรรมเรองพทธประวต (ภาพท 11) อกทงพระอารามทง

สองนน เปนพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวในการสถาปนาพระ

อโบสถแบบผสมผสาน โดยใหชางเขยน คอหมอมเจาประวช ชมสาย เปนผ รบสนองพระราชดารใน

การเขยนภาพทพระอโบสถวดราชบพธ10 และคงเปนตนแบบความคดรวมสมยใหกบวดปรมยยกา

วาสในเวลาใกลเคยงกน ทงการตกแตงภายในและการเขยนจตรกรรม

10ดเพมใน สดจต สนนไหว, การศกษาเรองการออกแบบสถาปตยกรรมวดราช

บพธสถตมหาสมาราม (กรงเทพฯ: กรรมการจดงานฉลองครบรอบ 100 ป วนประสตสมเดจพระ

อรยวงศาคตญาณ (วาสนมหาเถระ), 2541), 174-175.

ภาพท 10 ฉากพทธประวต แสดงการเขยนภาพตอเนองกน วดปรมยยกาวาส

25

จากภาพรวมของเรองราวพทธประวตทวดปรมยยกาวาส จะเหนวามการใช

เรองราวประเพณ คอเรองมารผจญไวทผนงสกดหนา ภาพเจดยจฬามณตงอยบนยอดเขาพระสเมร

ทผนงสกดหลงตามแบบประเพณ และในขณะเดยวกนภาพพทธประวตตอนอนๆ เขยนไวผนง

สวนบนกรอบประตหนาตางซงเปนบรเวณทเหนภาพไดยากสาหรบพระอโบสถ เนองจากเปน

อาคารขนาดเลกใชผนงรบนาหนก สวนเพดานแคบยดสงขน และมการประดบโคมไฟระยาใน

ระดบเดยวกบหองภาพพทธประวตดวย นอกจากนยงเปนเรองพทธประวตแบบตดเรองราว

ปาฏหารยทสาคญไปอก นยหนงทาใหเหนถงการลดทอนความสาคญของการเขยนเรองพทธ

ประวตลงไปบาง คงแตพอเขยนไวเปนธรรมเนยมเทานน

การลดทอนเรองเกยวกบปาฏหารยของภาพจตรกรรมฝาผนงทวดปรมยยกา

วาสน นอกจากแนวความคดทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงเหนวาพระพทธเจาทรง

เปนมนษยแลว งานเขยนดานศาสนาในเวลาชวงใกลเคยงยงชวยอธบายแนวคดทเกดขนไดอก

กลาวคอ ธรรมยตกนกายทพระองคทรงสถาปนานน ไดมการแตงเรองปฐมสมโพธ หรอพทธประวต

ของฝายธรรมยตขนมาเอง โดยสมเดจพระสงฆราช (สา ปสสเทว) โดยในเนอหาของหนงสอนไดตด

เรองบางตอนทเปนปาฏหารยเหนอธรรมชาตออกไปบางสวน ทงทเรองบางตอนนนมอยใน

พระไตรปฎกดวย เชน ไมมเรองเทวดาดดพณ 3 สาย เพอเตอนใหทรงละทกรกรยา ไมมพญามาร

มาทลใหปลงอายสงขารปรนพพาน นอกจากนการบรรยายเรองปรากฏการเลอนลนของธรรมชาต

ภาพท 11 ภาพถายเกา พระอโบสถ วดราชบพธ

ทมา: Maxwell Sommerville, Siam on meinam from the gulf to Ayuthia (London:

Sampson Low, Marston and Company, 1897) 41.

26

เมอพระพทธเจาตรสรกเปนไปอยางเงยบๆ และยนยอ แตกตางชดเจนจากทบรรยายไวในพระปฐม

สมโพธของสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส11

สงเหลานคงเปนแรงผลกดนความคดใหงานเขยนภาพพทธประวตในสมย

หลงลงมา โดยเฉพาะหมอมเจาประวช ชมสาย ชางเขยน ทเกดและเตบโตในสายสกลชาง ตาม

พระบดา คอ พระเจาบรมวงศเธอ กรมขนราชสหวกรม ซงพระองคเปนนายชางเอกทรบใชใกลชด

ดานงานศลปกรรมสนองพระราชประสงคและพระราชดารพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

ตลอดรชกาล12 ทงนหมอมเจาประวชคงคนเคยกบแนวความคดเชงสจนยมในพทธประวต ดงท

แสดงออกมาจากในงานจตรกรรมดวยเชนกน

อาจสรปไดวา พระอารามในชวงตนรชกาลท 5 นน ยอมเปนชวงสบทอดจาก

สมยรชกาลท 4 และปรบตวกบศลปะจากตะวนตกทเขามาอยางมาก จงเหนการประยกตใหมๆ

เรองการตกแตง และการเขยนจตรกรรม ทมทงเรองพทธประวต และเรองเกยวกบจรยวตรสงฆดวย

ดงจะกลาวในสวนตอไป

วดบวรนเวศวหาร - พระวหารศรศาสดา วดบวรนเวศวหาร เปนวหารท

ประดษฐานพระพทธรปสาคญ 2 องค ทอญเชญมาจากสโขทยเมองเกา พระวหารแบงเปนสองหอง

คอหองพระศรศาสดาประดษฐานพระศรศาสดา สวนหองพระไสยาประดษฐานพระไสยา13 ซงเปน

พระพทธรปสารดปางไสยาสน มลกษณะทวไปเปนแบบพระพทธรปหมวดใหญ แบบศลปะ

สโขทย14 ภายในหองมการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงประดบไว ซงเปนภาพเหตการณเสดจดบ

ขนธปรนพพานของพระพทธเจา (ภาพท 12)

11ดเพมใน พระไพศาล วสาโล, “พทธศาสนาไทยในอนาคต: แนวโนมและทางออกจาก

วกฤต,” ใน พระเจากรงสยามกบเซอรจอหน เบาวรง (กรงเทพฯ: มลนธโตโยตาประเทศไทย,

2548), 195-198. และด พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4

เรองจรยวตรสงฆ” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑต

วทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552),16-17. 12พสวสร เปรมกลนนท, พระเจาบรมวงศเธอกรมขนราชสหวกรมกบงานชาง

หลวงในสมยรชกาลท 4 (นครปฐม: โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2555), 100. 13ตานานวดบวรนเวศวหาร, (กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา, 2546), 31-32, 55. 14ดเพมใน ศกดชย สายสงห, “ประตมากรรม,” ใน ศลปกรรมวดบวรนเวศวหาร

(กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2556),146.

27

พทธประวตตอนปรนพพาน ตามเหตการณในสตนตปฏก เลม 2 ทฆนกาย

มหาวรรค มหาปรนพพานสตรไดเลาเรยงเหตการณไววา เมอพระพทธเจาไดประทบอยทปาวาล

เจดย เมองเวลาส มารไดมาอาราธนาพระองคใหเสดจปรนพพาน เนองจากพทธบรษททง 4 ไดตง

มนคงแลว พระพทธเจาจงปลงอายสงขาร จะเสดจปรนพพานในอกสามเดอนขางหนา ตอมากอน

เสดจดบขนธปรนพพาน พระองคเสดจเมองปาวา ไดเสวยสกรมททวะทจนทกมมาบตรทาถวาย

จากนนพระพทธเจาทรงประชวรหนก ไดตรสกบพระอานนทวาพระองคจะเสดจขามแมนาหรญวด

เพอไปยงเมองกสนารา โดยใหตงเตยงหนศรษะไปทางทศอดร ใหอยระหวางตนสาละสองตน เหลา

กษตรยเจาแหงมลละไดมาเฝาพระพทธเจาตามทพระอานนทไดไปทลเชญมา โดยกอนทจะเสดจ

ปรนพพานนน พระองคไดอปสมบทแกพระสภททะปรพาชก และไดสาเรจเปนพระอรหนต

ทามกลางคณะสงฆ และปถชนจากแควนตางๆ รวมทงเทวดา ทมารวมกน จากนนไดเสดจดบ

ขนธปรนพพาน

งานจตรกรรมฝาผนงภายในหองพระไสยาเขยนเปนเรองเกยวกบเรองเสดจ

ดบขนธปรนพพานทสาลวโนทยาน นอกตวเมองกสนารา โดยผนงทศตะวนออกหลงพระไสยาเขยน

ภาพบคคลเปนกลมภกษสาวกในทาประนมมอเตมพนทผนงสวนครงลาง สวนตรงกลางมพระอป

วาณะผถวายงานพดใหกบพระพทธเจา ขนาดของตวบคคลมสดสวนทใหญเมอเทยบกบขนาด

ตนไมในฉากพนหลงเปนปาสาละ มการใชเสนขอบฟาเสนเดยวในระนาบของพนปา สวนทองฟา

ภาพท 12 พทธประวตตอนปรนพพาน หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร

(ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

28

อยสวนบนของผนง มการเขยนกลมเมฆลองลอยใหดเหมอนจรง มการใชสเขมทมตามรปแบบ

ลกษณะโทนสทองฟาแบบจตรกรรมสกลชางขรวอนโขง15

การเขยนภาพเชนนแสดงใหเหนวา พนผนงหนงดานนนเทากบกรอบภาพ

ขนาดใหญซงใชเขยนภาพเหตการณเพยงเรองเดยว มการใชจดนาสายตาเขามาใชตรงกลางภาพท

เปนรปภเขา นอกจากนองคประกอบตางๆ ภายในภาพไดแกเสน โทนส เนนยาบรรยากาศทนงสงบ

อาจเปนเทคนคทเรยนรประยกตมาจากจตรกรรมแบบตะวนตก หรอพฒนามาจากรปแบบสกลชาง

ขรวอนโขงทมมากอน พนทสวนหนาของจตรกรรมเขยนเปนตนสาละคตามเหตการณปรนพพาน

ตามทคมภรระบ โดยชางเขยนใหมสดสวนมขนาดใหญเพอแสดงมตในภาพ ใชเทคนคการเขยนตด

เสนใบไม สวนลาตนโคงเขาหากนเปนกรอบเนนยาพระพทธรปไสยาสนเบองหนา โดยขนาดของ

ภาพจตรกรรมในหองภาพทกนพนททงผนง ไดสงผลกระทบทางสายตาตองานจตรกรรมอยางยง

(ภาพท 13)

ทงนจตรกรรมเรองมรปแบบตางไปจากภาพเขยนในอดตทมกเขยนเปนภาพ

เรองราวตงแตพญามารมาทลเชญใหปรนพพาน การเดนทางไปเมองกสนารา การรบบณฑบาต

และฉนอาหารมอสดทายจากนายจนนะ ทรงอาพาธ สภทธะปรพาชกขอบวช และภาพตอนมหา

ปรนพพานใตตนสาละ (ภาพท 14) แตวาจตรกรรมในหองพระไสยานนใชองคพระไสยาเปน

องคประกอบภาพแทนพระพทธเจาทรงปรนพพานและเขยนภาพไมสาละค และเหลาพระสาวกซง

เปนรปแบบการเขยนทแปลกออกไปจากเดม เพราะแสดงในลกษณะภาพนงเหตการณเดยว

ลดทอนการใหรายละเอยดทางเรองราวในฉากหลก แตเนนอารมณผานองคประกอบตางๆ ของ

ภาพเขยน

15วยะดา ทองมตร, จตรกรรมแบบสากลสกลชางขรวอนโขง (กรงเทพฯ: ศนย

สงเสรมและคนควาศลปะ วฒนธรรมไทย, 2522), 26.

29

นอกจากสวนผนงหลงพระไสยา จตรกรรมสวนอนซงเปนฉากรองกยง

เกยวของกบเหตการณตอนดงกลาวเชน ผนงตอนลางดานทศตะวนตกและทศใต เขยนเปนภาพ

บคคลตางชาต ซงยอมใชประกอบความในพทธประวตทระบวามเหลากษตรยและเจาแหงมลละได

พากนมาถวายบงคมกอนปฐมยาม (ภาพท 15) หากพจารณาจะพบวาสามารถแบงกลมบคคล

ตามเครองแตงกายได จากวรรณะกษตรย คอกลมเจานายจะแตงกายพรอมดวยเครองประดบ

เครองทรงตางๆ สวนบคคลทไมมเครองประดบ และมผวกายสคลาคงหมายถงบคคลวรรณะ

รองลงมาจากกลมแรก ซงเปนผ รบใชหรอผตดตาม

ภาพท 13 การจดองคประกอบภาพในฉากปรนพพาน (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 14 ฉากปรนพพาน พระทนงพทไธสวรรย

30

ลกษณะผาโพกหวขมวดเปนกอนกลมและการนงผาของบคคลเชนน เคยพบ

ในจตรกรรมฝาผนงภายในพระวหารหลวง วดมกฏกษตรยาราม ซงเปนเวลาใกลเคยงกน (ภาพท

16) ทงนเปนรปแบบใหมทมความสมจรงตามประวตศาสตรของอนเดย โดยอาจมแรงบนดาลใจ

จากการรบรและสบหาดานโบราณคดและประวตศาสตรในชวงรชกาลท 5 โดยเฉพาะกลมบคคล

ชนชนนาในสงคม16

16การแสดงออกในงานจตรกรรมในพระวหารหลวง ภาพเรองอนาถปณฑกะถวายเช

ตวน ปรากฏหลกฐานการรบเอาแหลงขอมลการเขยนภาพจากหนงสอ The Stupa of Bhrahut

เขยนโดยเซอรอเลกซานเดอร คนนงแฮม ซงเปนเรองการคนพบและศกษาสถปทเมองภารหต

อนเดย เมอราว พ.ศ. 2416 เปนตนมา ซงตอมาตพมพเปนหนงสอ พ.ศ. 2422 การคนพบความ

เชอมโยงดงกลาว จงเปนขอสะทอนใหเหนความรเรมสนใจในเรองโบราณคดของชนชนนาในสมย

รชกาลท 5 ได ดรายละเอยดเพมใน เชษฐ ตงสญชล, “จากภารหตสวดมกฏกษตรยาราม: ภาพ

จตรกรรม เรองอนาถปณฑกะถวายเชตวน,” เมองโบราณ 35, 4 (ตลาคม – ธนวาคม 2541): 109

- 116.

ภาพท 15 ชาวตางชาต หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

31

ผนงอกสามดานนอกจากผนงสกดหลง บรเวณสวนบนของกรอบหนาตาง

ประตมการเขยนภาพจตรกรรมเปนภาพเทพเทวดาเหาะลอยอยบนทองฟา ซงบางองคกถอชอ

ดอกไม และมการเขยนลายดอกไมทพยแทรกบนกอนเมฆ ซงหากอางตามในพทธประวตจะเปน

เหตการณท เทวดาจากหมนโลกธาตมาชมนมกนเพอจะเหนพระพทธเจา โดยมดอกมณฑารพตก

โปรยปรายมาจากทองฟาลงบนสรระพระพทธเจา ทงนการเขยนเพอเนนยาเรองราวตามพทธ

ประวต อยางไรกตามการเขยนภาพเทพเทวดาเชนนเปนแบบแผนหนงทนาจะปรากฏนบแตสมย

ปลายรชกาลท 3 ลงมาแลว รายละเอยดจะกลาวในสวนตอไป


การแสดงออกของภาพจตรกรรมเหนถงการเนนยาอารมณและความนงในภาพจตรกรรม ดวยการ

ใชโทน สมดทมและการใชเสนตางๆ ในภาพใหสอดคลองกน คงประยกตจากรปแบบสกลชางขรว

อนโขง ดงตนแบบทภาพปรศนาธรรม ภายในพระอโบสถวดเดยวกน และมพฒนาการในการ

ประยกตใหเขากบเทคนคการตดเสน

ภาพพทธประวตโดยปรกตทพบตามพระอโบสถ หรอพระวหารนน มกจะไม

เนนเรองราวใดเรองราวหนง แตนยมเขยนเปนพทธประวตโดยรวมหลายเหตการณ ตวอยางเชน

ภาพพทธประวตพระทนงพทไธสวรรย เปนตน หรออกกรณคอจะเนนฉากสาคญจะไปอยทมาร

ผจญ-ชนะมาร หรอ การเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงสทผนงดานสกดเปนตน ซงความคดเกยวกบ

ภาพท 16 อนาถปณฑกะถวายเชตวน พระวหารหลวง วดมกฏกษตรยาราม

ทมา: ประวตวดมกฏกษตรยารามราชวรวหาร, (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540) 170.

32

จตรกรรมเรองมารผจญ จะไปสอดคลองกบพระพทธรปประธานทนยมเปนพระพทธรปปางมาร

วชย เปนตน

ดงนนความโดดเดนและสาคญของจตรกรรมฝาผนงทหองพระไสยา วหาร

พระศรศาสดา คอความสรางสรรคในงานจตรกรรมทสอดคลองกบพระพทธรปประธานภายในหอง

พระไสยา เพราะโดยทวไปการสรางพระพทธรปปางไสยาสนมความหมายถงพระพทธรปปาง

ปรนพพาน17 ซงเปนเหตการณสาคญทางพทธประวตเพราะฉะนน การประดษฐานพระไสยากบ

ประตมากรรมรปพระสาวก ควบคไปกบการเขยนจตรกรรมฝาผนงทระบวาเปนเรองของพระสาวก

ทเขามาแสดงความอาลยในเหตปรนพพาน จงเปนการตอบรบกนทางบรบททางศลปกรรมแบบ

ใหม

อนง การแยกฉากเทพชมนมพรอมดอกไมทพยทโปรยปรายไวทผนงดานขาง

แยกขาดจากผนงสกดหลงทเปนฉากปรนพพานโดยสนเชงนน สามารถมองทางดานสนทรยศาสตร

ไดวา ชางคงตองการคมบรรยากาศในภาพใหมความสงบนง หรออาจเขยนภาพเทพชมนมใหอยใน

ลกษณะลวดลายประดบผนงประเภทหนงเทานน นอกจากนการแสดงออกของเรองราวพทธ

ประวตตอนดงกลาว สามารถวเคราะหเพมเตมไดวา นาจะเนนหนกไปทการนาเสนอความสมจรง

และลดทอนรายละเอยดเรองปรมปราคตอนๆลง ซงสอดคลองกบความคดเรองสจนยมและความร

เชงประวตศาสตรโบราณคดทเกยวกบพระพทธเจาทมใหศกษาขอมลไดมากขนในชวงเวลานน

วดอรณราชวราราม - ในพระอโบสถหลงเกา วดอรณราชวรารามไดรบการ

บรณะครงใหญพรอมกบการเขยนจตรกรรมขนใหมดวย เรองราวทปรากฏในงานจตรกรรมนนแต

เดมเปนเรองชาดกและพทธประวตฝมอชางเอกในสมยรชกาลท 3 อยางเชน หลวงวจตรเจษฎา (คร

ทองอย) และหลวงเสนบรรกษ (ครคงแปะ) เปนตน สวนการเขยนซอมในรชกาลท 5 นน ไดชาง

หลายทานรวมสมยหลายทานเปนผเขยนซอม บางสวนของการเขยนจตรกรรมซอมปรากฏการใส

ชอไวตามบานหนาตางดานในพระอโบสถดวย18

17พระไสยา อยในอรยาบถตะแคงขางขวาตามแบบสหไสยาสน ประดษฐานหนพระ

เศยรไปทางทศเหนอ และหนพระพกตรไปทางทศตะวนตก 18ไดปรากฏการลงชอชางเขยนซอมในสมยรชกาลท 5 ด กรมศลปากร, ประวตวด

อรณราชวราราม พรอมดวยแผนผงภาพปชนยสถานและถาวรวตถ (พระนคร: กรมศลปากร,

2511), 70; อนง การลงชอในผ เขยนภาพลงในผลงานนน เปนการแสดงออกตามธรรมเนยมการ

เขยนภาพแบบชาวตะวนตก ดใน สนต เลกสขม, ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร, 153.

33

จตรกรรมพทธประวต เรมตนเรองพทธประวตทผนงสกดหนาตงแตตอน

ประสต ออกผนวช และตรสร ตอมาเปนผนงดานซายของพระประธาน (ทศเหนอ) เปนเรอง ยมก

ปาฏหารย เสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส พญามารมาทลเชญใหปรนพพาน สวนผนงสกดหลง

เปนเรองปรนพพาน และการถวายพระเพลงพทธสรระ สวนจตรกรรมทศชาดก อยบนผนงระหวาง

กรอบหนาตางเปนพระชาตเกาเรอง สวนเวสสนดรชาดกอยบนผนงเหนอกรอบหนาตาง ดานซาย

พระประธาน (ทศใต) ทงผนง19

การจดวางองคประกอบภาพและการเลาเรอง โดยเฉพาะเรองชาดกนน หาก

มองโดยภาพรวมจะพบวาใชการจดภาพในลกษณะเลาเรองตอกน ภายในหนงกรอบภาพ

เชนเดยวกบการเขยนภาพจตรกรรมแบบประเพณทวไป โดยบางชาดกใชพนทมากกวา 1 หองภาพ

สวนพทธประวตตอนอน กจดวางองคประกอบเปนเรองๆ ตอเนองกนไป ทงนชางในสมยรชกาลท 5

ทมสวนในการเขยนซอมภาพจตรกรรมในพระอโบสถ คงยอมมตวอยางจากจตรกรรมฝาผนงแบบ

ประเพณเปนแนวอางองเพอใชในการเขยนองคใหครบองคประกอบตามเรอง ตวอยางทอาจ

เปรยบเทยบได เชน ภาพพระมหาชนกชาดก เปนตน (ภาพท 17 - 18)

19สมศก ด แต งพน ธ และ วระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน

กรงเทพมหานคร (กรงเทพฯ: ฝายอนรกษจตรกรรมฝาผนงและประตมากรรมตดท กอง

โบราณคด กรมศลปากร, 2533), 163.

ภาพท 17 มหาชนกชาดก วดสวรรณาราม

34

ภาพบคคลสามารถแบงได 2 กลมตามลกษณะการเขยน ไดแก กลมแรก

กลมตวพระ ตวนาง และกลมเทวดา จะเขยนในลกษณะไทยประเพณ คอใชเสนตด เขยนใบหนา

ในลกษณะแบบอดมคต ไมแสดงสหนาอารมณและทรงเครองแตงกายแบบกษตรย โดยยงแสดง

ลกษณะแบบสองมตอย กลมทสอง เปนกลมบคคลทวไป หรอบคคลชนรอง ไดแก ขนนาง ทหาร

ชาวบานเปนตน ใชการเขยนใหสมจรงมากขน โดยการลงสเนนแสงเงา สหนาทาทางทเปน

ธรรมชาต บางคนเขยนในทานองภาพเหมอนบคคลจรง (ภาพท 19) ทงนสอดแทรกวฒนธรรมบาง

ประการทเปนแบบตะวนตก เชน การนงเกาอ เปนตน (ภาพท 20)

ภาพท 19 มโหสถชาดก วดอรณราชวราราม

ภาพท 18 มหาชนกชาดก วดอรณราชวราราม

35

ในชวงตงแตสมยรชกาลท 3 จนถงสมยรชกาลท 5 นน มการเปลยนแปลง

เรองสงคมวฒนธรรมหลายประการ สงหนงทสะทอนไดดทสดคอเรองการแตงกาย ซงบางสวนได

แสดงวฒนธรรมการแนวทางแตงกายทมาจากชาตตะวนตก เชนการสวมเสอแขนยาวคอกลมผา

หนา พรอมหมวกทรงยโรปกบคลองผาพนคอ ถอไมเทา และไวหนวดเปนตน (ภาพท 21) หรอ

นอกจากนยงมเรองความหลากหลายของเครองแตงกายของกลมขนนางและทหารตางๆ20 ทเปน

รปแบบเครองแตงกายทมตงแตในอดต จนมาถงเครองแบบทรวมสมยกบรชกาลท 5 ปะปนกน

และอาจใชขอดงกลาวมาเปนการประยกตสรางสรรคในงานจตรกรรม เชน ฉากการเดนทพ

ในมโหสถชาดก ทแสดงความหลากหลายของกษตรยรอยเอดทพ ดวยเครองแตงกายทหารตงแต

แบบโบราณไปจนถงแบบรวมสมย(ภาพท 22)

20ดการแบงลกษณะเครองแตงกายของภาพบคคลในจตรกรรมดงกลาวใน นนทวด

เจรญพร, “การศกษาวถชวตความเปนอยจากภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระอโบสถวดอรณ

ราชวราราม กรงเทพมหานคร” (สารนพนธศลปศาสตรบณฑต สาขาวชาโบราณคดมหาวทยาลย

ศลปากร, 2544), 46-48.

ภาพท 20 บคคลนงเกาอ จนทกมารชาดก วดอรณราชวราราม

36

มการเขยนภาพอาคารสถานทใน 2 ลกษณะไดแก กลมอาคารจตรกรรมแบบ

ไทยประเพณ เปนกลมอาคารประเภทปราสาทราชมณเฑยร โดยเขยนในลกษณะสองมต ขาด

ความลกและแสงเงา เพยงแตเนนความเปนอดมคตและสญลกษณเทานน ตอมาคอ กลมอาคาร

แบบมมตความลก จะเปนอาคารชนรองลงมา หรอซมประตปอม เปนองคประกอบรองในภาพ บาง

อาคารเขยนในลกษณะทมอทธพลสถาปตยกรรมตะวนตกเขามาผสม และใชเทคนคการเขยนโดย

อาศยเสนนาสายตาเขามาประกอบ แสดงมตแสงเงาในลกษณะสมจรง (ภาพท 23)

ภาพท 21 การแตงกายบคคล วดอรณราชวราราม

ภาพท 22 มโหสถชาดก วดอรณราชวราราม

37

การเขยนภาพปาไมและธรรมชาตใชเทคนคผสมทงการตดเสนใบไมตามวธ

โบราณและการกระทงพกนใหเกดลกษณะพมใบไมทตองแสงเงาอยางสมจรง สวนภาพภเขากมทง

เขามอทคดงอในฉากหนาและภเขาสมจรงอยในฉากหลงแสดงมตใกลไกลออกไป ทงน

องคประกอบธรรมชาตทงตนไมภเขายงไดใชเปนองคประกอบในการแบงฉากภายในหองภาพ และ

มการนาเสนสนเทามาใชรวมกนดวย (ภาพท 24-25)

ภาพท 24 การใชเสนสนเทาทงผนง วดอรณราชวราราม

ภาพท 23 ภรทตชาดก วดอรณราชวราราม

38

ในสวนการแสดงออกตวเนอเรองพทธประวตและทศชาดกนน กลบไมได

แสดงความเปลยนแปลงเนองจากเปนเรองทอยในความรบรนกคดของผคนทวไป โดยเฉพาะกลม

ชางเขยนทไดเรยนรสบตอกนมา จงควรมงเนนแนวความคดทเปนพนฐานททาใหเกดการ

เลยนแบบ หรอระลกถงฝมอชางในอดตจนทาใหเกดการซอมแซมงานจตรกรรมทพระอโบสถ วด

อรณราชวรารามดงทเกดในปจจบน


แนวความคดทสาคญเกยวกบการเขยนจตรกรรมฝาผนงภายในพระอโบสถ วดอรณราชวรารามนน

เหนไดจากหลกฐานเอกสารทเมอเกดเหตไฟไหมพระอโบสถขนจงมการประชมตงกรรมการการ

บรณะขน โดยผลการประชมประเมนการซอมแซมพระอโบสถนนอยภายใตพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว นาโดยสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ซง

ผลประเมนออกมาไดวาตองการใหสงวนรกษาของเดมไวใหมากทสดโดยเฉพาะการเขยนจตรกรรม

ดงทไดเสนอความเหนไววาการเขยนภาพทผนงนนสาคญอยางยงเนองจาก

“...ของเกาทาไวเปนอยางสดฝมอของชางอยางเอกในเวลานน ในการทเพลงไหมครง

นกไมไดทาใหเสยไปหมด... ทปนไมแตกไมเสย ควรคงเกาไวใหกลบตรภายหนาไดดตอไป

ดกวาลบเขยนใหมหมด สวนทบบสลายเสยไปนน... กเหนวาเขยนเลยนใหเหมอนเกาดกวา

เพราะวาจะไดเขากนกบของเดมทยงเหลออย... กระบวนไทยแทนาชมกวาวธเขยนอยางใหม

... จะตองเอากระดาษบางทบ ลอกเอาของเกาไวกอน แลวทาพนใหม ถายรปเดมเขยนลง...

สวนทปนไมแตกแตสเสย แลทปนแตกสเสย แลปนกระเทาะหายนน ไมมอยางอนนอกจากท

จะนกเขยนเอาใหม แตวาตองสงเกตเลยนเคาเกาเขยนใหเปนอยางเดยวกน

ภาพท 25 การใชเสนสนเทา วดอรณราชวราราม

39

...ในการทจะเขยนน ในสวนทจะทาตามสาเนาเกากด ในสวนทจะนกขนใหมใหคลาย

เกากด ตองใชชางทเขาใจเขยนอยางโบราณ ชางเขยนทกวนนทจะเขาใจวธโบราณนนมนอย

นก จะตองเลอกคดเอาแตคนทชานาญการอยางนนจรง อกประการหนง งานเขยนนนไม

เหมอนงานอน ตรวจตราเอาดยาก... ไมมหลกตรวจ... แมถงจะใหเงนมากสกเทาใด กจะ

ไมไดรปทงามพอใจ ดวยชางมงหมายทจะไดเงนเรวเปนทตง... เหตฉะน ถาจะใหงานดจะใช

วธจางเหมาหองไมได จะตองทาดวยวธแขงฝมอกน เปนมพระบรมราชโองการใหเกณฑชาง

ทเขาใจการเขยนอยางโบราณไปเขยน... เมอแลวเสรจฝมอใครดมากแลนอยกจะ

พระราชทานรางวลตามฝมอ... ชางเขยนคงจะตงใจเขยนใหไดรางวลชนสงเปนชอเสยงแขง

กนเอง...” 21

จากความดงกลาวทาใหเหนวามาตรฐานในเขยนจตรกรรมฝาผนงซอมแซม

นนไดเนนหนกไปทสองประการดวยกนคอ ประการแรก ตองเนนการอนรกษใหคงสภาพเดม หรอ

หากเขยนใหมกใหมความเหมอนของเดมใหมากทสด โดยมจดประสงคเพอใหชนรนตอไปไดเหน

ประการทสอง คอ ตองเนนความสวยงามเปนสาคญโดยผานฝมอชางเขยนเอก ผซงเขาใจและ

สามารถถายทอดภาพจตรกรรมไดใกลเคยงกบภาพทชางรนกอนหนาเขยนไว ทงนอาจเปนเหตผล

เรองความเหมาะสมแกบรบททเปนพระอารามหลวงสาคญในรชกาลกอนหนา

อยางไรกตาม แผนขนตอนการเขยนอนรกษดงทคณะกรรมการไดระบไว

ขางตนนน ครนทาขนจรงแลวสวนใหญคงเขยนขนมาใหม และไมไดครบถวนตามทไดวางแนวทาง

ไว การเขยนขนใหมนเองททาใหเหนขอแตกตางจากจตรกรรมประเพณตนแบบ เนองจาก

ระยะเวลาทหางกนจากสมยรชกาลท 3 ลวงมาถงรชกาลท 5 นน เกดความเปลยนแปลงทงทาง

สงคมและงานชาง ทาใหงานเขยนซอมฝมอชางในสมยรชกาลท 5 ทาไดเพยงเขยนเรองราวเกาท

เปนปรมปราคต โดยจตรกรทรเรมแนวทางใหมในการแสดงออก22

ดวยเหตนจงปรากฏเรองการใชเทคนคและการจดองคประกอบภาพโดยเนน

เลยนแบบจตรกรรมแบบประเพณ ในขณะเดยวกนกไดใชรวมกบเทคนคใหมอยางจงใจเชนกน

เขาใจวาชางคงใชความถนดเขาไปประยกตกบขนบการเขยนโบราณทไดคนความา

21ดเอกสารฉบบเตมใน เอกสาร ร.5 ศ.6 อ.9 ป.3 แฟมวดอรณฯ 18 แผนกเอกสาร

สาคญ กองจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากรอางถงใน กรมศลปากร, ประวตวดอรณราชวรา

ราม พรอมดวยแผนผงภาพปชนยสถานและถาวรวตถ (พระนคร: กรมศลปากร, 2511), 66-

68. 22สนต เลกสขม, ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร, 151.

40

กลาวโดยสรปแลวคอ แมวาภาพจตรกรรมทปรากฏอยในปจจบนเปน

ภาพเขยนทมทศทางทหวนกลบไปเขยนภาพชาดกและพทธประวตแบบเกากอนอยางจงใจ

ความคดสาคญจงอยทเรองของการอนรกษฝมอชางในอดตไว ทงนกอนทจะเกดไฟไหมพระอโบสถ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดโปรดเกลาฯ ใหมการบรณปฏสงขรณพระอารามแหง

นเปนการใหญอยแลว23 จงอาจเปนเหตผลกบความคดสาคญททาใหพระองคมพระราชประสงคให

เขยนซอมงานจตรกรรมนไปในแนวทางอนรกษ เพอใหเขากบการปฏสงขรณและเพอความ

สอดคลองกบบรบทพระอารามทเปนแบบฝมอชางในอดต จงอาจแผนการดาเนนงานทมนโยบาย

เพอการรกษางานศลปกรรมในมมมองของคนยคแหงสมยใหมในเวลานน และนบเปนการตนตว

ทางศลปกรรมในสมยรชกาลท 5 ไดทางหนง

วดเบญจมบพตรดสตวนาราม - เนองจากการสถาปนาวดเบญจมบพตร

ใชเวลาการสรางนานมาก โดยเฉพาะการสรางพระอโบสถ ทาใหพระราชประสงคบางประการของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไมอาจเสรจไดทนไดในรชกาล กระนนยงคงปรากฏ

หลกฐานวาพระองคทรงมพระราชประสงคใหมการเขยนงานจตรกรรมทเกยวของกบเรองพทธ

ประวตไวในพระอโบสถแหงนอยนบแตแรกสถาปนาพระอโบสถ มอยหลายสวนดวยกนดงปรากฏ

เปนหลกฐานเอกสารระบดงน

1. ผนงระหวางหนาตาง ม 10 ชอง ใหเขยนเปนเรอง ทศชาต โดยตอ 1 ชอง

ใหเขยนตวบคคลไมเกน 3 คนใหเรมตนตงแตประตทางเขาทศเหนอ ผนงดานตะวนออก เวยนตาม

ทกษณาวฏ

2. ผนงทศตะวนออก (สกดหนา) เขยนเรองมารผจญ

3. ผนงทศใต เขยนเรองเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงษ

4. ผนงทศตะวนตก (สกดหลง) นอกซมเรอนแกวเขยนสนเทาไว พนทภายใน

สนเทาลงสดา สวนพนทนอกสนเทาเขยนเปน “เทวดาเลนเมฆ”

5. ผนงทศเหนอ เขยนเจดยจฬามณ สวรรคชนดาวดงษ ผนงระหวาง

ประตเขยนเปนสตวหมพานต

23ในสมยรชกาลท 5 ไดมการปฏสงขรณวดอรณราชวรารามทงพระอาราม ทรง

ปฏสงขรณพระวหารใหม สรางบษบกทมขหนาและมขหลงพระอโบสถทพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาทรงทาคางไวจนเสรจสมบรณ และทรงอญเชญพระพทธนฤมตรมาประดษฐานไวทบษบกมข

หนาพระอโบสถ ด กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทย เลม 4: วดสาคญ กรงรตนโกสนทร

(กรงเทพ: กรมศลปากร, 2525), 143.

41

6. ผนงหลงหนาตาง เขยนเทวดานงพนมมอระหวางจามรตามแบบโบราณ

แตเปลยนรปเทวดาและเปลยนรปจามรใหแปลกใหม

7. บานประตทงสามดานของพระอโบสถ ใหเขยนลายกานขด โดย ประตทศ

ตะวนออกเปนภาพมารผจญดานทศใตเปนพระพทธเจาเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส สวน

ดานเหนอเปนเจดยจฬามณ สอดคลองกบสวนผนง

8. ชองกระจกทหนาตางพระอโบสถ ใหเขยนเปนรอง พทธประวต 10 ตอน

จากพระปฐมสมโพธ ไดแก “ฤาษทายลกษณะ ประลองศล จากปราสาทหรอมาโดด ตดเกษ

ปฐมเทศนา บณฑบาตร เยยมพมพา ยมกปาฏหารย ปรนพพาน แบงพระบรมสารรกธาต” โดย

เรมจากประตทางเขาทศเหนอ ผนงดานตะวนออกเชนกน

9. บานหนาตางใตกระจก เขยนภาพมารแบก24

ทงนงานประดบตกแตงดวยจตรกรรมสวนตางๆ ไมสามารถทาไดตาม

กาหนดภายในรชกาล งานจงคางมายงสมยตอมา การตกแตงทระบไวดงพระราชประสงคจงถก

เปลยนเปนดงทเหนในปจจบน

ตวอยางการเขยนตกแตงพระอโบสถ เปนภาพรางของผนงสกดหลง

พระพทธรปประธาน (พระพทธชนราชจาลอง) (ภาพท 26) ผลงานออกแบบของสมเดจฯ เจาฟา

กรมพระยานรศรานวดตวงศ ไดทาใหเหนการออกแบบทประยกตแบบการทาผนงสกดหลง

แบบอยางทนยมนบแตรชกาลท 3 ถง รชกาลท 4 ดงตวอยางเชน ผนงสกดหลงพระอโบสถวดบวร

นเวศวหาร ททาเทพเทวดาเหาะลอยบนทองฟาสนาเงนมดและกอนเมฆเสมอนจรง อยลอมกรอบ

เรอนแกว (ภาพท 27) นอกจากนไดนาเสนสนเทา ซงเปนองคประกอบทเคยนยมใชอยางมากใน

อดต กลบมาใชประกอบในฉากหลง โดยการออกแบบตองการใหพนภายในสนเทาเปนสดาพรอม

กบเขยนลายดอกไมสทองทงนการออกแบบงานจตรกรรมนน พระองคมพระประสงคใหมความ

กลมกลนสอดคลองกบงานออกแบบอาคารและวธการตกแตงฐานชกชกบซมเรอนแกว ซงเปนการ

24เนอความในพระราชหตถเลขาน เปนการทาบนทกขอความสรปโดยพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว หลงจากทไดมพระราชวนจฉยเรองการตกแตงพระอโบสถ รวมกบกลม

ชางทรบสนองพระราชประสงควาควรมการตกแตงเขยนภาพทใดอยางไรบาง สรปความจาก พระ

ราชหตถเลขาท 23 / 1720 วนท 8 ธนวาคม ร.ศ. 121 ถงพระยาราชสงคราม เรอง กะเรองเขยน

ผนงพระอโบสถวดเบญจมบพตร อางใน ชลธร ธรรมวรางกร และ ทรงวทย แกวศร, ประมวล

เอกสารสาคญเนองในการสถาปนาวดเบญจมบพตรดสตวนาราม (กรงเทพฯ: โรงพมพมหา

จฬาลงกรราชวทยาลย, 2535), 319.

42

สงเสรมทางสนทรยศาสตร เพอใหภาพรวมพระพทธชนราชจาลองนน “...จะมวรรณะแลทวงท

งดงามเหนศกดสทธควรเปนทเลอมใสขนอกมาก...”25

งานประดบพระอโบสถ นอกจากการเขยนผนงสกดหลงแลว ยงมสวนทเปน

ซมคหาซงเปนผนงทบ ในคราวแรกสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงเขยนเปนภาพ

อครสาวกและสาวกผ เปนเอตทคคะจานวน 8 องค โดยพระองคไดนอมเกลาฯ ถวายให

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทอดพระเนตรเปนตวอยาง เพอจะไดทรงม “...กระแส

25เรองเดยวกน, 257.

ภาพท 26 ภาพรางการประดบตกแตง พระอโบสถ (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

ภาพท 27 พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

43

พระราชดารหตเตยน ...ถารปใดไมชอบดวยกระแสพระราชดารหอยางใดจะไดแกไข ถารปใดชอบ

ดวยกระแสพระราชดารหแลว จะไดเขยนแบบทอยางดสาหรบใชทางานไปพลาง...”26

ภาพรางดงกลาว สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงรางและม

พระราชด า รจ ะเ ขย น ทซ มคห าท ศตางๆ ประก อบดวย 27 1 .พระอญ ญาโก ณ ฑญ ญ ะ

เอหภกขอปสมปทา 2.พระอบาล ใหนางวสาขาพสจนการตงครรภของภกษณ มารดาพระกมาร

กสสปะ 3.พระอานนท กาลงออกกนชางนาฬาคร 4. พระกจจายนะ กาลงเขยนคมภรมล (หรอ

สมาธ?) 5.พระมหาโมคคลลานะ กาลงนานนโทปนนทนาคราชไปเฝาพระพทธเจา 6. พระราหล

กาลงนอนทหนามขพระคนธกฎ มารเหนชองจะทาอนตราย 7.พระสารบตร ทลแกปญหาทประต

เมองสงกสสะ 8.พระมหากสสปะ สมาทานธดงค (ภาพท 28 - 30)

26ลายพระหตถ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ อาง

ถงใน เรองเดยวกน, 308. 27วดเบญจมบพตรดสตวนาราม, ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม (กรงเทพฯ:

อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2543),197.

ภาพท 28 พระสารบตร ทลแกปญหาทประตเมองสงกสสะ (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

44

นอกจากซมคหาผนงทบแลว สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ ไดทรง

เขยนภาพรางไวเปนตวอยางสาหรบทาเปนกระจกบานหนาตางซงเปนชองแสงภายในอโบสถ

(stained glass)28 โดยพระราชประสงคแรกเรม โปรดเกลาใหเขยนเปนเรองราวจากพระปฐมสม

28การทากระจกหนาตางสและจตรกรรมกระจกส เปนเทคนคทใชลวดตะกวทาเหมอน

ตาขายเชอมกระจกแตละชนใหเขาเปนลวดลาย ปรากฏมาแลวในศลปะจกรวรรดโรม ตอมาไดรบ

ความนยมและมพฒนาการในศลปะโกธค ในสมยยคกลางของยโรป ดใน โชตรส โกวทวฒนพงศ,

เขาใจโบสถฝรง: ศาสนศลปยคกลางในยโรป (กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร 2538), 23, 26.

ภาพท 29 พระอานนท กาลงออกกนชางนาฬาคร (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

ภาพท 30 พระมหาโมคคลลานะ กาลงนานนโทปนนทนาคราชไปเฝาพระพทธเจา

(ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

45

โพธ29 (ภาพท 31-33) ทงนจากเงอนไขสองประการ คอการออกแบบภาพทมรายละเอยดมากใน

กรอบภาพทจากด และการประดบกระจกซงเปนเงอนไขดานเทคนคแบบตะวนตก อาจจะเปน

เหตผลทงานประดบกระจกเรองพทธประวต ไมสามารถสาเรจไดตามพระราชประสงค

29ดเพมใน ชลธร ธรรมวรางกร และ ทรงวทย แกวศร, ประมวลเอกสารสาคญเนอง

ในการสถาปนาวดเบญจมบพตรดสตวนาราม, 174, 177.

ภาพท 31 ประสต (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

ภาพท 32 มหาภเนษกรม (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

46

การประดบกระจกสภายในศาสนสถานนน พนฐานมากจากเทคนค

ทางมณฑศลปทางสถาปตยกรรมแบบตะวนตก ทงยงเปนแบบในพระราชนยมมาตงแตตนรชสมย

รชกาลท 5 เรอยมาดวย เชน พระอโบสถวดนเวศธรรมประวต พระนครศรอยธยา และพระอโบสถ

วดอษฎางคนมตร เกาะสชง ซงทาเปนซมยอดโคงแหลมกรแผนกระจกส (ภาพท 34) สวนเรองการ

ทากระจกเปนภาพเรองราวนน นบเปนความนยม อยางหนงของการสรางโบสถในศาสนาครสต

ดวย และมแบบอยางใหเหนรวมสมยเชนกน ดงเชน บานหนาตางกรดวยกระจกเคลอบสตอกนเปน

รปนกบญตางๆ หรอประวตของพระเยซครสต ทโบสถแมพระลกประคากาลหวาร30 (ภาพท 35) จง

ควรนบเปนแรงบนดาลใจรวมสมยในการเขยนแบบลวดลายกระจกเปนเรองพทธประวตทวด

เบญจมบพตรดวย

30โบสถแมพระลกประคา กาลหวาร สราง ตวอาคารโบสถหลงปจจบนทนามาอาง

เปนโบสถหลงท 3 สรางระหวาง พ.ศ. 2434-2440 ใน สมชาต จงสรอารกษ, สถาปตยกรรมแบบ

ตะวนตกในสยามสมยรชกาลท 4 - พ.ศ. 2480 (กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร, 2553), 254. งานประดบกระจกสไดรบการซอมแซมเปลยนลวดตะกว แต

งานประดบยงคงเปนงานเดม ดตวอยางใน วดแมพระลกประคา กาลหวาร, 100 ป ศรกาลหวาร

1897 (กรงเทพฯ: โรงพมพอสสมชญ, 2540), 52-54.

ภาพท 33 ทรงผนวช (ภาพจาก วดเบญจมบพตร)

47

การจดองคประกอบภาพของทงภาพรางพระสาวกสาหรบซมผนงทบ และ

ภาพรางพระปฐมสมโพธ สาหรบประดบกระจกนน ชางไดเขยนภาพนงทใสลกษณะทางประตมาน

วทยา เพอบอกเลาเรองราวภายในกรอบทจากดลกษณะเชนนทาใหนกถงการทาซ มประดบ

ประตมากรรม หรอการเขยนภาพทวารบาล ซงผดแปลกจากงานจตรกรรมฝาผนงในพระอาราม

ทวไปทเขยนเปนภาพเลาเรองตอเนองกนเปนฉากๆ

การเขยนภาพปฐมสมโพธ ครงน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ทรงมพระราชประสงคจะใหบรรยายภาพเปนฉนทประกอบ โดยทรงกาชบวาตองระมดระวงหาก

ภาพท 34 พระอโบสถประดบกระจกส วดอษฎางคนมตร

ภาพท 35 การประดบกระจกส โบสถแมพระลกประคากาลหวาร

48

เปนเรองการแตงฉนทในเรองทเกยวกบอทธปาฏหารยในพทธประวต เพราะเปนการแสดงถงความ

หลงเชออยางปราศจากปญญา ดงนนเพอไมใหเกดขอสงสยวาปาฏหารยนนจรงหรอไม จงทรงไม

เหนควรทจะเขยนเรองดงกลาว แตใหเขยนเปนลกษณะเรองอปมาอปมย สวนทไมใชรป

อทธปาฏหารย คาฉนทกตองไมแตงในลกษณะแสดงธรรม แตใหเนนความไพเราะเปนทตงและ

กลาวเนนถงอจฉรยคณของพระพทธเจา31


การสถาปนาพระอโบสถนนนบเปนงานใหญ ตงแตการเรมวางผงกอสราง จนถงขนตอนประดบ

ตกแตง ในฐานะทเปนพระอารามประจาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวอกแหงหนง ทง

มความสาคญอยางยงในฐานะทเปนเสมอนพระอารามหลวงเคยงคพระราชวงแหงใหม คอ

พระราชวงดสต ดงนนจงทรงใสพระทยอยางยงในการสถาปนาและการตกแตงใหตอบสนองตาม

พระราชประสงคของพระองค เพราะฉะนนงานจตรกรรมเรองเกยวกบพทธประวตในพระราช

ประสงค ยอมสะทอนใหเหนชดเจนทสดเมอศกษาพระอโบสถแหงน

จะเหนจากพระราชกระแสแตแรกเรม เรองการประดบประดาพระอโบสถวด

เบญจมบพตรนน พระองคมพระราชประสงคใหเขยนเปนเรองเกยวกบพระพทธประวต ชาดก

รวมถงเรองเกยวกบสวรรคชนดาวดงสเปนเรองหลก โดยการนไดทรงงานใกลชดกบกลมคนท

เกยวของ ทงนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงใสพระทยในการเขยนเรองพทธ

ประวต สาหรบวดเบญจมบพตรมาก ดงหลกฐานหลายประการ เปนตนวาพระองคทรง

พระราชทานสมดฝมอชางญป น ใหสมเดจฯ กรมนรศรานวดตวงศ ไปตรวจดสาหรบประกอบ

ความคดการทาบานกระจก32 หรอ เอกสารอนๆ ทระบวาพระองค ทรงจดเตรยม มอบหมาย หรอ

คนควาขอมลอนจาเปนตอการเขยนภาพประดบตกแตง เชนเรองเกยวกบสวรรค ทรงพระราชทาน

ให สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ ไปทาการคนควา หรอทรงมอบหมายให สมเดจพระวน

31พระมหาอภชาต ภรกนโต, “พระอโบสถวดเบญจมบพตร,” ใน พระพทธเจาหลวง

กบวดเบญจมบพตร (กรงเทพ: วดเบญจมบพตรดสตวนาราม, 2531), 142. และ ชลธร ธรรมว

รางกร และทรงวทย แกวศร, ประมวลเอกสารสาคญเนองในการสถาปนาวดเบญจมบพตร

ดสตวนาราม, 327. 32พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา, พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอย หวทรงพระราชวจารณเทยบลทธพระพทธศาสนาฝายหนยานกบ

มหายาน และเรองพระบฏหลวง, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร

กรมศลปากร, 2556), 34.

49

รตน (แดง สลวฑฒโน) เปนผคดสรรประวตของพระอครสาวกและพระสาวกผ เปนเอตทคคะ

ออกเปนเรองราวโดยสงเขปจานวน 50 องคเปนอยางนอย สาหรบทจะเขยนบานหนาตาง และทรง

มอบหมายใหหมอมเจาประภากร (อธบดกรมราชบณฑตย) คนเรองนทานในมงคลทปน ทเปน

มงคล 38 ประการ โดยคดเฉพาะสวนทเปนนทาน เพอเปนเรองทจะเขยนภาพ 33หรอแมแต

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหว ยงไดทรงคนควาเรองของจตโลกบาลดวยพระองคเอง

รวมกบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส เพอใชเปนขอมลการเขยนภาพ

เชนกน34

ดงนน พระองค จ งท รงอย ใ น ฐ าน ะผ อ าน วย ก าร ห รอ เ ส มอน องค

“บรรณาธการ” ในการกาหนดทศทางเรองสถาปนาวดน โดยเฉพาะการตกแตง ทไดทรงหยบยกเอา

เรองราวพทธประวต ชาดก พระสาวก หรอเรองของสวรรคตามคตไตรภมซงเคยลดความนยมลงไป

ในสมยแหงกระแสสจนยม กลบมาถายทอดใหมในพระอารามสาคญของพระองค ในบรรยากาศ

ของการคนควาขอมลอนมทมาทไป การคดกรองขอมลทเปนเหตเปนผล ทเออประโยชนตอการ

เขยนภาพประดบใหสวยงาม

แมวาเปนลกษณะการทางานทมพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ทรงเปนศนยกลาง แตขณะเดยวกนพระองคทรงใหอสระชางในการออกแบบและแกไขตาม

เหนสมควร ดงตวอยางพระราชดารสถงพระยาราชสงครามผ เปนแมกองควบคมการกอสรางวด

เบญจมบพตร ความวา

“...ไดจดเรองการพระอโบสถวดเบญจมบพตรใหไว เพอจะไดไมลมเสย เพราะการ

กวาจะแลวกชา เมอมาถงเวลาทจะทาการอนใดไดเจาจะไดไปตกเตอนทกรมขนนรศ แต

บางอยางยงจะมเปลยนแปลงบาง ตามทชางเขยนเขาจะเหนงาม เพราะการทเราทา ไมได

33ชลธร ธรรมวรางกร และ ทรงวทย แกวศร, ประมวลเอกสารสาคญเนองในการ

สถาปนาวดเบญจมบพตรดสตวนาราม, 262, 305-306, 323. 34พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ



มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540), 232-233.

50

ตงใจจะเขยนพงษาวดาร ฤาปฐมสมโภช ตองการแตจะเอางามตามทวงทฝมอชางอยาง

เดยว การทจะตองกวดขนอยางหนงอยางใด กกวดขนฝมอเปนหลก...”35

พระราชกระแสรบสงเกยวกบเรองการเขยนจตรกรรมทแสดงพระราชประสงค

อนชดเจนทสดคอ

“...การวาดเขยนรปภาพ หรอลวดลายอนใด กมเปน 2 อยางคอ อยางหนง เขยนให

ประกอบดวยธรรมทเปนแกนสาร หรอเปนคาอปมาทางธรรม...หรอเขยนไวใหเปนทเกด

สงเวชสลดใจ เชน ...เขยนเปนรปอสภ ใหเปนทเกดธรรมสงเวช เชนนไดประโยชนทางธรรม

แตรปเขยนนนไมใครงาม อกอยางหนง เขยนเรองชาดก และปฐมสมโพธ ซงแสดงความ

อศจรรย...อทธปาฏหารตางๆ รปมกจะเขยนไดงาม แตไมส มประโยชน หรอไมนาเชอถอ ทง

2 อยางน ขอเลอกเอาอยางหลง คอคดถงการทจะเปนการอนงดงาม มากกวาทจะให

เปนการแสดงธรรม แตถาหากวาจะเขยนภาพไดงามเชนนแลมธรรมในนนดวยยงด แตคง

ถอรปภาพเปนสาคญ เพราะถอวาเปนแตเครองประดบฝาผนง ไมใชเอาฝาผนงมาเปน

ธรรมกถก...”36

สงนทเปนแนวคดหลกของการตกแตงพระอโบสถ คอการเลอกเรองพทธ

ประวตทเปนเรองปรมปราคตกลบมาเขยนใหมดวยการเนนความสวยงามเปนเรองหลก แสดงให

เหนจดประสงคทเปลยนแปลงจากขนบการเขยนจตรกรรมแบบประเพณเพอสงสอนและจงใจ

ในทางธรรม กลายเปนเนนหนกไปทสนทรยภาพของการตกแตงและเหมาะสมแกอาคารกบการใช

งานซงเปนพระอโบสถ โดยมชางรบสนองพระราชดารในการออกแบบสรางสรรค ซงสอดคลองกบ

วตถประสงคของการสถาปนาพระอารามแหงนดวยดงจะกลาวตอไปในบทวเคราะห

35พระราชหตถเลขา ท 23/1720 วนท 8 ธนวาคม ร.ศ. 121 ถง พระยาราชสงคราม

อางถงใน ชลธร ธรรมวรางกร และทรงวทย แกวศร,ประมวลเอกสารสาคญเนองในการ

สถาปนาวดเบญจมบพตรดสตวนาราม, 319. 36พระราชปรารภเรองการตกแตงพระอโบสถวดเบญจมบพตร เอกสารหอสมด

แหงชาต ศ. 6/104 ล.7 อางใน เรองเดยวกน, 328-329.

51

วดราชาธวาส - ในการสถาปนาพระอโบสถใหม พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ไดมพระราชหตถเลขาถง สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณว

โรรส เกยวกบเรองการเขยนจตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถเปนเรองของพระพทธเจาและเวสสนดร

ชาดก

เมอทรงระบพระราชประสงคแลว จงมการมอบหมายใหมการรางแบบขนมา

โดยจตรกรรมทพระอโบสถวดราชาธวาสน เปนงานเขยนขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎ

เกลาเจาอยหว ทงนสมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศเปนผ รางแบบ สวนการลงสในพระ

อโบสถจรงนน โดย นายคารโล รโกล (Carlo Rigoli) ศลปนชาวอตาล37 โดยใชเทคนคการเขยน

แบบตะวนตกคอ วธปนเปยก (Fresco) ลกษณะการเขยนเหมอนจรงทงฉากธรรมชาตและภาพ

บคคล งานออกแบบเชนนนบเปนครงแรกในงานจตรกรรมไทย38 แมวาจตรกรรมฝาผนงทวดราวาส

เขยนขนภายหลงรชกาลท 5 แตวาอาจศกษาแนวความคดในการออกแบบและพระราชประสงคได

การศกษางานจตรกรรมครงน ไดแก ภาพรางงานจตรกรรม ของสมเดจฯ

กรมพระยานรศรานวดตวงศ ไดรางออกแบบซมพระประธาน และรางจตรกรรมเรองเวสสนดร

ชาดก ทง 13 กณฑ รวมกนกบงานจตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถ

ภาพจตรกรรมทซมพระประธาน (ภาพท 36) มลเหตการออกแบบสราง

ซมพระประธานดงทเหนในปจจบนนน เปนเนองมาจากการปฏสงขรณพระอโบสถ พระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชดารวา พระประธานองคเดมตงแตสมยรชกาลท 3 คอ

พระสมพทธวฒโนภาส ไมงดงามพอ แตไมมประสงคทจะยายหมพระประธานเดมไปไหน จงม

พระราชดารใหกอผนงขนตรงสวนทายพระอโบสถเปนหองชนในสาหรบพระประธานเดม สวนพระ

ประธานองคใหม ทรงเลอกทจะหลอจาลอง พระสมพทธพรรณ39จากพระอโบสถวดพระศรรตน

ศาสดาราม มาประดษฐาน เนองดวยเหตผลความสาคญวา พระสมพทธพรรณ นนเรมแรกหลอท

37สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ และ สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวตวงศ ,

สาสนสมเดจ เลม 2 (กรงเทพฯ: โรงพมพองคการคาครสภา 2505), 146. 38ศกดชย สายสงห, พทธศลปสมยรตนโกสนทร: พฒนาการของงานชางและ

แนวคดทปรบเปลยน (กรงเทพ: เมองโบราณ, 2556), 536. 39เปนพระปางสมาธ รชกาลท 4 โปรดใหสรางเมอ พ.ศ. 2373 เมอครงทรงผนวชทวด

ราชาธวาส เมอเสดจครองราชสมบตแลว จงอญเชญไปตงในการพระราชพธพระบรมราชาภเษก

และเชญไปตงประดษฐานบนชกช พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม แทนทพระพทธสหงค สม

เดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ตานานพระพทธรปสาคญ (กรงเทพฯ: มตชน, 2548), 17.

52

วดราชาธวาส โดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทงไดบรรจพระสพรรณบตรและดวงพระ

ชนษาไว เปนพระทเหมาะควรแกวดราชาธวาส แตไมสามารถอญเชญกลบมาได นอกจากน

พระสมพทธพรรณ มขนาดไมใหญมากจนเกนไป จงสมกบขนาดพระอโบสถ ไมดคบแคบ40

40พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงใหเหตผลวาไมสมควรยาย

พระพทธรปทมมาแตแรก เพราะเหมอนการไลเจาของ (พระอโบสถ) เดม หรอไมควรแมแตจะยาย

ออกจากฐาน จงไดใชวธใหกนเปนหองทายอโบสถเฉพาะ โดยวธการนไดทรงยกตวอยางวาเปนวธ

ทโบราณเคยทามาแลว เชน วดไลย เมองลพบร วหารอนทรแปลงวดเสนาสนราม เปนตน ดใน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขา

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมไปมากบสมเดจพระมหาสมณเจา กรม

พระยาวชรญาณวโรรส, 294-296.

ภาพท 36 ซมพระประธาน วดราชาธวาส

53

การทาซมสาหรบพระสมพทธพรรณ ดงทเหนปจจบนนน มพระราชปรารภ

เกยวกบการทาซม ความวา

“...ผนงทคนกลางน จะเปดเปนคหา ...คหาชองกลางเปนคหาใหญกอตน จะมซมรด

เกลาสงถงเพดาน ...ซมขางบนจะผกประกอบใหเปนลายเดนออกมาโดยรปหลอประกอบ

ไปดวยตราแผนดนทง 5 ถานคหาเปนแทนแคบๆ ยอเกจ ...กลางเกจยอจะตงพระพทธรป

องคยอมๆ เปนพระทนง ผนงหลงคหานนจะเขยนเปนเรองสากยสมาคม มรป

พระพทธเจากาลงลอยอยในอากาศ เทวดาทาสกการบชา 2 ขาง ทพนแผนดนเขยน

รปสากยกระษตรยนง ถาแลดขางบนเหมอนอยางพระพทธเจาเหาะลอยอยบนเศยรแหง

สากยทงปวง ถาแลดทแทนจะเหนเปน พระพทธเจานงอย กระษตรยสากยนงแวดลอม ผนง

หองนอกจะเขยนเวสสนตรชาฎกใหเขาเรองกน...” 41

จากลายเสนฝพระหตถของสมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ (ภาพท

37) นนมความคลายกบภาพจตรกรรมทปรากฏอย พนทสวนลางของซมเขยนเปนภาพศากยะ

กษตรยนงอยในรมฉตร แวดลอมสกการะพระพทธเจา ซงแทนดวยพระสมพทธพรรณ การ

ออกแบบทาใหเหนการตอบรบกนเรองมตของงานประดบ โดยการใชจตรกรรมแบบสองมตใน

ระนาบแบน (ภาพท 38) มาเขยนใหสอดคลองกบพระประธานทเปนประตมากรรมในขณะเดยวกน

กชวยทาใหพระประธานซงตงยนลาผนงออกมา ไดมมตโดดเดนยงขน

41เรองเดยวกน, 295-296.

ภาพท 37 ภาพรางซมพระประธาน วดราชาธวาส (ภาพจาก วดราชาธวาส)

54

จตรกรรมสวนตอมาคอสวนบนของซม มขอแตกตางระหวางภาพรางและ

ภาพเขยนจรงตรงท ภาพรางฝพระหตถนน เขยนเปนรปพระพทธเจานงสมาธลอยอยบนอากาศ

(ภาพท 39) แรกเรมคงเพอความตอบรบกบพระพทธรปประธานในปางเดยวกนในขนตน ในขณะท

จตรกรรมทเขยนออกภายหลงภาพราง เปนภาพพระพทธเจายน อยบนทองฟาอากาศ ขนาบดวย

เทวดาและสาวกดานขาง (ภาพท 40)

ภาพท 39 ภาพรางพระพทธเจาประทบนงขดสมาธ วดราชาธวาส (ภาพจาก วดราชาธวาส)

ภาพท 40 พระพทธเจาจงกรมบนทองฟา วดราชาธวาส

ภาพท 38 พระสมพทธพรรณ และภาพศากยะกษตรย วดราชาธวาส

55

ทงนมองไดวาสมเดจฯ เจาฟากรมนรศรานวดตวงศ ไดทรงปรบแกภายหลง

เพอใหเปนไปตามพระราชประสงคทระบวาใหเปนรปพระพทธเจาประทบอยในอากาศ เพราะแต

แรกเรมทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชปรารภกบสมเดจฯ กรมพระยาว

ชรญาณวโรรสวา ภาพเขยนพระพทธเจากาลงเหาะลอยบนอากาศนน พระองคอาจทรงหมายถง

เหตการณในพทธประวต เมอคราวทพระพทธเจาเสดจกบลพสดเปนครงแรกหลงจากทพระองค

ตรสรเพอโปรดพระเจาสทโธทนะ โดยครงนนพระพทธเจาไดแสดงปาฏหารยดวยการจงกรมบน

อากาศใหฝายพระญาตทยงถอทฐไมยอมนอบนอมแดพระพทธเจาไดเหน เหลาศากยะกละทฐได

แสดงความนอบนอมเคารพพระพทธเจา โดยขณะนนฝนโบกขรพรรษกตกลงมาดวย42 ประเดนท

นาสงเกตคอ ในภาพจตรกรรมไดเพมภาพเทวดาบคคลทงสองฝงทสกการบชา ตามทไดม

พระราชดารไว แตไมไดมการใสปาฏหารยเรองฝนโบกขรพรรษ หรอฝนสแดงตามเนอเรองพทธ

ประวตลงไปดวย เพยงแตทาเปนพระองคเสดจลอยอยบนอากาศเทานน คงเปนการลดทอนภาพท

เหนอธรรมชาต คงไวแตบรรยากาศความสวยงามตามสมควรแกบรบท

ในทนจาเปนตองกลาวถงการสรางตวกรอบซ มคหาพระประธานดวย

เนองจากเปนการออกแบบรวมกนกบงานจตรกรรมตามทไดทรงปรารภไว การสรางซมนนเปน

เหตผลสมพนธกบการเลอกพระสมพทธพรรณเปนพระประทาน เพราะพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ทรงเหนวาการกนหองในพระอโบสถนนทาใหเหลอพนทแคบ หากสรางฐาน

ชกชขนาดใหญ ยงจะทาใหคบแคบลงไปกวาเดมอก จงเลอกเปนการ “...ตงชองคหาทกลาวมาแลว

จะงามด...”43

นบแตปลายรชกาลท 3 ไดเกดการสรางพระพทธรปประธานภายใตความคด

แบบสจนยมขน โดยจะออกมาในลกษณะทไมมอษณษะหรอเกตมาลา และเปนพระพทธรปทม

42ด “อรรถกถาราหลวตถกถา,” ใน พระสตรและอรรถกถา แปล มหาวรรค เลมท

4 ภาคท 1 (กรงเทพฯ: มหามกฎราชวทยาลย, 2525), 286-288. อยางไรกตาม ในคมภรพทธวงศ

ระบไวตางออกไปวา พระพทธเจาทรงแสดงปาฏหารยทรมฝงแมนาโรหณ ดเพมใน เชษฐ ตงสญชล

, สงเวชนยสถานและสถานทสาคญทางพทธประวตในอนเดย-เนปาล (กรงเทพฯ: มวเซยม

เพรส, 2556), 57-58. 43พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ



มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, 294-297.

56

ขนาดเลก ในแนวความคดทตองการใหพระพทธรปมความใกลเคยงกบมนษยมากขน อนเปน

พระพทธรปแบบพระราชนยมในรชกาลท 4 ดวยขนาดพระพทธรปเลกดงนเอง จงเกดรปแบบการ

ประดษฐานในบษบกเชนเดยวกบพระแกวมรกต เพอเนนควาสาคญใหเหนสถานะของพระพทธเจา

ทประทบในปราสาท44 และยงเปนการชดเชยขนาดของพระพทธรปทเลกลงดวยขนาดของบษบก

หรอฐานทกอสงขน เชน พระสมพทธสร พระอโบสถวดโสมนสวหาร สวนงานชางสมยรชกาลท 5

ไดใชการประดษฐานในลกษณะทยกสวนฐานใหสงขนดวย ตวอยางเชน พระพทธองครส วดราช

บพธ พระพทธนฤมลธรรโมภาส วดนเวศธรรมประวต หรอวดเทพศรนทร (ภาพท 41) เปนตน

อยางไรกตามการออกแบบซมคหาพระสมพทธพรรณทวดราชธวาสนน กลบ

ไมไดการยกฐานประดษฐานพระพทธรปใหอยบนฐานสงดงทแลวมา สวนลางสดเปนฐาน

ประดษฐานรองรบพระพทธรปทายนออกมาจากพระพทธรปใหอยบนฐานสงดงทแลวมา สวน

ลางสดเปนฐานประดษฐานรองรบพระพทธรปทายนออกมาจากระนาบผนงขนาดไมสงมาก สวนท

ยดสงขนกลบเปนสวนกลางทาเปนเสายดขนรองรบกรอบซม และสวนยอดทาเปนกรอบโคงเขา

ออก คลายกบตวกรอบซมหนาบน หากมองภาพรวมเหมอนวาพระพทธรปประทบอยในตวเรอน

โดยมภาพพระพทธเจาเปนลายประดบหนาบน งานจตรกรรมเลยเปนตวลดความวางของพนทท

ยดขน

44ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย: รปแบบ พฒนาการและความ

เชอของคนไทย (กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร,

2556), 556-557.

ภาพท 41 ฐานรองรบพระพทธรป พระอโบสถ วดเทพศรนทราวาส

57

หากพจารณารปแบบศลปกรรม ซมคหาพระประธานแสดงใหเหนถงอทธพล

ศลปะตะวนตกแบบบารอค (Baroque)45 ดงจะเหนไดจากการเนนรายละเอยดการประดบประดา

จดองคประกอบซมใหมลกษณะหรหรา การใชเสนโคงของกรอบซมใหดเคลอนไหว ลกษณะทด

กลมกลนรบสงกนระหวางดานองคประกอบงานจตรกรรมและงานประดบ เปนคณลกษณะในแบบ

ศลปะบารอค46 ลกษณะโดยรวมของซมพระนนชวนใหนกถงการสรางแทนบชา หรอประกอบพธ

หลก ภายในโบสถครสต (High altar) เทยบไดกบตวอยางโบสถซาน ลยจ เดย ฟรนเชซ (SanLuigi

dei Francesi) สรางเมอปลายครสตศตวรรษท 16 ในกรงโรม (ภาพท 42)

รายละเอยดของการประดบตกแตง ประกอบดวยไดประดบพระราชลญจกร

ประจา 5 รชกาลตามทพระองคไดระบไว ไดแก ตรารปอณาโลม ประจารชกาลท 1 ตรารปครฑยด

45สมคด จระทศนกล, งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถ สมเดจฯ เจา

ฟากรมนรศรานวดตวงศ ภาคปลาย (กรงเทพฯ: โครงการพฒนาวชาการและสรางองคความร

สถาบนศลปสถาปตยกรรมไทยเฉลมพระเกยรต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

, 2556), 556-560. 46Silpa Bhirasri, A bare outline of history and styles of art (Bangkok: Silpakorn

University, 1968), 39. ; Michael Kitson, The age of Baroque (London: Paul Hamlyn,

1966), 8, 15-16.

ภาพท 42 แทนบชา โบสถ San Luigi dei Francesi

ทมา: File: High altar San Luigi dei Francesi เขาถงเมอ 15 มนาคม 2557, เขาถงไดจาก

commons.wikimedia.org/wiki/File:High_altar_San_Luigi_dei_Francesi.jpg

58

นาค ประจารชกาลท2 ตรารปปราสาทประจารชกาลท 3 ตรารปพระมหามงกฎ ประจารชกาลท 4

และตรารปพระเกยว ประจารชกาลท 5 ทงนนาเปนการแสดงถงการแสดงถงอนสรณสถานสาหรบ

เชดชพระเกยรตแหงพระมหากษตรยทกพระองค47 สอดคลองกบพระราชประสงคในการบรณะน

ในฐานะทเปนพระอารามทเกยวของกบพระมหากษตรยทกพระองคในแผนดนรตนโกสนทร

การออกแบบซ มพระประธานดงกลาว จงทาใหเหนพระราชนยมของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ททรงแสดงออกผานพระราชดาร โดยครชางเอกอยาง

สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ เปนผสนองจนเกดงาศลปกรรมแบบประยกตตามพระ

ราชประสงค แมวาจะเสรจสนหลงจากรชกาลของพระองคแลวกตาม

เวสสนดรชาดก เรองพระเวสสนดรชาดกนน เปนชาดกเรองสดทายทบอก

เลาเรองการเสวยพระชาตสดทายของพระโพธสตว กอนทจะมาเปนเจาชายสทธตถะและตรสรเปน

พระพทธเจา โดยพระชาตสดทายนเปนเรองทบาเพญพระทานบารมของพระโพธสตวอยาง

สมบรณ ทางดานศลปกรรมกเปนความนยมอยางยงในการเขยนจตรกรรมฝาผนงเรองพระ

เวสสนดรชาดกอยางใหรายละเอยดและความสาคญยงกวาชาดกเรองอนในทศชาต

งานจตรกรรมเรองนเขยนขนทผนงทกดานในพระอโบสถ ทงสวนบนกรอบ

ประตหนาตาง และผนงระหวางหนาตาง ใชการเขยนภาพแบบตะวนตกใชหลกทศนยภาพทสมจรง

แมวาไมไดเขยนภาพเชงทวทศนเปนหลก แตเนนการเขยนในลกษะคลายภาพนงบคคล (portrait)

มการเนนสดสวน แสงเงา กายวภาคทชดเจน ไมไดใชการตดเสน และนบเปนครงแรกทเนน

ความสาคญของการเขยนเวสสนดรชาดกเพยงเรองเดยว โดยทไมเขยนชาดกเรองอนเลย

สมเดจฯ กรมนรศรานวดตวงศ ทรงออกแบบภาพรางเขยนดวยสฝ นเปน

ตนฉบบตามทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดมพระราชปรารภไว (ปจจบนอยท

พพธภณฑสถานแหงชาต หอศลป) (ภาพท 43) โดยนายชางฝรงเปนผลงสแลวเสรจในสมยรชกาล

ท 6 ตามแบบดงทเหนในปจจบน

47วดราชาธวาสฯ, “ภาวนามยบญญกรยาวตถ,” เรองการปฏสงขรณวดสมอราย

และรายการพระราชกศลในการสถาปนาวดราชาธวาส ภาคท 1, (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาม

กฏราชวทยาลย, 2528), 93, อางถงใน อครพนธ พนธสมฤทธ, “การศกษาสถาปตกรรมวดราชาธ

วาสราชวรวหาร (วดสมอราย)” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร

สถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545), 218.

59

หลกในการวางโครงเรองเวสสนดรชาดกนน มการเลอกตอนทจะเขยนเพอ

แสดงความสอดคลองกบพนทเชน ฉากทพระอนทรอญเชญพระโพธสตว อนเปนเรองทเกยวกบ

ทองฟาสวรรค จดใหเขยนสกดหลงดวยกนกบฉากพระพทธเจาเหาะลอยบนทองฟา (ภาพท 44)

หรอมการเลอกเหตการณสาคญ มาเขยนบนผนงเหนอกรอบหนาตาง ซงเปนหองภาพขนาดใหญ

เชน ผนงดานทศเหนอ กณฑหมพานต ตอนพราหมณเมองกลงคราฐ มาทลชางปจจยนาเคนทร

ผนงทศตะวนตก กณฑทานกณฑ ตอนพระเวสสนดรพระราชทานสตสดกมหาทาน ทศใต กณฑ

นครกณฑ ฉากทพระเวสสนดรเสดจนวตพระนครเพอขนครองราชสมบต (ภาพท 45-46) สวนตอน

อนๆ ทเหลอเขยนไวทผนงระหวางหนาตาง

ภาพท 44 ผนงสกดหลง วดราชาธวาส

ภาพท 43 ภาพรางเวสสนดรชาดก

60

การออกแบบภาพเขยนโดยสมเดจฯ เจาฟากรมนรศรานวดตวงศ ในเรองพระ

เวสสนดรชาดกน ยอมเปนการยดวธการเลาเรองในแบบจตรกรรมประเพณไวเปนพน สามารถ

สงเกตไดจาการองคประกอบภาพ ทาใหเหนวาผ รางแบบรเรองขนบการเขยนภาพจตรกรรม

แบบเดมอยางด แลวรางแบบจงประยกตใหเขากบบรบททางศลปกรรมแบบใหม (ภาพท 47-48)

ทงนมการเขยนภาพสตวตางๆ บรเวณมมของหองอโบสถ ไดแก ภาพเสอ

กระตาย ลง นกยง กวาง เปนภาพประกอบ (ภาพท 49) ซงคงตองการหมายถงความเปนปาตาม

ธรรมชาต ในรปแบบของสตวปาจรงๆ ตางจากการเขยนภาพสตวในจนตนาการแทรกตามแบบปา

หมพานตทเคยนยมทวไป

ภาพท 45 ผนงดานซายพระประธาน วดราชาธวาส

ภาพท 46 ภาพรางกณฑนครกณฑ

61

ภาพท 47 กนฑมหาพน วดสวรรณาราม

ภาพท 48 ภาพราง กณฑมหาพน

ภาพท 49 ภาพสตว วดราชาธวาส

62


แมวางานจตรกรรมจะเสรจสนภายหลงรชกาลท 5 แตสงทนามาวเคราะหใหเหนถงแนว

พระราชดาร หรอพระราชประสงคในการเลอกเรองเขยนจตรกรรม

พระราชดารในการเปลยนแทนทพระประทานเดมดวยพระสมพทธพรรณซงม

ขนาดไมใหญมาก เปนเงอนไขททาใหพระพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงเลอก

สรางซมคหาประดษฐานพระพทธรปทเหมาะสมประดบองคประกอบอยางสวยงาม เปนทมาของ

การเขยนภาพทตองการใหมภาพทแปลกใหม จงไดทรงเลอกเอาเรองศากยะกษตรยเปนประเดนใน

การออกแบบจตรกรรมฝาผนง โดยใสเรองพระพทธเจาจงกรมในอากาศเปนตวผกเรองราว ใหเขา

กบเรองเวสสนดรชาดกทเปนเหตการณรวมกนอยางสรางสรรค โดยสมเดจฯ กรมนรศรานวดตวงศ

ไดทรงออกแบบใหสอดคลองกบพระราชประสงคดงกลาวอยางมชนเชง

ทงนมแนวทางการเลอกเรองตามทไดทรงระบพระราชประสงคไววาจะให

เขยนภาพเวสสนดรชาดก และภาพกษตรยในศากยวงศทบชาพระพทธเจา (พระพทธรป) เปน

จตรกรรมฝาผนงทเขาเรองสอดคลองกนนน เนองมาจากความเกยวของกนตามเหตการณตาม

เนอหาพทธประวตตอนทพระพทธเจาเสดจมายงกรงกบลพสด โดยหลงจากทพระพทธเจาไดแสดง

ปาฏหารยจงกรมบนอากาศแลว (ซงแทนดวยภาพพระพทธเจาลอยอยบนทองฟาทพนทผนงซม)

แลวจงไดทรงตรสเทศนเรองพระเวสสนดรชาดกใหพระญาตฟง48 (ซงแทนดวยภาพพเวสนดร

ชาดก)

สาหรบทวดราชาธวาสน พระองคไดทรงหยบยกเรองเกยวกบนทานชาดก

และปาฏหารยมาเขยนในวดฝายธรรมยต นาจะมสาเหตบางประการทนาสนใจ เพราะโดยปรกต

แลว ภาพจตรกรรมในพระอารามหลวงฝายธรรมยตมกจะลดทอนความสาคญของภาพพทธ

ประวตและชาดกลงไป โดยมกไปเขยนเปนเรองอปมาธรรมหรอภาพเกยวกบพระสงฆมากกวา

ทงนหากวเคราะหพระราชหตถเลขาเปนคาปรกษาททรงมไปมากบ สมเดจฯ

กรมพระยาวชรญาณวโรรสเรองเกยวกบการปฏสงขรณวดราชาธวาส จะพบวาพระราชประสงค

ของรชกาลท 5 ครนเรมการปฏสงขรณ ทรงมพระราชปรารภวาจะทรงคนควาตความเรองอปมา

ธรรม ทปรากฏเปนจตรกรรมในวดบวรนเวศวหารและวดบรมนวาส เนองจากเปนรปแบบทแปลกตา

แบบตะวนตก เพอจะนามาใชเปนตนแบบในการผกเปนลวดลายเพอเขยนเปนจตรกรรมทวดราชาธ

วาสดวยบาง เมอไดทรงคนควาแลวเหนวา ความเปรยบเทยบซงอธบายภาพปรศนาธรรมบางขอไม

48“อรรถกถาราหลวตถกถา,” ใน พระสตรและอรรถกถา แปล มหาวรรค เลมท 4

ภาคท 1, 288.

63

สามารถมาเขยนเปนจตรกรรมได การอปมายงมใจความทซากนหลายประการ ความบางขอนน

แสดงความหมายไมเหมาะสมเกยวกบพระพทธเจา สวนภาพเรองอสภกรรมฐาน 10 นน แมวา

สมเดจฯ กรมนรศรานวดตวงศ ไดใหพระวนจฉยวาแยบคายนาจะใชได แตพระองคเหนวาเมอ

พจารณาแลว เรองอสภกรรมฐานกยงไมเหมาสมจะเขยนเชนกน49

ทายทสดพระองคจงมพระราชดารวา

”...ขอซงคดหาขอความใหลงกบอศภ 10 นนหมอมฉนเหนไมสาเรจไดเพราะ

ตามความคดหมอมฉนทไมสนทดในทางอศภกรรมฐาน มใชไมไดเรยน แตไมมวาศ

นาทจะพจารณาอศภกรรมฐานได เหนไปเสยวาขอทแยกไวนน ไมสแยบคายสมควร

แกความพจารณา สวนตวเหนวาซาซากไป ...เหตไฉนจะไมปลอยใหกวางไปอยาง

อนบาง เรองทจะเขยนจาตองทาธรรมใหเปนรป ถาหากวาจะไมมรป จาจะตองใช

อปมา ขออปมาทจะเขยนใหงามไมได เชน เมฆเขยนได แตไมงาม อปมาทเขยนไมได

เชนความอนใจน กไมเปนประโยชนอไร เพราะฉนน ถาหาเรองอไรใหเหมาะๆ ไมเคย

เขยนขนเหนจะงามแลแปลกด...”50

จากความขางตนทาใหเหนวาพระองคนน แรกมพระราชประสงคเรองความ

เหมาะสมในการเลอกเรองทจะนามาเขยนเปนจตรกรรม โดยนาจะทรงเหนวาเรองทเคยเขยนในวด

บวรนเวศวหารและวดบรมนวาส ซงเกยวของตามพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจอม

เกลานน ยอมตองเปนตวเลอกแรกทนามาใชเขยนทวดราชาธวาส อยางไรกตามเมอไดทรงคนควา

แลวเหนวาไมเหมาะ เพราะทรงพจารณาการเขยนเรองวาตองสอความหมายเขาใจได ม

ความหมายเหมาะสม และไมซาซาก หากนาเนอเรองดงกลาวมาเขยนเปนจตรกรรม เรองปรศนา

ธรรม และเกยวกบจรยวตรสงฆดงกลาวจงตกไป ทายทสดจงเลอกความสวยงามและแปลกใหม

ภายใตบรบทในพทธศาสนา คอเรองศากยกษตรย กบเรองจงกรมบนอากาศ และเรองพระ

เวสสนดรชาดก มาผกเรองเขยนเปนจตรกรรมทเหนในปจจบน ทาใหเหนวาทรงเลอกใชเรองราว

แบบประเพณซงเปนเรองทสามารถถายทอดความสวยงามผานจตรกรรมมาเปนหลก ในขณะท

49สรปความรวมจาก พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสใน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการ

ปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว ทรงม

ไปมากบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, 283-288. 50เรองเดยวกน, 288

64

การแสดงออกมาไดเปลยนไปเปนเรองเพอความสวยงามมากกวาการเปนอบายในการสงสอน

ธรรม

1.2 สรปแนวทางพระราชประสงคกบจตรกรรมเรองชาดกและพทธประวต

กระแสสจนยมสมจรงทเกดขนในงานศลปกรรมไดรบความนยมโดยเฉพาะงานจตรกรรมฝาผนง

สงผลใหเกดเรองราวใหมๆ ในการเขยนจตรกรรมฝาผนงมากขน ในขณะทเรองราวชาดกและพทธ

ประวตตามทเคยเขยนเปนประเพณนนไดกลายเปนตวเลอกหนงในการเขยน และไดถกปรบเปลยน

วธการเขยนเลาเรองหรอวธการนาเสนอ ดงนนในการศกษาพระอารามตางๆ ทเขยนเรองชาดกและ

พทธประวต จงทาใหเหนแนวทางแตกตางกนไปดงน

จตรกรรมเรองพทธประวตทวดปรมยยกาวาสเปนจตรกรรมทแสดงความคดในการ

เลอกเรองราวแบบประเพณมาใชเขยนเปนจตรกรรมในชวงตนรชกาลท 5 แมวาในสมยนนเรองราว

ของเรองพทธประวตจะไดลดความนยมลงไปบางโดยเฉพาะในกลมงานชางหลวง จงเปนตวอยาง

ใหเหนการสบทอดความคดทสบตอจากอดตไดชดเจน นอกจากนพระอโบสถวดปรมยยกาวาสซง

เขยนเรองพทธประวตประดบควบคกบการตกแตงพระอโบสถแบบยโรปอยางผสมผสาน เปนความ

เกยวของทแสดงใหเหนในวดราชบพธสถตมหาสมาราม อนเปนวดประจารชกาลทพระองคทรง ขอ

นจงสะทอนใหเหนวาพระองคทรงมพระราชดารและพระราชนยมในการทดลองผสมผสานการ

ตกแตงพระอโบสถแบบใหมใหเขากบเรองราวแบบประเพณ

การแสดงออกใหมเรองพทธประวตไดปรากฏอกครงทวหารพระศาสดา หองพระไสยา

วดบวรนเวศวหารซงเปนการเขยนภาพทเนนอารมณและความเคลอนไหวในภาพ นอกจากนชางได

เขยนลกษณะภาพตอนเดยวแทนทจะเปนภาพเลาเรองตอเนองดงแบบประเพณ ทสาคญคอการ

เลอกเนอเรองการเสดจดบขนธปรนพานในการเขยนภาพทเกยวกบพระไสยา โดยใชพระปฏมาเปน

สวนหนงของงานจตรกรรมเลาเรองดวย ซงแสดงแงมมในการจดวางโครงเรองใหเชอมโยงระหวาง

พระพทธรป จงทาใหเหนวาเรองพทธประวตทยกมาเขยนไมไดเกดขนเพราะเปนธรรมเนยม แตเปน

การเลอกอยางมวตถประสงคเพอความสอดคลอง ทงนคงเปนอสระและแปลกใหมทางงานชางซง

เกดขนในยคสมยนเชนกน

สวนกรณของวดอรณราชวรารามนน การเขยนภาพชาดกและพทธประวตทเขยนขน

ใหมในคราวบรณะโดยเขยนอยางเตมพนทใหไดแบบเดยวกบแนวประเพณ เปนเหตมาจากพระ

ราชประสงคและแนวพระราชดารในการสงวนรกษางานจตรกรรมฝาผนงตามทเคยเขยนกนในอดต

เพอเปนการใหสบทอดงานชางชนรนหลงไดเหนโดยเนนแสดงความสวยงามผานฝมอชางเอกดวย

65

ขอนสะทอนใหเหนแนวพระราชประสงคในเรองการอนรกษอยางยคสมยใหม ซงเนนการประเมน

คณคาทางความสวยงามและฝมอชางเปนสาคญ

สาหรบพระอารามททาใหเหนแนวทางพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวไดอยางชดเจนคอ วดเบญจมบพตรดสตวนารามและวดราชาธวาส เพราะ

ทรงเปนผ เสนอแนวพระราชดารและอานวยการสรางปฏสงขรณดวยพระองคเอง ไดทรงเจาะจง

เลอกเรองพทธประวต ไมใชเพอเปนกศโลบายในการสงสอนธรรมดงอดต แตเปนเหตผลในเรอง

การประดบเพอสนทรยภาพและความสวยงามของพระอโบสถเปนประเดนหลก โดยพระองคทรงม

สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ เปนนายชางคนสาคญเปนผออกแบบตามพระราชประสงค

จาการศกษาจะเหนไดวาแนวความคดสาคญทเกดขนคอการเลอกสรรเรองชาดกและ

พทธประวตมาเขยนเปนจตรกรรมฝาผนงตามแนวทางพระราชประสงคของรชกาลท 5 เนนไปท

เรองความสวยงามและ ตามพระราชดารทมเฉพาะในแตละพระอาราม โดยอยภายใตเงอนไขของ

การออกแบบตกแตงพระอโบสถและพระวหารมากกวา การเขยนเรองราวชาดกและพทธประวต

ตามธรรมเนยมดงทเคยกระทามา

2. จตรกรรมเชงสจนยมในพระราชนยมรชกาลท 4

เหตทมการจดกลมเรองราวจตรกรรมแบบพระราชนยมพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว เนองจากงานจตรกรรมฝาผนงทปรากฏอยในพระอารามททาการศกษา มการเขยน

จตรกรรมทแสดงการรบและสบตอรปแบบและเรองราวจากสมยรชกาลท 4 โดยเฉพาะวดในนกาย

ธรรมยตทสรางหรอบรณะตอเนองมา โดยไดเขยนเปนสองเรองดวยกนไดแกเรองเกยวกบจรยวตร

สงฆ และภาพเทพเทวดา

เนองจากการแสดงออกในงานจตรกรรมเรองดงกลาวมความใกลเคยงกนอยาง

มากทงรปแบบและเนอหาจงจะนาเสนอโดยแบงหวขอตามเนอหาเรองราวในจตรกรรม โดยจะ

เขยนบรรยายและวเคราะหโดยไลเรยงลาดบเปนพระอารามภายในหวขอนนๆ

2.1 จตรกรรมฝาผนงภาพเทพเทวดา ภาพเทพเทวดาทอยเปนกลมโดยมก

ปรากฏในงานจตรกรรมหรอทรจกกนทวไปวา ภาพเทพชมนม ตามทเปนแบบซงปรากฏบอยครงใน

พระอารามสมยรชกาลท 4 นน มลกษณะทเดนชด แตกตางจากภาพเทพชมนมตามแบบประเพณ

ทนยมเขยนกน ในทนจะพดถงทมา รปแบบ และการเปลยนแปลงจนเปนเอกลกษณตามแบบสมย

รชกาลท 4 จนอาจนามาศกษาแงมมบางประการไดดงน

ทมาและความหมายของภาพเหลาหมเทวดาในงานจตรกรรมมพนฐาน

สาคญมาจากเรองราวหลงจากพระโพธสตวสทธตถะชนะพญามารแลว ทรงตรสรเปนพระพทธเจา

66

โดยมเหลาเทวดามาแสดงความยนดพรอมดวยดอกไมทพยบชาในเหตการณนน51 มการอางองมา

จากวรรณกรรมทางพทธศาสนา ดงปรากฏในพระปฐมสมโพธกถา ปรเฉท 10 อภสมโพธปรวตต

ความวา

“...ในกาลนนกบงเกดโกลาหลทงสกลโลกธาตเปนอนหนงอนเดยว ...เทพยเจา

นฤมตสขมกายเทาอณปรมาณ ลงประชมอยในทมประมาณเทานน ...ตราบเทาถงรอยองค

พนองคหมนองค จนถงแสนโกฏองคกมเปนอนมาก นมตแตจกษใหกวางพอแลเหนองค

พระสพพญ แลหมเทพยดาทงหลายมาแตหมนจกรวาฬ ...เพอจะทศนาบชาภวนทนชล

พระผ มพระภาคมากเหลอลนพนจะคณนา...”52

ในงานจตรกรรมฝาผนงแบบประเพณจะแสดงเคยงคกบเหตการณดวยการ

เขยนฉากมารผจญไวผนงสกดหนาพระประธาน โดยเขยนภาพพระพทธเจาแสดงปางมารวชยและ

พระแมธรณบบมวยผมอยตรงกลาง หรออาจทาควบคกบพระพทธรปประธาน (ซงมกเปน

พระพทธรปปางมารวชย) สวนเหตการณตรสรอนยงใหญนนแสดงออกเปนภาพเทพเทวดาจาก

สวรรคชนตางๆ จานวนมากพรอมดอกไมทพยมาแสดงการสกการะและฉลองยนด53

อยางไรกตาม จตรกรรมภาพเทพชมนมอาจสอถงความหมายอนนอกจาก

ตอนตรสรไดเชนกน ขนอยกบบรบท ยกตวอยางเชน จตรกรรมเทพชมนม วดใหมประชมพล แสดง

ภาพแถวเทวดานงพนมมอสลบกบรปเจดยซงเจดยดงกลาวนนอาจเปนสญลกษณแทนพระอดต

พระพทธเจา54 อกตวอยางเชน พระทภาพเทพชมนมเตมพนท โดยไมพบฉากมารผจญประกอบ แต

51อนง เหตการณในทดอกมเทพเทวดาปรากฏ ดอกไมทพย (ดอกมณฑารพ) โปรย

ปรายลงมาจากฟาสวรรคนน เกดขนในพทธประวตหลายวาระดวยกน ไดแกเหตการณพระ

โพธสตวจตในครรภของพทธมารดา การประสต การเสดจออกมหาภเนษกรมณการตรสร การ

แสดงธมมจกกปปวตนสตร การแสดงยมกปาฏหารย การเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส การปลง

อายสงขาร และการปรนพพาน 52สมเดจพระมหาสมณเจา กรมสมเดจพระปรมานชตชโนรส, พระปฐมสมโพธกถา

(กรงเทพฯ: กรมการศาสนา, 2505), 197-198. 53ดเพมเตมเรองความหมายและความสมพนธของจตรกรรมภายในวหารและอโบสถ

ใน เสมอชย พลสวรรณ, สญลกษณในงานจตรกรรมไทยระหวางพทธศตวรรษท 19 ถง 24

(กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539), 109-120. 54สนต เลกสขม และกมล ฉายวฒนะ, จตรกรรมฝาผนงสมยอยธยา (กรงเทพฯ:

สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2524), 46 - 47.

67

กลบพบภาพพระอนทรกาลงบชาเจดย ซงหมายถงเจดยจฬามณบนสวรรคชนดาวดงส ใน

ขณะเดยวกนทผนงสกดหลง พบภาพพระพรหมนมสการเจดย ซงหมายถงทสสะเจดยบนสวรรคชน

ดสต55

จงกลาวสรปในดานความหมายและทมาไดวา การทปรากฏภาพเทพชมนมท

อยในอาการแสดงความเคารพและภาพดอกไมมความหมายโดยรวมทเกยวของกบการเคารพบชา

พระพทธเจาซงแทนดวยพระพทธรปในวหารนน ประกอบเรองราวในพทธศาสนา หรอแสดง

บรรยากาศแหงความเปนสวรรคและศนยกลางจกรวาลของอาคารเสมอมา

ประเดนตอมาคอเรองรปแบบในการเขยนจตรกรรมฝาผนงเรองเทพชมนม

เปนเรองราวทนยมนามาเขยนกนตงแตสมยอยธยาและสบตอมาจนถงสมยรตนโกสนทร มกแสดง

แบบแผนการจดวางตาแหนงภาพคลายคลงกน ชางเขยนภาพจะวางตาแหนงภาพเทพชมนมไวบน

ฝาผนงดานขางพระประทานตอนบนเหนอกรอบประตหนาตางเปนภาพใหญเตมพนทผนงวหาร

การเขยนภาพเหลาทวยเทพจานวนมากแสดงออกในลกษณะนงเรยงเปนแถว หนหนาไปทางพระ

ประธาน

ตวอยางสาคญในสมยอยธยาตอนปลายไดแก พระอโบสถ วดใหญสวรรณา

ราม เพชรบร ชางเขยนภาพเทวดานงเรยงกน โดยเขยนกรอบเสนสนเทาพนสแดงเนนยาตวเทวดา

เปนจงหวะบนพนผนงสออน เขยนภาพเทวดาเตมองคตดเสนดวยสเขม และแสดงความแตกตาง

ของเทพแตละองคดวยลกษณะสผวกายและอาภรณแตละองคตางถอดอกไมทพยเพอมาบชา

พระพทธเจา56 (ภาพท 50)

55สนต เลกสขม, งานชาง คาชางโบราณ (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2553),113. 56สนต เลกสขม, ศลปะอยธยา งานชางหลวงแหงแผนดน, พมพครงท 2

(กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2542), 190 - 191.

ภาพท 50 เทพชมนม วดใหญสวรรณาราม

68

ระยะตนสมยรตนโกสนทร ชวงระหวางสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 3 ยงคงม

การเขยนภาพเทพชมนมคลายกนกบสมยอยธยาตอนปลาย เชน วดดสดาราม วดบางยขน และวด

สวรรณาราม หรอพระทนงพทไธสวรรย (ภาพท 51) เปนตน รปแบบภาพเทพชมนมในชวงสมยน

คอ มการระบายสพนเปนสเขมและสแดงสด ขนจงหวะเทวดาแตละองคดวยยอดทรงพมคลาย

ตาลปตรพดยศ อาจปรากฏตงแตสมยอยธยาตอเนองมายงรตนโกสนทรตอนตน นอกจากเทวดาท

นงเรยงเปนแถวแลว ยงมรปหมเทวดาเหาะลอยอยางอสระเขยนแทรกอยในจตรกรรมทวไป ซงเปน

องคประกอบในภาพจตรกรรมเรองอนๆ เชน เทวดาทเหาะลอยประกอบอยในฉากชนสวรรคหลง

พระประธาน (ภาพท 52) หรอกลมเทวดาเหาะลอยถอดอกไมบชาพระพทธรปประธาน โดยกลม

เทวดาเหลานเองทนาจะพฒนารปแบบจนกลายเปนแบบทนยมภายหลง โดยมาแทนทการเขยน

ภาพเทวดานงเรยงเปนแถว

ภาพท 51 เทพชมนม พระทนงพทไธสวรรย

ภาพท 52 ภาพเทวดา วดสวรรณาราม

69

ในเวลานบแตชวงปลายรชกาลท 3 ถงสมยรชกาลท 4 เปนยคทศลปะแบบ

ตะวนตกไดเขามามอทธพลตองานศลปกรรมมากขนอนนบเปนจดเปลยนสาคญ โดยเฉพาะในงาน

จตรกรรมซงเนนการเขยนทวทศนและการจดองคประกอบสมจรง ในทนไดสงผลตอภาพเทพชมนม

ดวยเชนกน กลาวคอ ชางไดเขยนภาพเทวดาเครองอยางไทยประเพณ แตละองคถอดอกไมทพย

ในลกษณะลองลอยบนทองฟาอยางอสระ บางองคอยในกลบเมฆอยางสมจรง ปราศจากเสน

สนเทาหรอการแบงแถวดงทเคยนยม สดสวนของเทวดาเลกลงเพอใหดสอดคลองกบฉากทองฟา

และกอนเมฆ สวนทองฟาใชสฟาลงพนหลง และลงสขาวในสวนทเปนกอนเมฆเพอใหใกลเคยงกบ

ความจรง และเขยนทองฟาใหเตมขนาดพนทผนง แนวทางการจดองคประกอบและเขยนภาพ

ดงกลาวเปนรปแบบหนงทยอมรบโดยทวไปวาเปนจตรกรรมในสกลชางขรวอนโขงดวย57 ตวอยาง

สาคญอยทผนงเบองหลงพระประธาน พระอโบสถวดบวรนเวศวหาร (ภาพท 53)

57วยะดา ทองมตร, จตรกรรมแบบสากล สกลชางขรวอนโขง, 24-25.

ภาพท 53 ภาพเทวดา พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร

70

การเขยนภาพเทวดาเหาะลอยในฉากทองฟาเชนน คงเกดความนยมมากขน

โดยเฉพาะนาจะเปนแบบในพระราชนยมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวดวย ดงภาพ

จตรกรรมทคอสองภายในพระทนงอมรนทรวนจฉย เปนภาพเทวดาเหาะลอยทามกลางกอนเมฆส

ขาวทบดบงรางกายทอนลางบางสวน ซงสอดคลองกบจตรกรรมในวดพระอารามหลวงฝาย

ธรรมยตทมกปรากฏการเขยนรปเทวดาเชนนอยเสมอ ดงตวอยางเชน วดบวรนเวศวหาร วดบรม

นวาส โดยปรากฏควบคกบภาพปรศนาธรรมซงเปนการแสดงออกทางจตรกรรมแนวใหมเชนกน

(ภาพท 54)

ทผานมาไดมผศกษาเกยวกบศลปกรรมพระราชประสงคของพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว ในบทความเรอง “เทวดา: ความเชอกบงานชางในรชกาลท 4” ไดอธบาย

ประเดนดงกลาว สรปไดดงน

แมวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงปฏเสธความเชอเรอง

ไตรภมโลกสนฐานแบบโบราณอนเปนทสถตของเทวดา แตในขณะเดยวกนพระองคยงทรงมความ

เชอถอในเรองเกยวกบเทวดา สงเหลานไดสะทอนใหเหนจากหลกฐานเอกสารตางๆ ในรชกาลท 4

ททรงกลาวอางถงสงศกดสทธดงเชนเรองเทวดาอยหลายครง และอกตวอยางทสาคญคอหลกฐาน

ดานศลปกรรมทงทเกยวเนองกบสถาบนพระมหากษตรยและพทธศาสนา ซงมกปรากฏเปนรป

เทวดาประกอบอยเสมอ เชน งานประดบตกแตงหนาบนและพระทวารพระทนงอมรนทรวนจฉย

หรองานประตมากรรมอยางพระสยามเทวาธราชและเทวดารกษาเศวตฉตร รวมถงงานจตรกรรม

ภาพท 54 ภาพเทวดา วดบรมนวาส

71

โดยเฉพาะกลมพระอารามหลวงฝายธรรมยตทแสดงภาพเทวดาดงกลาว ทงนไดสรปวาพระองค

ทรงแยกเรอง“เทวดา” ออกจากระบบ “โลกสณฐาน” ซงไดรบการพสจนในเชงวทยาศาสตรแลววา

แทจรงในเชงกายภาพเปนอยางไร แตสาหรบเรองเทวดานนถอวาเปนเรองทยงพสจนไมได

เชนเดยวกบสงเหนอธรรมชาตของโลกตะวนตก58แนวทางทปรากฏรปลกษณของเทวดาตางๆ จง

เปนผลสะทอนของพระราชศรทธาสวนพระองค และนาจะเปนแนวทางของศลปกรรมในพระราช

นยมไดดวย จนเกดเปนการสบตอรปแบบดงกลาวไปยงพระอารามอนๆ ดงจะกลาวตอไป

วเคราะหงานจตรกรรม การปรากฏภาพหมเทวดาแบบดงกลาวเชนกนใน

งานจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 5 จากกลมพระอารามทศกษา พบวามดงน วดราชประดษฐ วด

เสนาสนาราม วดบวรนเวศวหาร

วดราชประดษฐ และวดเสนาสนาราม กรณภาพเทพเทวดาทวดราช

ประดษฐสถตมหาสมารามนน เปนตวอยางหนงททาใหเหนวาการเขยนเรองดงกลาวเปนแบบพระ

ราชนยมในรชกาลท 4 เพราะวาพระองคทรงใสพระทยกบการสถาปนาวดดงกลาวอยางยง ดง

ปรากฏในพระราชนพนธเรอง “วดนามบญญต วดราชประดษฐ” ดงน

“...เรองวดราชประดษฐนน ...การทปลกสรางทกสงทกอยางทรงกะเองหมด

ทงนน เสดจทอดพระเนตรการเสมอทกวนไมไดขาด จนการกอสรางลวงไปไดเปนอนมากยง

อยแตการชาง ถงดงนนกไดทรงกะแลวทกอยาง คอบานหนาตางขางนอกโปรดใหสลกลาย

สลกบานประตวดสทศน หลงบานโปรดลายญป นวดนางช ทานกทรงสงพระยาโชฎกราช

เศรษฐ (จอง) ใหทามา ลายเพดานโปรดอยางวดราชประดษฐโบราณ และวดสวรรณดาราม

แตดาวอยางวดสวรรณฯ รบสงวาเปนเถอกพวงไป ทรงแกไขใหมใหเปนอยางเชนทตดอยวด

ราชประดษฐเดยวน ลายเขยนผนงทรงพระราชดารเอง เปนเทพชมนม ซงเทวดาม

รศมเปนพวกๆ ครงแรกซงวดอนเอาอยาง...”59

จากความตอนดงกลาวทาใหเหนวาการเขยนภาพเทวดาดงทปรากฏในวด

ราชประดษฐนนเปนพระราชดารของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (ภาพท 55) ทงน

เทคนคทปรากฏ เชน การเขยนอากปกรยาทาทางสรระของบรรดาเทวดานางฟาแสดงความสมจรง

58ดเพมใน พสวสร เปรมกลนนท, “เทวดา: ความเชอกบงานชางในรชกาลท 4,” ใน

ดารงวชาการ: รวมบทความทางวชาการคณะโบราณคดป 2554 (กรงเทพฯ: มหาวทยาลย

ศลปากร, 2554), 126-145. 59พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “วดนามบญญตแลวดราชประดษฐฯ,”

ใน ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาคปกณกะ 1 (นนทบร: ตนฉบบ, 2556), 17-18.

72

การเขยนภาพทองฟาสครามเขมคลายกบเวลากลางคน และรปกอนเมฆทแสดงมตระยะใกลไกล

เตมพนทผนงสวนบนกรอบหนาตาง

ในขณะทกระแสสจนยมทเนนความสมจรงอยางตะวนตกเขามาดงทปรากฏ

ในเทคนคแลว แตในตวเนอเรองทปรากฏยงแสดงเรองในลกษณะอดมคตอย เพราะภาพทองฟา

สมจรงยอมสอถงจกรวาลแบบใหมตามระบบดาราศาสตรแทนภาพไตรภมโลกสณฐาน แตกลบ

แสดงรปพระอนทรขชางเอราวณ และเหลาเทวดาถอดอกไมทพยปรากฏเตมทองฟา60 (ภาพท 56)

60สนต เลกสขม, ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร , 199.

ภาพท 55 ภาพเทวดา วดราชประดษฐ

ภาพท 56 พระอนทรและเทวดา วดราชประดษฐ

73

จตรกรรมเทพชมนมในลกษณะนเชนเดยวกนทพระอโบสถ วดเสนาสนาราม

(ภาพท 57) ซงจตรกรรมฝาผนงของวดทงสองวดนเขยนเปนเรองเดยวกน คอเรองเทพชมนม ภาพ

พระราชพธสบสองเดอน และภาพประวตศาสตรการเสดจหวากอเพอทอดพระเนตรสรยปราคา ใน

ทนจงทาใหเหนวา ในขณะทเรองราวหลกเปนเรองการพธและวทยาศาสตร แตกไดเขยนภาพเทพ

เทวดาควบคไปดวยนน ทาใหแนวความคดในการประยกตเรองเชงอดมคตใหเขากบเรองราว

สมจรงชดเจนขน

วดบวรนเวศวหาร จตรกรรมอกแหงหนงคอทวดบวรนเวศวหาร ทพระวหาร

พระศาสดา หองพระไสยา (ภาพท 58) โดยการเขยนเทพเหาะลอยกระจายตวบนทองฟา พรอม

ดวยดอกลายไมทพยโปรยปรายบนทองฟา คงเพอเขยนใหเขาเรองกบฉากมหาปรนพพาน อยางไร

กตามการเขยนรปเทวดาบนทองฟาไดเขยนแยกผนงกนกบฉากปรนพานทผนงสกดหลงออกจาก

กน ประการแรกอาจจะเพอรกษาอารมณและความสงบนงในภาพพระพทธเจาเสดจปรนพพาน

เอาไว ประการทสองหากพจารณาภาพรวมของการเขยนจตรกรรมภายในหองพระไสยาแลว มการ

เขยนจตรกรรมดวยพนสครามและหมเทวดาเตมพนทผนงหองในบรรยากาศเดยวกน ภาพเทพ

ชมนมจงอยในสวนททาหนาทของลวดลายประดบเขยนเพอการตกแตงภายในเปนการเฉพาะ

นอกจากทจะเปนความเกยวของดานเนอเรองตามพทธประวตเพยงอยางเดยว (ภาพท 59)

ภาพท 57 ภาพเทวดา วดเสนาสนาราม

74

ภาพท 58 ภาพเทวดา หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 59 ภาพมมกวาง หองพระไสยา วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 60 ภาพเทวดา วดไชโยวรวหาร

75


หากพจารณาพระอารามทง 3 แหง ทมการเขยนภาพเทพเทวดาแนวใหม พบวาเปนพระอาราม

หลวงในธรรมยตกนกาย ซงเปนกลมทสรางตอเนองหรอบรณะตอมาจากสมยรชกาลท 4 ทงสน คอ

วดราชประดษฐ วดเสนาสนาราม วดบวรนเวศวหาร อยางไรกตามไมไดหมายความวาการเขยน

ภาพดงกลาวจะจากดอยใน กลมวดในธรรมยตทศกษาเทานน เพราะวาทางการเขยนภาพเทพ

ชมนมเชนนยงปรากฏในชวงรชกาลท 4 คาบเกยวจนถงรชกาลตอมา เชน วดบวรสถานสทธาวาส

วดมกฏกษตรยาราม วดเขมาภรตาราม หรอยงรวมถงพระอารามในมหานกาย เชน วดชโนรสาราม

วดไชโยวรวหาร เปนตน (ภาพท 60) ซงนาการปรากฏในพระอารามตางๆ ทาใหเหนวาเปนรปแบบ

จตรกรรมเทพชมนมทไดรบการยอมรบมานบแตสมยรชกาลท 4 และสบตอไปจากวดอนๆ แทนท

เทพชมนมแบบประเพณเกากอน

ประเดนเรองการสบตอแพรหลายของรปแบบเทพชมนมแบบทเปนพระราช

นยมของรชกาลท 4 น สะทอนความคดบางประการวา เรองของกลมชางซงรบผดชอบงานสราง

หรอบรณปฏสงขรณ กลมวดราชประดษฐ วดเสนาสนาราม วดบวรนเวศวหารนน ยอมเปนกลม

ฝมอชางทางงานจตรกรรมเดยวกนทมอยแลว และเมอเปลยนผานชวงรชกาลกยงใชรปลกษณ

จตรกรรมทตนคนเคยอยางตอเนอง จนในทสดรปเทวดาแบบใหมดงกลาวเปนทนยมแพรหลาย

ทวไปยงวดอนๆ ในเวลาตอมา

ความคดตอมาคอ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราช

ประสงคในการสานตอการสรางบรณปฏสงขรณพระอารามตอจากสมเดจพระบรมชนกนาถให

เสรจสน โดยพยายามสงวนรกษาพระราชดารเดมทเคยไดรบสงกาหนดรปแบบบางประการไว ใน

ขณะเดยวกนกไดสอดแทรกเรองราวใหมทสมจรงเขาไวดวยกนดงจะเหนจากทวดราชประดษฐท

เขยนทงภาพเทวดาตามทเคยรบสง ควบคกบเรองพระราชพธ 12 เดอนทเปนเรองใหม

ในขณะเดยวกนแนวโนมของการปรากฏภาพเทพชมนมแบบใหมนยงโนม

เอยงไปทางทเปนลวดลายประเภทหนงทไวประดบอาคารอนๆ นอกเหนอจากพระวหารและอโบสถ

ดวย ดงตวอยาง พระทนงทรงธรรม หรอการเปรยญ61 วดราชประดษฐ ทเขยนภาพเทวดาและ

61ศาลาการเปรยญ ทวดราชประดษฐน เปนสถาปตยกรรมไทยประยกตตะวนตก

ไดรบการปฏสงขรณครงสาคญในสมยรชกาลท5 เมอคราวฉลองวดในการเสดจขนครองราชยเสมอ

ดวยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว พ.ศ. 2428 ดรายละเอยดเพมใน หมอมราชวงศแนง

นอย ศกดศร, “พระทนงทรงธรรม: วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม,” ใน ราชประดษฐพพธ

บรรณ (กรงเทพฯ: วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม, 2553), 138-139.

76

กอนเมฆไวบนคอสองภายในกรอบโคง ประกอบเขาไปกบการตกแตงภายในตามแบบตะวนตก

เปนตน (ภาพท 61)

2.2 จตรกรรมฝาผนงเรองจรยวตรสงฆ พระราชประสงคของพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวในการปฏรปสงคมและพระศาสนา รวมถงการตงธรรมยตกนกาย ยงสงผล

ถงงานจตรกรรมฝาผนงในพระอารามทพระองคทรงโปรดเกลาใหสรางหรอบรณปฏสงขรณดวย

ดงทมการศกษาวจยทผานมาไดกลาวถง ลกษณะงานจตรกรรมไทย ชวงรชกาลท 4 ทปรากฏ

เรองราวเกยวกบภาพการปฏบตของสงฆอนดงาม หรอทเรยกวา จรยวตรสงฆ ทสะทอนเรองการ

รกษาศล บาเพญสมาธ และเจรญปญญาของภกษ รวมไปถงภาพการปฏบตของพทธศาสนกชน

อยางเหมาะสม ยกตวอยางเชน ภาพอสภกรรมฐาน ภาพธคงควตร ภาพฉฬาภชาต ภาพประเพณ

และวนสาคญทางพทธศาสนา หรอ ภาพเกยวกบวนยสงฆตางๆ โดยภาพเหลานจะเขยนในพนทซง

ตองการสอกบภกษและพทธศาสนกชนอยางชาญฉลาด สอดแทรกความคดแบบมนษยนยม พบ

การเขยนเรองดงกลาวภายในอโบสถและวหารทสรางหรอซอมแซมในรชสมย และตามพระราช

ภาพท 61 ภาพจตรกรรมรปเทวดา ประดบคอสองการเปรยญ วดราชประดษฐ

ทมา: ราชประดษฐพพธบรรณ (กรงเทพฯ: วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม, 2553), 258.

77

ประสงคของพระองค อนไดแก วดบวรนเวศวหาร วดบรมนวาส วดมหาพฤฒาราม วดโสมนส

วรวหาร และ วดมกฏกษตรยาราม เปนตน62

ดงนนในเนอหาสวนนจะกลาวถงแนวทางจตรกรรมฝาผนงทเปนเรอง

เกยวกบจรยวตรสงฆ ซงยงปรากฏในแนวทางจตรกรรมดงกลาว ในกลมพระอารามสมยรชกาลท 5

ททาการศกษา ไดแก วดปรมยยกาวาส วดบวรนเวศวหาร วดเสนาสนาราม วดราชธวาส โดย

ปรากฏอย 2 เรองราวไดแก เรองธดงควตร และอสภกรรมฐาน เพอทจะทราบพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทโปรดเกลาฯ ใหนาเรองราวในแบบพระราชประสงค

ของรชกาลท 4 มาเขยนประดบอาคารอกครง

ธดงควตร

ในพระวนยปฎกไดระบถงวา ธดงควตร หมายถงการสมาทานวตรขอธดงค

ของพระภกษเปนวธแหงการขดเกลากเลสประการหนง ภกษพงปฏบตเพอเหนแกความมกนอย

และสนโดษ ซงชวยใหมการขดเกลากเลศไดจรงตามเจตนารมณแหงธดงควตร โดยธดงคนเปน

เพยงวตร หรอแนวทางการประพฤต ทไมใชศลของพระสงฆ ภายหลงมการแตงคมภรวสทธมรรค

ไดขยายเพมเปนธดงคนเทศ (ปรเฉทท 2 ธตงคนเทศ) สบสามประการ โดยแยกเปนขอวตรสาหรบผ

ถออยางหนก กลาง เบา63

ธดงควตร 13 ขอ แบงเปน 4 หมวด หมวดแรก เกยวกบจวร ไดแก 1. ปงสกล

กงคธดงค (การทรงผาบงสกล), 2. เตจวรกงคธดงค (การทรงผาไตรจวร) หมวดทสอง เกยวกบ

บณฑบาต ไดแก 3. ปณฑปาตกงคธดงค (การเทยวบณฑบาต), 4. สปทานจารกงคธดงค

(บณฑบาตตามลาดบบาน), 5. เอกาสนกงคธดงค (การฉนในอาสนะเดยว), 6. ปตตปณฑกงค

ธดงค (การฉนเฉพาะจากบาตร), 7. ขลปจฉาภตตกงคธดงค (การลงมอฉนแลวไมรบเพม) หมวดท

สาม เกยวกบเสนาสนะ ไดแก 8. อารญญกงคธดงค (การอยปา), 9. รกขมลกงคธดงค (การอยโคน

ไม), 10. อพโภกาสกงคะธดงค (การอยในทแจง), 11. โสสานกงคธดงค (การอยปาชา), 12. ยถา

62ดรายละเอยดภาพรวมของงานวจยไดใน พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมในพระ

ราชประสงคพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเรองจรยวตรสงฆ,” ใน โครงการนาเสนอ

งานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทย (กรงเทพฯ: คณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร,

2553), 156-163. 63บณย นลเกษ, คมภรวสทธมรรคสาหรบประชาชน เลม 1 สลนเทศและธดงค

นเทศ (เชยงใหม: บณยนธ, 2543), 55-69.

78

สนถตกงคธดงค (การอยในเสนาสนะตามแลวแตจดให) หมวดทส เกยวกบความเพยร ไดแก 13.

เนสชชกงคธดงค (การมอรยาบถนงเพยงอยางเดยว)

เรองธดงควตรมเนอหาทเกยวของกบพระสงฆผปฏบต และฆราวาสผ มสวน

ในการอปฏฐากใหพระสงฆสามารถถอปฏบตวตรไดอยางบรบรณ ซงเปนขอสาคญททาใหโอกาส

ชางเขยนภาพจตรกรรมไดแสดงฝมอในการเขยนฉากตางๆ ทเตมไปดวยวด บานเมอง ตกอาคาร

รวมถงผคนตางๆ ซงเปนภาพสะทอนสงคมในระยะเวลารวมสมยไดเปนอยางด64 โดยทผานมาเคย

ปรากฏงานจตรกรรมเรองธดงควตรมากอนตงแตครงรชกาลท 3 ทผนงวหารทศเหนอของวด

พระเชตพนวมลมงคลาราม65 สวนในสมยรชกาลท 4 กมการเขยนเรองธดงควตร ในพระอาราม

หลวงฝายธรรมยต เชน วดมหาพฤฒาราม วดโสมนสวหาร เปนตน66

วเคราะหงานจตรกรรม การเขยนจตรกรรมเรองธดงควตร พบในกลมพระ

อารามทศกษา เพยง 2 แหง ไดแก วดปรมยยกาวาสและวดบวรนเวศวหาร

วดปรมยยกาวาส จตรกรรมฝาผนงทพระอโบสถวดปรมยยกาวาส เขยนขน

ทผนงระหวางกรอบหนาตางโดยเขยนภาพธดงควตรเปน 13 หองภาพครบถวนเทาจานวนขอ

จตรกรรมเขยนขนภายในกรอบทมพนทกวาง จงมการใหความสาคญโดยใสรายละเอยดดาน

องคประกอบภาพไดมาก โดยเฉพาะภาพทวทศนธรรมชาตและบานเมอง และภาพตกรามบานชอง

จะเขยนอาคารแบบตะวนตกสอดแทรกลงไปอยางมาก ใชเทคนคความสมจรงเรองการลงสแสงเงา

และเสนนาสายตาตามหลกทศนยวทยา (ภาพท 62)

64พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรย

วตรสงฆ,” 59. 65ดใน ประชมจารกวดพระเชตพน (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง,

2544), 132, และด สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยนการ

แสดงออกกเปลยนตาม, 21. 66พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรย

วตรสงฆ,” 59-84.

79

แมวาภาพบคคลจะดคลายกบเปนองคประกอบรองไปเมอเทยบจากสดสวน

ตอทวทศนซงชางพยายามเขยนอยางสมจรง อยางไรกตามชางไดถายทอดภาพของสงฆทปฏบต

วตรควบคไปกบภาพวถชวตผคนตามความคดแบบสจนยม โดยไมไดสอดแทรกภาพเทวดาเหาะ

ลอยบนทองฟาอยางทมปรากฏในภาพจตรพทธประวต (ผนงดานบนกรอบประต-หนาตาง) ในพระ

อโบสถหลงเดยวกน คงเพอเนนการแยกแยะระหวางเรองทสมจรงคอเรองธดงควตร กบเรองพทธ

ประวตซงคงความปรมปราไวออกจากกน เชน ภาพยถาสนถตกงคธดงค (ถอการอยในเสนาสนะ

ตามทจดใหเปนวตร) (ภาพท 63)

ภาพท 63 ภาพยถาสนถตกงคธดงค วดปรมยยกาวาส

ภาพท 62 ภาพเตจวรกงคธดงค วดปรมยยกาวาส

80

ภาพธดงคทวดปรมยยกาวาสคงเนนการบรรยายตามทมในคมภร หมอมเจา

ประวช ชมสายไดถายทอดเรองราวดวยชนเชงในการอธบายผานภาพเขยน ยกตวอยางเชน ภาพ

อพโภกาสกงคธดงค เปนวตรขอ 10 คอการอยในทแจงหรองดการมงบงเพออยอาศย (ภาพท 64)

โดยเขยนภาพกลมพระสงฆทอยหางออกมาจากตวเมองทอยอาศยซงเขยนอยทางฉากหลงลกเขา

ไป ในขณะทพนทดานหนาภาพ เนนการทพระสงฆอาศยอยในทตางกนตามลาดบของการถอวตร

ทงระดบผ ถอวตรอยางหนก กลาง เบา ซงขอแตกตางสาหรบผถอแตละระดบ

นนแตกตางกนเลกนอย อาจทาใหถายทอดออกมาเปนภาพไดยาก ซงบางครงชางจะเขยนภาพ

แสดงพระภกษ 3 รป หรอ 3 กลม คงเพอสอใหเหนตวแทนของผ ถอธดงควตรแตละระดบ

ยกตวอยางเชน ภาพขลปจฉาภตกงคธดงค ซงเปนขอวตรทถอการหามฉนภตตาหารอนนามา

ถวายในภายหลง (การไมฉนอะไรครงทสอง)67 (ภาพท 65)

67พระวสทธมรรค, ชาระโดย วงศ ชาญบาล (กรงเทพฯ: โรงพมพธรรมบรรณาคาร,

2527), 204-205.

ภาพท 64 ภาพอพโภกาสกงคธดงค วดปรมยยกาวาส

81

เปนทนาสงเกตวา วดปรมยยกาวาสนนเปนพระอารามในรามญนกายมาแต

เดม แตวาการเขยนภาพแจกแจงเรองธดงควตรทผานมานน เปนงานชางทเกยวเนองในพระราช

ประสงคของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาอยหวเรองจรยวตรสงฆ ซงมกจะพบวาเขยนในพระ

อารามฝายธรรมยต ดงทวดมหาพฤฒาราม วดโสมนสวหารและวดมกฏกษตรยาราม ทงนอาจเปน

เพราะวดปรมยยกาวาสเปนพระอารามทไดรบพระบรมราชปถมปในการบรณปฏสงขรณ ทงอย

ในชวงตนสมยรชกาลท 5 ซงอาจจะไดรบการสบตอรปแบบความนยมภายในกลมงานชางหลวงท

มมากอนดวย โดยเฉพาะหมอมเจาประวชผ เปนชางเขยนผ รบสนองพระราชประสงค ซงอยในชวง

คาบเกยวระหวางทงสองรชกาล

หากมองภาพรวมแลว พระอโบสถ วดปรมยยกาวาส เปนตวอยางของการ

ผสมผสานทางศลปกรรมอยางยง เพราะมการเขยนภาพพทธประวตทมการปรบปรงในแบบอยาง

สจนยมมากขน (ดงทกลาวไปแลวในสวนแรกของบท) ในขณะเดยวกนกเขยนภาพเกยวกบธดงค

วตร 13 อยางครบถวนตามแบบอยางงานชางในพระราชประสงคของรชกาลท 4 ทงนจตรกรรมทง

สองเรองราวตางกเขยนภายในพระอโบสถทมการตกแตงผสมผสานอยางตะวนตก ซงจะเหนไดวา

เปนแนวทางการทดลองสรางสรรคศลปกรรมในพทธศาสนาแบบใหมๆ ซงนาจะเปนพระราช

ประสงคประการหนงของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวดวย ดงตวอยางทคลายกนท

วดราชบพธ พระอารามประจารชกาล

ภาพท 65 ภาพขลปจฉาภตกงคธดงค วดปรมยยกาวาส

82

วดบวรนเวศวหาร จตรกรรมฝาผนงทวหารพระศรศาสดา เขยนเรองธดงค

วตร 13 บรเวณผนงตอนลางระหวางชองประตหนาตาง โดยเขยนเปนสองขอธดงควตรตอหนงหอง

ภาพ ยกเวนขอวตรสดทายเขยนเปนหองภาพเดยว รวมทงหมด 7 หองภาพ เรองเรมตงแตผนง

ดานซายของพระศรศาสดา เวยนประทกษณไปตามลาดบจบทผนงดานขวาของพระพทธรป โดยม

แผนจารกกากบวาแตละหองภาพเปนธดงควตรขอใด โดยเนนขอความจารกทกแผนวา

ประกอบดวยการถอวตรทงอยางสง อยางกลาง อยางตา

โทนสโดยรวมของงานจตรกรรมดสวางโดยเฉพาะสทองฟา มการใชเทคนค

เรองเสนและการลงสเพอความสมจรงเชนเดยวกบงานจตรกรรมรวมสมยกน การจดองคประกอบ

ภาพไมไดเนนทวทศนหรอไดสดสวนทสมจรงนกสวนฝมอชางโดยเฉพาะเรองการเขยนภาพตาม

หลกทศนยภาพยงไมเชยวชาญงดงามเทากบภาพธดงควตร ทวดปรมยยกาวาส ฝมอของหมอม

เจาประวช ชมสาย

ดวยพนทกรอบภาพทแคบและการใสภาพธดงควตรสองขอตอหนงหองภาพ

ทาบางครงใหตองมการแบงภาพออกเปนสองสวน โดยใชองคประกอบภาพเชนตนไม แมนา หรอ

อาคารบานเรอน เปนตน มการเขยนภาพดวงอาทตย เนนบรรยากาศอารมณภาพชวงเวลาการ

บณฑบาตอยางสมจรง (ภาพท 66) โดยในขณะทพระอโบสถวดปรมยยกาวาสเขยนภาพอาคาร

อยางตะวนตกอยางมาก แตทวดบวรนเวศวหารนยมภาพอาคารเปนวดวาอารามมากกวา ทงนจะ

พบการเขยนภาพเจดยทรงระฆงเปนประธานของวดอยบอยครงตามแบบพระราชนยมรชกาลท 468

อกตวอยางสาคญคอการเขยนภาพวดใหมลกษณะฐานไพธกลม อนเปนงานชางแบบใหมทเกดขน

ในชวงรชกาลน เปรยบเทยบไดกบทพระปฐมเจดย และวดราชบพธ (ภาพท 67)

สวนในเรองการอธบายความในขอธดงคพบวาชางไดพยายามเขยนภาพให

ถกตองกบขอธดงควตร โดยสวนมากหากรายละเอยดธดงควตรทง 2 ขอ ซงอยภายในหองภาพ

เดยวกน แตมหมวดหมหรอรายละเอยดตางกน กจะแยกภาพออกเปนสวนบนกบสวนลาง เพอให

ทราบวาตางขอวตรกน ดงตวอยาง ภาพโสสานกงคธดงค(ถอการอยปาชา) และ ภาพยถาสนถต

กงคธดงค (ถอการอยในเสนาสนะตามทจดให) ซงเขยนแบงภาพบนเปนปาชาซงมรปภกษกาลง

เพงพจารณาซากศพอย สวนลางเขยนภาพพระสงฆกาลงเดนเขาอาคารเปนเสนาสนะ(ภาพท 68)

68การพบภาพธดงควตรทประกอบดวยฉากวดซงมเจดยทรงระฆงเปนประธาน เปน

แบบอยางทมาจาก จตรกรรมฝาผนงเรองธดงควตร ทพระอโบสถ วดมหาพฤฒาราม ดใน พสวสร

เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรยวตรสงฆ,” 67.

83

ในขณะทหากเปนธดงควตรขอทคลายกนในรายละเอยด กจะเขยนใหด

สบสนนอยลงและพอจะแยกแยะออกได ดงตวอยางเชน ภาพเอกานกงคธดงค (การฉนในอาสนะ

เดยว) ซงอยหองภาพเดยวกบ ปตตปณฑกงคธดงค (การฉนอาหารจากบาตรเทานน) (ภาพท 69)

ซงชางไดเขยนภาพทงสองตดกนในพนทตรงกลางของหองภาพอาจเพอเปรยบเทยบกน โดยภาพ

ซายนาจะหมายถงปตตปณฑกงคธดงค เพราะปรากฏภาพการหยบอาหารจากบาตรทงสน สวน

ภาพดานขวาหมายถงเอกานกงคธดงค เพราะปรากฏภาพพระสงฆยกมอไมรบอาหารอนอกเมอ

หยอนมอรบอาหารแรกแลว ทงนไดแสดงภาพโดยใชพระภกษสามรปอนเปนตวแทนถงการถอวตร

ทงสามระดบ สง กลาง ตา

จากวธการเขยนบรรยายเรองธดงควตรดงกลาว ทาใหเหนวาจดมงหมายของ

การเขยนภาพธดงคเพอใหรายละเอยดทสาคญตามทพระวนยปฎกไดระบไวแมวาจะอยในพนท

จากด ทงนเรองธดงควตรยงสอดคลองกบบรบททเปนพระอารามหลวงในธรรมยต เชนเดยวกนกบ

กลมวดมหาพฤฒาราม วดโสมนสวหาร ซงปรากฏงานจตรกรรมตามแบบพระราชประสงคของ

รชกาลท 4 จงมความเปนไปไดวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวอาจมพระราชดารไวแต

แรกเรมสถาปนาวหารพระศรศาสดาวาจะใหเขยนเรองธดงควตร เนองจากเปนอาคารเดยวในวด

บวรนเวศวหารทมการเขยนเรองน และหากงานเขยนจตรกรรมนมาเรมตนหรอเสรจสนในสมย

รชกาลท 5 กยอมทาใหเหนถงพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวใน

การสานตอพระราชดารจนพระวหารศรศาสดาแลวเสรจ

84

ภาพท 66 ธดงควตร ขอ 3-4 วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 67 ภาพพระอาราม บนฐานระเบยงกลม วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

85

ภาพท 68 ธดงควตร ขอ 11-12 วดบวรนเวศวหาร(ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 69 ธดงควตร ขอ 5-6 วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

86

วเคราะหภาพรวมและแนวความคดการแสดงออกเนอหาเรองราว สง

ทเหนไดชดเจนทสดจากจตรกรรมเรองธดงควตรจากพระอารามทงสองแหงคอการเลอกถายทอด

ภาพจตรกรรมทมาจากเรองของจรยวตรสงฆ โดยนอกจากเนอเรองทมเนอหาไปในทางสมจรงแลว

การแสดงออกทางงานขางยงใชเทคนคและการเขยนบรรยากาศใหสมจรงอกดวย ทงนคงไดมการ

คดกรองเนอหาการเขยนจตรกรรมใหถายทอดในแงมมทสมจรงขน ดงตวอยางเชน ในขอ ปงสกล

กงคธดงค (การทรงผาบงสกล) วาดวยเรองสมาทานของภกษเพอทรงผาเปอนฝ นจากทตางๆ

ตามแตวธไดมา เชน มผนามาถวายโดยตรง หรอมาทงไวทโคนตนไม หรอผาทจากชกจากซากศพ

ผาทชกจากจอมปลวก และผาทโคเคยวแลวทงเปนตน โดยหากพจารณาในภาพจตรของทงสองวด

(ภาพท 70-71) พบเลอกทจะไมเขยนภาพการทพระภกษสามารถรบผาจากรขเทวดาซงอาจดเปน

เรองเหนอธรรมชาต ในขณะทจตรกรรมตนแบบเรองธดงควตร อยางทวดมหาพฤฒาราม ในเรอง

เดยวกนน ยงคงเขยนภาพตนไมและรกเทวดาทถวายผาบงสกลแดพระสงฆ69

69 อาจมเหตผลเนองจากในวสทธมรรคไดกลาวไวถงเรองน จตรกรรมจงแสดงเปน

ภาพเทวดาทรงเครองอาภรณอยางไทยประเพณกาลงถวายผาบงสกล แมวาจะยงเขยนเรองท

แสดงความเปนปรมปราคต แตกไดเลอกทจะแสดงออกเปนภาพขนาดเลกทอยในระยะไกลแทน ด

เรองเดยวกน, 61.

ภาพท 70 ปงสกลกธดงค วดปรมยยกาวาส

87

ขอสงเกตสาคญสาหรบจตรกรรมเรองธดงควตรของวดปรมยยกาวาส และ

วดบวรนเวศวหารคอการเนนความสาคญของเรองดงกลาว เหนไดจากการเลอกพนทเขยนภาพซง

เปนพนทหลกในการเขยนจตรกรรม เชนเดยวกบวดมหาพฤฒาราม ทเขยนเปนเรองธดงควตร บน

ผนงระหวางชองหนาตางอยางละเอยดเมอครงรชกาลท 4 แตในขณะทวดมกฏกษตรยารามซง

นาจะเขยนรวมสมยกบวดปรมยยกาวาสและวดบวรนเวศวหาร กลบลดความสาคญลงไป

เนองจากไปเขยนอยทบานแผละแทน

ทงนภาพรวมของการศกษาจตรกรรมเรองธดงควตรในสมยรชกาลท 5 นาจะ

เปนการเลอกรบรปแบบงานชาง หรอวามจดประสงคในการใชเรองราวดงกลาวแทนภาพเขยนเรอง

ชาดก หรอเรองปรมปราอนๆ ซงเรองราวเชนนเคยเปนจตรกรรมตามแบบพระราชประสงคใน

รชกาลท 4 โดยอาจจะไมไดกะเกณฑวาตองนาไปเขยนเฉพาะวดในธรรมยตกนกายเทานน

เนองจากเรองดงกลาวมในพระไตรปฎก และเปนวตรปฏบตของสงฆ

อสภกรรมฐาน

การบาเพญกรรมฐานโดยการพจารณาใหเหนวาเปนของทไมงาม โดยในพระ

วนยปฎก มหาวภงค ภาคหนง ระบการเจรญอสภกรรมฐานหลายกระบวน จนเหลาภกษรสกอดอด

ระอา เกลยดชงรางกายของตน จนนาไปสการปลงชวต ถอเปนการฝกจตเจรญปญญาทางหนง

โดยในวสทธมรรค อสภกมมฏฐานนเทศ ไดบรรยายถงแสดงถงวธการเจรญอสภกรรมฐาน 10

ประการดวยกน ดงน 1. อทธมาตกอสภ คอ ศพพองอด 2. วนลกอสภ คอ ศพขนสคลา 3. วปพพก

อสภ คอ ศพมนาเหลองไหล 4. วฉททกอสภ คอ ศพทมรางกายขาดเปนทอน 5. วกขายตกอสภ คอ

ภาพท 71 ปงสกลกธดงค พระวหารพระศรศาสดา (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

88

ศพทถกสตวกดกน 6. วกขตตกอสภ คอ ศพททงไวจนสวนตางๆ กระจดกระจายออกไป 7. หต

วกขตตกอสภ คอ ศพทถกสบฟนเปนทอนๆ ดวยอาวธ 8. โลหตกอสภ คอ ศพทมเลอดไหลออก 9.

ปฬวกอสภ คอ ศพทเตมไปดวยตวหนอน 10. อฏฐกอสภ คอ ศพทเหลอแตกระดก70

ทผานมาเคยปรากฏความนยมการเขยนภาพอสภกรรมฐานมากอนหนาสมยรชกาลท

5 แลว เชนในสมดขอยสมยอยธยา มขหลงวหารดานทศตะวนออก วดพระเชตพน บานประตหอ

ไตร วดระฆงโฆษตาราม พระอโบสถวดเทวราชกญชร พระอโบสถและพระวหารพระศรศาสดา วด

บวรนเวศวหาร โดยการศกษาทผานมาทาใหทราบวาการเขยนจตรกรรมเรองอสภกรรมฐานทวด

โสมนสวหาร ฝมอชางรชกาลท 4 มความเดนชดในเรองรายละเอยดและมเนอหาตรงกบอสภ

กรรมฐานนเทศในคมภรวสทธมรรคอยางยง จงนบเปนตนแบบสาคญ71

วเคราะหงานจตรกรรม สวนจากการสารวจงานจตรกรรมในงานวจยน

พบวา พระอโบสถวดเสนาสนารามมการเขยนเรองอสภกรรมฐานซงเหลอหลกฐานทอาจศกษาได

โดยจะกลาวถงรายละเอยดดงตอไปน

วดเสนาสนาราม ไดเขยนภาพอสภกรรมฐานไวทผนงสวนมมพระอโบสถทง

สและผนงสกดหลง ในระดบเดยวกบชองหนาตาง จากหลกฐานทปรากฏพบวาการมการเขยน

ลกษณะศพแตละประเภทซากนหลายภาพ และไมอาจระบตามขออสภไดเนองจากขาดบรบทท

เพยงพอ พจารณาจากฝมอชางและสภาพงานจตรกรรมพบวาเปนงานซอมและนาจะเขยนขนทบ

ของเดมเปนสวนมากแลว โดยเฉพาะภาพศพประเภทตางๆ อยางไรกตามยงพอเหลอเคาของภาพ

อสภกรรมฐานบางขอทพอระบไดบางดงน

ผนงมมดานสกดหนา ดานขวาพระประธาน แสดงภาพภกษกาลงเพง

พจารณาซากศพซงนอนอย โดยมสตวคลายเสออยใกลๆ ซงหาสนนษฐานความเปนไปไดวาอาจ

หมายถง วกขายตกอสภ ซงหมายถงอสภะทสตวกดกน (ภาพท 72) อยางไรกตามภาพนยงมความ

คลมเคลออยมาก เนองจากในคมภรวสทธมรรคไมไดระบวาเปนสตวชนดใด เพยงแตยกตวอยาง

วา ไดแกสนขปา สนขบาน เปนตน72 แตทวดเสนาสไมเหนภาพสตวกาลงกดกนซากดงภาพ

จตรกรรมอยางละเอยดทวดโสมนส

70เกบความจาก พระวสทธมรรค, 298-299; บณย นลเกษ, คมภรวสทธมรรค

สาหรบประชาชน เลม 2 กมมฏฐานนเทศ (เชยงใหม: บณยนธ, 2543), 204-206. 71พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรย

วตรสงฆ,” 37-38. 72พระวสทธมรรค, 298.

89

ผนงมมดานสกดหลง ดานพระขวาประธาน แสดงภาพภกษกาลงเพง

พจารณาซากศพซงมรางกายขาดเปนทอน แสดงภาพรางกายทดคลายกบเปนโพรงขางใน ภาพน

คงหมายถง วฉททกอสภ (ภาพท 73) ซงศพทขาดเปนทอน จะหาไดบรเวณสนามรบ ดงโจร สสาน

และหากชนสวนอสภะตกอยในทศตางๆ สามารถเอาไมเทาหรอไมทอนเขยเขามาใหหางกน

เลกนอย (เพอใหยงเหนวารางไดขาดออกจากกน) แลวจงเพงพจารณากรรมฐานได

ภาพท 72 วกขายตกอสภ วดเสนาสนาราม

ภาพท 73 วฉททกอสภ วดเสนาสนาราม

90

ผนงมมดานสกดหลง ดานซายพระประธาน แสดงภาพภกษกาลงเพง

พจารณาซากศพซงนอนหอผาไว ยงไมมรองรอยของการเนาเปอยหรอรางกายกระจดกระจายไป

ไหน แตศพมลกษณะบวมขน อาจตองการสอถงภาพ อทธมาตกอสภ หรอศพขนอด (ภาพท 74)

ผนงมมดานสกดหนา ดานซายพระประธาน แสดงภาพภกษกาลงพจารณา

ซากศพทเหลอเพยงแตโครงกระดกเทานน ซงยอมหมายถง อฏฐกอสภ (ภาพท 75) ซงในพระ

อโบสถวดเสนาสนารามนพบถงสามภาพดวยกน โดยพบทผนงสกดหลงดานซายพระประธานดวย

ภาพท 75 อฏฐกอสภ วดเสนาสนาราม

ภาพท 74 อทธมาตกอสภ วดเสนาสนาราม

91

อาจกลาวโดยสรปไดวาการเขยนภาพเรองอสภกรรมฐานทวดน อาจเพอ

ตองการบอกความโดยรวมวาเปนเรองอสภกรรมฐาน เนองจากไมไดมการเขยนภาพซงแสดง

รายละเอยดความแตกตางของศพครบถวนอยางตนแบบทปรากฏทวดโสมนสวหาร โดยทวดเสนา

สนารามปรากฏแตเพยงบางภาพเทานน ซงเปรยบเทยบไดกบกลมวดบรมนวาส วดบวรนเวศวหาร

วดมกฏกษตรยาราม ทลดความสาคญและการแสดงรายละเอยด โดยไปเขยนทบานแผละแทน

นอกจากการแสดงเนอเรองจากคมภรแลว เกยวกบดานเทคนคและฝมอชาง

นนพบวามความพยามเรองการใสองคประกอบทมความสมจรง ไมมการตดเสนแตเนนการลงส

ตนไมภเขาโขดหนเพอเนนแสงเงา แตสาหรบภาพบคคลยงพบการตดเสนอยบาง ประกอบการใช

แสงเงาเนนปรมาตรกลามเนอของใบหนาและจวร (ภาพท 76)

แมวาบรรยากาศในภาพอสภกรรมฐานจะดเครงเครยดในตวเนอหาหลก แต

การสอดแทรกภาพสตวบคคล หรอการเขยนภาพทวทศนตางใหเปนปาไมและมมตทเหนทองฟาส

สวาง คงเปนองคประกอบสาคญทชวยทาใหอารมณภาพไมหนกเครงเครยดจนเกนไป ทงนภาพ

จตรกรรมอสภกรรมฐานนเขยนในตาแหนงทไมไดเนนความสาคญคอตาแหนงมมพระอโบสถ

เทานน (ภาพท 77) อาจเปนเพราะเพอไมดขดกบภาพพระราชพธ12 เดอน ซงเปนภาพการฉลอง

พธตางๆ ของบานเมองกเปนได

ภาพท 76 พระสงฆ แสดงแสงเงากลามเนอ วดเสนาสนาราม

92

ภาพรวมของการเขยนภาพอสภกรรมฐานทวดเสนาสนารามจงเปนการ

เลอกสรรเนอเรองทดเปนสจนยมเปนหลกและยงสอดคลองกบแนวทางพระราชประสงคในรชกาล

ท 4 แมวาไมไดเนนความสาคญของเนอความมากเทากนอยางวดเทวราชกญชรหรอวดโสมนส

วหารกตาม ในขณะเดยวกนการเขยนภาพกรรมฐานดงกลาวยงทาใหเหนวาเปนขอแตกตางท

จตรกรรมทวดเสนาสนารามแตกตางจากทวดราชประดษฐ เพราะการผสมผสานเรองเนอหาในงาน

จตรกรรมอยางหลากหลายภายในอโบสถหลงเดยวกน ทงภาพประวตศาสตรการทอดพระเนตร

สรยปราคาภาพพระราชพธสบสองเดอน ภาพเทพชมนม และภาพอสภกรรมฐาน

วดราชาธวาส เมอคราวบรณปฏสงขรณวดราชาธวาสครงใหญเมอปลาย

รชกาล ไดมการปรบปรงโครงสรางพระอโบสถครงใหญเสมอนการสรางใหม ในการนไดมพระราช

ปรารภไววาจะโปรดใหเขยนจตรกรรมเปนเรองอสภกรรมฐานดวย จงไดนามาเปนสวนประกอบใน

การศกษาแนวพระราชประสงค แมวาจะไมมหลกฐานทใหศกษาตวศลปกรรมแลวกตาม

การศกษามงไปทการวเคราะหเอกสารพระราชหตถเลขาทรงมไปมากบ

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส เรองเกยวกบการปฏสงขรณวดราชาธวาส

เมอ พ.ศ. 2451 จะพบวาแตแรกเรมทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาทรงปฏสงขรณพระอโบสถ

ทรงมพระราชประสงคใหเขยนจตรกรรม พระองคทรงตรสถามในพระราชหตถเลขาวา

“...หมอมฉนรสกวาขาดความรในเรองศาสนา นกอไรไมคลองทางหนง คอเรอง

อปมาธรรม อยางเชนเขยนวดบวรนเวศ วดบรมนวาศสองแหงนมเรองเปนคาอปมาทงนน

...หมอมฉนอยากจะทราบอปมานนทงหมดวามกขอ ทางมาอยางไร สองวดนนทานเขยน

ภาพท 77 อสภกรรมฐาน เขยนบรเวณมม วดเสนาสนาราม

93

เปนรปฝรง ...เผอจะไดเขยนถายรปฝรงใหแปลกๆตา สวนทหมอมฉนตองการน จะมาผก

เปนลายรปภาพ ถาเหมาะดจะไดใชในวดราชาธวาศ...”73

จะเหนไดวาพระราชดารเบองตนในการคนควาความหมายเรองอปมาธรรมท

วดบวรนเวศวหาร และวดบรมนวาสเปนเหตผลประการสาคญเนองจากมภาพจตรกรรมฝาผนงทด

แปลกตาและเขยนในแบบตะวนตก จงไดโปรดเกลาฯ ใหมการอธบายตความขออปมาดงกลาว

ประกอบเพอจะนามาผกเรองเขยนภาพได

นอกจากนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว อาจจะทรงเหนวาวด

ทงสามตางอยในฐานะทเกยวของกบพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวอยางยง กลาวคอ วด

ราชาธวาส (วดสมอราย) เปนพระอารามทประทบหลงจากทพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวขณะทรงผนวชเปนวชรญาณภกขและเปนจดเรมตนของธรรมยตกนกาย ตอมาคอวดบวร

นเวศวหารคอวดทพระองคเสดจมาครองตงแต พ.ศ. 2379 สวนวดบรมนวาสกไดทรงสถาปนา

ตงแตครงทรงผนวช เมอ พ.ศ. 2377 ซงตอมาเมอพระองคเสดจขนกษตรยแลว ทรงมพระราช

ประสงคใหเปนวดทคกนกบวดบวรนเวศวหารซงเปนวดของคณะสงฆฝายคามวาสหรอคนถะธระ

ของธรรมยตกนกาย สวนวดบรมนวาสใหเปนวดของฝายอรญวาสหรอวปสสนาธระของ

ธรรมยตกนกาย74 ดงนนการเลอกวดบรมนวาสและวดบวรนเวศวหารซงปรากฏงานจตรกรรมแบบ

เฉพาะในสมยรชกาลท 4 เปนแหลงอางอง จงเปนนาตวเลอกทมความสอดคลองกนเชงบรบทกบ

วดราชาธวาส

73สรปความจาก พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสใน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการ

ปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงม

ไปมากบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, 283-284. 74ณฏฐภทร จนทวช, ศลปกรรมแบบพระราชนยมพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว, 104.

94

ตอมาเมอไดมการคดลอกคาจารกประกอบรปภาพปรศนาธรรมจากทงสอง

วดแลว ทรงเหนวา “...จดหมายประทานคาจาฤกรปภาพ ทเขยนพระอโบสถวดบวรนเวศนมานนได

ตรวจแลว ...คาเปรยบบางขอดพอจะเขยนไดแตเปรยบบางขอไมนาจะเปนรปภาพได ทงเปนอปมา

มใจความเดยวกนทงหมด ตางสงซงยกมาเปรยบอยขางจะจด…”75 ซงสมเดจฯ กรมพระยา วชร

ญาณวโรรส ทรงประทานความเหนเพมเตมวา คาอปมาบางขอมความหมายไมด และการอปมา

บางขอทาใหภาพเขยนดซากน เชน พระพทธเจาทรงเปนแพทยผาลกศร (ผระงบทกโศกทเสยดใจ)

หรอเปนหมอรกษา (ผ ใหปญญา)76 ดงนนเรองปรศนาธรรมทเขยนในแบบตะวนตกนนจงตกไป

เนองจากขอจากดดานความหมายและการผกเรองเปนรปภาพ

ในขณะเดยวกนพระราชหตถเลขา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงระบวา

“…กรมหลวงนรศ ไดทลเรองคาเปรยบทเธอเหนวาจะใชเปนอสภได ทรงรบวามอย ถาไดทางนนจะ

แยบคายด…”77 ซงสมเดจพระมหาสมณเจาไดทรงทลตอบวาเรองดงกลาวนาจะเหมาะสม

มากกวา78 อยางไรกด พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงวนจฉยเรองอสภแลว ได

ความวา

“...ความคดกรมหลวงนรศเปนความคดชางอยางดแตจะตดงาย ถาไดมงใจจะ

คดไปทางทพดแลว ขอทหาไมไดนนไมตองคดหาทางเปลยน ปลอยตดจนอยเพยงเทานน

ตองคอยบากหวออกจากทขดของ แลนาใหเดนไปทางใหมทเปนรองลก แลไมใชทวน

กระแสความคดของแก ถาหากวาเปนทางททวนกระแสกแจวพายไมขน

...ขอซงจะคดหาขอความใหลงกบอศภ 10 นน หมอมฉนเหนไมสาเรจได เพราะ

ตามความคดหมอมฉนทไมสนทดในทางอศภกรรมฐาน มใชไมไดเรยน แตไมมวาศนาทจะ

พจารณาอศภกรรมฐานได เหนไปเสยวาขอทแยกไวนนไมส แยบคายสมควรแกความ

พจารณา สวนตวเหนวาซาซากไป จะหาคาเปรยบทไหนใหไดครบถง 10 แตพจารณาตาม

ยงไมใครเหนเสยแลว ความคดกรมหลวงนรศเดนไปทางเทวทตซงมชราพยาธเขาไปปน ก

ไมคงอยในอสภไดแลว เหตไฉนจะไมปลอยใหกวางไปอยางอนบาง เรองทจะเขยน

75พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ



มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, 285. 76เรองเดยวกน, 287. 77เรองเดยวกน, 285. 78เรองเดยวกน, 287.

95

จาตองทาธรรมใหเปนรป ถาหากวาจะไมมรป จาจะตองใชอปมา ขออปมาทจะ

เขยนใหงามไมได เชนเมฆฝนตกเขยนได แตไมงามอปมาทเขยนไมไดเชนความ

อนใจน กไมเปนประโยชนอไร เพราะฉนน ถาหาเรองอไรใหเหมาะๆ ไมเคยเขยน

ขนเหนจะงามแลแปลกด...”79

จากความในพระราชหตถเลขาจะเหนวา พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ทรงเหนวาการเขยนเรองอสภนนคงจะไมสาเรจได อาจเปนเพราะพระราชดารบาง

ประการอาจไมพองกนกบ สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ สวนเนอหาอสภกรรมฐาน 10

ประการนน ทรงเหนวามความซา ครนจะลองเปลยนแปลงตวเนอเรองกจะหลดสาระแกนสารเดม

พระองคจงไดมพระราชดารวาอาจไมจาเปนทจะตองเขยนเรองราวทมาจากหลกธรรมเพราะวา

ความนามธรรมของหลกธรรมนนหากจะเขยนเปนรปภาพกตองอาศยการอปมา และการเขยนจาก

คาอปมากไมส มความงาม ดงนนจากความดงกลาวจงเหนวาประเดนในการเขยนภาพตกแตงพระ

อโบสถ ไดมทศทางทเนนเรองความแปลกใหมและสวยงามเปนสาคญ สวนเรองการเขยนอสภ

กรรมฐานจงถกพกไวกอน

ครนตอมาพระองคไดทรงตดสนพระทยปฏสงขรณพระอโบสถโดยการกอ

ผนงขนกนเปนหองสาหรบหมพระประทานเดมทง 3 องค เปนหองชนในสด โดยหองดานนอกจะ

ประดษฐานพระพทธรปใหม โดยเขยนจตรกรรมเรองเวสสนดรชาดก

“...สวนหองใน พระเดมทง 3 องคนงอยบนถานชกชเปนปรกตเชนเดยวน ผนง

ในนนจะเขยนอสภ 10 แตจะรวมเขาไวในชองทจะเขยนไดใหหมด ถาหากวาเวลารบแขก

เชนกฐนรนหญาฤาอโบสถไหวพระตามธรรมเนยมทาหองนอก เมอเสรจการขางนอกแลว

ผ ใดจะเจรญสมณธรรม เขาไปนงดานสงดในหองในได หองในนนจะไมใชมดอยางเชนท

ทานองคใหญอยเดยวน ดวยมหนาตางจะสวางไสวด...”80

พจารณาความไดวา พระองคไดทรงเลอกเรองพระเวสสนดรชาดกและภาพ

พระพทธเจาลอยอยบนอากาศเปนเหตผลเรองความสวยงามทไวประดบพนทหลกพระอโบสถ (ซง

เปนหองดานนอกและประดษฐานพระสมพทธพรรณ) ดงทไดวเคราะหไปแลว แตสวนหองในเปน

หองสาหรบพระประธานเดม คอ พระสมพทธวฒโนภาสภายในจะใหเขยนเปนเรองอสภกรรมฐาน

ทงนทรงระบดวยวาเพอสาหรบผตองการเจรญสมาธปญญา จะไดเปนการเฉพาะกจไปเปนสดสวน

การใชงานของอาคาร

79เรองเดยวกน, 287-288. 80เรองเดยวกน, 295-296.

96

กลาวโดยสรปจะเหนวา การเลอกเรองอสภกรรมฐานทมาเขยนทวดราชาธ

วาสน ไมใชเปนการเลอกเรองเกยวกบวนยหรอขอวตรปฏบตของสงฆตามแบบแผนทมกพบในวด

หลวงฝายธรรมยตดงทแลวมา จะเหนวาพระองคไดทรงคนควาและคดสรรเรองราวอยาง

ระมดระวง ซงแมวาเรองอสภกรรมฐานอาจจะตกไปดวยความซาในเนอหาและไมสามารถผกเขยน

เปนเรองราวทแปลกใหมสวยงามได แตทายกไดถกกลบนามาพจารณาใหมอกครงโดยพระราช

ประสงคทขนอยกบปจจยและเงอนไขการออกแบบการใชสอยหองภายในอาคารดวย เนองจากใน

สวนพนทหลกยอมตองเนนการตกแตงทเนนความสวยงาม ไดทรงเลอกเรองราวทเปนทรจกมา

ถายทอดโดยการผกเรองใหเกยวของระหวางพทธประวตและชาดก แตสวนเรองอสภนนอาจเปน

เรองทมพนฐานมาจากหลกธรรมขอวตรปฏบต และอาจมภาพไมพงตาเนองจากใชภาพศพและปา

ชาเปนฉากหลก ควรทจะอยภายหองในทไมไดเปนสวนทไวแสดงความสวยงาม และเปนหองชนใน

ทเงยบสงบทเหมาะกบการทาสมาธกเปนได

อยางไรกตามทายทสดแลวการปฏสงขรณใหญไมอาจเสรจสนภายในรชกาล

ได มเพยงแตภาพจตรกรรมภายในเรองเวสสนดรชาดกเทานน สวนเรองอสภกรรมฐานไมไดรบการ

เขยนเปนภาพจตรกรรมดงททรงมพระราชประสงคไว


เรองจรยวตรสงฆทปรากฏในกลมพระอารามทศกษา พบอยสองเรองไดแกเรองธดงควตร และเรอง

อสภกรรมฐาน ซงเปนเรองราวทไดรบการเขยนขนจตรกรรมตามแนวทางพระราชประสงคของ

รชกาลท 4 พระอารามทพบเรองจตรกรรมเหลานจงพบไดในพระอารามหลวงฝายธรรยตเปนหลก

การปรากฏเรองธดงควตรทวดปรมยยกาวาส และวดบวรนเวศวหาร ทาให

เหนวาเปนเรองของการสบทอดรปแบบทมาจากสมยรชกาลท 4 ทเขยนขอวตรปฏบตทตองอาศย

ความเพยร จงสะทอนใหเหนวาแนวทางการเขยนเรองราวแบบมนษยนยมนนเปนทนยม

ตอเนองกนมา แทนทเรองปรมปราคตอยางอดต

เชนเดยวกบเรองอสภกรรมฐาน ทยงถกหยบยกขนมาเพอเขยนเปนจตรกรรม

ฝาผนง เพออธบายความเขาใจหรอสงสอนใหไมลมหลงหรอยดตดในรปลกษณ และอาจเพอเนน

ความสามารถศกยภาพของมนษย โดยการปฏบตตนของมนษยธรรมดาสามญโดยผานภาพของ

พระสงฆ ซงเขามาแทนแนวคดเรองการสงสมบญบารมทแสดงออกผานภาพพทธประวตหรอชาดก

แบบโบราณ81

81พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรย

วตรสงฆ,” 55-56.

97

อยางไรกตามจตรกรรมในแบบพระราชประสงคในรชกาลท 4 ทเปน

เรองฉฬาภชาต หรอบคคล 6 ประเภทสเปาหมายคอนพพานนน82 (ซงโดยปรกตจะพบการเขยน

เรองดงกลาวบนเสาตวเสารวมในพระอโบสถ) กลบไมพบในกลมพระอารามททาการศกษา อาจ

เปนเพราะเงอนไขของโครงสรางพระอโบสถทไมมเสารวมในภายในพระอโบสถซงนยมใชเขยนภาพ

ดงกลาว เชน พระอโบสถ วดปรมยยกาวาส พระวหารพระศรศาสดา วดบวรนเวศวหารพระอโบสถ

วดราชาธววาส เปนตน

2.3 สรปแนวทางพระราชประสงคกบจตรกรรมเรองแบบพระราชนยม

รชกาลท 4 พนฐานของการเขยนจตรกรรมแบบทเปนพระราชนยมของพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว คอการผกเรองจากพระราชศรทธาสวนพระองคและเรองจากพระไตรปฏกขนมา

เขยนเปนจตรกรรมฝาผนง โดยมกจะปรากฏในพระอารามหลวงฝายธรรมยตทพระองค โปรดเกลา

ใหบรณปฏสงขรณ

แนวทางดงกลาวนาจะสบทอดทางความคดตอมาในสมยรชกาลท 5 เชนกน ดง

การศกษาพระอารามตางๆดงทกลาวมา ทงนยงรวมถงทวดมกฏกษตรยาราม โดยเปนตวอยาง

จตรกรรมทเขยนในสมยรชกาลท 5 โดยปรากฏเรองอนเปนแนวทางจากรชกาลกอนหนา คอ

จตรกรรมทปรากฏพบวามเรอง อสภกรรมฐาน ธดงควตร ฉฬาภชาต ประเภทเนอตางๆ ทภกษหาม

ฉน เรองผลไมสาหรบทาอฏฐบานและมหาผลททรงหาม รวมถงภาพเทพชมนม

ในขณะเดยวกนกลมพระอารามททาการศกษานน พบวาไดมการเขยนจตรกรรม

แบบพระราชนยมรชกาลท 4 ผสมผสานกบจตรกรรมเรองราวอนๆ เชน ชาดกและพทธประวต หรอ

เรองเชงตานานและประวตศาสตร รวมถงการคานงถงความสอดคลองกบบรบทของอาคารและ

การประดบตกแตงเปนสาคญ ทาใหเหนความเชอมโยงในเรองความนยมและการเลอกรบเอา

เนอหาจตรกรรมเรองเทพชมนมและจรยวตรสงฆมาเขยน สวนพระอารามทสะทอนพระราชสงคได

ดทสดนนคอ วดราชาธวาส ซงทรงมพระราชวนจฉยเรองการเขยนภาพอสภกรรมฐานวาเปนเรองท

อาจนามาเขยนใหดสวยงามไดยาก เพราะเปนเรองเชงอปมาธรรม จงโปรดฯ ใหยกเรองดงกลาวไป

เขยนเปนจตรกรรมในททเหมาะสมกบหนาทการใชงานอาคาร

3. จตรกรรมเรองตานานและประวตศาสตร

เปนเนอหาทแสดงความแปลกใหมซงนอกเหนอจากแบบประเพณทเขยนเรอง

ชาดกและพทธประวต ทงนไดแสดงเรองราวทเกยวกบเรองราวทเปนทรบรหรอเผยแพรในสงคม

มากขน โดยมสวนหนงมาจากงานวรรณกรรม สาหรบในชวงสมยรชกาลท 4 และ 5 นน ไดปรากฏ

82เรองเดยวกน, 91.

98

ความนยมเขยนจตรกรรมเรองประวตศาสตรและตานานมากขน83 ซงไดเขามาเปนสอหนงในการ

บอกเลาเรองราวของสงคมและวฒนธรรมในสมยนนไดอยางด ทงทเปนจตรกรรมภาพทบนทก

ประวตศาสตร ภาพบอกเลาตานานภาพพระราชพธ หรอเรองราวจากวรรณกรรมตางๆ โดยใน

การศกษาครงนประกอบไปดวย วดราชประดษฐ วดเสนาสนราม วดบวรนเวศวหาร วดโพธนมตร

และวดเบญจมบพตร

วดราชประดษฐสถตมหาสมารามและวดเสนาสนาราม - ภายในพระวหาร

หลวงมการเขยนจตรกรรมฝาผนงสวนผนงสกดหนาระหวางชองประต เขยนเปนภาพประวตศาสตร

การเสดจทอดพระเนตรสรยปราคา สวนระหวางชองหนาตาง เขยนเปนภาพพระราชพธ 12 เดอน

โดยทงพระวหารหลวงวดราชประดษฐ และพระอโบสถวดเสนาสนาราม ตางเขยนจตรกรรมฝาผนง

ทงสองเรองดงกลาวน จงจะกลาวถงไปพรอมกน

3.1 จตรกรรมฝาผนงภาพการเสดจฯ ทอดพระเนตรสรยปราคา เปน

เหตการณทางประวตศาสตร เมอวนท 18 สงหาคม พ.ศ. 2411 พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว ไดทรงคานวณการเกดสรยคราส โดยเสดจพระราชดาเนนทอดพระเนตรพรอมกบราช

อาคนตกะ ทบานหวากอ ประจวบครขนธ จะเหนจากภาพถายเกาวาเปนภาพพระบาทพระจอม

เกลาเจาอยหว พรอมดวยกลมคณะผตดตาม เบองหลงเปนพลบพลา หลวง (ภาพท 78)

หากพจารณาจตรกรรมฝาผนงภาพพระองคทรงทอดพระเนตรสรยปราคา

เปนภาพขณะพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวประทบยนอยทดานหนาพระทนงดสดาภรมย

ซงตงอยใกลของพระทนงอมรนทรวนจฉยในหมพระมหามณเฑยร พระบรมหาราชวง (ภาพท 79-

83สมชาต มณโชต, จตรกรรมไทย (กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร, 2529), 167-177.

ภาพท 78 ภาพถายพลบพลาทประทบ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เสดจฯ หวากอ

(ภาพจาก หอจดหมายเหต)

99

80) ทงนจะเหนความแตกตางระหวางเรองสถานทจรงซงเกดสรยคราส (หวากอ) กบภาพจตรกรรม

ทวดราชประดษฐและวดเสนาสนาราม (เขยนฉากเปนพระบรมมหาราชวง) ความแตกตางนคงเปน

เพราะความเหมาะสมเชงองคประกอบภาพ โดยอาจตองการใหมนยเพอแสดงความสอดคลองกบ

ฐานะพระมหากษตรยของพระองค จงไดเขยนฉากในพระบรมมหาราชวงอยางสมพระเกยรต

แทนทการเขยนฉากพลบพลาตามเหตการณจรง นอกจากนการเขยนฉากดงกลาวยงเขากบภาพ

พระราชพธสบสองเดอนโดยรอบ ซงใชฉากพระบรมมหาราชวงเปนหลกดวย84

84 สรชย จงจตงาม, “สรยปราคาในวงหลวง,” ใน ราชประดษฐพพธบรรณ, 138-

139.

ภาพท 79 การทอดพระเนตรสรยปราคา วดเสนาสนาราม

ภาพท 80 การทอดพระเนตรสรยปราคา วดราชประดษฐ

100

เมอพจารณางานชางของภาพเขยนพบวาไดแสดงความสามารถในการ

ถายทอดไดสมจรง หลายประการดวยกน ไดแก เรองความพยายามใชหลกทศนวทยาเพอใหภาพด

มมตลกเขาไป ในขณะเดยวกนยงอาจใชภาพถายเพอเปนตนแบบประกอบการเขยนภาพ (ภาพท

81) คงเนองจากการเขยนฉากนตองนกคดเอาใหมแทนสถานทจรงดงทกลาวไปแลว

สวนในความสมจรงในเรองของเวลา จะเหนวาภาพเขยนไดแสดงเวลาทเกด

สรยคราสในลกษณะภาพตอเนองกน แตละแหงเขยนตางกนดงน ภาพทวดราชประดษฐแสดง

ทองฟามดทงสองหองภาพ แตแตกตางกนทจงหวะแรกเปนชวงดวงจนทรพาดผานดวงอาทตยพอด

สวนจงหวะทสองเปนชวงทเกดรงสรอบดวงอาทตย ทงสองจงหวะตอเนองแตอยในภาพเหตการณ

เดยวกน (ภาพท 82 - 83) สวนภาพทวดเสนาสนาราม แสดงความตอเนองของเวลาตงแตกอนชวง

คราส ไปจนเตมดวง และกลบมาสวางอกครง ดวยการใชสทองฟาสลบมดสวางเปนจงหวะ (ภาพท

84)

ภาพท 81 ภาพถายเกา หมพระมหามณเฑยร ถายจากดานพระทนงดสดาภรมย

ทมา: หมอมราชวงศแนงนอย ศกดศร และคนอนๆ, สถาปตยกรรมพระบรมมหาราชวง เลม1

(กรงเทพฯ: สานกราชเลขาธการ, 2531), 84.

101

ภาพท 82 เหตการณสรยปราคา สวนแรก วดราชประดษฐ

ภาพท 83 เหตการณสรยปราคา สวนทสอง วดราชประดษฐ

ภาพท 84 เหตการณสรยปราคา วดเสนาสนาราม

102

การเขยนภาพตวบคคล เขยนในลกษณะทมสดสวนสอดคลองกบตวฉาก

การเขยนเครองแตงกายในแบบรวมสมยเปนตน แตทสาคญคอแสดงความเหมอนจรง ดวย

ลกษณะภาพเหมอนบคคล ดงเชนภาพเหมอนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (ภาพท 85)

รวมถงอากปกรยาของผคนตางๆ โดยเฉพาะกลมคนทแสดงกรยาตอบสนองตอเหตการณสรย

คราส

วเคราะหงานจตรกรรม ภาพการเสดจทอดพระเนตรสรยปราคาน สามารถ

ยอนบอกความเปนไปของพฒนาการทางสงคมไทยและชนชนนาทมการยอมรบระบบอารยธรรม

หรอความรทางวทยาศาสตร ภมศาสตรตงแตสมยรชกาลท 3 เมอมชชนนารไดนาแผนทโลก

สมยใหมแบบตะวนตกเขามา85การรบรวาโลกมลกษณะกลม ไปถงเรองการหมนโคจรของดวงดาว

โดยเฉพาะเมอสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว พระองคไดสถาปนาระบบเวลา

มาตรฐานของประเทศไทยขนใชเมอ พ.ศ.2401 โดยทรงคานวณทางดาราศาสตรเพอเทยบเวลา

ใหกบหอนาฬ กาหลวงเปนประจาวน86 ซงนบเปนการปรบเวลาในกรงเทพฯ ทสอดคลองกบระบบ

สากล

85วไลเลขา ถาวรธนสาร, ชนชนนาไทยกบการรบวฒนธรรมตะวนตก (กรงเทพฯ:

เมองโบราณ, 2545), 50-51. 86ขาว เหมอนวงศ, “ประวตศาสตรของวนวทยาศาสตรแหงชาต พระอจฉรยภาพทาง

วทยาศาสตรของรชกาลท 4,” ใน เฉลมพระเกยรตพระบดาแหงวทยาศาสตรไทย พระจอม

เกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: มลนธวทยาศาสตร ดร.ปรชา-ประไพอมาตยกล, 2541), 162.

ภาพท 85 พระบรมสาทสลกษณ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

103

นอกจากนพระองคทรงสนพระทยเรองระบบการนบปตามสรยคตกาล ทรง

พระราชนพนธเปนอรรถาธบายวธการการนบจานวนวนในหนงป และการเคลอนทของตาแหนง

ดวงอาทตยบนโลก87 ครนเปนเรองสรยคราส ไดปรากฏหลกฐานวาพระองคทรงใชความรดวยวธ

ทางดาราศาสตรแบบตะวนตก ดงเหนไดจากการททรงสงซอหนงสอจากตะวนตก เปนเรองการ

คานวณอยางงายเกยวกบสรยปราคาและจนทรปราคา มาตงแต พ.ศ. 2405 แลว88 พระปรชา

สามารถและความสนพระทยดงกลาว นาไปสการคานวณการเกดสรยปราคาทหาดหวากอได

ลวงหนาถง 2 ป พระองคทรงคานวณไดอยางถกตอง ทงในลกษณะของการเกด เวลาทเกด และ

ตาบลทจะสงเกต ซงขณะนนพระองคทรงคานวณขนมาดวยพระองคเอง ไมมอยในหลกฐานการ

คานวณของกรนช (Greenwich) แตอยางใด89

ความเชอและการรบรดงเดมเรองของสรยคราสของสงคมโบราณเปนเรอง

ของพระราหกลนกนพระอาทตยและพระจนทรตามตานานของศาสนาพทธกบพราหมณ ดงนนการ

คานวณการเกดสรยปราคาเทากบเปนการหาทมาทไปและบทสรปของเหตการณทมตอผลความ

เชอแตโบราณ โดยตอบอธบายอยางมเหตผลตามตรรกะวทยาศาสตรทพระองคไดศกษาคนควา

ตามแนวทางสมยใหม

ทงนหลกฐานทางดานศลปกรรมทไดตอบรบและยนยนความเชอถอในระบบ

จกรวาลวทยาแบบใหมไดแก งานจตรกรรมฝาผนงในรชกาลท 4 โดยเฉพาะกลมพระอารามหลวง

ในธรรมยตกนกาย ไดสะทอนวาไมเชอถอหรอยอมรบเรองไตรภมโลกสณฐานเพราะไมปรากฏเปน

จตรกรรมเลย แตกลบมกมการเขยนภาพดวงดาวตางๆ ตามความรเรองดาราศาสตรสากล เชน

ภาพดาวเสารมวงแหวน หรอดาวพฤหสบดบนฉากทองฟา เชนท วดบรมนวาสและวดบวรนเวศ

วหาร เปนตน

87พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 4

ภาคปกณกะ ภาค 1 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2493), 39-42. 88พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว สาเนาและคาแปลพระราชหตถเลขา

ภาษาองกฤษในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หว (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2514),

24-25. 89ขาว เหมอนวงศ, “ประวตศาสตรของวนวทยาศาสตรแหงชาต พระอจฉรยภาพทาง

วทยาศาสตรของรชกาลท 4,” ใน เฉลมพระเกยรตพระบดาแหงวทยาศาสตรไทย พระจอม

เกลาเจาอยหว, 163-164.

104

สรปไดวาการเขยนจตรกรรมเรองการทอดพระเนตรสรยปราคาทวดทงสอง

แหงน เพอเปนการแสดงถงพระปรชาสามารถของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวดาน

วทยาศาสตร ดาราศาสตร โดยเฉพาะความรในดานการนบเวลาแบบสากล และระบบสรยะวถ

ทงนยอมเปนพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทจะเฉลมพระเกยรต

และเปนการบนทกเหตการณของประวตศาสตรครงสาคญ ซงพระองคทรงเปนประจกษพยานใน

คราวนนดวย

3.2 จตรกรรมฝาผนงภาพพระราชพธสบสองเดอน ทผานมามการศกษา

ตความเกยวกบภาพจตรกรรมฝาผนงเรองพระราชพธสบสองเดอน อยางมแงมมทนาสนใจหลาย

ครงตามลกษณะความสนทดในดานขอมลและการคนควาของนกวชาการแตละทาน90 อยางไรก

ตามเนอหาสวนน ตองการศกษาแนวความคดในการเขยนจตรกรรมและพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเปนสาคญ

พระราชพธสบสองเดอน ตามทมมาในกฎมนเทยรบาล ระบวาการพธทพระ

เจาแผนดนทรงกระทาเพอเปนสรมงคลสาหรบบานเมอง91 ทงนภายในหนงเดอนมหลายพระราช

พธดวยกนทพระมหากษตรยทรงมสวนรวมสาคญ นอกจากนยงมเรองทเปนกาลนกขตฤกษของ

ประชาชนทเกยวเนองกบพระราชพธดวยซงเปนเหตการณของสงคมโบราณของสยาม

ภาพจตรกรรมทวดราชประดษฐเรองพระราชพธสบสองเดอน เขยนทผนง

ดานขางพระประธานตรงพนทระหวางชองหนาตาง ผนงละ 6 หองภาพ เรมนบหองภาพท 1 จาก

ทางเขา ผนงดานขวาพระประธาน เรมดวยภาพพระราชพธเดอน 12 เวยนไปจนถงผนงฝงตรงขาม

จบทภาพพระราชพธเดอน 11 สวนภาพจตรกรรมเรองเดยวกนทวดเสนาสนาราม จะไมเรยง

ตามลาดบเดอนแตกตางออกไป92 ทงนหากลองเปรยบเทยบจะเหนวามการจดองคประกอบภาพ

ใหคลายคลงกน พจารณาจากฝมอชางทเหนอกวาแลว จตรกรรมทวดราชประดษฐนาจะเปน

ตนแบบใหกบวดเสนาสนาราม

90ดเพมใน ฉตรบงกช ศรวฒนสาร, “การพระราชพธสบสองเดอนในจตรกรรมฝาผนง

วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขา

ประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2546): 6-8. 91พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, พมพครงท

21 (กรงเทพฯ: หอรตนชยการพมพ, 2552), 3. 92ดความแตกตางของลาดบภาพใน ฉตรบงกช ศรวฒนสาร,“การพระราชพธสบสอง

เดอนในจตรกรรมฝาผนงวดราชประดษฐสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร,” 22.

105

โดยภาพรวมมเทคนคการเขยนภาพทเนนความสมจรง ทงเรองสสนและการ

เขยนทวทศนทองฟาธรรมชาตมการใชหลกทศนยวทยา โดยเฉพาะอยางยงการเขยนภาพสถานทท

มอยจรง เพราะเนอเรองในจตรกรรมเปนขอกาหนด เปนทประกอบพระราชพธในสมยนน93ซงสวน

ใหญจะเปนพธซงกระทาในบรเวณพระบรมมหาราชวง และบรเวณใกลเคยง ดงเชนภาพพระทนง

ดสตมหาปราสาท และพระทนงอาภรณพโมกข ซงเขยนในลกษณะไดสดสวนอยางสวยงาม (ภาพ

ท 86)

สวนเรองการเขยนภาพบคคล มการเขยนภาพประชาชนทวไปทมสวนรวมใน

พธตามสภาพวถชวตสมยนนสวนทแสดงถงรายละเอยดไดชดคอเครองแตงกายตางๆ โดยเฉพาะ

กลมขาราชสานกทอยในการพธ ขณะเดยวกนกมการเขยนภาพในลกษณะภาพเหมอนบคคลลงไป

ดวย (ภาพท 87)

93สมศก ด แต งพน ธ และ วระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน

กรงเทพมหานคร,193.

ภาพท 86 พระทนงดสตมหาปราสาท ภาพพระราชพธในเดอนสบ (กนยายน) วดราชประดษฐ

106

มขอสง เกตวาภายในหนง เดอนนน ประกอบดวยหลายพระราชพ ธ

แนวความคดในการเขยนรปการพธตางๆ ภายใตพนทเขยนภาพทจากด คงมพนฐานมาจากการ

เลอกพระราชพธทสาคญในเดอนนนๆ ซงสามารถถายทอดใหเหนสภาพการณไดเขาใจงาย หรอ

แมบางทเปนเพยงการนกขตฤกษทประชาชนสามารถฉลองทวกนกตาม เชนการลอยพระประทป

ซงไมไดเปนการพธโดยตรงแตเปนการเฉลมฉลองในเดอนดงกลาว94 (ภาพท 88)

94 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, 15.

ภาพท 88 การลอยพระประทป พระราชพธเดอนสบสอง วดราชประดษฐ

ภาพท 87 พระสาทสลกษณ พระเจาบรมมหยยกาเธอ กรมสมเดจพระสดารตนราชประยร

วดเสนาสนาราม

107

วเคราะหงานจตรกรรม การเขยนภาพพระราชพธดงปรากฏในพระอาราม

นน มความเกยวของกบพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เรอง พระ

ราชพธสบสองเดอน ในฐานะแหลงอางองในการเขยนจตรกรรมประการแรก พระองคเรมทรง

พระราชนพนธตงแตพระราชพธเดอนทสบสองกอน แลวคอยเปนพระราชพธเดอนอายไลไปจนถง

เดอนสบ95 ซงสอดคลองกบลาดบภาพจตรกรรมเรองนในพระวหารหลวงวดราชประดษฐ ทเรม

เขยนจากภาพพระราชพธเดอนสบสองเหมอนกน

ประการตอมา ภาพจตรกรรมหองภาพทเปนพระราชพธเดอนย เขยนเปน

ภาพพระราชพธตรยมปวาย (ภาพท 89) ซงสอดคลองกบพระราชนพนธเกยวกบการพธเดอนย ซง

ระบวาเปนพธเดยวกน96 ในขณะทเอกสารฉบบอนๆ เชน กฎหมายตราสามดวง หนงสอพธทวาทศ

มาศของเกา และหนงสอนางนพมาศ ลวนระบวาพระราชพธตรยมปวาย เปนการในเดอนอาย

ทงสน97

95อยางไรกตาม พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระราชนพนธความ

ทงสน 11 เดอนเทานน ยงขาดเนอหาพระราชพธเดอนสบเอดอย 96พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, 44-62. 97กฎหมายตราสามดวง เลม 1 (พระนคร: โรงพมพครสภา, 2505), 130; พธทวา

ทศมาศของเกา, (พระนคร: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2464. มหาอามาตยโทพระยาศรธรร

มาธราช พมพแจกในงานยนชงชา ปรกา พ.ศ. 2464.), 53; นางนพมาศหรอตารบทาวศรจฬา

ลกษณ, (พระนคร: ศลปาบรรณาคาร, 2513), 107. ลวนกลาววาพระราชพธตรยมปวายอยใน

เดอนอาย อางถงใน ศรพจน เหลามานะเจรญ, “ โลชงชา: เสาชงชา กบพธตรยมปวาย,” ใน เทวส

ถาน (โบสถพราหมณ) – เสาชงชา (กรงเทพฯ: อมรนทร พรนตงท, 2551), 59-61.

ภาพท 89 พระราชพธโลชงชา วดราชประดษฐ

108

สงสาคญทตองพจารณาตอมาคอ หากเชอวาพระราชนพนธเรองดงกลาว

เปนความทใชอางองเกยวของกบจตรกรรมเรองพระราชพธสบสองเดอนแลว ความเขาใจพระราช

ประสงคในการพระราชนพนธกอาจนาไปสความเขาใจพระราชประสงคในการเขยนจตรกรรมได

เชนกน

พระราชนพนธดงกลาวเปนความเรยงอธบายการพธตางๆ เพอพมพแจก

ใหกบสมาชกหนงสอวชรญาณของหอพระสมดวชรญาณเมอ พ.ศ. 2431 โดยคณะกรรมการหอ

พระสมดฯ ปรกษากนกราบบงคมทลเกลา

“...อาราธนาขอใหทรงพระราชนพนธอธบายเรองพระราชพธตางๆ ซงทาประจา

พระนครอยเปนนตย ...ดวยเหนวาไดพบเหนอยเสมอกจรง แตหามผ ใดทจะเขาใจเรองราว

เหตผลของการพระราชพธทงปวงนนถองแทไม ...ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ทรงพระราช

นพนธพระราชทานพระบรมราชาธบายในเรองในเรองพระราชพธประจาพระนครทง 12

เดอน จะเปนประโยชนในทางความร ...โดยเฉพาะผ ทมหนาทในการพระราชพธนนๆ ...

ตลอดจนคนทงหลายทจะไดความรตอไปภายหนาอกเปนอนมาก...”98

ในพระราชนพนธคานาเรองพระราชพธสบสองเดอนไดระบพระราชประสงค

ของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว สามารถสรปสองประการไดดงน

ประการแรก สบเนองมาจากกอนหนาการพระราชนพนธของพระองค ไดม

การประพนธ โคลงพระราชพธทวาทศมาส โดยสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟามหามาลา กรม

พระยาบาราบปรปกษ ทงนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงเหนวาคาโคลงไมทน

แตงไดครบสบสองเดอน และแมวาโคลงจะไดใหรายละเอยดทวไปไดด แตในลกษณะฉนทลกษณ

ของตวโคลงเปนเงอนไข จงทาใหไมสามารถอธบายรายละเอยดของการนกขตฤกษสวนทเปนของ

ฝายราษฎรได พระองคจงมพระราชประสงคทจะพระราชนพนธรายละเอยดการพธควบคกบการ

อธบายเพมเตมเรองภาพสงคม การปฏบต และการเฉลมฉลองของประชาชนสยามอยางมทมาท

ไปตามทมพระราชปรารภวา

“...ในครงนไดคดทจะชวยกนแตงเรยบเรยงขอความในประพฤตของราษฎร

ประชาชนในกรงสยาม ซงไดเลนการนกขตฤกษตามฤดปเดอน เพอทจะใหเปนประโยชนท

98สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงเขยนคาอธบายดงกลาวประกอบการ

จดพมพครงท 2 ดใน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน,

(20)-(21).

109

ใหคนภายหลงทราบการงาน ซงเราไดประพฤตเปนประเพณบานเมองอยบดน หรอในชน

พวกเราทกวนนทยงไมไดทราบ ไดเหนการประพฤตทวไปของชนทงปวงกจะไดทราบ...”99

ประการทสอง พระองคทรงมพระราชประสงคในการบอกเลามลเหตการณ

พระราชพธตางๆ ทงนไดทรงจาแนกวาการพธตางๆ ออกเปนสองแบบ คอ แบบตามตาราไสย

ศาสตร ซงเกยวของกบศาสนาพราหมณ-ฮนดสวนอกแบบคอแบบพระพทธศาสนา โดยพนแลวพธ

แบบไสยเกยวของกบระบบกษตรย และการพธกเพอความเจรญและอยรอดปลอดภยของ

บานเมอง เมอไดมการบวงสรวงเทพยดาผ มฤทธ อานาจ ตามคมภรไสยศาสตรตามพระราช

ประเพณ สวนพธพทธนน อนทจรงพระพทธศาสนาไมไดมการถอฤกษยามหรอพธรตอง เพราะ

พระพทธเจาทรงถอวาความสาคญอยทความสจรตในการทงปวงเปนทตง ดงนนทกลาววาเปนพธ

พทธจงหมายถงความประพฤตอนชอบสจรตในการพธ

เมอแรกเรมจงเปนพธแบบไสยศาสตรและการบวงสรวงตามแบบพธ

พราหมณ พระราชพธและพธทงหลายทพระมหากษตรยทรงพระกรณาใหจดขนตามพระราช

ประเพณนน เพอความเปนสวสดมงคลแกสรราชสมบต พระบรมวงศ พระมหากษตรย รวมทง

ประเทศ และประชาชนดวย อกทงยงเปนการแสดงความกตญ ระลกถงพระบรพกษตรย และ

ทายสดเพอเปนการบชาเทพเจาในศาสนาพราหมณ-ฮนด อนเปนทมาของความศกดสทธใน

สถาบนพระมหากษตรยดวย100 แตตอมาเมอพระเจาแผนดนและราษฎรนบถอพทธศาสนาแลว จง

ไดมการปรบรายละเอยดภายในพระราชพธตางๆ และปฏเสธการทจรตบางประการทมในพธไสย

เชนการฆาสตวบชายญ เปนตน แตบางพธการแบบไสยกยงคงปฏบตตามกนอยเพอสวสดภาพ

และความรงเรองตามความเชอโบราณแมวาความเชอนบถอจะออนไป และนอกจากนจงเกดการ

ผสมผสานเพมเตมพธทเปนการพระราชกศลแบบพทธเขาไปในพระราชพธแบบเดมดวย

99เรองเดยวกน, 4. 100ดเพมใน บารง คาเอก, รายงานการวจยเรองอทธพลของศาสนาพราหมณ-

ฮนดในสมยรตนโกสนทรตอนตน (กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด

มหาวทยาลยศลปากร, 2550), 41-54, 124-129.

110

“...ซงกลาวมาทงปวงนเพอจะแสดงใหทราบชดในเบองตนวา พระราชพธทงปวง

นนทาสาหรบประโยชนอนใด และเพอวาผ มความสงสยวาพระเจาแผนดนและราษฎรกถอ

พทธศาสนา เหตใดจงทาพธตามลทธไสยศาสตรอย...”101

ดงนนในจตรกรรมจงอาจเปนเหตผลหนงทพบภาพพระสงฆทสอดแทรกอย

ในภาพจตรกรรมพระราชพธตางๆ อยางมาก

โครงสรางของเนอหาททรงพระราชนพนธมงเนนการนาเสนอรายละเอยด

เกยวกบการพธตางๆ โดยพระองคไดทรงคนควาเอกสารโบราณ หรอตาราการพระราชพธประกอบ

เขยนเปนลกษณะชแจงรากฐานของพธจากนนทรงชแจงเหตการณเปลยนแปลงแกไขทเกดขนใน

ชวงเวลาทผานมา จนถงบทสรปทยงคงกระทาพธหรอยกเลกพธนนๆ สวนเนอหาทแจงรายละเอยด

เพมขนมาดวยคอเรองเกยวกบการฉลองนกขตฤกษของราษฎรในชวงเดอน

สงทสะทอนไดชดทสดกคอพระราชประสงคในการบอกเลาใหเหนภาพ

สภาวะการปรบตวทางสงคมสมยรตนโกสนทรในมมมองของพระองค ทงนไดแสดงออกถงอารย-

ธรรม ดานประเพณกบความเชอ และโครงสรางทางสงคมทมระบบระเบยบผานงานพระราชนพนธ

พระราชพธสบสองเดอน ทงนพระองคทรงเปนตวแทนของบคคลแหงยคสมยใหมในเวลานน ทได

คนควางานดานประวตศาสตรและการมพระราชวจารณตอเรองโบราณทมมากอนยคสมยของ

พระองค

หากลองตงขอสงเกตวเคราะหพระราชนพนธดงกลาวจะเหนประเดนวา

โครงสรางการอธบายการพธตางๆโดยเฉพาะพระราชพธทมการเปลยนแปลงจะเปนในลกษณะ

สามสวน คอ ทมา ความเชอโบราณ หรอรายละเอยดการพธตางๆ อยางเกานบแตโบราณ จนถง

สมยรชกาลท 3 ซงนบเปนสวนแรก สวนทสองคอแนวทางการปรบปรงพระราชพธตางๆ โดยเฉพาะ

การเพมพระราชพธเกยวกบพทธศาสนาหรอพธสงฆตางๆ ทพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว รชกาลท 4 ทรงเปนผเปลยนแปลงแกไข และสวนทสามคอการกลาวถงรชกาลปจจบน

คอ สมยรชกาลท 5 ซงรวมสมยกบงานเขยน วามลกษณะพระราชพธนนๆ อยางไรบาง หรอได

ยกเลกหรอสานตอสงใดบาง

แตสงสาคญทแสดงใหเหนมากทสดในพระราชนพนธครงน คอการทพระองค

ไดกลาวระบถงรายละเอยดในการชาระเปลยนแปลงแกไขพระราชพธตางๆ โดยเฉพาะการเพมเตม

พระราชพธใหเ กยวของกบพระพทธศาสนาในรชกาลกอนหนา และเนนเ รองฐานะของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว นอกจากในฐานะผทานบารงพระศาสนาแลว ยงเนนยาผม

101พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, 1-3.

111

คณปการตอการปรบปรงพระราชพธ ไมวาดานการเมองการปกครอง ดานเกษตรกรรม ดานพทธ

ศาสนา ซงเกยวของสวสดมงคลและเสถยรภาพของบานเมองทงสน102

ตวอยางเชน เนองจากการกสกรรมเปนหวใจหลกเรองความเปนอยของรฐ

การพธซงเกยวกบผลผลตทางเกษตรกรรม จงเปนพธสาคญ คอ พระราชพธจรดพระนงคล ในเดอน

หก (ภาพท 90) กระทาสบมาตงแตสมยสโขทย เมอถงชวงตนรตนโกสนทรกกระทาเรอยมาไมได

ขาด เพอเปนการเรยกขวญใหแกประชาชนททาการเพาะปลกเมอเรมฤดกาล พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาฯ ทรงพระราชนพนธตอนหนงไววา

“...การพระราชพธจรดพระนงคล แตกอนมแตพธพราหมณ ไมมพธสงฆ ครน

มาถงแผนดนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เมอทรงเพมเตมพธสงฆในพระราช

พธตางๆ จงไดเพมในการจรดพระนงคลนดวย แตยกเปนพธตางหากเรยกวาพชมงคล ...ให

เปนสวสดมงคลขนอกชนหนง...”103

โดยในการเปลยนแปลงเพมเตมพระราชพธน พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว ไดทรงพระราชนพนธคาถาทใชสวดในพระราชพธพชมงคลดวย104

ดงนน เมอกลบมาพจารณางานจตรกรรมเรองพระราชพธสบสองเดอน ซงม

แหลงอางองจากงานวรรณกรรมดงกลาว จงเผยใหเหนความเกยวของในเรองการแสดงภาพสงคม

แหงอารยธรรม และการยกยองพระเกยรตของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาผ มบทบาทสาคญตอ

การพระราชพธตางๆ จงนาจะเปนขอสรปสาคญของงานจตรกรรมทวดแหงน

102ตวอยางพระราชกรณยกจททรงกระทาในพธตาง รวมถงการเพมเตม ปรบปรงให

เกยวของกบทางพทธศาสนา โปรดดเพมใน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, “พระราช

พงศาวดารกรงรตนโกสนทรสงเขป,” ใน ประชมพระราชนพนธภาษาบาลในรชกาลท 4 ภาค

2 (พระนคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, 2515. คณะธรรมยต พมพโดยเสดจพระราชกศลใน

งานพระเมรพระศพ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (จวน อฏฐาย) 17 ม.ย. 2515),

139-169.

103พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, 233. 104ทรงพระราชนพนธคาถาไวเปนภาษาบาล ดคาถาและคาแปลใน พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว, “คาถาสวดพระราชพธพชมงคล คาถาสวดพระราชพธพรณศาสตร คาถา

สวดขอฝน,” ใน ประชมพระราชนพนธภาษาบาลในรชกาลท 4 ภาค 2, 314-319.

112


แมวาพระอารามแหงน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนาขนเมอ พ.ศ. 2407

อยางไรกตาม ยงไมพบหลกฐานทบงบอกวางานจตรกรรมทพระวหารหลวงน เขยนขนและ

ซอมแซมเมอไหร แตจากการศกษาทผานมาในเรองฝมอชางซงมพฒนาการ และลกษณะภาพ

เหตการณทเกยวกบชวงรชกาลท 4 ทาใหสรปไดคอนขางแนชดวาจตรกรรมเขยนขนในสมยรชกาล

ท 5105ประกอบกบเรองทควรเขยนหลงจากรชกาลท 4 เชนเรองเหตการณทอดพระเนตรสรยปราคา

ซงกอนการเสดจสวรรคตเพยงไมนาน และเรองพระราชนพนธพระราชพธสบสองเดอนใน พ.ศ.

2431 คอนขางมความสอดคลองกบหลกฐานดานเอกสารทระบเรองการท พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ยงคงโปรดเกลาฯ ใหปฏสงขรณวดราชประดษฐอย ในชวง พ.ศ. 2427106

ความสาคญของภาพเขยนเรองประวตศาสตรและเรองพระราชพธ ซงม

ขอมลอางองสมจรงดงจตรกรรมทวหารหลวงน นบเปนพฒนาการทคลคลายจากจตรกรรมในอดต

ทมลกษณะแบบอดมคต เชน เรองพทธประวตหรอทศชาดก เปนตน107 ในขณะเดยวกน กไมได

105สทธดา วลลภาพนธ , “จตรกรรมฝาผนงวดราชประ ดษฐสถตมหาสมาราม

กรงเทพมหานคร” (สารนพนธศลปะศาสตรบณฑต สาขาวชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2526),

55-56. 106พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “วดนามบญญตแลวดราชประดษฐฯ,” 27. 107สนต เลกสขม, ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร, 196.

ภาพท 90 พระราชพธจรดพระนงคล-พชมงคล วดราชประดษฐ

113

เขยนเรองเชงอปมาธรรม ปรศนาธรรม หรอเรองของจรยวตรสงฆดงพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เหมอนวดในธรรมยตกนกายดงสมยกอนหนา

จากแงมมดงกลาวจะเหนวา จตรกรรมทวดราชประดษฐ และวดเสนา

สนาราม ยอมตองมแนวความคดทเปนหลกรวมกน และตองเปนเรองทมความสาคญเพยงพอท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวถงไดนามาเขยนแทนทเรองฉากตรสรคนพบทางดบทกข

ของพระพทธเจา โดยการแทนดวยเรองการคนพบคานวณเวลาการเกดสรยปราคาของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และแทนทเรองการบาเพญบญบารมของพระโพธสตวทง

10 ชาตดวยเรองพระราชกรณยกจตางๆ ในพระราชพธสบสองเดอน

จากการวเคราะหทผานมาในชวงตน จะเหนวาความเกยวของหรอ

แนวความคดหลกรวมกนของจตรกรรมทงสองเรองนน เปนเรองการเทดพระเกยรตยศของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวผานทางงานศลปกรรมไมวาทงเรองพระปรชาสามารถ

ทางดานวทยาศาสตรความเปนสากลทางดานความรความสามารถของผนาประเทศ และบทบาท

ผมคณปการตอการพระราชพธทเปนสงสาคญตอสงคมบานเมองในเวลานน สงเหลานยอมเปน

พระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอครงทพระองคไดโปรดฯ ให

ปฏสงขรณวดราชประดษฐ และวดเสนาสนราม

ความสอดคลองเกดขนจากการทพระอารามทงสองแหงมความสาคญ

เกยวของกบพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 อยางยง เนองจากพระอารามแหง

แรก คอวดราชประดษฐ เปนพระอารามทพระองคมพระราชประสงคสรางอทศถวายใหกบ

ธรรมยตกนกายโดยเฉพาะ108และไดสละพระราชทรพยสวนพระองค ในการซอทดนสรางวดทใกล

กบพระทนงอภเนาวนเวศนทประทบของพระองค รวมถงยงไดทรงเปนกาหนดรปแบบทาง

ศลปกรรมตางๆ ภายในวดดวยพระองคเอง109 เมอพระองคเสดจสวรรคต พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงแบงพระบรมอฐไว เพอบรรจไวในพทธอาสนในพระวหารหลวง ตามท

พระราชกระแสทเคยรบสงไว

108ดเพมใน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, “ศลาจารก และ จารกเสาศลา

นมตสมา วดราชประดษฐ,” ใน ประชมพระราชนพนธภาษาบาลในรชกาลท 4 ภาค 2, 206-

207. 109หมอมราชวงศแนงนอย ศกดศร, “ความผกพนทรชกาลท 4 ทรงมตอวดราช

ประดษฐสถตมหาสมาราม,” ใน ราชประดษฐพพธบรรณ, 138-139.

114

สวนพระอารามอกแหงคอ วดเสนาสนราม พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว ทรงมพระราชประสงคในการทาพระราชผาตกรรม เนองจากพระองคไดทรงใชพระ

นารายณราชนเวศน ลพบร เปนพระราชฐาน ทงนไดทรงเลอกปฏสงขรณวดเสนาสนาราม โดยเหน

วา เปนพระอารามหลวงอยใกลพระบวรราชวง (พระราชวงจนทรเกษม อยธยา) ซงเปนวงทประทบ

เรอยมาของสมเดจพระนารายณ ตงแตยงไมไดทรงขนครองราชสมบต110 ไดโปรดเกลาให

ปฏสงขรณทงพระอารามเมอ พ.ศ. 2406 โดยพระองคไดมพระราชประสงคให เ ปนวด

ธรรมยตกนกายประจากรงเกา และใกลพระราชวงจนทรเกษมทพระองคทรงบรณะเพอเปนท

ประทบเมอเสดจประพาส นอกจากนเมอพระองคเสดจสวรรคต ไดมการบาเพญกศลถวายพระ

บรมอฐ หรอทเรยกวา พระราชกศลกาลานกาล ของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทวด

เสนาสนารามในสมยรชกาลท 5 ดวย111

ดงนนพระอารามทงสองแหงนอกจากมความสาคญในฐานะศาสนสถานแลว

ยงแสดงความเปนอนสรณสถานสาคญ ทและยกยองพระราชกรณยกจของพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหว เรองพระอจฉรยภาพ ไปจนมาถงผลพวงของพระราชกรณยกจดานการ

เปลยนแปลงเกยวกบพระราชพธ ทงนจงยอมมความเปนมาจากการซงพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ทรงสานตอการบรณะพระอารามทงสองจากรชกาลกอนหนาจนลลวง112

โดยนอกจากพระองคยอมตองมพระราชประสงคใหงานศลปกรรมมความสอดคลองในบรบท

สถานทเปนพนฐานแลว งานจตรกรรมทปรากฏทงสองวดยงเปนภาพทแสดงความคดหรอจดยน

ของคนในยคสยามใหม ทตองการสอความหมายเรองของภาพสงคมทมอารยธรรมยาวนาน และ

การเปดรบอารยธรรมวทยาการจากภายนอกควบคไปดวยเชนกน

วดบวรนเวศวหาร - พระอารามแหงนมการเขยนจตรกรรมฝาผนงทเกยวของกบ

เรองราวเชงตานานประวตศาสตร ปรากฏภายในพระวหารเกง จตรกรรมฝาผนงเรองสามกก สวน

พระวหารพระศรศาสดา มการเขยนจตรกรรมเรองประวตพระพทธรปสาคญ

110ชมนมพระบรมราชาธบายในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวหมวด

วรรณคดและหมวดโบราณคด และประชมพระราชนพนธในรชกาลท 4 ภาคปกณกะ

(กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541. อนสรณในงานพระราชทานเพลงศพ

นายสนน สมตร ณ วดเทพศรนทราวาส วนเสารท 14 มนาคม พทธศกราช 2541), 123-124. 111พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน, 26-27. 112พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “วดนามบญญตแลวดราชประดษฐฯ,”

14.

115

3.3 จตรกรรมฝาผนงเรองสามกก เปนจตรกรรมทเขยนขนทผนงทง 4 ดาน

ภายในพระวหารเกง จตรกรรมภาพเลาเรองสามกก นบตงแตตอนชซลาเลาปไปเมองฮโต จนถง

ตอนกวนอปลอยโจโฉหนไป113 โดยทกตอนของภาพมการสลกเปนปายจารกบอกตอนตางๆ ท

สาคญคอ การเรยงลาดบเนอเรองจากขวาไปซาย เชนเดยวกบระบบการอานหนงสอ โดย

นกวชาการไดอธบายวา นาจะเกยวของกบความเชอชาวจนในเรองความเปนศรมงคลของการเดน

วนซาย (อตตราวตร)114

เนอเรองเรมจากผนงดานบนเหนอชองประตหนาตาง ทมมผนงดานทศใต ไล

เรองวนไปทางซายจนบรรจบกน สวนจตรกรรมทผนงตอนลาง (ระหวางชองประตหนาตาง) เปน

เนอเรองตอจากดานบน โดยเนอเรองหลกเนนเรองมลเหตการณท เลาป กวนอ เตยวหย ไดพบกบ

ขงเบง (ภาพท 91) เลาเรองการสงครามระหวางกก โดยเนนความสามารถในการใชกลอบายใน

การศกของแตละฝาย และการไลลาโจโฉ (ภาพท 92)

113สมศกด แต งพน ธ และ วระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน

กรงเทพมหานคร, 82-83. 114 อนง การเขยนลาดบเรองในลกษณะเวยนซาย เคยปรากฏมากอนเมอสมยรชกาลท

3 ด ชพล เออชวงศ, “สามกก” จตรกรรมฝาผนง ในพระอโบสถ วดประเสรฐสทธาวาส”

(วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย

ศลปากร, 2548), 15-16.

ภาพท 91 เลาป กวนอ เตยวหย เดนทางไปพบกบขงเบง วหารเกง วดบวรนเวศวหาร


116

แมวาเนอเรองทเขยนจะเปนเรองเกยวกบชนชาตจน ลกษณะภาพจตรกรรม

ทปรากฏในภาพรวมยงมลกษณะคลายกบจตรกรรมไทย คอเปนภาพมมสง (bird’s-eye view)

สวนเรองเทคนคตางๆ ทใชในงานจตรกรรม พบวามความคลายคลงกบจตรกรรมไทยทรวมสมยกน

เชน การใชหลกทศนยภาพ โดยจดเดนของจตรกรรมในพระวหารเกงคอไมเนนการเขยนภาพ

อาคารหรอวดวาอารามจงปรากฏการใชเสนนาสายตาอยนอย แตสวนใหญเกอบทงหมดเปนฉาก

ทวทศนในมมกวาง จงเปดโอกาสใหชางไดใชเทคนคดานทศนยวทยาแบบการใชบรรยากาศ

(aerial or atmospheric perspective) โดยสรางบรรยากาศภาพใหพรามว โดยเฉพาะบรเวณทอย

ลกเขาไปทางดานหลง ใหดเหมอนมหมอกปกคลมอย และเนนความชดเจนทสงทอยใกล เทคนค

ดงกลาวยงใชรวมกบ วธทศนยภาพโดยใชส (color perspective) ซงใชสออนจางลงในกรณท

ตองการสอความลกความไกล (ภาพท 93)

ภาพท 92 จวยยกทพเรอใหอยกายเผาทพเรอโจโฉ วหารเกง วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

ภาพท 93 ภาพแสดงเทคนคการเขยนทวทศนทไกลออกไป (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

117

แมวาในภาพรวมจะเหนลกษณะแบบจตรกรรมฝาผนงไทย แตในเชง

รายละเอยดตางๆ ภาพในจตรกรรมพบวามความพยายามใสลกษณะความเปนจนอยางดสมจรง

ทาใหคดไดวาอาจมชางชาวจนเขามามสวน หรอหากเปนชางไทยตองเปนผ ทมความรเกยวกบ

จน115 เพราะลกษณะของตวบคคล ภาพสตว หรอสงของเครองใชตางๆ ไดสะทอนไดคอนคาง

ชดเจนในภาพเขยน โดยเฉพาะการเขยนองคประกอบภาพประเภทตนไม หรอรปภเขาทมการ

ประยกตเสนพกนเพอแสดงความแตกตางของเนอหนของภเขา อนเปนลกษณะเดนประการหนง

ของชางจนทเขยนภาพทวทศน เปนตน

จดเดนเรองความสมจรงมตวอยางเรองการเขยนรปบคคลในเรองสามกก

พบวาเนนการเขยนตวละครหลกตามเนอเรอง เนนความสมจรงในเรองการแสดงอารมณของตว

ละคร โดยเฉพาะสหนาอารมณเกรยวกราดในภาพสงครามสรบ หรอรวมไปถงการเขยนลกษณะ

บคคลใหแตกตามกนบคลก ลกษณะเฉพาะ และบทบาทภายในเรอง หรออาจเหนความสมจรงได

จากไดจากการเขยนเครองแตงกาย เชน การเขยนตวขนนาง นายทหารแมทพตางๆ คลายกบการ

แตงกายเขยนใบหนาแบบอปรากรจนอยางมาก ซงอาจไดแรงบนดาลใจมาจากศลปะการละเลน

ของจนทนยมอยในชวงเวลานนกเปนได (ภาพท 94)

115 สมศกด แตงพนธ และวระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน

กรงเทพมหานคร, 83.

ภาพท 94 จวย แตงกายในลกษะงว (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

118

การเขยนใบหนาบคคล มประเดนทอาจเปรยบเทยบไดกบอปรากรจน หรอ

งว116 เพราะปรากฏหลกฐานวามการแสดงงวในเรองตางๆ รวมถงสามกกดวย ดงจะเหนวาสมเดจ

กรมพระราชวงบวรวไชยชาญ ไดทรงพระราชนพนธลกษณะรปงวของตวละครในสามกกไวอยาง

ละเอยด เชน “...ซนกวน เจาเมองกงตง หนาสเมลดมะปรางหนวดแดง หมวกออง ปกขนนก เสอ

มงกรเขยว...” หรอ “...กวนอทหารใหญ หนาแดง หมวกเลาเบาเขยว เกราะเขยว ถองาว...” เปน

ตน117 นอกจากนการเขยนหนาตาลกษณะของตวละครสามกกในพระวหารเกง ยงชวนใหนกถง

การทาหนชกแบบหนจน ของกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ อนเปนงานศลปกรรมของวงหนา

เชนกน118 (ภาพท 95)

116เกยวกบเรองการแสดงอปรากรจน หรอ งว ในสมยรตนโกสนทร กลาวกนวาคงนยม

กนตงแตสมยรชกาลท 2 ดงทกรมพระราชวงบวรสถานมงคล โปรดเกลาฯ ใหมการหดงวผหญง

ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว มการตงโรงงวขนในวงหนา จนถงสมยกรม

พระราชวงบวรวไชยชาญ ตรงกบสมยชวงตนรชกาลท 5 กมการหดงวขนในวงหนาตอจากสมย

พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ด ทศนา ทศนมตร, จากงววงหนา...ถงโขน ละครไทย

(กรงเทพฯ: แสงดาว, 2554), 11-14. 117“ลกษณะรปงวในเรองสามกก,” วชรญาณวเศษ, เลม 5 แผน 51 (ตลาคม 2433):

606-608. เอกสารตนฉบบของขอความอยในวารสาร วชรญาณวเศษ เปนวารสารโบราณทออกใน

นามหอพระสมดวชรญาณ เรมพมพตงแต พ.ศ. 2427 ทงนดวยความรวมมอของสานกหอสมด

แหงชาตไดใหความอนเคราะหในการทาเอกสารวชรญาณวเศษในรปดจทล โดยเผยแพรในเวบไซต

ของศนยมานษยวทยาสรนธร 118โชต กลยาณมตร, ผลงาน 6 ศตวรรษของชางไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ:

กรรมาธการอนรกษศลปสถาปตยกรรมสมาคมสถาปนกสยามฯ, 2546), 71.

ภาพท 95 หนจน ของกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ

(ภาพจาก พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

119

นอกจากความสมจรงในการเขยนรปตวละครสามกกแลว ยงการเขยนชอตว

ละครดวยตวอกษรไทยประยกตใหดคลายกบอกษรจน (ภาพท 96) ลกษณะการทาอกษรไทย

ประยกตจนเชนน คงเปนรปแบบความนยมอยไมนอย เหนเทยบไดกบตวอยางเหรยญทระลกพระ

ราชพธเฉลมพระชนมพรรษาเมอ พ.ศ. 2433 - พ.ศ. 2435 ทมการใชอกษรในลกษณะเดยวกนน

ดวย119 (ภาพท 97)

119 ดตวอยางเหรยญทระลกพระราชพธดงกลาวใน กรมธนารกษ, เหรยญทระลก

กรงรตนโกสนทร พ.ศ. 2325-2525(กรงเทพฯ: กรมธนารกษ, 2525), 57, 68, 77, 81.

ภาพท 96 ภาพปายบอกชอตวละคร แสดงอกษรไทยประยกตคลายอกษรจน


ภาพท 97 เหรยญรางวลตงโตะเครองบชา พระราชทานในงานเฉลมพระชนมพรรษา พ.ศ. 2434

(ภาพจาก พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

120

จะเหนไดวาการเขยนภาพจตรกรรมสามกกในวหารเกงนน มงเนนไปทการ

บรรยายเลาเรองอยางละเอยดเหมอนกบไดอานงานวรรณกรรมโดยใชรปภาพเปนตวดาเนนเรอง

ซงนาจะเกยวของกบการทวรรณกรรมเรองสามกกทแพรหลายในสมยนน เพราะวาวรรณกรรมสาม

กกไดรบการแปล โดยเจาพระยาพระคลง (หน) และคงไดรบความนยมเรอยมา120 นอกจากนสาม

กกการยอมรบในฐานะตาราพชยสงครามดวย121 จนตอมากระทงระบบการพมพเขามานบแต

ปลายรชกาลท 3 ไมนานสามกกกไดรบการตพมพ โดยโรงพมพของหมอบลดเลย เมอ พ.ศ. 2408

ตรงกบสมยรชกาลท 4122


นบตงแตมการแปลและคดลอกงานวรรณกรรมเรองนตงแตตนกรงรตนโกสนทร กไดปรากฏความ

นยมในรปแบบงานศลปกรรมอนๆ ไดแก จตรกรรมในเกงจนในสวนมสสกวน วดพระเชตพน

วมลมงคลาราม ภาพเขยนลายกามะลอในพระอโบสถ วดนางนอง จตรกรรมในพระอโบสถ วด

ประเสรฐสทธาวาส ภาพสลกหนเรองสามกกทกาแพงแกวรอบพระอโบสถ วดพชยญาตการาม

รวมถงภาพเขยนในศาลเจาเกยนอนเกง กลวนเปนปรากฏการงานชางในชวงตงแตรชกาลท 3 เปน

ตนมา ซงแสดงใหเหนความยอมรบในวรรณกรรมดงกลาว และมาประยกตเปนงานศลปกรรม

ตงแตกอนสมยรชกาลท 5 เสยอก

การพมพวรรณกรรมเรองสามกก ชวงปลายรชกาลท 4 จงเปนกระแสทชวา

เรองสามกกเปนทสนใจอยางมาก เนองจากทางผจดพมพตองบอกหาผจองตงแต พ.ศ. 2407 มผ

จองลวงหนามากมาย ไดแกชนชนนาในสงคมรวมถงบคคลทวไป หนงในจานวนนนไดแก

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวท สงจองกวา 60 ชดลวงหนา123ไมใชแตเรองสามกกเทานน

120 เนองจากในสมยนนยงไมมระบบการพมพขน จงพบเปนหลกฐานในลกษณะทเปน

สามกกฉบบคดลอกในสมดไทยจานวนมาก สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ตานาน

หนงสอสามกก (กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสภา, 2471), 47. 121ศานต ภกดคา และนวรตน ภกดคา, สามกก: ศลปกรรมจนวดไทยในบางกอก

(กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 6. 122คณะทางานประวตการพมพในประเทศไทย, สยามพมพการ: ประวตศาสตรการ

พมพในประเทศไทย (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 15. 123อาไพ จนทรจระ, ววฒนาการการพมพหนงสอในประเทศไทย (กรงเทพฯ:

วรรณศลป, 2516), 173.

121

สงคมยงใหความสนใจกบวรรณกรรมทเกยวกบพงศาวดารจนเรองอนๆ ดงจะเหนไดจากโรงพมพ

หมอบรดเลยไดจดพมพวรรณกรรมเชงประวตศาสตรจนอกหลายเลมตอเนองกนในเวลาตอมา124

ดงนนการปรากฏงานจตรกรรมฝาผนงเรองสามกก ทพระวหารเกง จงเปนสง

ทบงชสาคญเรองความคดความสนใจของผอปถมภงานศลปกรรมทเขยนเรองราวทอยในกระแส

สงคม เขาไวในพระวหารเกง คาถามสาคญคอ เหตใดจงไดเลอกจตรกรรมเรองเกยวกบ

ประวตศาสตรและวรรณกรรมจนดงกลาว ซงพอสรปความเปนไดเปนสามประการดวยกน คอ เรอง

เงอนไขการตกแตงอาคาร เรองของกลมชาง และเรองของกลมคนชมชนทมสวนรวมในการ

ปฏสงขรณ

เหตผลประการสาคญนาจะเปนเรองเงอนไขการตกแตงของอาคาร กลาวคอ

ทมาของพระวหารเกงวดบวรนเวศวหารนน ระบวาเรมสรางเมอรชกาลท 4 ครงสมเดจพระมหา

สมณเจา กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ ทรงครองวด พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ได

โปรดเกลาฯ ใหถมคลองทคนระหวางคณะลงกากบพระเจดยแลวสรางพระวหารเกงขนแทนทใน

บรเวณนน พระวหารนม 3 หอง มเกงโถงทงสองขาง จงเรยกกนวา พระวหารเกง โดย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 มพระราชดารสเลาวา พระวหารน

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มพระราชประสงคจะประดษฐานพระพทธรปฉลอง

พระองคของทานผครองวดน แตในเวลานนยงไมไดประดษฐานในรชกาล125

เทาทปรากฏในตานานวดบวรนเวศวหารขางตนพอสรปความไดวา

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชประสงคใหสรางวหารดงกลาวในรปแบบ

คลายกบอาคารแบบเกงจน คงเปนความหมายทพระองคทรงเรยกพระวหารดงกลาว ตาม

พระราชดารหรอพระราชนยมเปนการเฉพาะทอยากใหอาคารมลกษณะแบบจน อยางไรกตาม

พระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไมอาจเสรจสนไดทนกาล การสราง

พระวหารเกงยงคงคางอย ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จงไดมการสานตอ

124ไดแกเรอง เลยดกก (พ.ศ. 2413), ไซจน (พ.ศ. 2416), ไซฮน (พ.ศ. 2417), หองสน

(พ.ศ. 2419), ตงฮน (พ.ศ. 2419) ตงจน (พ.ศ. 2420) และอนๆ เปนตน ด สมบต พลายนอย, หมอ

ปลดเล (กรงเทพฯ: พมพคา, 2548), 120-123. 125ตานานวดบวรนเวศวหาร, 32.

122

ในการสรางพระวหารเกงจนเสรจสน พรอมทงไดหลอและเชญประดษฐานพระพทธรปฉลอง

พระองคสาเรจเมอ พ.ศ. 2428126

ทงนพระราชประสงคดงกลาวนาจงควรเงอนไขในการออกแบบและตกแตง

พระวหารเกงคอแนวทางทสรางสบเนองตอจากรชกาลกอนหนา การสรางตกแตงในลกษณะจน จง

ปรากฏอยในรปแบบตวอาคาร ตงแตการวางผงอาคารใหมทางเขาออกดานแป เชนเดยวกบระบบ

การวางผงอาคารจน จนมาถงสวนชนหลงคามการใชเบองหลงคา และหนาบนกออฐถอปนประดบ

กระเบองเคลอบแสดงสญลกษณมงคลของจน เชน มงกร หงส ทอ สมโอมอ (ภาพท 98) ดงนนการ

ตกแตงภายในจงสอดรบกบภายนอก ดวยการเขยนภาพมงกรไวทผนงตอนบน (ผนงคอสอง) การ

เขยนภาพทวารบาลแบบจน หรอทเรยก เซยวกาง (ภาพท 99) สวนจตรกรรมเรองหลกกเลอกเขยน

เปนเรองสามกก ทงหมดเปนความสอดคลองกบบรบทความเปนจนของอาคาร

126พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงหลอพระพทธรปฉลองพระองค

ไดแก 1. พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เปนพระพทธรปยนทรงเครองอยางพระจกรพรรด

ราช ถวายพระนามวา พระพทธวชรญาณ 2. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระมหาสมณเจา

กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณเปนพระพทธรปยนครองจวรคลมสองพระองสา ถวายพระนามวา

พระพทธปญญาอคคะ เมอปดทองแลว จงเชญมาประดษฐานในพระวหารเกง ด ตานานวดบวร

นเวศวหาร, 55.

ภาพท 98 พระวหารเกง วดบวรนเวศวหาร (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

123

ประการตอมาคอเรองของกลมชาง ทงนหากพจารณาฝมอชาง ทปรากฏ

ภายในวดบวรนเวศวหาร ซงสรางมากอนหนาวหารเกง เชนสวนหนาบนและหลงคาพระอโบสถ หอ

ระฆง บานประตหนาตางของพระอโบสถของคณะรงษ ทมคดรอบและเกงพระไพรพนาศทรายรอบ

บรเวณพระเจดยประธาน เปนตน พบวามหลายสวนทสรางภายใตแรงบลดาลใจจากอทธพลจน

ทงสน ซงคงเปนเรองของความนยมและกลมชางทคนเคยกบกระแสความนยมศลปะจนมาตงแต

สมยรชกาลท 3 แลว ตวอยางสาคญอยางท วดราชโอรสาราม เปนตน

ขอควรพจารณาเพมเตมเกยวกบเรองงานชางหรอกลมชางนน คอ แต

แรกเรมนน สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ทรงสรางวดบวรนเวศวหารขน ปรากฏใน

หมายรบสงสมยรชกาลท 3 เรยกวา วดใหม (แตเอกสารบางฉบบเรยกวา วดวงนา)127 ทรงเปนผ

อญเชญพระสวรรณเขต และพระพทธชนสห ทรงสรางพระอโบสถ หอพระไตรปฎก ศาลาการ

127การเรยก วดวงนา (หรอ วดวงหนา) ปรากฏในจดหมายเหตโหรฉบบพระยาประมล

ธนรกษ ระบความวา “...วนเดอน ๒ แรม ๖คา ผกโบถวดวงนา...” ดเพมเตมใน “จดหมายเหตโหร

ฉบบพระยาประมลธนรกษ,” ใน ประชมจดหมายเหตโหร รวม 3 ฉบบ (กรงเทพฯ: สานกพมพ

ตนฉบบ, 2551), 47.

ภาพท 99 เซยวกาง บานประต วหารเกง วดบวรนเวศวหาร


124

เปรยญ และพระเจดยขนในคราวเดยวกน โดยงานกอสรางยงคงดาเนนตอเนองมาจนแมในสมยท

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ขณะเมอทรงผนวช เสดจมาทรงครองวดบวรนเวศวหาร

เมอ พ.ศ. 2379 ทงนจะเหนวานบแตแรกเรมการสรางวดบวรนเวศวหารยอมเกยวของกบงานกลม

ชางวงหนา ซงมลกษณะงานชางทเปนรปแบบเฉพาะเปนของตนเอง

งานในพระราชนยมของ สมเดจพระบวรราชเจา มหาศกดพลเสพ ทชดเจน

ประการหนงคอ ลกษณะงานชางแบบจน โดยเฉพาะงานประดบตกแตง ดงตวอยางทพระทนงอศ

ราวนจฉย ทบานประตหนาตาง ลวนเขยนเปนลวดลายกระบวนจน เชนภาพลายมงกรและนก

ไกฟา ภาพกอบวและเขาไม เปนตน แนวทางการประดบตกแตงอยางจนเชนนกไดปรากฏตามพระ

อารามททรงสถาปนาและปฏสงขรณดวย128ความเชยวชาญและคนเคยในเรองงานชางแบบจน

ยอมตองเปนคณลกษณะเดนประการหนงของกลมชางวงหนาเชนกน

แมจะถงในสมยทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว นบแตทรงผนวช

และครองวด หรอจนถงเสดจครองราชสมบตแลว พระองคไดทรงใสพระทยในการสรางและ

ปฏสงขรณเรอยมา โดยพระองคจะโปรดเกลาฯ ใหมชางรบสนองพระราชดารสวนพระองคดวย

เชน ขรวอนโขง ซงเปนผ เขยนงานจตรกรรมในรปแบบตะวนตกภายในพระอโบสถ 129แตครน

พจารณาการสถาปนาอาคารตางๆ ภายในวดบวรนเวศวหาร โดยเฉพาะในเขตพทธาวาส กเปน

งานสรางและปฏสงขรณนบตงแตปลายรชกาลท 3 ตอเนองมายงรชกาลท 4 จงมความเปนไปไดวา

อาจเปนผลงานกลมชางวงหนาชดเดมมสวนสาคญดวยเชนกน ครนมาถงสมยรชกาลท 5

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว กยงทรงมพระราชประสงคในการสานตอการสรางและ

ปฏสงขรณอนคงคางมาจากรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เชน พระวหารพระศร

ศาสดา และพระวหารเกงเปนตน

ถงไมมหลกฐานอยางชดเจนวา พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ระบใหชางกลมใดเปนผ รบผดชอบในการปฏสงขรณพระวหารเกงตอเนองจากรชกาลกอนหนาให

แลวเสรจ แตขอสนนษฐานทนาจะเปนไปไดคออาจเปนกลมชางเดยวกนหรอมความถนดเฉพาะ

ดาน ซงเคยรบผดชอบการสรางศลปกรรมในเขตพทธาวาสมากอน สงเกตไดจากลกษณะทางดาน

ศลปกรรมทเปนในทศทางเดยวกน ทงนงานจตรกรรมฝาผนงเรองสามกกอาจจะเปนกลมชางวง

128เชนท วดบวรสถานสทธาวาส วดไพชยนตพลเสพ รวมถงวดบวรนเวศวหารดวย ด

ณฏฐภทร จนทวช, กรมพระราชวงบวรสถานมงคลกบงานศลปกรรมตามแบบพระราชนยม

(กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2545), 5. 129วยะดา ทองมตร, จตรกรรมแบบสากล สกลชางขรวอนโขง, 25.

125

หนาเดมทคนเคยกบงานแบบจนดานตางๆ บางไมมากกนอย แมวาในเวลาใกลเคยงกนกบการ

เชญพระพทธรปเขามาไวในพระวหารเกง คอเมอ พ.ศ. 2428 ซงตรงกบปท กรมพระราชวงบวรว

ไชยชาญ เสดจทวงคต โดยไดมการยกเลกตาแหนงกรมพระราชวงบวรสถานมงคลในเวลาตอ

มาแลวกตาม

ประการสดทายคอ ความเปนไปไดเกยวกบการปรากฏอทธพลศลปกรรมจน

ณ พระวหารเกงแหงนน อาจเกยวของกบความศรทธาของอบาสกอบาสกา โดยเฉพาะอยางยงชาว

จนในการเลอกเขยนเรองสามกก ซงกอาจมความเปนไปไดดวยเชนกน เนองจากมบนทกหลกฐาน

ระบถงตกแถวสบสามหาง ทตงอยทางดานทศตะวนตกถดคลองวดบวรนเวศวหาร ในสมย

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงครองวด เปนตกกออฐถอปนชนลาง ซงเปนยานของ

ชมชนคาขายของคนจน130 การปรากฏอทธพลศลปกรรมจนในพระวหารเกง กอาจจะมสวน

เกยวของกบชมชนพอคาชาวจนรอบวดทมสวนรวมกนในการสรางปฏสงขรณวดจงเปนไดเชนกน

กลาวโดยสรปเกยวกบจตรกรรมฝาผนงเรองสามกก ทพระวหารเกง วดบวร

นเวศวหาร ซงวหารดงกลาวนไดรบการสานตอการสรางจนแลวเสรจโดยพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โดยไดความวาเปนจตรกรรมทแสดงออกในเรองความ

สนใจและนยมในวรรณกรรมประวตศาสตรจน ทงนถกเลอกมาเขยนไวในวหารทมทงโครงสรางการ

ประดบประดาในแรงบนดาลใจอยางจนอยางสอดคลอง เรองการปรากฏอทธพลจนในพระอาราม

แหงนยอมเปนผลพวงของความนยมในศลปะดงกลาวตงแตครงรชกาลท 3 และยงมความเปนไป

ไดวาเปนเรองของกลมชางทคงคนเคยกบงานชางในแรงบนดาลใจอยางจน และชมชนจนทอย

ใกลเคยง ทมสวนเกยวของจนเกดเปนผลงานดงทปรากฏใหเหน

3.4 จตรกรรมฝาผนงเรองตานานพระพทธชนราช พระพทธชนสห และ

พระศรศาสดา วหารพระศาสดาตงอยทางทศใตของเขตพทธาวาส บนฐานไพทเดยวกบพระวหาร

เกง พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงสรางใน พ.ศ. 2402 แตเดมทนเปนคนาและทตง

คณะลงกา โดยโปรดเกลาฯ ใหถมและรอคณะลงกาเพอสรางพระวหาร ทงนการกอสรางวหารพระ

ศาสดาคางมาจนถงรชกาลท 5 โปรดเกลาฯ ใหดาเนนการตอ ใหปดทองพระศรศาสดา พระพทธ

ไสยาและซมประตหนาตาง เขยนภาพจตรกรรมฝาผนง131

ภายในหองพระศาสดามการเขยนจตรกรรมฝาผนง โดยทบรเวณเหนอชอง

หนาตางเขยนเปนเรองตานานการสรางพระพทธรปสามองคสาคญไดแก พระพทธชนราช พระ

130ตานานวดบวรนเวศวหาร, 33-34. 131เรองเดยวกน, 55.

126

พทธชนสห และพระศรศาสดา เนอเรองในจตรกรรมเรมตงแตผนงดานหลงพระศรศาสาดา เขยน

เลาถงตอนทพระเจาศรธรรมไตรปฎก (พระเจาแผนดนเมองเชยงแสน) มพระราชโอรส 2 พระองค

คอ เจาชาตสาคร กบเจาไกรสรราช พรอมขนนางคอ จานกรองและจาการบญ ซงกาลงเขาเฝาเรอง

การหาทาเลเพอสรางเมองใหม (ภาพท 100) จากนนเปนภาพขบวนเกวยนเดนทางหาทตงเมองท

ผนงทศตะวนตก

ตอมาผนงดานทศตะวนออกเขยนภาพพลบพลาประทบของพระเจาศรธรรม

ไตรปฎก พรอมดวยพระมเหสและโอรส เพอทอดพระเนตรเมองใหมทสราง คอเมองพษณโลก ถด

มาเปนฉากหลก คอภาพการหลอพระพทธรปสาคญ 3 องค ไดแก พระพทธชนราช พระพทธชนสห

และพระศรศาสดา โดยชางเขยนเปนรปพระปรางควดพระศรรตนมหาธาต ลอมดวยพระระเบยง

และมพระวหารทศ มพระพทธรปทหลอเสรจแลวประดษฐานภายใน โดยโปรดใหอญเชญเขา

ประดษฐานในพระวหารทศตางๆ (ภาพท 101) ทายสดเปนผนงดานทศตะวนใตกลาวถงตอนพระ

เจาศรธรรมไตรปฎกเสดจกลบเมองเชยงแสน โปรดใหพระราชโอรสแยกกนไปครองเมองเชยงราย

และเมองละโว โดยเขยนภาพการอภเษกสมรสของพระราชโอรส (ภาพท 102)

ภาพท 100 พระเจาศรธรรมไตรปฎก รบสงใหหาทาเลในการสรางเมองใหม วหารพระศรศาสดา


127

ในดานฝมองานชางนน แมวาตามประวตพระวหารจะสรางเสรจในสมยของ

รชกาลท 5 แตมความเปนไปไดเปนฝมอกลมชางทคาบเกยวกนในชวงเวลาระหวางรชกาลท 4 ถง

รชกาลท 5132 เทคนคการใชหลกทศนยภาพยงไมคอยชดเจนมาก สวนภาพเขยนเปนทวทศนภเขา

ปาไม มากกวาภาพอาคารบานเรอน สวนจดเดนของภาพจตรกรรมแหงนคอ การใชโทนสเยน การ

เขยนภาพทวทศนทองฟาดวยสสวางซงเปนลกษณะเดนประการหนงในจตรกรรมสมยรชกาลท 5

132สมศกด แต งพน ธ และ วระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน


ภาพท 102 พระราชโอรสของพระเจาศรธรรมไตรปฎก อภเษกสมรส


ภาพท 101 ภาพการหลอพระพทธรปทงสามองค


128

(ภาพท 103) การเขยนองคประกอบอนๆ นนพบวายงปรากฏวธผสมผสานเทคนคจตรกรรมแบบ

ประเพณโดยเฉพาะการตดเสนองคประกอบหลกเชนอาคารหรอตวบคคล หรอการเขยนภาพ

กษตรยและราชโอรสอยางแบบประเพณซงแตงกายคลายเทวดา คงเพราะอาจตองการสอถงความ

เปนตานานโบราณมากกวาแสดงความเปนอดมคต แตกลบไมพบเทคนคการปดทองคาเปลว ทงน

ไดพบการผสมเทคนคตางๆทเนนความสมจรงหลายประการ เชน การเนนสสวางและการแรเงา

ดวยสออนเขมบอกมตของวตถตางๆ รวมถงใบหนาและทาทางของรปบคคลทเปนธรรมชาตดวย

แหลงอางองเรองราวทใชในการเขยนจตรกรรมฝาผนงทพระวหารพระศร

ศาสดานน มอาจมทมาจากสองแหลงสาคญคอ จากหนงสอ พงศาวดารเหนอ ซงพระบาทสมเดจ

พระพทธเลศหลานภาลย (ตงแตเมอทรงดารงพระอสสรยศเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล) ม

รบสงใหพระวเชยรปรชา (นอย) เปนผ รวบรวมเรอง และเรยบเรยงขนครงรชกาลท 1 โดยไดเรอง

ตงแต บาธรรมราชสรางเมองศรสชนาลย เมองสวรรคโลก ไดเสวยราชสมบตทรงพระนามพระเจา

ธรรมราชาธราช เปนลาดบมาจนถง พระเจาอทองสราง กรงศรอยธยาเปนราชธาน133 โดยใน

พงศาวดารเหนอไดกลาวถงพระเจาศรธรรมไตรปฎก เสดจเมองพษณโลก และไดหลอพระพทธรป

ทงสามองคในพ.ศ.1500134

133พงศาวดารเหนอ เปนหนงสอหลายเรองทมมาแตครงกรงเกา เอามารวบรวมแตงหว

ตอเชอมใหเปนเรองเดยวกน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ มรบสงใหพมพเปนครงแรก เมอ

พ.ศ. 2412 ซงมเรองตานานพระแกวมรกตอยดวย 134เรองเกยวกบเมองสวรรคโลก เมองสโขทย และเมองพษณโลก จาก

พงศาวดารเหนอ (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2508), 26-31.

ภาพท 103 ภาพแสดงการเขยนทวทศนดวยสสวาง (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

129

แหลงอางองสาคญตอมาเปนพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว เรอง ตานานพระพทธชนราช พระพทธชนศร และพระศรศาสดา ซงโดยหลกใชการ

อางองมาจากพระราชพงศาวดารเหนอ เหนไดจากเรองพทธศกราชการสรางคอ พ.ศ.1500 แต

ลดทอนเรองตานานปรมปราทพระอนทรแปลงมาเปนผชวยในการสรางซงปรากฏในพงศาวดาร

เหนอ ซงสอดคลองกบภาพจตรกรรมในพระวหารทไมปรากฏการทพระอนทรแปลงกายมาชวยใน

การหลอพระพทธรปเชนกน (ภาพท 104) แตทรงบรรยายวา แทจรงความงดงามและศกดสทธของ

พระพทธชนราชและพระพทธชนศรอยางมากนน เปนประเดนททาใหคนโบราณแตงเตมตานานให

เปนพระพทธรปทเทวดารวมสราง จงไดรวมเอาพระพทธรปทเหลอเขามาเปนพระปฏมาทเทวดา

สรางในคราวเดยวกน จนเกดเปนทนบถอบชาอยางวเศษจนทกวนน135

นอกจากนพระราชนพนธยงเขยนในลกษณะความเรยงอธบาย ทรงเพมเตม

ประวตศาสตรเกยวกบการทพระมหากษตรยในอดต เชน สมเดจพระนารายณ สมเดจพระ

เจาอยหวบรมโกศ สมเดจพระเจาตากสน เปนตนตางเสดจขนไปสกการบชาพระพทธรปทเมอง

พษณโลก136

ทงนประเดนเรองการกาหนดอายพระพทธชนสหกบพระศรศาสดา และ

ความเกยวของกบพระราชนพนธเรอง ตานานพระพทธชนราช พระพทธชนศร และพระศรศาสดา

จะกลาวตอไปในสวนวเคราะห

135พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ตานานพระพทธชนราช พระพทธชน

ศร และพระศรศาสดา (พระนคร: กรมศลปากร, 2509), 6, 14. 136เรองเดยวกน, 6, 10-12, 14.

ภาพท 104 บคคลเททองหลออยางมชวตชวา (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

130


ภาพเขยนจตรกรรมเรองเกยวกบตานานของพระพทธรปทงสามนน มแงมมทนาสนใจอยางยง

ประการแรก เนองจากวาเปนแนวความคดการนาเสนอเชงเรองราวตานานประวตศาสตรนน เพอ

ตองการใหสอดคลองกบบรบทของอาคารทประดษฐานพระพทธรป อนเปนกระแสนยมทมสบเนอง

จากสมยรชกาลท 4 ดงตวอยางสาคญ คอ จตรกรรมฝาผนง พระอโบสถ วดบวรสถานสทธวาส

(หรอ วดพระแกววงหนา) เขยนจตรกรรมเปนเรองตานานพระพทธสหงค (ภาพท 105) เพอให

สอดคลองกบพระประสงคของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ทจะอญเชญพระพทธสหงค

มาประดษฐานในพระอโบสถ137

สวนจตรกรรมทพระวหารพระศรศาสดา วดบวรนเวศวหาร แสดงความ

เกยวของกบบรบทของอาคารและพระอารามอยางยงดวย เพราะนอกจากเปนจตรกรรมเรอง

ตานานพระศรศาสดาแลว ในทองเรองกไดกลาวถง พระพทธชนสห ซงเปนพระพทธรปประธานใน

พระอโบสถวดบวรนเวศวหารเชนกน ดงนนเรองราวดงกลาวจงนาจะเหมาะสมทสดในการเขยนท

พระวหาร

137กรมพระราชวงบวรศกดพลเสพ ทรงสถาปนาวดบวรสถานสทธวาส ตอมา

พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหสมเดจฯ เจาฟาอศราพงศ ทรงกากบการบรณะพระ

อโบสถ โดยใหชางเขยนจตรกรรมเรองตานานพระพทธสหงคบนฝาผนง แตการไมทนเสรจสน

พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเสดจสวรรคตเสยกอน พระดารทจะอญเชญพระพทธสหงค

ไปประดษฐานทพระอโบสถวดพระแกววงหนาจงลมเลกไป จงทาใหยงคงประดษฐานอยทพระทนง

พทไธสวรรยเรอยมา ดเพมใน ณฏฐภทร จนทวช, กรมพระราชวงบวรสถานมงคลกบงาน

ศลปกรรมตามแบบพระราชนยม, 221-225.

ภาพท 105 จตรกรรมเรองตานานพระพทธสหงค วดบวรสถานสทธาวาส

131

ในทนจะขอกลาวถงประวตการนาพระพทธชนสห และพระศรศาสดา มา

ประดษฐานในวดบวรนเวศวหารเพอใชเปนขอมลประกอบการวเคราะหดงน

พระพทธชนสห (ภาพท 106) ตามตานานทกลาวอางกนนนระบวาสรางขน

คราวเดยวกบพระพทธชนราช โดยพระพทธชนสหประดษฐานอยในพระวหารทศเหนอ วดพระศร

รตนมหาธาต พษณโลก ครนสมยรตนโกสนทร พระวหารดงกลาวชารด สมเดจพระบวรราชเจา

มหาศกดพลเสพ จงไดเชญลงมาประดษฐานทมขหลงของพระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร เมอ พ.ศ.

2372 ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ขณะยงทรงผนวชและไดเสดจมาครองวดน ได

ทลขอพระบรมราชานญาตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว อญเชญมาประดษฐานเปนพระ

ประธานในพระอโบสถ พระองคทรงเคารพนบถอพระพทธชนสหมาก ไดโปรดใหกาไหลพระรศม

ใหมดวยทองคา ฝงเพชรทพระเนตรและพระอณาโลม ปดทองทงองค

เมอแรกเสดจเถลงถวลยราชสมบตแลว ตรสใหแผทองคาลงยาราชาวด

ประกบพระรศมพระพทธชนสหทรงถวายฉตรตาด 9 ชน138 ตอมาโปรดเกลาฯ ใหหลอฐานพระพทธ

ชนสหใหมดวยสารดเมอ พ.ศ. 2398 ปดทองใหมทงองคทงฐาน ครน พ.ศ. 2409 เสดจนมสการ

138สนนษฐานวาเปนฉตรทรงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ด

ศกดชย สายสงห, “ประตมากรรม,” ศลปกรรมวดบวรนเวศวหาร, 143.

ภาพท 106 พระพทธชนสห

132

และสมโภชพระพทธชนราช ทเมองพษณโลกเสดจกลบแลวสมโภชพระพทธชนสหดวย ในคราวน

ไดทรงถวายพระธามรงคหยกสวมนวพระองคฐซาย และถวายเงน 50 ชง139

พระพทธชนสหเปนพระพทธรปปางมารวชย ประทบนงขดสมาธราบ จดเปน

พระพทธรปแบบสมยสโขทยหมวดพระพทธชนราช โดยพทธลกษณะทสาคญคอ พระพกตรรปไข

แตจะดกลมมากกวาพระพทธรปหมวดใหญของสโขทยโดยทวไป พระรศมเปนเปลว พระวรกายม

พระองสาใหญ บนพระองคเลก สงฆาฏเปนแผนเลกยาวลงมาถงพระนาภ ปลายแยกเปนสองชาย

เขยวตะขาบ และลกษณะพเศษทถอเปนลกษณะเฉพาะ คอการทานวพระหตถทงสยาวเสมอกน

อนเปนลกษณะเฉพาะของพระพทธรปสโขทยหมวดพระพทธชนราช ตามการศกษารปแบบพระ

พทธชนสหพบวามคลายคลงกบพระพทธชนราชมากทสด สงเกตจากมการทาพระขนงโกงมเสน

พระขนงและเสนขอบพระเนตรแคบๆ จงอาจสรางขนชวงกบพระพทธชนราช ในราวกลางถงปลาย

พทธศตวรรษท 20140

พระศรศาสดา (ภาพท 107) หรอมกเ รยกกนวา “พระศาสดา” เปน

พระพทธรปสารดปางมารวชย สมยสโขทย เดมประดษฐานอยทวดพระศรรตนมหาธาตพษณโลก

ตอมาในสมยรตนโกสนทร เจาอาวาสวดบางออยชาง จงหวดนนทบร ใหอญเชญพระศรศาสดา

จากเมองพษณโลกมาไวทวด ครนสมเดจเจาพระยาบรมมหาพชยญาต (ทด บนนาค) ทราบเรอง

จงใหอญเชญจากวดบางออยชางมาไวทวดประดฉมพล ซงเปนวดททานสราง

ภายหลงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงทราบและมพระราชดาร

วา พระศรศาสดานเปนพระพทธรปในพระอารามหลวงมาแตโบราณ ไมควรจะอยในวดอน และ

เหนวาพระศรศาสดานนสรางขนพรอมกบพระพทธชนสห (ซงกรมพระราชวงบวร มหาศกดพลเสพ

ทรงใหอญเชญมาประดษฐานไว ณ พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร) ดงนนพระศาสดากควร

ประดษฐานอยทวดบวรนเวศวหารเชนเดยวกบพระพทธชนสหดวย แตคราวนนยงมไดสรางพระ

วหารไวประดษฐาน จงโปรดใหอญเชญไปประดษฐานยงมขหนาพระอโบสถวดสทศนเทพวราราม

ไปกอนเมอ พ.ศ. 2396 ครนสรางพระวหารพระศาสดาจวนแลวเสรจจงโปรดใหอญเชญพระ

ศาสดามาประดษฐาน เมอ พ.ศ. 2406141

139สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ตานานพระพทธรปสาคญ (กรงเทพฯ: มต

ชน, 2548), 97. 140 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย: รปแบบ พฒนาการ และ

ความเชอของคนไทย, 226. 141สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ตานานพระพทธรปสาคญ, 99-100.

133

จากการศกษาเรองรปแบบของพระพทธรปพบวา พระศรศาสดาเปน

พระพทธรปแบบหมวดพระพทธชนราช ลกษณะโดยรวมคลายกบพระพทธชนสห แตมลกษณะ

สาคญทแตกตางไปเลกนอยคอพระพกตรทคอนขางกลมมากกวา พระพกตรสน พระเนตรชดกบ

พระขนง พระนาสกไมโดงเหมอนพระพทธชนราชและพระพทธรปสโขทยทวไป

แตลกษณะทสาคญแสดงใหเหนวาแตกตางจากพระพทธชนราชและ

พระพทธรปสโขทยทวไป คอพระโอษฐคอนขางกวาง แยมพระโอษฐตรง ปลายพระโอษฐไมตวดขน

และไมหยกเปนคลน เหมอนพระพทธรปสโขทย แตกลบแสดงลกษณะทเปรยบเทยบไดกบ

พระพทธรปสมยอยธยาในชวงทมอทธพลศลปะสโขทย ทงนพระพกตรของพระศรศาสดานาจะเปน

งานซอม หรอทงหมดอาจสรางขนในภายหลงชวงทมอทธพลศลปะอยธยาขนมาหลงจากสโขทย

หมดอานาจไปแลว ซงทาใหพระศรศาสดานาจะมอายในราวปลายพทธศตวรรษท 20 ถงตนพทธ

ศตวรรษท 21 คออาจสรางขนในชวงสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงขนมาครองเมองพษณโลกก

เปนได142

จากขอมลของพระพทธชนสห และพระศรศาสดาดงกลาวทาใหเหนวา

ประการแรก พระพทธรปทงสามไมไดหลอขนพรอมกน จากการศกษาลกษณะรปแบบตามวธการ

ทางประวตศาสตรศลปะ โดยพระพทธชนสหและพระพทธชนราชคงสรางพรอมกนตามรปแบบท

คลายคลงและเรองราว แตคงพระศรศาสดาถกหลอขนทหลงทหลงแลวจงนามาประดษฐานไวทวด

142ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย: รปแบบ พฒนาการ และ

ความเชอของคนไทย, 227.

ภาพท 107 พระศรศาสดา

134

สวนประการตอมาคอเรองการกาหนดอายการสราง ซงพงศาวดารเหนอระบวาพระพทธรปทงสาม

สรางใน พ.ศ. 1500 นน แทจรงแลวเปนพระพทธรปแบบสโขทยซงมอายกลางพทธศตวรรษท20

(พระพทธชนราชและพระพทธชนสห) ถง ตนพทธศตวรรษท 21 (พระศรศาสดา) แลวทงสน

การท จตรกรรมฝาผนงแสดงภาพการหลอพระพทธรปทงสามแลว

ประดษฐานไวในพระวหารทศตางๆ ทวดพระศรรตนมหาธาตในคราวเดยวกนจงเปนความเขาใจ

เชงตานาน แตเปนขอมลทไมสอดคลองกบการศกษาดานรปแบบทางประวตศาสตรศลปะ

เหตทตองการใหเหนเรองประวตทมาของการอญเชญมาประดษฐาน

พระพทธรปนน นอกจากเพอตองการใหเหนเรองของการอางองตามตานานเปรยบเทยบกบการ

กาหนดอายแลว ขอควรพจารณาตอมาคอจตรกรรมเรองตานานพระพทธรปทวหารพระศรศาสดา

ยงทาใหเหนพระราชนยมและพระราชประสงคบางประการของพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวไดบางประการดวยเชนกน

หากพจารณาพระราชนพนธเรอง ตานานพระพทธชนราช พระพทธชนศร

และพระศรศาสดา จะพบวาเนอความทปรากฏในพระราชนพนธ ไดสะทอนใหเหนถงการนาเสนอ

ขอมลทมาพงศาวดารเหนอ และเปนแหลงอางองสาคญในการเขยนจตรกรรมทผนงวหารพระศร

ศาสดา

ทงนในพระราชนพนธไดทรงเพมเรองประวตการทพระมหากษตรยการขนไป

นมสการพระพทธชนราชเมอครงกรงเกา ณ เมองพษณโลก สวนในชวงทาย ทรงเสรมดวยเรอง

ความสาคญของพระพทธรปทมตอพระราชวงศจกรและแผนดนรตนโกสนทร ดงพระราชนพนธวา

“...บรรยายเรองทงปวงน คอจะสาแดงทานทงหลายซงเปนตนเคาของพระบรม

ราชวงศผ ตงขน และดารง ณ กรงรตนโกสนทรมหนทรายทธยาน แตเดมไดเคยไดสรอง

เสพยนมสการ นบถอพระพทธชนราช พระพทธชนศร พระศรศาสดาสามพระองคมาแต

กอน...” 143

ความชดเจนอกประการทเหนจากพระราชนพนธคอ ความศกดสทธในฐานะ

พระพทธรปคบานคเมอง ทรงบรรยายถงความงดงามของพระพทธรปทงสามองค ดงปรากฏในพระ

ราชนพนธ วา

“...เมองพษณโลกกเปลยนเจาผลดนายรายๆ ดๆ ลางทเปนเมองหลวง ลางท

เปนเมองขนหลายครงหลายหน ขาศกมาแตอนเขาผจญเอาไดเอาไฟจดเผาถนทตางๆ ใน

143พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ตานานพระพทธชนราช พระพทธชน

ศร และพระศรศาสดา, 13.

135

เมองนนเสยเกอบหมด แตพระพระพทธรปสามพระองคกมไดเปนอนตราย ควรเหนเปน

อศจรรย คนเปนอนมากสาคญวามเทวดารกษา และบางจาพวกสาคญเหนเปนแนวา พระ

พทธชนราช พระพทธชนศรสองพระองคนน งามแหลมแกตามากกวาพระพทธรปใหญนอย

บรรดามในแผนดนสยามทงปกษใตฝายเหนอ... มผ เลยนปนเอาอยางไปมากมายกหลาย

ตาบล จะมพระพทธรปทคนเปนอนมากดเหนวาเปนดงามกวาพระพทธชนราชพระพทธชน

ศรสองพระองคนไปกไมม...”144

จากพระราชนพนธและประวตการเชญพระพทธรปมาประดษฐานทวดบวร

นเวศวหาร ทาใหเหนวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดปรานและเลอมใส

พระพทธรปกลมดงกลาวอยางยง ดงจะเหนวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เสดจ

ประพาสเมองเหนอทเมองพษณโลก โดยทรงสมโภชพระพทธชนราชเมอ พ.ศ. 2409 ทงน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอครงพระองคยงทรงผนวชเปนสามเณร ไดตามเสดจ

พระราชดาเนนในคราวนนดวยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชปรารภวา

“...พระบาทสมเดจพระจอมเกลา เ จาอยหวทรงโปรดใ หพระอง คเ จา

ประดษฐวรการถายพระพทธชนสห หลอเปนพระพทธชนสหนอย ...ครนเมอเสดจพระราช

ดาเนนขนไปเมองเหนอครงนน กไดโปรดเกลาฯ ใหถายพระพทธชนราช แลกลบลงมาถาย

พระศรศาสดาหลอเปนเปนพระนอยขนไวอกทง 2 องค...”145

ขอความนไดแสดงใหเหนวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ท

ทรงทราบถงพระราชศรทธาและพระราชนยมของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทมตอ

พระพทธรปคบานคเมองดงกลาวอยางชดเจน จนอาจเปนเหตใหทรงเลอกจตรกรรมเรองตานาน

พระพทธรปทงสามทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาทรงมพระราชศรทธา มาเขยนไวใหเปนภาพ

บรรยายเหตการณตานานกเปนได

ประเดนดงกลาวยงอาจทาใหคดเพมไดวา เมอมาถงครงรชสมยของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาหว นอกจากจะทรงสานตอพระราชประสงคของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โดยการสรางพระวหารพระศรศาสดาและเขยนจตรกรรม

ฝาผนงจนเสรจสนแลว พระราชกรณยกจสาคญคอการจาลองพระพทธชนราชมาเปนพระประธาน

ในพระอโบสถ วดเบญจมบพตรดสตวนาราม ซงนอกจากจะเปนกรณทมผ สนนษฐานวาเปน

144เรองเดยวกน, 13-14. 145พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชปรารภเรองพระพทธชน

ราช (พระนคร: โรงพมพบารงนกลกจ, 2460), 29.

136

ประเดนทางดานการเมองแลว146 การจาลองพระพทธชนราช ซงเปนพระพทธรปสวยงามและ

ศกดสทธ คงมประเดนทเนนเรองสนทรยศาสตรและความงามเหมาะสมแกพระอารามหลวงแหง

ใหมอกดวย

วดโพธนมตรสถตมหาสมาราม - จตรกรรมฝาผนงอโบสถ มโครงสรางการ

แสดงออกทางจตรกรรมทวดโพธนมตรเปนลกษณะการผนวกเอาความสมจรงอนมาจากเทคนค

ทางจตรกรรมทางตะวนตก อาท การใชสเพอบงบอกแสงเงาอยางสมจรง เทคนคทางทศนยภาพ

หรอการสะทอนวฒนธรรมจากตางชาตทเขามาในสมยนน มความสมจรงในแงสถานท ตวบคคล

และภาพของสงคมวถชวตในสมยรชกาลท 5 ไดชดเจน147 กระนนยงคงแสดงลกษณะทางงาน

จตรกรรมไทยประเพณเอาไวอยดวย โดยภาพรวมเนอหาของภาพอาจแบงเปน 2 เรอง และอาจ

แบงไดตามพนททเขยนไดแก

3.5 จตรกรรมฝาผนงเรองการอญเชญกงพระศรมหาโพธ เปนเหตการณท

พระเจาอโศกไดพระราชทานกงพระศรมหาโพธ จากประเทศอนเดยมาประดษฐานยงลงกาในสมย

พระเจาเทวานมปยตสสะ เขยนภาพไวพนทเหนอกรอบประตหนาตาง ภาพเลาเรองเรมตนทผนง

ดานทศตะวนตกเบองหลงพระประธาน โดยการเลาเรองดาเนนเวยนทกษณาวตรไปจนจบตอนท

พระสงฆมตตาเถรไดทาการอปสมบทใหสตรชาวลงกาทผนงทศดานใตเบองขวาของพระประธาน

ทงนเหตการณตามตานานและประวตศาสตรกอนทจะเปนเนอเรองใน

จตรกรรมนน มภมหลงทางประวตศาสตรดงน คอเมอหลงจากพระพทธเจาไดปรนพานไปแลว ไดม

การสงคยนาพระพทธศาสนา โดยการสงคายนาครงท 3 เมอตนพทธศตวรรษท 3 เกดขนทอโศกา

ราม เมองปาตลบตร ประเทศอนเดย ในรชกาลของพระเจาอโศกมหาราช พระองคไดสงสมณทต

ออกไป 9 สายเพอเผยแผพระศาสนายงทตางๆ คณะสมณทตกลมหนง นาโดยพระมหนทเถระ ได

เดนทางไปยงเกาะลงกา ไดเผยแผพระพทธศาสนานกายเถรวาท จนไดรบการยอมรบนบถออยางด

146ชาตร ประกตนนทการ, พระพทธชนราชในประวตศาสตรสมบรณาญาสทธ

ราชย (กรงเทพฯ: มตชน, 2551), 81-86. 147รายละเอยดเรองภาพสะทอนทางสงคมดานตางๆ ไดรบการศกษาวเคราะหไวอยาง

ละเอยด โปรดดเพมใน กฤษดา พณศร, “การวเคราะหอทธพลศลปะและวฒนธรรมตะวนตกท

ปรากฏในจตรกรรมฝาผนงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว: กรณศกษาเฉพาะ

จตรกรรมฝาผนงภายในพระอโบสถวดโพธนมตรสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร” (วทยานพนธ

ปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร,

2540), 67 - 107.

137

จากพระเจาเทวนมปยตสสะ กษตรยแหงลงกา และมผคนทไดขออปสมบทเปนภกษดวย ตอมา

เมอมสตรผประสงคทจะอปสมบทเปนภกษณเชนกน พระมหนทเถระจงทรงแนะนาใหพระองค

อาราธนาพระสงฆมตตาเถร พระราชธดาของพระเจาอโศกมหาราช มายงลงกาเพอเปนพระ

อปชฌาย พรอมใหนากงพระศรมหาโพธ มาดวย148

สวนเรองราวทเปนภาพจตรกรรมทวดโพธนมตรฉากแรก เปนภาพพระเจา

อโศกทาการอญเชญกงโพธ จากตน ทผนงสกดหลง จากนนนาขนพระมหาพชยรถพรอมกบขบวน

แหผานไปยงทตางๆ บนผนงดานเหนอดานซายของพระประทาน พระเจาอโศกจะเชญกงพระศร

มหาโพธ ขนไปยงลงเรอ ปรากฏบนผนงดานทศตะวนออก (ตรงขามพระประธาน) โดยกอนทมาถง

ยงลงกาทวป เปนเรองฝงนาคราชไดขนมาหวงจะชงเอาไปแตพระสงฆมตตาเถรไดแปลงเปนครฑ

เขาไปสเหลานาคราชจนพายแพไป ทายทสดพระยานาคราชไดขออาราธนากงพระศรมหาโพธ ลง

ไปบชาทนาคภภพเปนเวลา 7 วน เมอครบกาหนดแลวคณะอญเชญจงเดนทางตอไปจนถงลงกา

เมอพระเจาเทวานมปยตสสะทรงทราบความ จงเสดจลงมาอญเชญพระศรมหาโพธ ถงในทะเลเรอง

สวนนเขยนอยผนงทศใต จากนนเปนเรองการเขารบอปสมบทของสตรชาวลงกา และภาพพระสงฆ

มตตาเถรไดแสดงธรรมแกชาวเมอง เขยนไวบรเวณดานขวาของพระประธาน149 (ภาพท 108 -

110)

148ชศกด ทพยเกษร, “พระพทธศาสนาในศรลงกา,” ใน ความสมพนธทางพทธ

ศาสนและพทธศลประหวางศรลงกา พมาและไทย: เอกสารประกอบโครงการเสวนา

วชาการดานประวตศาสตรศลปะ "ความสมพนธไทยกบศรลงกาผานพทธศาสน-พทธ

ศลป" (กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2555),2-

3. 149 ดรายละเอยดเรองการอญเชญกงพระศรมหาโพธ ใน พระมหานาบ, หนงสอมหา

วงษ พงศาวดารลงกาทวป เลม 2 (กรงเทพฯ: โรงพมพพมพไทย, 2463), 370 - 403.

138

ภาพท 108 พระเจาอโศกตอนกงพระศรมหาโพธ วดโพธนมตร

ภาพท 109 อญเชญกงโพธสลงกา วดโพธนมตร

139

จตรกรรมทอโบสถน เขยนบนผนงสวนเหนอชองประตและหนาตาง การเลา

เรองเนนความตอเนอง เนอเรองในงานจตรกรรมไดสะทอนการเปลยนแปลงแนวความคดของงาน

ชางในเรองการเลอกเหตการณซงมเคาโครงขอเทจจรงในประวตศาสตรเรองการตงมนของพทธ

ศาสนาเขามาในลงกา อยางไรกตามแนวทางเรองทนามาเขยนนกยงคงมเรองเชงอทธปาฏหารย

สอดแทรกอย เชน การแสดงฉากเหลาเทวดาจากหมนจกรวาลทมาเปนพยานชนชมรศม 6 ประการ

ในการตอนกงมหาโพธ ทผนงสกดหลงมมบน หรอการแปลงกายเปนพระยาครฑเพอหยดนาคราชท

จะมาชงพระมหาโพธ ไปบชาทโลกบาดาล การเขยนภาพสตวในจนตนาการอยางเงอก หรอภาพวง

ใตบาดาล เปนตน (ภาพท 111) จงอาจจดวาเรองการอญเชญกงพระมหาโพธ นควรจะเปนเรอง

“กงอดมคต” คอตานานเชงปรมปราองประวตศาสตร มากกวาทจะตความเปนการเขยนเชงสมจรง

ทงหมด

ภาพการอญเชญกงมหาโพธ ไปประดษฐานยงลงกา นอกจากมองเปนเรอง

กงอดมคตกบแนวประวตศาสตรดงทกลาวมาขางตน การเลอกเรองดงกลาวขนมาเขยนเปนภาพ

จตรกรรมเลาเรองยงเปนการอางองแหลงแรงบนดาลใจใหมๆ โดยเฉพาะจากวรรณกรรมใน

พระพทธศาสนาดวย ซงแตเดมมกพบแตการใชเพยงพระปฐมสมโพธกถามาเปนแหลงอางอง

ภาพท 110 สตรชาวลงกาเขารบอปสมบท วดโพธนมตร

140

เรองราวทฝาผนงวดโพธนมตร อาจมทมาจาก 3 แหลงดวยกนคอ แหลงแรก

คอ เปนเรองราวจาก คมภรมหาวงษ มหาโพธคหนปรเฉท 18150หรอ แหลงทสอง จาก สงคตกถา

(ซงไดรบการเรยบเรยงเปน สงคตยวงศ) ในจตตถสงคต151 หรอแหลงสดทายคอ ชนกาลมาล

150คมภรมหาวงษแสดงเนอหาพงศาวดารลงกา และเปนทรจกกนในสมยสโขทยเปน

ตนมา อยางไรกตามมการทาฉบบแปลภาษาไทยในสวนครงแรก เมอสมยรชกาลท 1 เมอ พ.ศ.

2339 ด กองวรรณกรรมและประวตศาสตร, วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 1 พระคมภร

มหาวงศ (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2534), (1)-(3). 151สงคตกถา เปนเรองกลาวถงการทาสงคยานา สวนในจตตสงคต วาดวยเรองการทา

สงคายนาครงท 4 ทลงกา เปนวรรณกรรมทแตงโดยภาษามคธ โดย สมเดจพระวนรตน วดพระเชต

พนวมลมงคลาราม เมอ พ.ศ. 2332 เพอเปนการเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟา

จฬาโลกมหาราช ภายหลงจากทโปรดเกลาฯ ใหสงคายนาพระธรรมวนยเสรจเรยบรอยแลว ด กอง

วรรณกรรมและประวตศาสตร, วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 3 สงคตยวงศ (กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2536), (2), 80-83.

ภาพท 111 พระสงฆมตตาเถรแปลงเปนครฑ และภาพวงใตบาดาล วดโพธนมตร

141

ปกรณ152 จงไมแปลกทผสรางวด คอสมเดจพระวนรตน (แดง) และชางเขยน คอ พระอาจารยแดง

วดหงษรตนาราม ซงเปนภกษคงยอมตองเคยศกษา และมความรดงกลาวอยจงไดนามาเขยน ทงน

ยงเปนขอสะทอนใหเหนถงความ พยายามแสวงหาแรงบลดาลใจใหมจากวรรณกรรมอนๆจงได

นามาเขยนซงนบเปนกระแสงานจตรกรรมแนวทางใหมทยงชดเจนขนมากในสมยรชกาลท 51153

วเคราะหงานจตรกรรม เรองความนยมการปลกพระศรมหาโพธ จากลงกา

นนเปนธรรมเนยมปฏบตทางพทธศาสนาประการหนงปรากฏหลกฐานวานยมตงแตสมยสโขทย

แลวเปนอยางนอย ครนถงสมยรตนโกสนทรตอนตน พระราชกรณยกจของกษตรยไทยทเกยวของ

กบตนศรมหาโพธ เรอยมา เชน สมยรชกาลท 2 ไดมการนาตนพนธพระศรมหาโพธ จากลงกามา

ปลกไวในแผนดนสยามถง 7 ตนดวยกน154 และทเหนไดชดอยในรชสมย พระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว รชกาลท 4 พระองคทรงปลกตนพระศรมหาโพธ ในพระอารามสาคญททรงสราง

และปฏสงขรณ เชน วดปทมวนาราม พระปฐมเจดย เปนตน กอนทปลายรชกาลจะเกดความนยม

ตนพระศรมหาโพธ จากอนเดยแทน155

ครนสมยรชกาลท 5 เปนเวลาใกลเคยงกบชวงทเขยนจตรกรรมฝาผนงทวด

โพธนมตร เรองของการปลกตนศรมหาโพธ กยงปรากฏอย ดงเหตการณท พ.ศ.2434 สมเดจฯกรม

พระยาดารงราชานภาพ ไดเสดจไปราชการทประเทศอนเดย พระองคไดหนอพระศรมหาโพธ พทธค

ยา โดยทายทสดไดนาโพธ ดงกลาวไปปลกไววดเบญจมบพตร156

152มการแปลเปนภาษาไทยในสมยรชกาลท 1 เชนกน กองวรรณกรรมและ

ประวตศาสตร, วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 4 ชนกาลมาลปกรณ (กรงเทพฯ: กรมศลปากร,

2539), (2), 78-86. 153วไลรตน ยงรอต,”จตรกรรมฝาผนง ภาพวฒนธรรมมส,” เมองโบราณ 24, 4

(ตลาคม - ธนวาคม 2541): 23. 154ดเพมใน สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, เรองการประดษฐานพระสงฆ

สยามวงศในลงกาทวป, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2553), 236, 275. 155พสวสร เปรมกลนนท, “ภาพของศรลงกาผานงานศลปกรรมสมยรชกาลท 4,” ใน

ความสมพนธทางพทธศาสนและพทธศลประหวางศรลงกา พมา และไทย, 226-227. 156ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม: วาดวยการสถาปนากอสรางเพมเตม

ปฏสงขรณ การพเศษ และการเกยวของตางๆ (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง แอนพบลชชง,

2543), 48.

142

อนง อาจมองไดวาการเลอกเรองการอญเชญกงพระมหาโพธ นเปนการ

นาเสนอเชงเปรยบเทยบกบการนากงพระมหาโพธ มาประดษฐานยงสยามในสมยพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว เพอเปนการแสดงใหเหนวาทรงมพระราชกจทางศาสนาเหมอนกบพระ

เจาเทวานมปยตสสะของลงกาในอดต157 และอกทางหนงยงนาจะเปนการบอกเลาเรองทพระองค

ทรงโปรดเกลาฯ พระราชทานกงพระมหาโพธ ใหกบทางวดไวเพอปลกดวย การเขยนจตรกรรมเรอง

นขนเพอใหเรองราวในจตรกรรมมแนวคดเชงเปรยบเทยบกบเหตการณจรงของประวตศาสตรพทธ

ศาสนา และประวตของวดดวยเชนกน จตรกรรมเรองดงกลาวจงสอดคลองกบบรบทอยางยง

สงทสามารถสะทอนใหเหนเปนนยจากงานจตรกรรมไดชดอกประการหนง

คอเรองอทธพลและความเกยวของกบพทธศาสานาแบบลงกานบแตอดต แมวามขาดหายไประยะ

หนงหลงจากการเสยกรงครงท 2 สาหรบความสมพนธของพทธศาสนาลงกาวงศกบอาณาจกร

สยามสมยรตนโกสนทรตอนตน อาทเชน ดานการสงสมณฑต ไปเจรญศาสนไมตรกบลงกาในสมย

รชกาลท 2 ครงหนง สวนในสมยรชกาลท 3 ดงเหตการณทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

เมอยงทรงผนวชเปนพระวชรญานมหาเถระเจา ครองตนอยทวดบวรนเวศวหาร ยงมเหตการณท

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวมอบหมายใหพระวชรญานมหาเถระทรงตอนรบสมณฑต

ลงกาใหไปพานกอยทวดบวรนเวศวหาร เนองจากในสมยนน พระองคและคณะสงฆทวดบวรนเวศ

วหาร โดยมากพดภาษามคธ และภาษาองกฤษได จนทางวดสามารถจดเสนาเสนอรบรองคณะ

สงฆลงกาโดยเฉพาะ เรยกวา คณะลงกา158 ในขณะเดยวกน กมการจดคณะสมณฑตไปลงกาถง 2

ครง ในรชสมยนดวย สวนพระวชรญานมหาเถระเจาเองกทรงมพระราชประสงคทจะไปใหถงเมอง

ลงกาดวย159

การปฏรปพทธศาสนาโดยการตงธรรมยตกนกายโดยรชกาลท 4 ยอมมความ

เกยวของกบทางลงกาอยกลาวคอ เกยวของกบการทพระวชรญาณมหาเถระไดทรงรบเอาระบบ

สมณวงศแบบรามญมาเปนขอปฏบตเพราะหากสบยอนไปจะพบวา นกายรามญททรงใหการ

157กฤษดา พณศร, “การวเคราะหอทธพลศลปะและวฒนธรรมตะวนตกทปรากฏใน

จตรกรรมฝาผนงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว: กรณศกษาเฉพาะจตรกรรม

ฝาผนงภายในพระอโบสถวดโพธนมตรสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร,” 69 - 70, 101. 158 ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา, พระราชประวตและ พระราชกรณยกจ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลา (นครปฐม: โรงพมพมหามงกฏราชวทยาลย, 2547), 8. 159 กรมการศาสนา, พระบาทสมเดจจอมเกลาเจาอยหวกบงานพระพทธศาสนา

(กรงเทพฯ: กรมการศาสนา, 2548), 66.

143

ยอมรบและอปสมบทใหมน เปนคณะทเกยวของกบนกายกลยาณสมาของลงกาทเผยแพรไปใน

รามญประเทศในสมยของพระเจารามาธบดชาวมอญ เมอป พ.ศ. 2019160อยางไรกตามพระสงฆ

ของศรลงกาเองกไดขอใหทางไทยสงพระเถระทจะอปชฌาย กบคณะสงฆคณะธรรมยตกนกายไป

อปสมบทให โดยพระวชรญานมหาเถระทรงพระราชทานพระบรมราชานญาต161ดงนนเรองของ

ธรรมยตกนกายจงมสวนเกยวของกบพทธศาสนาลงกาวงศโดยเปนรากฐานในสมยรชกาลตอมา

ดวย

ในสมยรชกาลท 5 ไดมพระบรมวงศานวงศชนสงของไทย คอ พระวรวงศเธอ

พระองคเจาปฤษฎางค ทรงเปนอครราชทตไทยไปประจาประเทศตาง ๆ ในยโรป ตอมาไดทล

ลาออกจากราชการแลวไปผนวชทลงกา จนพระสงฆแหงลงกาแตงตงใหเปนสงฆนายกประมขทาง

ศาสนาประเทศลงกาเสดจไปบรรพชา ณ ประเทศศรลงกา ทรงไดรบพระฉายานามวา พระชนว

รวงศ พระองคทรงมบทบาทอยางมากในดานการสงฆ และวฒนธรรมอนเกยวเนองใน

พระพทธศาสนาของศรลงกากบไทย สวนความสมพนธระหวางสองประเทศดานศาสนามนคง ถง

ขนพระสงฆลงกายอมรบความเปนผนา ทางพระพทธศาสนาของไทย และขอมาอยใตระเบยบการ

ปกครองของเถรสมาคมไทย162

ดงนนอาจนากลบมาสบทสรปประการหนงวา การเลอกเรองการอญเชญกง

พระศรมหาโพธ มาประดษฐานทลงกา มาเขยนเปนจตรกรรมเรองหลกของวดนน ยอมม

แนวความคดทนอกจากจะมาจากวรรณกรรมหรอคมภรพทธศาสนาแลว ยงนาจะมาจากกระแส

ความคดทแสดงความเกยวของกบพทธศาสนาแบบลงกาวงศทผกพนกบสงคมไทยมานานนบแต

สโขทย จนถงสมยรตนโกสนทรทมการสรางบานแปงเมอง และฟนฟปฏรปพทธศาสนาในสมย

รชกาลท 1 เปนตนมา นอกจากนความคดเรองการอญเชญพระศรมหาโพธ มาประดษฐานยง

ดนแดนนนๆยงเปนเครองสะทอนความคดเรองการตงมนทางพทธศาสนาในดนแดนดงกลาวเสมอ

160 หอพระสมดวชรญาณฯ, จารกกลยาณ เรองพงศาวดารนกายฝายใตคาจารก

ภาษามคธ ทงคาแปลเปนภาษาไทยและภาษาองกฤษ (กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพพรรฒธนา

กร, 2468), 4-5. 161 ดเพมเตมใน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ, เรองการ

ประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป, 308-309. 162 ปยนาถ บนนาค, ประวตศาสตรและอารยธรรมของศรลงกาสมยโบราณถง

กอนสมยอาณานคม และความสมพนธทางวฒนธรรมระหวางศรลงกากบไทย (กรงเทพฯ:

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2534), 261.

144

มา ภาพจตรกรรมทอโบสถแหงน จงควรมแรงบนดาลใจ และแนวความคดกบการสอเรองราวทม

เบองหลงจากพทธศาสนาจากลงกา และในขณะเดยวกนยงแสดงใหเหนถงการรบรในเรอง

ประวตศาสตรของพทธศาสนาดวย เพราะวาศรลงกากไดรบพทธศาสนามาจากอนเดยอกทอดหนง

เชนกน ซงสอดคลองกบในสมยรชกาลท 5 มการศกษาขดคนทางโบราณคดและการศกษาทาง

ประวตศาสตรตางๆ เทากบเปนการรบรและยอมรบวาพระพทธศาสนานนเคยกาเนดตงมนคงใน

อนเดยมากอน โดยเฉพาะสมยพระเจาอโศกมหาราช จงไดมการเผยแผมายงศรลงกา ซงประเดนท

กลาวมาพบในงานจตรกรรมในพระอโบสถทงสน

3.6 จตรกรรมภาพสะทอนวถชวตและสงคมในพทธศาสนา เรองวถชวตและ

สงคมนจะเขยนบางสวนเขยนสอดแทรกอยในเรองการอญเชญกงพระศรมหาโพธ แตสวนหลกอย

บรเวณชองวางระหวางกรอบหนาตางของผนงดานขางอโบสถ

โดยแตละหองภาพจะเปนเรองทเกยวของกบสงคมสยามทปรากฏภาพวถ

ชวตทสอดคลองกบทางพทธศาสนา ภาพเหลานไดแก ภาพประเพณอปสมบท ภาพการทาบญตก

บาตรของพทธศาสนกชน ภาพการกอพระเจดยทราย นอกจากนกมภาพการเฉลมฉลองเทศกาล

การนกขตฤกษตางๆ เชน การถวายพานพมในวนเขาพรรษา หรอเทศกาลลอยกระทง เปนตน หรอ

แมกระทงภาพกจวตรตางๆ ของสงฆทอยภายในพระอาราม เปนตน (ภาพท 112)

ภาพท 112 การกอเจดยทราย วดโพธนมตร

145

ในขณะเดยวกน ชางไดพยายามใชฉากทสมจรง การแสดงภาพทวทศนตาม

หลกทศนยภาพ และการลงสทองฟาตามธรรมชาตทบงบอกเวลา และการเขยนอาคารบานเรอน

ตางๆ ทสมจรง โดยเฉพาะภาพพระอารามสาคญในพระนคร เชน วดสทศนเทพวราราม และวด

ราชบพธสถตมหาสมาราม หรอแมแตฉากทเปนวดโพธนมตรเองดวย (ภาพท 113)

วเคราะหงานจตรกรรม แนวทางการเขยนภาพวถชวตนน โดยปรกตตาม

จตรกรรมแบบประเพณมกปรากฏสอดแทรกในฉากตางๆโดยเปนภาพเรองราวในแนวการ

บนทกภาพวถชวตประจาวน และภาพวตรปฏบตของสงฆ ทเนนฉากสมจรงเขาไปอยดวยกน

ลกษณะเชนนแสดงวามการใหความสาคญกบเรองวถชวตประจาวนมากขน ซงเบองตนนน เขาใจ

วาเปนพฒนาการทตอเนองเรองความสมจรง ในความเปนอดมคตทมมากขนในจตรกรรมประเภท

ภาพกาก163 โดยการพฒนาฉากทวทศนทางธรรมชาต ภาพอาคารทกอสราง แตทแสดงออกชดเจน

ทสดคอ การสอดแทรกวถชวตแบบสมจรง เขาไปลกษณะแบบขนบนยมโบราณ (ความปรมปรา)

163ชอเรยกตวประกอบฉากในจตรกรรมแบบแผนประเพณไทย เชน ภาพชาวบาน หรอ

ทหารเลว พบมากเปนลาดบตงแตจตรกรรมสมยอยธยาตอนปลาย จนถงจตรกรรมสมยรชกาลท 3

กระนน ภาพกาก ไมไดหมายถงคณภาพตาของฝมอชาง แตหมายถงภาพประกอบฉากเหตการณ

ทมสวนใหความหมายของเรองสมบรณขน สนต เลกสขม, งานชาง คาชางโบราณ, 187.

ภาพท 113 ภาพวดโพธนมตร วดโพธนมตร

146

โดยเฉพาะชวงสมยรชกาลท 3 จานวนฉากดงกลาวไดเพมขนมากจนเปนความเดนชดของ

จตรกรรมรชกาลน164

ตวอยางการเขยนภาพจตรกรรมเรองวถชวตทเดนชดทสด นอกจากจะแสดง

ความสมจรงในแงเทคนคแลวยงเปนการแรกเ รมจตรกรรมทเนนเ รองราววถ ช วตอยาง

เฉพาะเจาะจง แทนการเขยนภาพทศชาดกหรอพทธประวตตวอยางทกลาวถงนคอ พระอโบสถ วด

บวรนเวศนวหาร ฝมอสกลชางขรวอนโขง ทมการแสดงภาพจตรกรรมฝาผนงระหวางหนาตางชอง

ประต เขยนเปนภาพวถชวต เปนเรองราวเกยวกบพระพทธศาสนาในชวงตางๆ165 ไดแกภาพการ

บวช วตรปฏบตของสงฆ ภาพการรกษาศลทาบญในโอกาสตางๆ (ภาพท 114) โดยนบเปนกระแส

จตรกรรมแนวทางใหม คอกระแสสจนยมสมจรงในงานศลปกรรมทเกดขนในชวงปลายรชกาลท 3

ตอเนองมายงสมยรชกาลท 4

164สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยนการแสดงออก

กเปลยนตาม, 78. 165สมศกด แตงพน ธ และ วระชย วระสขสวสด , จตรกรรมฝาผนงใน


ภาพท 114 การรกษาศลในวนพระ (ภาพจาก วดบวรนเวศวหาร)

147

ทมาและแรงบนดาลใจประการสาคญของจตรกรรมแบบทกลาวมาน

นอกจากจะเปนความคดแบบสจนยมสมจรงแบบตะวนตกแลว ยงเกยวของกบแบบแผนของงาน

จตรกรรมในพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวอยางยง เนองจากนบแต

สมยรชกาลท 3 ไดมการปฏรปพระพทธศาสนาในประเทศโดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว ตงแตครงทรงผนวชเปนพระวชรญาณภกข โดยเฉพาะการสถาปนาธรรมยตกนกายขน

ดงพระวนจฉยของสมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพวา การตงธรรมยตกนกายเพอเปนการฟนฟ

พทธศาสนา สวนทบกพรองของพระสงฆสยามมาแตโบราณ คอทรงแกไขวตรปฏบต ของพระสงฆ

ไทยใหสมบรณ ทงพระธรรมและวนย166 สงเหลานสะทอนใหเหนมากมายในพระราชดารส หรอ

ประกาศราชโองการมากมาย ดงความตอนหนง วาดวยการประกาศเรองการทานบารงพทธศาสนา

ความวา

“...ทรงพระราชดารตรตรองในการจะทานบารงพระพทธศาสนา ใหรงเรองไปใน

กาลภายหนา วงมพระบรมราชโองการมานพระบณฑรสรสงหนาท ใหประกาศแกพระสงฆ

ราชาคณะ ฐานานกรม เปรยญ เจาอธการ ฝายความวาสอรญวงส ทงในกรง นอกกรง

ผ สาเรจราชการเมอง และกรมการในหวเมอง เอกโทตรจตวาปกษใต ฝายเหนอ ใหทราบทว

กนวา การในพระพทธศาสนา คอพระภกษสงฆปฏบตในพระวนยสกขาบท รกษาพระจตปา

รสทธศล แลจาเรญสมถะวปสสนา ทาสงฆกรรม มอโบสถกรรม เปนตน...”167

เหตผลสาคญททาใหแนวความคดแบบพทธศาสนาแบบธรรมยตได

แพรหลาย และเปนทยอมรบนนสามารถตงขอสงเกตไดบางประการ กลาวคอ แมวาภาพโดยทว

ของพทธศาสนาโดยทวไปนบแตสมยรชกาลท 3จะเจรญรงเรองกวารชกาลกอนๆ เนองจากทรงม

พระราชปณธาน ศรทธาในการบรณปฏสงขรณวดวาอารามจานวนมากทสดในสมยรตโกสนทร

โดยใหเหมอนกบครงกรงศรอยธยา168แตปรากฏวาพระสงฆในครงนนเกดประพฤตผดพระวนย

บญญตถงกบตองมการชาระครงใหญ ดงนนกระแสการเกดคณะสงฆธรรมยตกนกายซงกอตงโดย

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเมอยงทรงผนวช นบเปนความเคลอนไหวทางพทธศาสนา

ครงใหญนบแตนนมา โดยกลมภกษฝายธรรมยตไดรบการยอมรบวาเปนกลมคนทมวตรปฏบตอน

166 สมเดจพระญาณสงวร (สวฑฒโน), เรยบเรยง, พทธศาสนวงศ (กรงเทพฯ: โรง

พมพมหามงกฏราชวทยาลย, 2532), 20. 167 ประชมประกาศรชกาลท 4 พ.ศ. 2394 - 2404 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร,

2511), 354 168ศกดชย สายสงห, งานชางสมยพระนงเกลาฯ (กรงเทพฯ: มตชน, 2551), 312.

148

เหมาะสม เครงครดในวนยและมความคดกาวหนาเพราะไดเชอถอในเรองวทยาศาสตร ทงยงไดรบ

การยอมรบในฐานะภกษทมทกษะดานตางๆ อยางเชนเรองความรความสามารถดานภาษา เปน

ตน169

พอเขาสสมยทรชกาลท 4 ขนครองราชยทรงมพระราชกรณยกจหลาย

ประการททรงวางรากฐานการศาสนาไว ทรงมผ สบทอดพระราชปณธานหลายทาน อาท สมเดจ

พระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส(ซงเปนพระราชโอรสของรชกาลท 4 ดวย) ทรงผนวช

เปนพระเถระธรรมยตรนท 2 ผ รเรมการตงสถาบนเพอการศกษาสงฆทเรยกวา มหามงกฏราช

วทยาลย ในขณะเดยวกน ฝายคฤหสถ เชน เสนาบดกรมทา เจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค)

ไดเขยน หนงสอแสดงกจจานกจ อนเปนอรรถาธบายคาสอนทางพทธศาสนาเชงวเคราะห

เปรยบเทยบ170อนเปนตวอยางของการแพรหลายของความคดแบบธรรมยตในชวงหลงรชกาลท 4

เรอยมา

งานศลปกรรมทสะทอนความเปนไปทางสงคมทมการปฏรปพระศาสนาได

สะทอนออกมาจากภาพจรยวตรสงฆ เรองตางๆ เชนอสภกรรมฐาน ธดงควตร และขอวนยสงฆ

อนๆ ดงทเคยไดกลาวไปแลว นอกจากนยงปรากฏภาพสงคมทสะทอนวถชวตในพระพทธศาสนา

ดวย จงไมแปลกทงานศลปกรรม โดยเฉพาะจตรกรรมไดสะทอนรองราวทมาจากการฟนฟพระวนย

และวตรปฏบตอนดงามของสงฆ ซงปรากฏโดยหลกทวดฝายธรรมยตกนกายทพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนา โดยพบวากระแสงานจตรกรรม จรยวตรสงฆแบบพระราชสงคน

ไดมาปรากฏในพระอารามหลายแหง ทงทรวมสมยและมอายคลอยหลงลงมาในรชกาลท 5171 ทงน

แมวาวดโพธนมตร จะเปนวดในมหานกายซงสรางในสมยรชกาลท 5 แลว แตไดแสดงภาพวถชวต

169นอกจากการเรยนรภาษาบาล เพอการเรยนรพระไตรปฎกแลว พระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหวทรงสงเสรมการเรยนรภาษาองกฤษดวย เชนการจดใหคณะมชชนนารแกภกษ

สามเณรทสนใจ ด วลเลยม แอล แบรดเลย, สยามสามสมยจากสายตาหมอบรดเลย, แปลโดย

ธญญา โพธนน, (กรงเทพฯ: เพอนชวต, 2527), 115. 170พระอนล ธมมสากโย (ศากยะ), มตใหมแหงศกษาพรรพทธศาสนาในประเทศ

ไทย: พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกบคณะธรรมยต (ขอนแกน: ขอนแกนการพมพ

, 2548), 50, 54. 171พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรย

วตรสงฆ,” 131.

149

ทผกพนธแนนแฟนกบพระพทธศาสนาของประชาชนและพระภกษ จงนาจะเปนแรงบลดาลใจจาก

แนวพระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

เทากบวาแนวความคดของธรรมยตอนเปนสงรวมสมยกบยคนน รวมถง

พระภกษในนกายไดรบการยอมรบในวงกวางขนของสงคม โดยเฉพาะกลมพระสงฆดวยกนเองท

ไมสามารถหลกเลยงการรบรแนวคดของนกายอนดวย การทพระผสรางวดโพธนมตรเปนภกษทม

ตาแหนงสงและเปยมดวยประสบการณ หรอแมแตชางเขยนกเปนพระภกษดวย ยอมตองเขาใจ

ซมซบ หรอคนเคยกบบรบทเกยวกบกระแสทางศาสนาและศลปกรรมทเกดขนมาดงกลาวดวย

เชนกน จนเปนแนวทางทนามาเขยนจตรกรรมซงเปนแบบพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหว วาดวยเรองจรยวตรสงฆและวถชวตในพระพทธศาสนาดงทปรากฏ


เมอสงเกตแนวทางการแสดงออกและเนอหาในงานจตรกรรมภายในพระอโบสถ วดโพธนมตร ทา

ใหพบวา ทงเรองการอญเชญกงพระศรมหาโพธ และภาพในวถชวตในพระพทธศาสนา ตางกเปน

ผลพวงของการเปลยนแปลงทางความคด ความสนใจของคนในสงคม โดยเฉพาะกลมชางหรอ

ผ อานวยการสรางวด ซงมแนวโนมในการแสวงหาแหลงอางอง หรอเรองราวทแปลกใหมและแสดง

ความสอดคลองทางบรบทไปควบคกน

วดโพธนมตรเปนวดมหานกายสาคญ เปนตวอยางในดานศลปกรรมทมการ

ประยกตเรองราวในงานจตรกรรม ตามประวตไดพระราชทานวสคามสมาและพระราชทานนามวด

ตงแต พ.ศ. 2417 ตอมาเมอ พ.ศ. 2432 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเสดจพระราชดาเนนเพอ

ถวายผาพระกฐนทวดน ทรงเหนวาพระอโบสถสรางเสรจเรยบรอยแลวแตยงไมไดเขยนลวดลาย

ภายใน จงพระราชทานพระราชทรพยไวจางชางเขยนคอ พระอาจารยแดง(วดหงสรตนาราม) ชาง

เขยนทมชอเพอเขยนภาพ172 แมวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระประสงคให

เขยนจตรกรรมภายในพระอโบสถ แตไมมหลกฐานวาทรงมพระราชปรารภวาจะใหเขยนจตรกรรม

เปนเรองใด เนองมาจากไมใชพระอารามททรงปฏสงขรณโดยตรง คงเปนเรองของสมเดจพระวน

รตน หรอพระอาจารยแดงทจะเลอกเรองราวไดตามประสงค โดยพจารณาผานตวบคคลสาคญท

เกยวของกบวดนนอาจนามาวเคราะหหาประเดนทเกยวของกบงานจตรกรรมไดดงน

บคคลแรกคอชางเขยนงานจตรกรรม คอ พระอาจารยแดง แหงวดหงสรตนา

ราม เปนชางคนสาคญในชวงรชกาลท 4 ถงรชกาลท 5 ผลงานสาคญคอ ออกแบบกระเบองส

ประดบผนงพระอโบสถ และวหาร วดราชบพธสถตมหาสมาราม ซงเปนวดสาคญแหงแรกใน

172กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทย เลม 4: วดสาคญ กรงรตนโกสนทร, 186.

150

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ตอมาคอการเขยนซอมงานจตรกรรมทพระระเบยงวด

พระศรรตนศาสดาราม เมอคราวฉลองกรงครบ 100 ป รวมถงผลงานอนๆ173 จนนาจะเปนชางท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไววางพระราชหฤทยใหทางานสาคญๆ ดานศลปกรรม

เชนเดยวกบนายชางอนๆ ในรชกาล ทงนจงอาจเปนเหตผลประการหนงท พระอาจารยแดงไดรบ

การวาจางใหเปนชางเขยนจตรกรรมในวดน ดงจะเหนการเขยนภาพวดราชบพธททานมสวนในการ

ออกแบบลวดลายกระเบองประดบพระอโบสถดวย (ภาพท 115 ภาพวดราชบพธ)

บคคลสาคญตอมาคอ สมเดจพระวนรตน (แดง สลวฑฒโน) ซงเรองนอาจ

พจารณาเปนขอสนนษฐานเพมเตมผานจากการผกสมาใหกบวดโพธนมตร ทเหมอนกบการผก

สมาของวดสาคญในนกายธรรมยต ซงทาใหอาจเปนประสงคของผสรางวดทตองการเขยน

จตรกรรมใหสอดคลองกบแบบจตรกรรมทนยมเขยนในวดในนกายธรรมยตดวย กลาวคอ

173 โชต กลยาณมตร, ผลงาน 6 ศตวรรษของชางไทย, 64.

ภาพท 115 ภาพวดราชบพธ วดโพธนมตร

151

สมเดจพระวนรตน (แดง สลวฑฒโน)174 ไดผกทาการสมาแบบ มหาสมา

ใหกบวดโพธนมตร ททานสรางการผกมหาสมาใหกบวดนน เทากบสามารถทาสงฆกรรมไดเตม

พนทพระอาราม โดยการผกสมาเชนน ปรกตจะพบในธรรมยตการามเทานน เชน วดราชบพธสถต

มหาสมาราม วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม วดมกฏกษตรยาราม วดโสมนสวหาร ดงนนวด

โพธนมตรจงเปนวดแรกและวดเดยวในคณะสงฆมหานกาย ทมเขตกาหนดสงฆกรรมเปนมหาสมา

แมวาชวงนนคงมกระแสขดแยงหลายประการระหวางทงสองนกาย ซงรวม

ไปถงเรองการไมรวมพธสวดระหวางสงฆสองนกายในพธการผกโบสถเนองจากฝายธรรมยต

รงเกยจมหานกาย175 แตวดโพธนมตรกลบไดสทธ ในการผกแบบมหาสมาไดนน เปนเหตมาจาก

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงหวงใยวาการวธการผกสมาแบบ มหาสมา (ท

ครอบคลมทงวด) และ ขณฑสมา (ทครอบคลมเฉพาะอโบสถ) จะไมมผใดไดทราบอก โดยเฉพาะ

ฝายมหานกาย จงไดมพระบรมราชโองการใหสมเดจพระวนรตน (แดง สลวฑฒโน) เมอดารงสมณ

ศกดเปนพระศรสมโพธ สงกดมหานกาย มาเรยนรการผกมหาสมาตามแบบแผนของวดปทมวนา

รามน โดยทานไดรบพระราชทานพระราชหตถเลขาเปนแผนผง โดยถอเปนการเรยนรการผกพทธ

สมาจากตาราทไดรบพระราชทานมาซงตอมาภายหลงไดเขยนเปนคมภรขนมา (คอตารา สมากถา

สมดขอยวดสทศนเทพวราราม) เมอทานดารงสมณศกดเปนพระวโรดม

เพราะฉะนนขณะททานเปนพระธรรมวโรดมกเปนผ เชยวชาญในการผก

ขณฑสมา และ มหาสมาเนองจากไดศกษาสบทอดมาจากพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

และประกอบกบยงไมเคยมวดในมหานกายทมขณฑสมาเตมพนทมากอน พอทานสรางวดโพธ

174สมเดจพระวนรตน (แดง สลวฑฒโน) ถอกาเนดในสมยรชกาลท 2 ป พ.ศ. 2365

บวชเรยนทวดอนทาราม ใกลบานเกดทาน ตอมาไดยายตามอาจารย พระธรรมเทศาจารย (ฉม)

มาอยวดสทศนเมอคราวสรางเสรจ ตอมาสมยรชกาลท 4 พระองคไดทรงแตงตงใหทานเปน

พระราชาคณะ พระศรสมโพธ พอสมยรชกาลท 5 ทรงเลอนใหเปน พระเทพกว พ.ศ. 2415 และ

พระวโรดม เจาคณะรองฝายใต เมอพ.ศ. 2422 ทายทสดเลอนขนเปนสมเดจพระวนรตน พ.ศ.

2434 ดใน เสาวลกษณ พงษาโปษยะนนทน, สมเดจพระวนรตสมยรตนโกสนทร (กรงเทพฯ:

อมรนทรพรนตง, 2553), 96. 175ดงตวอยางพระราชวนจฉยของรชกาลท 5 ทไดตรสกบสมเดจพระวนรตน (แดง)

เรองปญหาระหวางฝายธรรมยตและมหานกาย เรองการผกพทธสมาไดใน ชลธร ธรรมวรางกร

และทรงวทย แกวศร, ประมวลเอกสารสาคญ เนองในการสถาปนาววดเบญจมบพตรดสต

วนาราม, 8-9.

152

นมตร จงไดขอพระบรมราชานญาตจากรชกาลท 5 ขอทาการผกมหาสมาของวดโพธนมตร ตาม

ตาราพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวททรงพระราชทานให เพอเปนตวอยางกบวดฝาย

มหานกายอนๆ ภายหลง176 หลกฐานทชวยยนยนเรองความเกยวของกบของสมเดจพระวนรตนกบ

ภาพจตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถแหงนโดยตรง คอ การปรากฏภาพการผกสมาในลกษณะตางๆ

(ภาพท 116) ซงอาจเปนความประสงคของสมเดจพระวนรตนทตองการถายทอดความรททานมไว

ในจตรกรรมฝาผนงพระอารามททานสถาปนา

ในการผกมหาสมาน เปนทพอพระทยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวดงทระบในพระบรมราชโองการ การนสมเดจพระวนรตน (แดง) ไดศกษากบพระมหา

เถระผ ชานาญ และไดสอบทานกบสมเดจพระสงฆราช (สา ปสสเถระ) วดราชประดษฐ โดย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดมพระราชกระแสชมเชย ทสาคญคอในวนผกมหาสมาทวด

โพธนมตร แมแตสมเดจพระสงฆราช (สา ปสสเถระ) กไดเสดจเปนประธาน แตมไดทรงเขารวมใน

พธสงฆกรรม177

การทพระผสรางวดมความสามารถในการผกสมา ทาใหมสวนกบการผก

อยางมหาสมาทวดโพธนมตร ทงยงเกยวของกบพระเถระฝายธรรมยตในระดบสงอยาง

176น. ณ ปากนา [นามแฝง], สมากถา สมดขอยวดสทศนเทพวราราม (กรงเทพฯ:

เมองโบราณ, 2540), 162 - 163. 177อภวฒน ปรชาประศาสน, “ประวตวดโพธนมตร,” ใน กฐนพระราชทานวดโพธ

นมตร (กรงเทพ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2523), 22.

ภาพท 116 ภาพแสดงการปกสมา โดยนมตตางๆ วดโพธนมตร

153

พระสงฆราช และสมเดจพระวนรตนกยงเปนเถระชนผใหญในฝายมหานกาย ยอมสะทอนใหเหน

ถงความสมพนธทงสองนกายโดยททานเปนผเกยวของไดไมมากกนอย จงอาจเปนขอสนนษฐาน

อกประการทนาจะเปนทมาของการเขยนจตรกรรมในแนวทางคลายเรองแบบพระราชประสงค

รชกาลท 4 เรองจรยวตรสงฆ หรอการเขยนทงภาพวดสทศนเทพวรารามททานประจาอย (ภาพท

117) หรอฉากวดโพธนมตรททานสราง หรอภาพวดฝายธรรมยตอยางวดราชบพธสถตมหาสมา

รามในตาแหนงหองภาพระหวางชองหนาตาง ควรเปนการเขยนเพอสะทอนความสมจรงในแงของ

เชงชางและแสดงความเกยวของกบผสรางวดดวย

บคคลสาคญลาดบสดทายคอ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ท

ทรงสนทสนมกบสมเดจพระวนรตน ซงจะเหนไดจากเหตการณตางในเวลาใกลเคยงกน คอสมเดจ

พระวนรตนเปนทไววางพระราชหฤทยใหรบหนาทสาคญหลายประการในการสถาปนาวดเบญจม

บพตร หรอการทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชดารทจะทาพระบฏ

ประกอบกบแผนศลาจารก ประดษฐานไวทโรงเรยนวดเบญจมบพตร ประหนงเพอเปนการระลกถง

สมเดจพระวนรตน178 เปนตน

178พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระราชวจารณเทยบลทธพระพทธศาสนาฝายหนยานกบ

มหายาน และเรองพระบฏหลวง, 19.

ภาพท 117 ภาพวดสทศน วดโพธนมตร

154

ทงหมดทกลาวมาจงอาจเปนหลกฐานหนงทชวยทาเขาใจไดวา แมพระองค

ไมไดมพระราชดารเจาะจงใหเขยนจตรกรรมเรองใดอยางเฉพาะเจาะจง แตพระราชประสงคทเหน

ไดชดคอทรงตองการใหพระอโบสถมการประดบดวยจตรกรรมฝาผนงตามความเหมาะสม จงเปน

หนาทของผ อานวยการสรางวดและชางเขยนซงไดเลอกเรองราวไดตามประสงคของผบรณะ โดย

จตรกรรมไดแสดงสอดคลองกบบรบทและเหนความตองการในการสอความหมาย เพอการ

เทดพระเกยรตของพระพทธเจาหลวงททรงทะนบารงพระศาสนาผานเรองราวการประดษฐานพระ

ศรมหาโพธ โดยใชแหลงอางองใหมในการเขยนภาพ ความสอดคลองของงานจตรกรรมกบบรบท

ดานทางดานบคคลทเกยวของกบวด รวมถงยงสะทอนอทธพลความเคลอนไหวทางพทธศาสนา

ในชวงรวมสมยไดอยางด

วดเบญจมบพตรดสตวนาราม เมอสถาปนาวดเบญจมบพตร พระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหรอพระทนงทรงผนวชเดม ทอยในพทธรตนสถาน

พระบรมมหาราชวง ซงเคยเปนทประทบคราวทพระองคทรงผนวช เมอ พ.ศ. 2416 โดยยายพระท

นงทรงผนวชมาปลกทวดนและใชเปนกฏของเจาอาวาสองคแรก ภายในพระทนงมภาพจตรกรรม

ฝาผนงเกยวกบประวตศาสตร พระราชประวต ขนบธรรมเนยมประเพณสมยรชกาลท 5 โดย

จตรกรรมฝาผนงจงเขยนขนในคราวทยายพระทนงมาวดน179

3.7 จตรกรรมฝาผนงเรองพระราชประวตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอย หว ผนงภายในเขยนภาพเกยวกบพระราชประวตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว นบแตปลายสมยรชกาลท 4 โดยตอมาไดมการแตงชอตอนตางๆ ประกอบ โดย สมเดจ

พระอรยวงศาคตญาณ (ปลด กตตโสภณ) ขณะนนดารงสมณศกดเปนสมเดจพระวนรต กตต

โสภณเถระ เจาอาวาสวดเบญจมบพตรในขณะนน รวมเปน 20 ตอน ไดแก โสกนต บรรพชาเทศนา

หวากอ ธรณราไห ราไชสวรรย มงขวญประชา ชบาชนชม ภรมยปรางคปรา พทธานสาวรย พระ

บารมไพบลย ทตทลสาสนตรา ราชานวต ไพรชประพาส ประเทศราชนานา (1) ประเทศราชนานา

(2) รกษาพทธศาสนตรวจราชการ สงหารกมภา ยายมาอยทน180

จตรกรรมฝาผนงบอกเลาเรองราวตงแตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาล

ท 5 ทรงพระเยาว ทรงผนวชเปนสามเณร (ภาพท 118) เหตการณทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ

ทรงเสดจหวากอ จนเปนเหตแหงการสวรรคต (ภาพท 119) พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

179สนต เลกสขม, ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร, 207. 180น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย พระทนงทรง

ผนวช (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2543), 42-43.

155

เจาอยหวเมอทรงเสดจขนครองราชสมบต ไดทรงมพระราชกรณยกจในดานตางๆ เพอบานเมอง

(ภาพท 120) จนมาถงทายรชกาล มการสรางวดเบญจมบพตร อนเปนมลเหตการณยายพระทนง

ทรงผนวชจากพระบรมมหาราชวงมาปลกทวดนดวย (ภาพท 121)

ภาพท 118 ภาพ ทรงผนวช พระทนงทรงผนวช

ภาพท 119 ภาพ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ เสดจหวากอ พระทนงทรงผนวช

156

พระราชกรณยกจหรอพระราชจรยวตรสองประการสาคญทแสดงออกใหเหน

จากงานจตรกรรมไดแกประการแรก คอ พระราชกจดานการเมองการปกครอง โดยจะเหนภาพ

ประวตศาสตร นบแตทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงเสดจสวรรคต พระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงเสดจขนครองราชสมบตปกครองแผนดนดวยศกดและสทธอนชอบ

ภาพท 120 ภาพพระราชกรณยกจ

ภาพท 121 ภาพ ยายมาอยทน

ทมา: น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย พระทนงทรงผนวช


157

ธรรม แมวาเวลานนยงทรงพระเยาว จงตองมผ สาเรจราชการแทน เมอพระองคทรงปกครอง

บานเมอง ทรงมพระราชกจตางๆ มากมาย โดยเฉพาะการเจรญสมพนธไมตรกบประเทศตางๆ การ

เสดจเยอนตางประเทศ หรอการมพระราชปฏสนถารกบทตตางประเทศ ดงจะเหนในภาพจตรกรรม

เชนกน (ภาพท 122) ประการทสอง คอ พระราชกจดานการศาสนา จตรกรรมไดบอกเลาการ

พระองคทรงผนวช และเมอขนเปนกษตรย พระองคทรงทะนบารงพระศาสนา ทรงสรางพระอาราม

หลวงประจารชกาล คอวดราชบพธ หรอสถาปนาวดพระปฐมเจดยจนแลวเสรจ แลวเสดจยก

ยอดนภศลพระเจดย (ภาพท 123) หรอการเสดจพระราชดาเนนสระบร ทประดษฐานรอยพระพทธ

บาท เปนตน กลวนแลวแตบอกเลาพระราชกจทมตอการพระศาสนาทงสน

ภาพท 122 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงเสดจออกรบราชทต

ภาพท 123 การเสดจยกยอดนภศลพระปฐมเจดย

158

เทคนคในงานจตรกรรมฝาผนงเ ขยนภาพในลกษณะสมจรง ใชหลก

ทศนยภาพ เชนเดยวกบจตรกรรมฝาผนงรวมสมยกน อยางไรกตามการเขยนภาพในพระทนงทรง

ผนวช ตางจากทอนตรงการเขยนเรองราวจตรกรรมเปนเรองตอเนองกนเตมพนท โดยไมมการแบง

กรอบภาพ หรอแบงพนทระหวางสวนบนกรอบประตหนาตางและสวนลางดงทวไป ปจจยดงกลาว

เมอไดมาประยกตใชกบงานจตรกรรมทพระทนงทรงผนวช (ภาพท 124)

มการใชโทนสสมจรง เนนไปทางโทนสสวาง ใชทงเทคนคตดเสน การปดทอง

และการแรเงาดวยความเขมสเพอบอกมตของวตถ สงเกตภาพอาคารทปรากฏ จะเนนความ

เกยวของกบเนอเรองพระราชประวต คอสวนทเปนพระบรมมหาราชวง พระทนงตางๆ ซงแมวาจะ

เขยนสถานทซากนหลายครง แตชางไดเปลยนมมมองในการเขยนจงทาใหภาพฉากดหลากหลาย

เชนพระทนงสทไธสวรรย เปนตน (ภาพท 125 - 126) นอกจากนยงม วดพระศรรตนศาสดาราม วด

ราชบพธ หรอสถานทตางๆ ททรงเคยเสดจประพาส (ภาพท 127)

ภาพท 124 การเขยนภาพในพระทนงทรงผนวช

ภาพท 125 พระทนงสทไธสวรรย ในภาพรกษาพทธศาสน

159

การเขยนภาพบคคลประกอบกบบรบทเหตการณตางๆ ในจตรกรรมฝาผนง

เรองพระราชประวต แสดงความนาสนใจในดานการสะทอนภาพสงคมในชวงสมยพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว เชน ธรรมเนยมการแตงกาย หรอไวทรงผมในแตละโอกาส เชน ในคราว

ทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เสดจสวรรคตกไดแสดงภาพผคนโกนศรษะ อนแสดงถง

การไวทกข (ภาพท 128) ในขณะเดยวกน การเขยนภาพเหมอนบคคล กปรากฏมาก ซงนาจะใช

ภาพถายเขามาชวยในการเขยนภาพดวย เชน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟามหามาลา กรม

พระยาบาราบปรปกษ หรอ สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) เปนตน (ภาพท

129 -130)

ภาพท 126 พระทนงสทไธสวรรย ในภาพภรมยปรางคปรา

ภาพท 127 ภาพพระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม

160

ภาพกวางของขนบธรรมเนยมประเพณ และพระราชพธตางๆ กยอมปรากฏ

ใหเหนไดชดดวย เชน พระราชพธโสกนต พระราชพธทรงผนวช พระราชพธบรมราชาภเษก

กระบวนเสดจเลยบพระนคร (ภาพท 131) เปนตน รวมไปถงการภาพเฉลมฉลองในโอกาสตางๆ ท

แสดงภาพมหรสพและการละเลน เชนการเลนละคร การเลนโขน (ภาพท 132) เปนตนทผานมาม

ขอสนนษฐานเกยวกบเรองชางเขยนในพระทนงทรงผนวชวามหลายทานรวมกน พจารณาจากฝมอ

ชาง ในจานวนนนไดแก พระองคเจาจนทรสเทพ สงหนาม181 หรอวา พระยาหตถการบญชา

(กน)182 เปนสวนหนงของกลมชางทเขยนภาพทพระทนงทรงผนวชดวย

181จลทศน พยาฆรานนท, “ภาพจตรกรรมพระราชประวตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว,” วฒนธรรมไทย 7, 8 (ตลาคม 2510): ไมปรากฏเลขหนา. อางถงใน อเนก นาวกมล,

จตรกรรมพระราชประวตรชกาลท 5 (กรงเทพฯ: แสงดาว, 2554), 30-31. 182เรองเดยวกน, 7-8.

ภาพท 129 ภาพเขยน สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ ในตอนหวากอ

ภาพท 128 ผคนโกนศรษะไวทกข

161

ภาพท 131 กระบวนเสดจเรยบพระนคร

ทมา: น. ณ ปากนา [นามแฝง], ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย พระทนงทรงผนวช


ภาพท 130 ภาพถาย สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ

(ภาพจาก หอจดหมายเหต)

162


หลกฐานเอกสารทนาจะชวยระบชวงเวลาการเขยนจตรกรรมทพระทนงทรงผนวช อยในประกาศ

ของรชกาลท 5 วาดวยเรองถวายทวด และถวายเสนาสนะลงวนท 6 ธนวาคม พ.ศ. 2443 ความวา

“...กบทงเสนาสนะทสรางคอ พระทนงทรงผนวชหมหนง 4 หลง ...ผนงขางในเขยนเรองเปนพระ

ราชพงศาวดารแผนดนปตยบนนตลอดเวลาขาพเจาอปสมบทนน ...พระทนงทรงผนวชหมน เปน

ของขาพเจาบรจาคทรพยทงสน...”183 จงอาจเปนไปไดวาจตรกรรมเขยนขนในชวงเวลาสถาปนา

พระอาราม และเขยนเสรจสนในปถดมา คอ พ.ศ. 2442 - พ.ศ. 2443

การเขยนจตรกรรมในลกษณะบอกเลาเรองราวรวมสมยน เคยเกดขนครง

หนงเมอตนรชกาลสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เปนจตรกรรมฝาผนงทพระทนงทรงผนวช

หลงเกา ทบรเวณพระพทธรตนสถาน ในพระบรมมหาราชวง เพอเปนทประทบเมอพระองคทรง

ผนวชในป พ.ศ. 2416184 โดยบนทกของนายคารล บอคเรอง Temple and Elephants ไดเขยน

บรรยายในโอกาสทไดเขาเยยมชมพระทนงทรงผนวชเมอราว พ.ศ. 2424 -2425 ไววา

183ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม, พมพครงท 2 (พระนคร: โรงพมพกรมการ

ศาสนา, 2508), 41. 184พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ โปรดฯ ใหหมอมเจาประวช ชมสาย ตอตวอยาง

พระทนงถวาย ด โชต กลยาณมตร, ผลงาน 6 ศตวรรษชางของไทย, 80.

ภาพท 132 โขนชกรอก

163

“...สงทนาสนใจในหองนคอชดภาพฝาผนงฝมอชางไทย เปนภาพไมมทวทศนท

เหนไกลออกไปตามแบบของไทย แสดงเหตการณสาคญ...ในพระราชประวตของ

พระบาทสมเดจพระเจาอยหว...มภาพทพระองคโปรดฯ ใหทตานทตของประเทศยโรปเขา

เฝาเปนครงแรก ภาพทานผ สาเรจราชการแผนดนกระทาพธถวายสตยปฏญาณซงเปน

เหตการณในสมยทยงทรงพระเยาว และมภาพพระอาจารย คอมสซสเลยวโนเวนสรวมอย

ดวย...”185

แมวาพระทนงทรงผนวชในพระบรมมหาราชวงจะถกรอยายไปแลวซงหนา

เสยดายอยางยง แตหากเชอตามหลกฐานเอกสารจะทาใหเขาใจไดวา พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชประสงคใหมการเขยนจตรกรรมฝาผนงแบบแปลกใหมและยง

เหนแนวทางของเนอหาเรองราวในงานจตรกรรมจากการเขยนเรองสมจรง เปนเหตการณรวมสมย

หรอบคคลสาคญ ทเกยวของกบพระองคโดยตรง สอดคลองกบฐานะทเปนพระทนงสวนพระองค

นบแตตนรชกาล ทงนแนวความคดเรองจตรกรรมเรองพระราชประวตทพระทนงทรงผนวชหลงเกา

ยอมเปนตนแบบการเขยนภาพเชงพระราชประวตในพระทนงทรงผนวชทวดเบญจมบพตรดวย

ทงนจะเหนไดวาพระองคทรงมพระราชประสงคอยางเจาะจงทจะบนทก

เหตการณและบคคลสาคญทางประวตศาสตรดวยวธการเขยนภาพจตรกรรมอนเปนสอทางหนง

แมวาในขณะนนจะมนวตกรรมอยางกลองถายรปทแพรหลายนยมอยางมากแลวกตาม ทงยงใชใน

การบนทกเหตการณตางๆ ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาไวอยางมากมาย จงมความ

เปนไปไดวาการบอกเลาดวยภาพจตรกรรมตามแบบงานชางไทยอาจแสดงความตอเนองของ

เหตการณและใชเปนการประดบตกแตงพระทนงทรงผนวชไดเหมาะสมและเปนเอกภาพมากกวา

คณคาของงานเขยนจตรกรรมฝาผนงทพระทนงทรงผนวช จากการศกษาท

ผานมา โดยเรองเฉพาะความสมจรงทแสดงออกมาในงานจตรกรรม ทาใหทราบวา เปน

แนวความคดแบบสจนยม ทเขยนขนเพอความสวยงามและมงเนนการเลาเรยงเหตการณตางๆ ซง

รวมสมยกบการเขยนจตรกรรม186 นอกจากสะทอนใหเหนภาพสงคมในอดตไดอยางชดเจนแลว ยง

185เสฐยร พนธรงษ, ทองถนสยามยคพระพทธเจาหลวง, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ:

ศลปวฒนธรรม, 2550), 368-369. 186ดรายละเอยดเรองการศกษาภาพสงคมวฒนธรรมของจตรกรรมแหงน ใน วณ

พรรณ ฤาไชยคาม, “ภาพจตรกรรมฝาผนงทพระทนงทรงผนวชวดเบญจมบพตรดสตวนาราม

อาเภอดสต กรงเทพมหานคร,” (สารนพนธศลปศาสตรบณฑต สาขาวชาโบราณคด มหาวทยาลย

ศลปากร, 2524), 70-99.

164

เปนการเขยนเรองชวประวตของเฉพาะบคคล จตรกรรมฝาผนงแหงนนบไดวาเปนการเขยนภาพ

ตามคตใหม เพราะสวนใหญจตรกรรมฝาผนงแบบประเพณในพระอารามเขยนขนกเพอเปนพทธ

บชาหรอไมกเปนการบนทกเรองราวททราบตอกนมาในทานองตานานและประวตศาสตรของ

บคคลสาคญผลวงลบ ดงตวอยางเชน จตรกรรมฝาผนงทหอพระราชพงศานสร และหอพระราชกร

มานสร ในพระบรมมหาราชวง

ในขณะทแนวความคดทสาคญปรากฏในงานจตรกรรมน นอกจากนาเสนอ

ในเรองพระชวประวตทรวมสมยแลว ประเดนทอาจวเคราะหเพมเตมไดคอเรองการนาเสนอ

ภาพลกษณของพระมหากษตรยในรปแบบของผปกครองรฐ ตามแนวความคดของยค

สมยใหม มรายละเอยดดงน

แนวความคดเรอง เทวราชา เปนคตทเกยวของกบระบบการปกครองในสมย

โบราณ สาหรบอาณาจกรไทยโบราณ อยางเชน สโขทย อยธยา จนสบมาในรตนโกสนทร ตางม

รากฐานแนวความคดดงกลาวมาจากอาณาจกรเขมรโบราณ 187 แนวคดดงกลาวไดรบคต

พราหมณ-ฮนด ไศวะนกาย โดยคตเทวราชา ไดใหฐานะ สมมตเทพ หมายถงพระมหากษตรยทรง

เปนเทพทอวตารลงมาเพอปกครองมนษย ทาใหชนชนกษตรยมสทธอานาจมากสงสดใน

อาณาจกร ทงนสงทบงบอกไดชดเจนคอเรองการเฉลมพระนามของพระมหากษตรยซงเกยวของ

กบชอเทพฮนด พระราชพธบรมราชาภเษก รวมถงพระราชพธตางๆ ททรงกระทาเพอบานเมองดวย

อกคตหนงทเจรญควบคมากบคตเรองเทวราชา คอ ธรรมราชา เปนคตทม

พทธศาสนาเปนพนฐาน พบแนวความคดดงกลาวไดชดเจนตงแตสมยสโขทย ทงนแนวคดดงกลาว

วาดวยเรองการเปนผปกครองแผนดนโดยธรรม รวมถงแนวคดเรองกษตรยผ มบญประดจ พระ

โพธสตว ยกตวอยางเชน เรองทศพธราชธรรม หรอธรรม 10 ประการสาหรบพระมหากษตรยนน

เปนเรองทเกยวของกบทศบารม หรอการปฏบตบารมธรรม 10 ประการของพระโพธสตว เปนตน188

187ดเพมใน อไรศร วรศะรน,“ประวตศาสตรกมพชา,” ประชมอรรถบทเขมร: รวม

บทความวชาการของศาสตราจารยเกยรตคณ ดร.อไรศร วรศะรน (กรงเทพฯ: ภาควชา

ภาษาตะวนออก มหาวทยาลยศลปากร, 2545), 63 - 65. 188อยางไรกตามความแตกตางอยท การบาเพญบารมของพระมหากษตรย หรอของ

ผปกครองนน มงผลอยทความสขของประชาชน สวนการบาเพญบารมของพระโพธสตวนนมงส

พระโพธญาณหรอความหลดพน ด จารณ อนเฉดฉาย, “พระโพธสตวตามรอยเบองพระบาทพระ

พทธธรรมกราชา,” ใน คณธรรม จรยธรรม ตามรอยพระโพธสตว (กรงเทพฯ: พพธภณฑสถาน

แหงชาต พระนคร, 2550), 59-62.

165

นอกจากนจะเหนไดจากการทพระมหากษตรยทรงเปนผทานบารงพระพทธศาสนาในดานตางๆ ทง

ทางศาสนวตถ เชน และทางธรรม เชนการสรางปฏสงขรณพระอาราม หรอการสงคายนา

พระไตรปฎกเปนตน

ทงระบบ เทวราชา และ ธรรมราชา เปนแนวความคดองคประกอบสาคญ

ทหลอหลอมจนเกดเปนทงโครงสรางทางการปกครองและทางภาพลกษณของสถาบนกษตรยนบ

แตอดตจนถงสมยรตนโกสนทรตอนตน อยางไรกตาม เมออารยธรรมของตะวนตกเขามาอยางมาก

ขน แนวความคดในดานการเมองการปกครองไดเขามาดวย ซงสงผลใหระบบโครงสรางและ

ภาพลกษณทางการเมองการปกครองยอมเปลยนไปตามกน ทาใหเกดภาพของพระมหากษตรยท

ทรงสถานภาพเหนอมนษยปถชนทวไป กระบวนการการเปลยนแปลงทางความคดไดกอใหเกด

สานกอยางใหมในสงคม ทมองผ เปนกษตรยในฐานะผ รบผดชอบและนกพฒนาประเทศ ทงนจง

ยอมสงผลตอระบบความคดในการสรางงานศลปกรรมตางๆ ดวยเชนกน

ดงนนหากวเคราะหเนอเรองในภาพจตรกรรมในพระทนงทรงผนวช ซงเปน

การนาเสนอพระราชประวตและพระราชกรณยกจตางๆ จงแสดงใหเหนถงสถานภาพบทบาทของ

กษตรยในฐานะบคคลผปกครองแผนดนสยาม ตามแบบความคดสมยใหมในเวลานน มากกวาท

จะเปนภาพของสมมตเทพหรอพระโพธสตวซงเปนภาพลกษณอยางเกา ทงนแนวทางการสราง

ศลปกรรมเพอการเฉลมพระเกยรตคณของพระมหากษตรย เปนแบบทเรมเหนชดเจนขนเมอเขาส

รชกาลท 5 ดงตวอยางเชน ภาพจตรกรรมฝาผนงทวดราชประดษฐฯ ซงเปนการเฉลมพระเกยรต

พระปรชาสามารถของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ดงทกลาวไปแลวขางตน

ความพเศษของจตรกรรมฝาผนงของจตรกรรมพระราชประวตทวดเบญจม

บพตร จงอยทความสอดคลองดานบรบทของสถานทสวนพระองคดวย เพราะการเขยนจตรกรรม

ทวไปในพระอารามจะเขยนภายในพระอโบสถหรอพระวหาร หอไตร เปนตน โดยเรองทเขยนเปน

เรองเกยวกบพทธประวตและชาดก หรอเรองจากวรรณกรรมตางๆ ทอยในความสนใจในขณะนน

แตวาจตรกรรมเรองพระราชประวต เปนเรองสวนพระองค ทบอกเลาภายในบรบทอาคารสวน

พระองค นบแตตามวตถประสงคการสรางพระทนงตงแตทรงผนวชเมอ พ.ศ. 2416 แลว การเขยน

จตรกรรมเรองนจงเปนเหมอนการเฉลมพระเกยรตยศและพระราชกรณยกจทผานมาของพระองค

ดวย

เมอพจารณาพระราชประสงคของการสรางพระอารามแหงน ยงทาใหเหน

ภาพรวมยงขนในเรองความสอดคลองกบบรบท กลาวคอ เปนพระอารามทพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ทรงสถาปนาขนเพอคเคยงกบพระราชวงดสต ซงเปนพระราชวงแหงใหมท

166

พระองคทรงสราง โดยโปรดใหแกชอวดจากเดมคอ วดเบญจบพตร เปน วดเบญจมบพตร ซง

หมายถง วดของพระเจาแผนดนรชกาลท 5 นอกจากนวดเบญจมบพตรยงมความสาคญในฐานะท

เปนอนสรณสถานทระลกถงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เนองจากวดนสรางดวย

พระราชดารและพระราชนยมของพระองค ทรงดแลอยางใกลชดในดานตางๆ ทงยงแสดงพระราช

ประสงคไววาเมอพระองคเสดจสวรรคต ใหนาพระสรรางคารมาบรรจไวใตรตนบลลงกพระพทธชน

ราช ในพระอโบสถดวย189

กลาวสรปไดวา จตรกรรมฝาผนงเรองพระราชประวตพระทนงทรงผนวชจง

เปนสวนทแสดงความสมบรณทงเรองความสอดคลองกบบรบทสถานท และการสะทอนภาพของ

แนวทางศลปกรรมทเชอมโยงกบความนกคดและทศนคตใหมๆ เกยวกบสถาบนพระมหากษตรย

ไดอยางชดเจน

3.8 สรปแนวทางพระราชประสงคกบจตรกรรมเ รองตานานและ

ประวตศาสตร จตรกรรมฝาผนงทเปนเรองราวเชงตานานประวตศาสตรหรอภาพเกยวกบวถชวต

เรมปรากฏความนยมมากขนเมอมาถงสมยรชกาลท 4 โดยเฉพาะเรองราวความสมจรงในเชง

ประวตศาสตร ดงตวอยาง หอราชพงศานสร และหอราชกรมานสร มการเขยนเรองจากพงศาวดาร

กรงเกาและพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รวมไปถงการเขยนจตรกรรมทมาจากวรรณกรรม หรอ

ตานานตางๆ เชน จตรกรรมเรองอเหนา ทวดโสมนสวหาร และจตรกรรมเรองตานานพระพทธ

สหงค ทวดบวรสถานสทธาวาส แนวทางเนอหาเหลานไดเปนตวอยางทแสดงความสบเนองในการ

เขยนจตรกรรมฝาผนงในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเชนกน

เมอ พ.ศ. 2430 ไดเกดเหตการณครงสาคญดานงานจตรกรรมทเกยวกบ

เรองราวตานานและประวตศาสตรขน กลาวคอ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรด

เกลาฯ ใหมการประกวดเขยนภาพประกอบโครงพระราชพงศาวดารเพอใชในการประดบพระเมร

ทองสนามหลวง ทงนพระองคโปรดใหมการแตงโคลง รวมถงไดทรงรวมพระราชนพนธดวย และ

ทรงเลอกสรรจากในพงศาวดาร 92 เรอง ใหชางเขยนทมฝมอเขยนภาพประกอบ โดยมการ

ออกแบบกรอบกระจกสาหรบภาพเขยน190 การประกวดภาพเขยนไดสะทอนใหเหนวามแนวทาง

ของเนอหาเรองราว กระบวนวธใหมในการสรางสรรค รวมถงแหลงแรงบนดาลใจใหมทอางองใน

189กรมศลปากร, ศลปวฒนธรรมไทย เลมท 4: วดสาคญกรงรตนโกสนทร, 29-

30. 190กรมศลปากร, โครงพระราชพงศาวดาร พรอมบทขยายความและบทวเคราะห,

พมพครงท 6 (กรงเทพฯ: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร, 2550), 1, 9.

167

การเขยนงานจตรกรรม ซงเปนงานเกยวเนองกนระหวางจตรกรรมและเรองราวประวตศาสตร และ

งานดานวรรณคด

เมอพจารณาเรองภาพรวมความของสมจรงไมไดปรากฏผานเรองราวทมา

จากประวตศาสตรหรอตานานเทานน แตการเขยนภาพบคคลใหเหมอนจรงตามเหตการณ การ

เขยนภาพสถานททมอยจรง หรอการใชภาพถายเขามามสวนในการเขยนภาพ มาเปนเทคนคท

สนบสนนใหจตรกรรมดใกลเคยงความจรงยงขน นอกจากเรองประวตศาสตรแลว เรองราวในงาน

จตรกรรมมกมแหลงอางองจากงานวรรณกรรมดวย อนเปนเครองชวดเรองหลกเกณฑวาเรองราวท

นามาเขยนจตรกรรมนน ไดรบการคนควาเรยบเรยง ชาระความ และลาดบเนอเรองจากผประพนธ

จตรกรรมทบนทกเรองประวตศาสตรการทอดพระเนตรสรยปราคา และภาพ

พระราชพธสบสองเดอน ทปรากฏในทวดราชประดษฐสถตมหาสมารามและวดเสนาสนาราม

นอกจากจะแสดงเรองราวทางประวตศาสตรภาพทางวฒนธรรมของสงคม และความสอดคลองกบ

พระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาแลว ยงสามารถพจารณาวาเปนจตรกรรมท

เขยนขนเพอเทดพระเกยรตของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวไดอกดวย ทงนยอมเปน

พระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ททรงบรณปฏสงขรณพระอาราม

ดงกลาว ซงมความเกยวของกบรชกาลท 4 เปนอยางยง จงไดโปรดเกลาฯ ใหเขยนจตรกรรมเชง

ประวตศาสตรประดบไวในฐานะอนสรณสถานและบนทกภาพประวตศาสตร

สวนวดบวรนเวศวหารนน การเขยนเรองสามกกในพระวหารเกงไดแสดงให

เหนถงการเขยนจตรกรรมโดยคานงถงความสอดคลองกบการออกแบบอาคาร สวนทวหารพระศร

ศาสดา กเขยนเปนเรองตานานของพระพทธรปใหเขาเรองกน ทงนไดทาใหเหนการสบตอความคด

ของการเขยนจตรกรรมทมาจากสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โดยอาจมเงอนไขมา

จากทพระวหารทงสองไดสรางสบเนองมาจนเสรจสนในรชกาลตอมาซงอาจมการกาหนดการเลอก

เขยนเรองราวในจตรกรรมไวและเปนกลมชางททางานสบตอมา หรอกมความเปนไปไดอยางมากท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชดารใหเขยนเรองดงกลาวเชนกน

สวนทวดโพธนมตรสถตมหาสมาราม ซงพระอโบสถเขยนจตรกรรมเรองการ

อญเชญกงพระศรมหาโพธกบภาพวถชวตของคนในสงคมสมยรชกาลท 5 เขยนโดยฝมอพระ

อาจารยแดง วดหงษรตนาราม แมวาเรองราวดงกลาวอาจไมไดเปนพระราชประสงคโดยตรงทให

เขยนขน แตทาใหเหนวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชดารเหนวาควรม

จตรกรรมฝาผนงเพอประดบพระอโบสถ จงไดพระราชทานทรพยสวนพระองคเพอจางชางเขยน

ภาพจตรกรรม

168

พระอารามทเหนถงพระราชประสงคในงานจตรกรรมไดชดเจนทสดคอการ

เขยนจตรกรรมเรองพระราชประวตของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ภายในพระทนง

ทรงผนวช วดเบญจมบพตรดสตวนารามแสดงใหเหนเรองของการเขยนภาพเหตการณรวมสมยใน

รชกาลของพระองค ซงเคยพบตงแตการสรางพระทนงทรงผนวชหลงแรกทวดพระศรรตนศาสดา

ราม การรอพระทนงทรงผนวชมาปลกใหมทวดเบญจมบพตรเมอปลายรชกาลจงเปนการแสดงพระ

ราชประสงคในการบนทกเรองราวเหตการณสาคญในรชกาลของพระองคดวยภาพจตรกรรมฝา

ผนง ซงแนวทางการเขยนเรองจากพงศาวดารเชนนปรากฏมาตงแตรชกาลท 4 แลว

แนวทางพระราชประสงค ในงานจตรกรรมฝาผนง ท เ กยวกบเ รอง

ประวตศาสตรและตานานทอาจเหนไดชดเจนทสด คอเรองการใชงานจตรกรรมเปนสอทบอกเลา

ภาพสงคม วฒนธรรมวถชวต และภาพประวตศาสตรทเกยวของกบสถาบนพระมหากษตรยและ

พงศาวดาร โดยเรองเหลานไดองกบความสอดคลองกบบรบทของพระอารามสาคญประจารชกาล

ท 4 และรชกาลท 5 ไดแก วดราชประดษฐ วดเสนาสนาราม และวดเบญจมบพตร

สรปการเปลยนแปลงแนวความคดและแสดงออกในงานจตรกรรมฝาผนง

ภาพรวมทงหมดของงานจตรกรรมฝาผนงทศกษาในการศกษาครงนไดเหนแนวโนม

ในเชงสจนยมมากขนทงเรองฝมอชางแสดงเทคนคตางๆ ซงสะทอนการประยกตใชกบความสนทด

ในเทคนคอยางตะวนตก และเนอหาเรองราวทปรากฏในงานจตรกรรมฝาผนง นอกจากนจะเหนได

วาสมยรชกาลท 5 เปนชวงทเกดแนวทางการประดบตกแตงอาคารวหารพระอโบสถดวยวธการ

แปลกใหมทไมจากดวาจะตองเปนงานจตรกรรมเทานน ประกอบกบการมอสระในการเลอกเนอ

เรองทนามาเขยนมากขน ปจจยเหลานทาใหเหนวาการเขยนจตรกรรมฝาผนงในพระอโบสถ

โดยเฉพาะกลมพระอารามหลวงนน เปนทางเลอกหนงการประดบประดาอาคาร ดงนนเมอเลอก

ศกษางานจตรกรรมในยคสมยดงกลาว จงนาจะทาใหเหนแนวทางและจดประสงคในการใช

จตรกรรมฝาผนงเปนสอทเฉพาะเจาะจงในทศทางใดทศทางหนงมากขน

จตรกรรมแบบประเพณทเขยนเรองพทธประวตและชาดกทามกลางยคสมยใหมท

เชอถอในเรองทพสจนในเชงประจกษ ในทางหนงจงถกมองวาเรองดงกลาวเปนเรองเชงปรมปรา

หรอมเนอหาทแสดงอทธปาฏหารย ทงนเปนทรบรวาเรองพระพทธประวตนนเปนเรองทถกแตงเตม

เสรมความตอมาในยคหลงลงมา อยางไรกตามยงพบการเขยนจตรกรรมฝาผนงทเปนเรองชาดก

และพทธประวตในกลมพระอารามททาการศกษาอยมาก จงทาใหเหนวาเรองดงกลาวยงคงเปนท

หยบยกมาเขยนดวยพนฐานเรองความเหมาะสมกบความเปนศาสนสถานของพระอาราม แต

169

แนวความคดในการแสดงออกไดปรบเปลยนไปบางประการ คอมแนวโนมทเปนสจนยมมากขน

เนนไปทอารมณของภาพเขยน หรอการเนนไปทแงมมของความสวยงามอยางคลาสสกในฝมอชาง

อยางไทยออกมาเพอผลทางสนทรยภาพในการประดบตกแตง มากกวาทจะเนนไปทการสงสอน

บอกเลาทางศาสนาดงทมมากอน โดยจะเหนวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรง

เนนเรองของการไมแสดงออกถงความเชอทงมงาย

เรองราวเชงสจนยมอนเปนสวนหนงในพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว ทวาดวยภาพเชงปรศนาธรรม หรอเรองจรยวตรสงฆตางๆ คงไดรบการสบทอดทางงาน

ชางตอมาแตไมมากนก สวนหนงเพราะเปนพระอารามนนๆ ไดรบการสรางและบรณปฏสงขรณ

ตอเนองจากรชกาลท 4 โดยในชวงตนรชกาลนนพบวาอาจยงคงใชเพอเปนเครองมอในการขดเกลา

ทางสงคมหรอพระสงฆ ดงเชนภาพธดงควตรและอสภกรรมฐาน แตกพบวาไมไดมความชดเจนใน

เรองเนอหาจากพระไตรปฎกหรอคมภรมาก ทเปนเชนนอาจเพราะวาศาสนาและหลกธรรมตางๆ ท

สะทอนออกมาเปนรปภาพวตรปฏบตของสงฆตางๆ ไดลดบทบาทการเปนเครองมอขดเกลาทาง

สงคมลง จงไมไดเนนหนกเทากบทเคยพบในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทงน

พบวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชดารเหนวาการเขยนอปมาธรรมนน

สามารถถายทอดออกเปนภาพเขยนไดยาก และไมส เหมาะสมหรอสวยงามเทากบเรองแบบ

ประเพณทเคยเขยนกน

จตรกรรมเรองเกยวกบตานานและประวตศาสตร เปนหวขอทนามาเขยนจตรกรรมฝา

ผนงอยางแพรหลายสวนหนงเพราะมพฒนาการทชดเจนมากขนจากสมยรชกาลท 3 เปนกระแส

ทางความคดทแสดงการตนตวและการรบรในเรองอยางใหมทนอกเหนอจากเรองจากปฐมสมโพธ

โดยแหลงอางองทสาคญคองานวรรณกรรมทมมากขน หรอมแหลงอางองทมาจากเหตการณทาง

ประวตศาสตรพงศาวดาร ทงนมแนวคดการเลอกเนอหาเรองราวจตรกรรมมาจากความสอดคลอง

กบบรบทของอาคารสถานทนนๆ อนเปนความสมเหตสมผลทเพยงพอทจะทดแทนเรองราวอน

ทรงคณคาอยางพทธประวตและชาดกได ทงนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดทรง

เลอกเอาการเขยนภาพประวตศาสตรทเกยวกบสถาบนพระมหากษตรยมาเขยนเปนการเฉพาะท

สอดคลองกบพระอารามดวย

จากการศกษาจนเกดขอสรปเรองแนวทางการเปลยนแปลงทางดานงานจตรกรรมใน

พระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวดงทกลาวมาแลว จงอาจนามา

พจารณาถงแนวทางและความเปนไปของพระราชประสงคและพระราชนยมของพระองคในงาน

จตรกรรมฝาผนงได ดงจะกลาวในบทตอไป

170

บทท 4

บทวเคราะหงานจตรกรรมในพระราชประสงครชกาลท 5

ปจจยทมผลตอแนวความคดการแสดงออกในงานจตรกรรม

1. การเปลยนแปลงดานสถาปตยกรรมและการประดบตกแตงพระอาราม

อทธพลรปแบบทางสถาปตยกรรมและการประดบตกแตงภายในแบบตะวนตกได

ถกประยกตใชในงานสถาปตยกรรมไทยมากขน โดยเรมตนจากกลมอาคารทเปนพระราชวง พระ

ราชมณเฑยร พระทนงตางๆ ทเรมเหนไดชดตงแตสมยรชกาลท 4 เปนตนมา เชน พระทนงอภเนาว

นเวศน ซงไดแสดงการประยกตการรปสถาปตยกรรมแบบตะวนตกตงแตสวนฐานถงหลงคาในพระ

ทนง แตยงมงานประดบตกแตงบางสวนเปนแบบไทยประเพณและแบบจน1 นอกจากนยงปรากฏ

ภายในพระราชวงอนๆ เชน พระราชวงจนทรเกษม พระนารายณราชนเวศน พระนครคร ทแสดง

การประยกตแบบตะวนตกดงกลาวอยางยง2 อยางไรกตามในสวนการสรางพระอารามนนยงไมได

แสดงอทธพลตะวนตกชดมากเทาใดนก สวนใหญยงเปนการประดบเชงรายละเอยดเลกนอย ดง

ปรากฏทพระอโบสถ วดบวรนเวศวหารอนแสดงองคประกอบ เทคนค และการใชวสดแบบตะวนตก


1ดเพมใน หมอมราชวงศแนงนอย ศกด ศร, พระอภเนาวนเวศน: พระราชนเวศนใน

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หว (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 108-111. 2อยางไรกตาม การสรางอาคารภายในพระราชวงตางๆ ในสมยรชกาลท 4 ซงแสดง

อทธพลตะวนตกนนน ไมปรากฏหลกฐานแนชดวามการเรยนรลกษณะรปแบบมาจากทไหน

อาจจะเปนการเลยนแบบลกษณะเทานน แตขาดความเขาใจเชงทฤษฎหลกการทางสถาปตยกรรม

ตะวนตก ด สมชาต จงสรอารกษ, สถาปตยกรรมแบบตะวนตกในสยามสมยรชกาลท 4 -

พ.ศ. 2480 (กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2553), 28-39.

171

ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เปนยคทมการเปลยนแปลงดาน

สถาปตยกรรมครงสาคญ โดยเฉพาะชวงทมการพฒนาของระบบการบรหารบานเมอง ทาใหตองม

การสรางอาคารสถานทราชการขนมาใหมขนหลายแหง ทงในกรงเทพฯ และเมองตางๆ3 รวมถง

การสรางพระราชวง หรอวงทประทบของเจานายขนอยางมาก

ตวแปลทสาคญประการหนงทสงผลตอการเปลยนแปลงงานสถาปตยกรรมคอการ

วาจางนายชางสถาปนกผออกแบบ ผควบคมการกอสรางซงเปนชาวตะวนตกตงแตตนรชกาล โดย

มตาแหนงเปน “อากเตกหลวง” คอ จอหน คลนส หรอวาการจางนายชางคนสาคญอยาง นายโย

อาคม แกรซ ซงเปนผสรางสรรคผลงานภายใตพระราชประสงค ทงนไดเกดเปนกระแสเรมตนของ

การเปลยนแปลงครงใหญในงานสถาปตยกรรมไทย ทงในดานรปแบบและเชงวชาชพดานน จน

นาไปสการกอตงกรมโยธาธการขนในชวงกลางรชกาล และการวาจางสถาปนก วศวกร ประตมากร

และจตรกรจานวนมากชวงปลายรชกาล4

3กรมศลปากร, การเปลยนแปลงดานสถาปตยกรรมศลปกรรมในสมยรชกาลท

5 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2553), 16-64. 4พรศร โพวาทอง, ชางฝรงในกรงสยาม: ตนแผนดนพระพทธเจาหลวง

(กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2548), 5-6.

ภาพท 133 เสามขหนออน สวนบวหวเสาหนออนสลกลายใบอะแคนตส (Acanthus)

พระอโบสถ วดบวรนเวศวหาร

172

ในขณะทมการสรางอาคารสถาปตยกรรมแบบใหมอยางตะวนตกมากขน แต

สาหรบในพระอารามซงพนเดมเปนสถาปตยกรรมแบบไทยประเพณกลบตองมการเปลยนแปลง

อยางคอยเปนคอยไป โดยเปนการประยกตในเชงการประดบตกแตงจนพฒนาไปถงดานโครงสราง

ในทสด โดยเมอถงสมยรชกาลท 5 ไดมการเปดรบรปแบบทางสถาปตยกรรมแบบตะวนตกเขามา

ประยกตใชในพระอารามครงตนรชกาลเรอยมา โดยเฉพาะในกลมพระอารามหลวงท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนาขน เชน วดราชบพธสถตมหาสมาราม

วดปรมยยกาวาส วดนเวศธรรมประวต วดอษฎางคนมตร และวดราชาธวาส (ภาพท 134) รวมไป

ถงการตกแตงพระอโบสถพระวหารในรปแบบแปลกใหม หรอการใชรปสญลกษณอนๆ ทไมได

เกยวของกบพทธศาสนาโดยตรง อยางการนาตระกลเครองราชอสรยาภรณมาตกแตงพทธสถาน5

ดงตวอยางเชน การประดบเพดาน พนผนง และฐานชกช ภายในพระอโบสถ วดเทพศรนทราวาส


5ทงนการประดบตกแตงสถาปตยกรรมดวยลายเครองราชอสรยาภรณอาจกลาวไดวา

เปนพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวดวย ด ยทธนาวรากร แสงอราม,

“การประดบตกแตงสวนสถาปตยกรรมในพระพทธศาสนาดวยลายเครองราชอสรยาภรณใน

รชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชา

ประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545), 60-61.

ภาพท 134 การตกแตงภายใน พระอโบสถ วดปรมยยกาวาส นนทบร

173

การใชวสดตกแตงแบบตะวนตกอยางเชน หนออน กปรากฏวาเพมความนยมใน

กลมอาคารในยคนนเชนกน อยางไรกตามการสรรหาหนออนสาหรบการสรางวหารอโบสถทงหลง

อาจเปนเรองยาก จงไดปรากฏการเขยนสลงบนผนงใหดคลายกบพนหนออน เชน พระอโบสถ วด

ศรสรยวงศาราม หรอ วหารพระอนทรแปลง วดเสนาสนาราม เปนตน (ภาพท 136)

ทกลาวมาพอจะเ ปนตวอยางใ ห เหนวา เ มออทธพลทางดานรปแบบทาง

สถาปตยกรรมและการตกแตงจากตะวนตกเขามามบทบาท ไดเกดทางเลอกใหมๆ ในการประดบ

ตกแตงอาคาร โดยเฉพาะพระอโบสถและพระวหารทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

เปนผสถาปนา โดยไมจาเปนตองเนนไปทการเขยนจตรกรรมฝาผนงเพยงอยางเดยว การเขยน

ภาพท 135 การตกแตงภายใน พระอโบสถ วดเทพศรนทร

ภาพท 136 จตรกรรมฝาผนงเขยนเปนลายเนอหนออน พระอโบสถ วดศรสรยวงศาราม ราชบร

174

จตรกรรมประดบจงอาจไมใชทางเลอกหลกในการประดบตกแตงพระอโบสถดงทแลวมา ดงนนการ

เลอกเนอหาทนามาเขยนเปนจตรกรรมฝาผนงจงตองเปนมาจากการเลอกเฟนอยางจงใจ อาจมใช

เปนมาจากการเขยนภาพแบบแผนประเพณ โดยเงอนไขตองอยภายใตการปรบเปลยนใหรบกบยค

สมยใหมและเหมาะสมแกบรบทของอาคารกบการตกแตง ซงถอเปนการออกแบบตกแตงภายใน

แนวใหม (Interior design) ในงานสถาปตยกรรม

2. พฒนาการของกระแสสจนยมในงานจตรกรรม

นอกจากแรงกดดนจากการลาอาณานคม ไดผลกดนททาใหเกดการเปลยนแปลง

หลายดานในประเทศแลว ความตนตวและสนใจในเรองสจนยมไดเกดขนตอเนอง สวนหนงเพราะ

อทธพลทางความคด ความรดานวทยาศาสตรและวทยาการจากชาตตะวนตกไดเขามาในสงคม

โดยเฉพาะในกลมชนชนนาของสยาม นามาซงการปรบตวเพอการพฒนาภายในประเทศ ทงนยง

รวมไปถงดานการเปลยนแปลงดานศลปกรรมดวย เพราะกลมคนดงกลาวเปนผ ทมบทบาทในการ

สรางงานศลปกรรมตางๆ ทเหนไดชดเจนคอการแสดงออกในงานจตรกรรมฝาผนงทมแนวโนมเรอง

ความสมจรงทงในการแสดงออกและเนอหาเรองราว นบตงแตสมยรชกาลพระบาทสมเดจพระนง

เกลาเจาอยหวเปนตนมา

จตรกรรมฝาผนงในรชกาลท 3 แมวาโดยภาพรวมยงคงจะเปนเรองราวชาดกพทธ

ประวต และไตรภมโลกสณฐาน ซงมความเปนปรมปราคตอย แตกไดปรากฏความพยายาม

สรางสรรคการแสดงออกอยางใหมดวยภาพวถชวตประจาวนทมมากขน รวมไปถงรายละเอยดของ

ฉากทแสดงความสมจรงทงเทคนคและการเขยนองคประกอบภาพ จงนบเปนจตรกรรมแบบ

ปรมปราคตแนวใหมทมาจากการปรบตวทางทศนคต6 และสงทเหนไดชดคอการเลอกเนอหา

เรองราวทกวางออกไปนอกเหนอจากแบบประเพณ ตวอยางสาคญเชน พระวหารพระพทธไสยาสน

วดพระเชตพนวมลมงคลารามทเขยนจตรกรรมเรองพระสาวกาเอตทคคะ อบาสก-อบาสกา

เอตทคคะ7 รวมไปถงการเขยนเรองจากคมภรมหาวงศ (พงศาวดารลงกา)8 เปนตน นอกจากนยงม

งานจตรกรรมฝาผนงทแสดงอทธพลพระราชนยมแบบจนของพระบาทสมเดจพระนงเกลา

6สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยนการแสดงออกก

เปลยนตาม, (กรงเทพฯ: เมองโบราณ 2548), 272- 273. 7ดเพมใน เรองเดยวกน, 151-160. 8จตรกรรมทเขยนเรองจากมหาวงศ เขยนขนทผนงเหนอกรอบประตหนาตางทง 4 ดใน

รงโรจน ธรรมรงเรอง, พทธศลปลงกา (กรงเทพฯ: มตชน, 2556), 276, 278.

175

เจาอยหว ทวดราชโอรสาราม9 ดงทกลาวมาลวนแตเปนแหลงสาคญทเหนรากฐานของความคดใน

การสรางงานศลปกรรมไดเปลยนแปลงไปในเชงสมจรงและมอสระมากขน

ในระยะเวลาใกลเคยงกนเมอราวปลายรชกาลท 3 ถงรชกาลท 4 นบเปนชวงหว

เลยวหวตอทอทธพลและแนวความคดแบบตะวนตกไดปรากฏชดเจนขน ในดานงานจตรกรรมได

เกดการเขยนจตรกรรมฝาผนงทแสดงการเลยนแบบและรบเอาอทธพลจตรกรรมแบบตะวนตกใน

เรองความสมจรง โดยเฉพาะเรองเทคนคการเขยนภาพการจดองคประกอบ การใชเลอกใชโทนส

เพอแสดงความสมจรงทงเรองมตทศนยภาพของสถานทและเวลาโดยมชางเขยนคนสาคญคอ ขรว

อนโขง ซงไดปรากฏผลงานจตรกรรมฝาผนงไวหลายแหงดวยกน10 สวนดานเรองราวในงาน

จตรกรรมพบวามเนอกาบอกเลาเหตการณทางประวตศาสตร เชนจตรกรรมเรองจากพระราช

พงศาวดาร ทหอราชกรมานสรและหอราชพงศานศร วดพระศรรตนศาสดาราม เปนตน นอกจากน

ยงมเนอหาทเปนปรศนาธรรมทตองอาศยการตความอยางทไมเคยปรากฏมากอนในงานจตรกรรม

ไทย การแสดงขออปมาธรรมดงกลาวไดเขยนขนแทนภาพชาดกพทธประวตทเปนกศโลบายเพอสง

สอนตามแบบประเพณทนยมกนมาอยางชานาน

อยางไรกตามจตรกรรมแบบแปลกใหมดงกลาวจะเกดขนไมไดหากขาดผสนบสนน

คนสาคญคอ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โดยตงแตเมอครงทรงผนวชเปนพระวช

รญาณภกข ทรงเปนพระอรยะบคคลตวแทนของการเปดรบตอโลกทศนใหมจากชาตตะวนตก

โดยเฉพาะเรองความรเกยวกบวทยาศาสตร จะเหนไดจากการปฏเสธแนวคดในหนงสอไตรภมกถา

วาไมใชคาสอนทางพทธศาสนา และในขณะเดยวกนพระองคไดทรงรกษาแนวพระราชประสงคใน

9จากการศกษาทาใหทราบวา จตรกรรมแบบนอกอยางซงแสดงพระราชนยมแบบจนท

พระอโบสถ วดราชโอรสาราม เปนตนแบบทใหแนวคดในการเขยนจตรกรรมแบบเดยวกนนในวด

อนๆ ในสมยรชกาลท 3 และยงเปนตวอยางของการเปลยนแปลงดานศลปกรรมในเวลานนดวย ด

อชรชญ ไชยพจนพาณชย, “อทธพลศลปะจนในงานจตรกรรมแบบนอกอยางสมยรชกาลท 3”

(วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย

ศลปากร, 2547), 83-84. 10ผลงานของขรวอนโขง เชนท วดบวรนเวศวหาร วดบรมนวาส วดมหาสมณาราม

เปนตน ทงนแนวทางการเขยนภาพสมจรงไดรบแรงบนดาลใจจากตะวนตกเปนทนยมจนมอาจชาง

เขยนทานอนๆ เขยนภาพในแบบนดวย เกดเปนแนวทางชดเจนมากขน และอาจเรยกเปนแบบ

สากลสกลชางขรวอนโขง โปรดดเพมใน วยะดา ทองมตร, จตรกรรมแบบสากลสกลชางขรวอน

โขง (กรงเทพฯ: ศนยสงเสรมและคนควาศลปะ วฒนธรรมไทย, 2522), 15-37.

176

การทานบารงพทธศาสนาอนเปนใหมนคงขนดวยวธการตางๆ เชนการตความพระไตรปฎกใหม

การชาระพระวนย รวมถงการสถาปนาธรรมยตกนกายขน ทงหมดเพอเปนการฟนฟพระศาสนา ให

ดารงความเปนเครองยดเหนยวแกจตใจและตงมนคงทามกลางกระแสการเผยแผศาสนาครสต

หรอความรเกยวกบวทยาศาสตรของตะวนตก11

ดงนนจงไดเกดแนวทางการเขยนงานจตรกรรมฝาผนงซงแสดงออกทางสจนยม

สอบรบกบแนวความคดดงกลาว เชน ไมมการแสดงภาพไตรภมโลกสณฐาน ลดทอนความสาคญ

ของเรองพทธประวต หรอการเขยนภาพทนาเนอหาใจความมาจากพระไตรปฎก โดยแสดงออก

ผานภาพวตรปฏบตและขอวนยของพระสงฆ การนาเสนอเนอหาแปลกใหมเชนน เชอวาเปนพระ

ราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ททรงตองการเตอนใหพระภกษสงฆ

สารวมระวงความประพฤตและเครงครดในธรรมวนย ในขณะเดยวกนเพอใหประชาชนเขาใจตอ

สภาพการเปลยนแปลงทางสงคม ไมหวนไปเลอกรบถอศาสนาตามอยางชาวตะวนตก โดยการใช

ภาพจตรกรรมทแสดงความสมจรงในเรองสถานท เวลา บคคล หรอเหตการณ ซงเปนภาพท

ประจกษดวยสายตา มาเปนสอทใชสงสอน12

ครนเมอถงสมยรชกาลท 5 การแสดงออกในงานจตรกรรมโดยเฉพาะกลมทเปน

งานชางหลวงในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททาการศกษาครงน ความเปนสจนยม

สมจรงในงานจตรกรรมยคสมยนอาจสงเกตลกษณะเดนไดจาก งานจตรกรรมนมงานวรรณกรรม

เปนแหลงอางองสาคญนอกจากทเคยใชเพยงแตพระปฐมสมโพธกถา มการเขยนภาพสถานททม

อยจรงเชนพระอารามหรอภาพอาคารแบบตะวนตก (ซงขณะนนมการสรางมากขนในพระนคร)

พบการเขยนภาพบคคลทมตวตนอยจรงในงานจตรกรรม รวมถงมการใชรปถายเปนแบบในการ

เขยนภาพ

แนวคดอนเปนเหตผลและความรทางวทยาศาสตรคงเปนทยอมรบอยางตอเนอง

และทวเพมขน ไดสงผลกระทบตอโลกทศนตอการสรางงานจตรกรรม โดยจะเหนไดวาไมปรากฏ

การเขยนภาพไตรภมโลกสณฐานในกลมงานจตรกรรมทศกษา สวนการเขยนเรองชาดกและพทธ

ประวตกไมเนนความสาคญมากนก หรอไมคอยปรากฏภาพทแสดงพทธปาฏหารย นอกจากนการ

11วไลเลขา ถาวรธนสาร, ชนชนนาไทยกบการรบวฒนธรรมตะวนตก (กรงเทพฯ:

เมองโบราณ, 2545), 55-59. 12เรยบเรยงสรปความจาก พสวสร เปรมกลนนท, “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงค

ของรชกาลท 4 เรองจรยวตรสงฆ” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร

ศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552), 132-136.

177

เขยนเรองพทธประวตในพระอารามจะเกดขนในลกษณะทเกดจากการกลนกรองพจารณาวาม

หลกการและจดประสงคเฉพาะ เชน การเขยนเพอความสวยงามเหมาะสมแกพทธสถาน หรอเพอ

การอนรกษฝมอชางในลกษณะแหลงความร

ในขณะเดยวกนจตรกรรมทเปนเรองเกยวกบตานานและประวตศาสตร หรอการ

พระราชพธตางๆ ไดถกหยบยกขนมาเขยนหลากหลายเรองอยางเหนไดชด ทงนยอมเปนผลมาจาก

แนวคดทตองการนาเสนอเรองอนมมลความรทสงสมมา หรอเปนเรองประวตศาสตรทไดรบการ

พสจนแลวในยคสมยนน ดงนนเพอความสมจรงของเรองจงไดใชองคประกอบภาพทงบคคลและ

สถานทอนเปนทประจกษแกตามาเนนยาเรองราว นอกจากนเปนทนาสงเกตวาภาพจตรกรรมเรอง

ตานานและประวตศาสตรจะเขยนตกแตงเพอความสอดคลอง อธบายความ หรอบอกเลาความ

เปนไปของสถานทนนๆ สงนจงเปนความคดใหมทตองการใหจตรกรรมเปนงานทใชตกแตงอยางม

จดประสงคเพอใหรายละเอยดทเกยวของ โดยไมจาเปนตองจากดอยในเรองใดเรองหนงตามแบบ

แผนอกตอไป

จากทกลาวมาทงหมดจะเหนไดวาความเปนสจนยมไมไดปรากฏแตเพยงเรองราวหรอ

ฝมอเชงชางทพฒนาขนเทานน แตไดเขาซมซบเขาไปในทศนคตทมตองานจตรกรรมฝาผนงดวย

ทงนเมอผนวกกบปจจยเรองแนวทางการประดบตกแตงทมการเปลยนแปลงอยางใหม จงเปน

สาเหตหลกของการปรบเปลยนการแสดงออกในงานจตรกรรมในสมยรชกาลท 5 เพราะวา

ภาพเขยนผนงอยในฐานะทางเลอกหนงทใชในการประดบอาคาร ดงนนไมวาเนอหาจะเปนเรองใด

ถาหากนามาเขยนในพระอารามแลว ยอมมโอกาสจะสามารถศกษาแนวทางของพระราชประสงค

ในการสอความหมายไดชดเจนขน

แนวพระราชประสงคและพระราชนยมในงานจตรกรรมฝาผนง

1. การเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หวกบการ

นาเสนอภาพลกษณใหมของสถาบนพระมหากษตรย

เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเสดจสวรรคตอยางกะทนหนเมอ

พทธศกราช 2411 เปนสาเหตททาใหการสถาปนาและบรณปฏสงขรณพระอารามตางๆ ยงคงคง

คางไวอยหลายแหง ทงนเมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจขนครองราชสมบต

พระราชกรณยกจประการหนงคอการสานตอพระราชประสงคพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว จะเหนไดจากการททรงดาเนนการสรางและสถาปนาพระอารามตางๆ ทคงคางจนแลว

เสรจ ดงพระราชกระแสของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ตอนหนงวา

178

“...ขออางพยานการทฉนไดทาตอทลหมอม (พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ) ท

มปรากฏเดยวน คอพระพทธรตนสถานแหง 1 วดเสนาสนารามแหง 1 ...วดมหาสมณาราม

แหง 1 วดบรมนวาสแหง 1 วดมหาพฤฒารามแหง 1 วดสวรรณดารารามแหง 1 วดบวร

นเวศแหง 1 ทสดจนการเลกนอยอยางเชนวดโมลโลก วดเขมาภรตาราม วดอรณราชวรา

ราม กไดทาทกๆ แหง ไดตงใจอยเสมอวาทลหมอมทรงเรมสงไรไวแลวจะทาใหสาเรจ

ตลอดไป...”13

หรอความอกตอนทวา

“...แตสวนฉน...ไมไดถอวาเปนวดของฉนทา ฉนทาตามพระกระแสทลหมอม

รบสงตางหาก การสงใดทเปนของทลหมอมทรงไวคางอย ฉนคดทาโดยหมายจะ

ฉลองพระเดชพระคณใหสาเรจตามพระราชประสงค เปนสวนพระราชกศล

และเปนสวนพระเกยรตยศยนยาวตอไป ไมไดคดทจะแขงเอาเกยรตใสตว มพยานทจะ

อางได วดทฉนปฏสงขรณทาตอทลหมอมแหงใด ไมไดเอาเกยวยอดเขาแซกมงกฎ ฉนไดให

แกทกครงเพราะคดจะถวายใหเปนพระเกยรตยศททรงทา เหมอนอยางเชนไดทรงสาเรจ

แลว...”14

นอกจากการสรางพระอารามแลว สงใดท เคยเ ปนพระราชดารของ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกไดทรงสานตอ

ดวย โดยในงานจตรกรรมดงจะเหนไดจากการเขยนภาพเทวดาตามทไดพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาไดทรงมพระราชปรารภไว นอกจากนยงคงโปรดฯ ใหเขยนภาพแนวจรยวตรสงฆเรองตางๆ ซง

ครงหนงเปนสอทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเคยใชสงสอนผคนและพระสงฆ หรอรวม

ไปถงการเลอกเรองราวทเกยวกบพระราชนพนธในรชกาลท 4 เรองตานานพระพทธชนราช พระชน

สห พระศรศาสดา มาเขยนเปนงานจตรกรรม เปนตน

นอกจากการสานตอพระราชดารแลว พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลายงโปรด

เกลาฯ ใหใชงานจตรกรรมเพอการเฉลมพระเกยรตพระอจฉรยภาพของพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหวอกดวย ดงทเหนไดจากภาพประวตศาสตรสาคญเรองการเสดจทอดพระเนตร

สรยปราคา ทวดราชประดษฐ วดเสนาสนาราม และพระทนงทรงผนวช เปนตน

แนวทางการเขยนจตรกรรมเพอการเฉลมพระเกยรตและราลกถงพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวดงกลาวสามารถขยายการวเคราะหและขอสงเกตเพมเตมได กลาวคอ เมอ

13พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “วดนามบญญตแลวดราชประดษฐฯ,”

ใน ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาคปกณกะ 1 (นนทบร: ตนฉบบ, 2556), 14-15. 14เรองเดยวกน, 22.

179

การใหความสาคญในเรองราวพทธประวตกบชาดก และเรองของหลกธรรมจากพระไตรปฎก ได

ลดนอยลงไป สถาบนหรอกลมคนทไดรบการหยบยกขนมาเปนเรองราวในงานศลปกรรมมากขนก

คอเรองทมาจาก สถาบนพระมหากษตรย ซงเปนสถาบนทเทยบเคยงหรอรองลงมาจากสถาบน

ศาสนาในงานศลปกรรม สวนหนงเปนเพราะวาสอดคลองกบแนวคดกบความนยมในเรองราว

ตานานประวตศาสตรทนามาเขยนเปนจตรกรรมมากขน โดยอาจเหนแนวทางไดตงแตการเขยน

จตรกรรมจากพงศาวดารกรงเกา เปนตน แตปจจยสาคญอกประการคงเปนเพราะพระราชประสงค

ในการนาเสนอภาพลกษณของพระมหากษตรยในมมมองใหมผานงานจตรกรรมในแนวทางสจ

นยม

ทงนภาพของสถาบนกษตรยอนหลดจากกรอบความคดแบบ เทวราชา หรอ

ธรรมราชา ซงเปนเรองทเหนอธรรมชาต ไดถกเรยบเรยงอธบายอยางมระบบเหตผล เชนในภาพ

พระราชพธสบสองเดอน ซงแตเดมพธตางๆ เปนเครองแสดงการบชาเทพเจาอนเปนทมาของความ

ศกด สทธ ในสถาบน15 ไดรบการอธบายเปนหลกระเบยบของการพธ ทมาทไปของความเชอ และ

พระราชกรณยกจ ผานงานพระราชนพนธและจตรกรรมฝาผนง รวมถงภาพของพระมหากษตรย

ไดรบการแสดงออกในมมมองสะทอนตวตนความเปนมนษยสามญโดยตรง ผ ทมบทบาทและ

ความสามารถในดานตางๆ จนนาไปสการพฒนารฐหรอปกครองรฐไดอยางชอบธรรมและสมบรณ

เชน ภาพการทอดพระเนตรสรยปราคาของรชกาลท 4 และภาพพระราชพงศาวดารรชกาลท 5 เปน

ตน

พระราชประสงคดงกลาว คงไมไดปรากฏเพยงแตงานจตรกรรมเทานน แตยง

ปรากฏในศลปกรรมแขนงอนๆ ทแสดงลกษณะหรอตวตนบคคลทพระมหากษตรยทรงเปนอยาง

สมจรงตามความคดแบบมนษยนยม ในรปลกษณะพระบรมรปตางๆ หรอพระบรมสาทสลกษณ ท

ปรากฏเปนแนวความคดทพฒนามาตงแตสมยรชกาลท 4 (ภาพท 137, 138) และความคด

เกยวกบศลปกรรมทแสดงออกเรองสถาบนกษตรยและพระราชกรณยกจเชนนไดถกเรยบเรยงให

ชดเจนในเวลาตอมาไมนานนก เหนไดจากงานจตรกรรมประดบสวนโดม พระทนงอนนตสมาคม

พระราชวงดสต ทเขยนไวตงแตรชกาลท 1 ถงรชกาลท 6 (ภาพท 139)

สาเหตทนาจะเปนไปไดของการปรากฏศลปกรรมทเกยวเนองกบสถาบน

พระมหากษตรยในภาพลกษณทเปนแบบสากลขนนน อาจเนองมาจากความคดในยคสมย

15บารง คาเอก, รายงานการวจยเรองอทธพลของศาสนาพราหมณ-ฮนดในสมย

รตนโกสนทรตอนตน (กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลย

ศลปากร, 2550), 41.

180

ดงกลาวทปฏเสธความคดเรองไตรภมไปแลว ไมมระบบศนยกลางจกรวาลและระบบกษตรยทมา

จากการการบรมราชาภเศกซงทาใหพระองคเปนสมมตเทพผแผอานาจไปโดยรอบอยางไรขอบเขต

ในทางตรงกนขาม กลบเรองเปนความคดและสานกเกยวกบเรองของประวตศาสตรและความ

พยายามในการสรางระบบรฐสมบรณาญาสทธราชยทขบเคลอนไปดวยความรความสามารถของ

ผนารฐ ซงขณะนนคอ พระมหากษตรยในพระราชวงศจกร โดยเรมปรากฏชดเจนขนนบแตสมย

รชกาลท 4 เปนตนมา16 ซงเปนผลทาใหเกดการเปลยนแปลงครงสาคญในสมยรชกาลท 5 ในดาน

สถานะและบทบาทของสถาบนหลกอยางสถาบนกษตรย และนาไปสการปฏรประบบบรหาร

ราชการแผนดนในทสด17 เพอใหตอบรบกบสภาวะบานเมองทกาลงอยในชวงพฒนาบานเมองและ

วกฤตจากการลาอาณานคม ความคดดงกลาวจงไดถกถายทอดไปอยางกวางขวางขน เพอแสดง

ความชดเจนของศนยกลางของอานาจ ศกยภาพของการปกครองรฐ โดยเหนไดชดกคอพระราช

นพนธ หรอพระนพนธตางๆ ในยคนน และคงถายทอดมาถงงานศลปกรรมดวยเชนกน

16เกบความจาก อรรถจกร สตยานรกษ, การเปลยนแปลงโลกทศนของชนชนผนา

ไทยตงแตรชกาลท 4 พ.ศ. 2475 (กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2555), 4, 28,

91-98, 125-153. 17วไลเลขา ถาวรธนสาร, ชนชนนาไทยกบการรบวฒนธรรมตะวนตก, 92-118,

และดใน แสงเพชร, สมบรณาญาสทธราชยเตมรปแบบ รวมชาตรวมแผนดน สมยรชกาลท

5, (กรงเทพฯ: วนชนะ, 2547), 35-46.

181

ภาพท 137 พระบรมรปพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ภายในปราสาทพระเทพบดร

ทมา: อภนนท โปษยานนท และคนอน ๆ, จตรกรรมและประตมากรรมแบบตะวนตกในราช

สานก 1 (กรงเทพฯ: สานกพระราชวง, 2536), 31.

ภาพท 138 พระบรมสาทสลกษณ กระจกส วดนเวศธรรมประวต

182

2. การแสดงออกถงประวตศาสตรและความเปนมาของชาต

พระราชประสงคสาคญอกประการคอการแสดงไวซงความเปนมาในดานตางๆ

ของชาตสยาม ทามกลางความร และวทยาการใหมๆ รวมถงการเปลยนแปลงของสงคมและ

วฒนธรรมในชาตอยางรวดเรว การปรากฏภาพจตรกรรมฝาผนงทเกยวของกบตานานและ

ประวตศาสตร หรอภาพทสะทอนวถชวตความเปนไปของบานเมอง อาจเนองมาจากพระราช

ประสงคเพอการแสดงออกในเรองความเปนมาของชาตผานทางพระอาราม ภาพเลาเรองเชง

ประวตศาสตรเหลานนาจะเปนสอทใหความรอยางใหม โดยปรากฏมากขนแทนทการเขยนภาพสง

สอนธรรมะหรอภาพพทธประวตดงกลาว ตวอยางทกลาวมาแลว เชน

ภาพพระราชพธสบสองเดอน ซงเกยวของกบพระราชนพนธของพระองคดวย ทา

ใหเหนวาการพธจนถงความเชอตางๆ ทเกยวของนนลวนมทมาทไปทงสน นอกจากนยงบงบอกถง

การสงสมทางภมปญญาและคณคาทางวฒนธรรม เนองจากในยคสมยขางหนาอาจไมมผ ททราบ

ภาพท 139 ภาพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเลกทาส

จตรกรรมประดบสวนโดม พระทนงอนนตสมาคม



183

เกยวกบความเปนมาของพระราชพธอก18 จงอาจเปนพระราชประสงคอกประการของการคนควา

ในงานพระราชนพนธและการเขยนจตรกรรมใหปรากฏไวเปนหลกฐาน

เรองตานานพระพทธชนราช พระชนสห และพระศรศาสดา ซงปรากฏเปนงาน

จตรกรรมมเนอหาเกยวของเกยวกบพงศาวดารเหนอ ซงแมวาโดยทางปฏบตแลวจะเปนเรองท

เรยบเรยงขนเปนเชงตานานและไมเทยงตรง แตวาตอมาพระองคไดทรงพระราชนพนธอธบาย

เพมเตมเพอเสรมขอมลดานประวตศาสตรททรงคนควาชาระเพมเตมตอจากพงศาวดารเหนอและ

ทรงมพระอรรถาธบายถงพระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว19 เทากบเปน

การบนทกทางดานประวตศาสตรเกยวกบมณฑลฝายเหนอ และประวตพระพทธรปสาคญ

คบานคเมองดวย ซงปรากฏเปนงานวรรณกรรมและศลปกรรมไปดวยกน

พระราชประสงคของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวดานการแสดง

ศลปกรรมทเกยวของกบประวตศาสตร ไมไดปรากฏแคเพยงงานจตรกรรมฝาผนงเทานน ยง

ปรากฏเปนงานจตรกรรมอนๆ คอทรงโปรดเกลาฯ ใหมการประกวดเขยนภาพประกอบโครงพระ

ราชพงศาวดารเพอใชในการประดบพระเมรทองสนามหลวงโดยพระองคโปรดใหมการแตงโคลง

รวมถงไดทรงรวมพระราชนพนธดวย โดยทรงเลอกสรรเรองในพงศาวดารใหชางเขยนทมฝมอเขยน

ภาพประกอบ โดยโปรดเกลาฯ ใหพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงสรรพสาตรศภกจออกแบบกรอบ

กระจกสาหรบภาพเขยน20 (ภาพท 140)

18พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน (กรงเทพฯ:

หอรตนชยการพมพ, 2552), 4. 19พระองคทรงพระราชนพนธเพอพระราชทานในงานฉลองพระพทธชนราช ทวด

เบญจมบพตร เมอ พ.ศ. 2444 ด พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “พระราชปรารภเรอง

พระพทธชนราช,” ใน ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาคปกณกะ 2 (นนทบร: ตนฉบบ,

2557), 38-80. 20 กรมศลปากร, โคลงพระราชพงศาวดาร พรอมบทขยายความและบท

วเคราะห, พมพครงท 6 (กรงเทพฯ : สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร, 2550),

1, 9.

184

งานศลปกรรม โดยเฉพาะภาพจตรกรรมทแสดงประวตศาสตรทมมากขน จานวน

เหลานไดสอดคลองกบงานเขยนทางประวตศาสตร โบราณคด และตานานทมการคนควาและ

เขยนมากขนเชนกน โดยเฉพาะกลมชนชนสงในสงคม เชนผลงานพระนพนธของสมเดจฯ กรมพระ

ยาดารงราชานภาพ หรอแมแตพระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ดง

ตวอยางพระราชนพนธเรอง “ถาม-ตอบ พระราชพงศาวดารยอ” ซงเปนรายนามพระเจาแผนดน

ของไทยตงแตสมยอยธยาจนถงรชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทร และพระราชพงศาวดารอยางยอ

โดยทรงพระราชนพนธเปนลกษณะคาถาม-คาตอบ เพอความเขาใจและจดจางาย21 เปนตน

แรงบนดาลใจและแนวคดสาคญททาใหเกดความตนตวในเรองการศกษา

ประวตศาสตรและโบราณคดในยคนน อาจมสาเหตมาจากการทพระองคไดมโอกาสเสดจประพาส

ตางประเทศ โดยเฉพาะการเสดจยงอนเดย พ.ศ. 2414 โดยไดเสดจเยอน สมาคมแหงเอเชย (The

21พระราชนพนธดงกลาว ทรงพระราชทานแกโรงเรยนหลวงสาหรบใหผ เรยนไดฝกอาน

ด กรมศลปากร, บรรณานกรมและสาระสงเขปพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: สานกหอสมดแหงชาต กรมศลปากร, 2546), 55. และดเพม

ใน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, ถาม - ตอบ พระราชพงศาวดารยอ (กรงเทพฯ:

โรงพมพพระจนทร, 2520).

ภาพท 140 ภาพพระราชพงศาวดารแผนดนพระมหาจกรพรรด ตอนพระสรโยทยขาดคอชาง

จตรกรรมสฝ น เขยนโดยสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ



185

Asiatic Society) ซงศกษาคนควาดานประวตศาสตรและวฒนธรรมของอนเดย และ พพธภณฑ

อนเดย ทกลกตตา ซงปรากฏวาพระองคทรงพอพระราชหฤทยอยางมากกบการทไดทอดพระเนตร

การจดแสดงอยในพพธภณฑ22 รวมไปถงการเสดจเยอนตางประเทศตางๆ โดยเฉพาะยโรปทเนน

ความสาคญทางการศกษาประวตศาสตรอยางยง นอกจากนยงมเหตการณการประชมนานาชาต

วาดวยเรองเอเชยตะวนออกเปนครงแรก ทกรงฮานอย จดโดย สานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศ

(École Française d’Extrême-Orient) เมอ พ.ศ. 2445 ซงมผแทนจากชาตตางๆ รวมทงจาก

สยามในการประชมและเสนอบทความในครงนดวย23

บรรยากาศทางดานความรวชาการดานประวตศาสตรเชนน ยอมเปนแรงผลกดน

สาคญใหเกดการกอตง “สมาคมสยาม” ในพ.ศ. 2446 โดยมวตถประสงคเพอการคนควา และ

สนบสนนการศกษาดานศลปวทยาการ และวรรณคดทเกยวของกบสยามและประเทศเพอนบาน

และตอมาไมนานกมการกอตง “โบราณคดสโมสร” เมอพ.ศ. 2450 ขนดวย24 ทงนเปนเนองมาจาก

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงสงเสรมการตระหนกรบรในเรองวชาโบราณคด

(ประวตศาสตร) ดวยพระราชประสงคเพอใหผคนมความรความสนใจ รจกคนควาหาขอมลท

นอกเหนอจากพงศาวดาร มการรวบรวมเอกสารจดหมายเหตโบราณ มการวจย วเคราะหหลกฐาน

ทางประวตศาสตร เพอจะไดใชศกษาคนควาประวตศาสตรของชาตไทย25

พระองคยอมทรงเหนวาคนในชาตสยามจาเปนตองมความรความเขาใจทาง

ประวตศาสตร เพราะประวตศาสตรเปนรากฐานสาคญของอารยประเทศ เปนกลไกหนงในการ

22สาคชดอนนท สหาย, ร.5 เสดจอนเดย, แปลจาก India in 1872: as seen by the

Siamese, แปลโดย กนฐกา ศรอดม (กรงเทพฯ: มลนธโตโยตาประเทศไทย, 2546), 64, 155. 23ผแทนของสยาม คอ นายพนเอก เจโรลาโม อมลโอ เยรน ครสอนวชาโรงเรยนนาย

รอยทหารบก ด Premier congers international des études d’ Extrême-Orient, Hanoi 1902.

Compte renduanalytique des séances, Hanoi. F.H. Schineider, 1903, 34, อางถงใน มาอรซ

โอ เปเลจจ, แปลโดย กนกวรรณ ฤทธไพโรจน“ย. อ. เยรน กบกาเนดโบราณคดสยาม,” เมอง

โบราณ 31, 3 (กรกฎาคม - กนยายน 2548): 53. 24เปรมา สตยาวฒพงศ “โบราณคดสโมสรกบการศกษาประวตศาตร,” ใน ปกณกคด

ประวตศาสตรไทย เลม 3 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2555), 59-62. 25พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “สาเนาพระราชดารสพระบาทสมเดจ

พระพทธเจาหลวง เรองทรงตงโบราณคดสโมสร พ.ศ. 2450” ศลปากร 1, 1 (มถนายน 2480):

103-109.

186

สรางความเปนชาตนยม โดยไมจากดแตเพยงแตการรบรเรองจากพงศาวดารซงเปนเรองเกยวกบ

พทธศาสนาและพระมหากษตรยเทานน แตเปนการคนควาหลกฐานอนๆ การวพากษอยางมระบบ

ระเบยบเหมอนการวจย เพอการสรางองคความรดานประวตศาสตรของชาตใหมความนาเชอถอ

และเปนสากล ดงนนจงนบเปนเหตการณและผลงานทยนยนสานกทางประวตศาสตรทเกดขนใน

ยคสมยน ทแผขยายไปหลายดาน รวมถงงานจตรกรรมฝาผนงดวย

3. การแสดงเอกลกษณในงานชางไทยกบพระราชนยมเรองความสวยงาม

และการออกแบบ

แมวากระแสอทธพลทางดานศลปกรรมจากชาตตะวนตกจะเขามามบทบาทใน

งานสถาปตยกรรมไทยสมยรชกาลท 5 อยางยง โดยเฉพาะกลมอาคารพระทนงตางๆ หรออาคาร

สถานทราชการมากมายหลายแหง แตสาหรบการตกแตงพระอารามยงคงใชงานจตรกรรมฝาผนง

ในการเขยนประดบอาคารเปนสวนใหญ

ทงนจะเหนไดชดวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงมพระราช

นยมในการทดลองผสมผสานงานตกแตงแบบตะวนตกใหเขากบงานจตรกรรมฝาผนง โดยใชฝมอ

ชางไทย คอ หมอมเจาประวช ชมสาย เปนผ รบสนองพระราชประสงค ดงตวอยางวดราชบพธ และ

วดปรมยยกาวาส เปนตน โดยเรองทเขยนนนยงคงเกยวของกบดานพระพทธศาสนาอย

เหตการณสาคญครงตนรชกาลในชวงเตรยมงานสมโภชกรงรตนโกสนทร 100 ป

เมอพทธศกราช 2425 คราวนนพระองคโปรดเกลาฯ ใหมการซอมแซมและปฏสงขรณวดพระศร

รตนศาสดาราม ซงรวมไปถงการเขยนซอมงานจตรกรรมเรองรามเกยรต ทพระระเบยง26 มการ

มอบหมายแบงงานชางเขยนออกเปนหองๆ โดยการเขยนซอมภาพครงนนไดเปนเสมอนการ

รวบรวมครชางเขยนทมฝมอมารวมกนจากทตางๆ ซงบางทานเปนชางเขยนตงแตรชกาลกอน27

26ดเพมใน กรมศลปากร, จดหมายเหตการบรณะปฏสงขรณวดพระศรรตน

ศาสดาราม และพระบรมมหาราชวง ในการฉลองพระนคร ครบ 200 ป พทธศกราช 2525

ภาคท 1 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2525), 292 - 294. 27กรมศลปากร, ศลปกรรมและชางไทยจากสาสนสมเดจ (พระนคร: โรงพมพ

อกษรบรการ, 2512), 24 - 35.

187

เหตการณครงนนยงคงสะทอนใหเหนถงพระราชประสงคทใหความสาคญกบการเขยนซอมรกษา

เคาโครงเดมไว เพออนรกษงานจตรกรรมในฐานะศลปกรรมสาคญของชาต28

อกตวอยางทชดเจนไดแกการซอมแซมงานจตรกรรมในพระอโบสถ วดอรณ

ราชวราราม ทมแนวทางไปในการอนรกษงานชางในอดตอยางมวตถประสงค เนองจากตองการให

เปนทแสดงฝมออยางเอกของไทยอนมคาเอาไว สวนหนงเพราะพระองคยอมทรงเหนคณคาความ

งามและการรกษางานชางโบราณเอาไว ทามกลางกระแสการเปลยนแปลงทางศลปกรรม และ

ชวงเวลาททรงเหนวา “...การชางในเมองไทยฝดเคองเตมท...”29 กเปนได

ในชวงปลายรชกาล พระอารามสองแหง ไดแก วดเบญจมบพตรดสตวนาราม และ

วดราชาธวาส เปนวดสาคญทสะทอนใหเหนพระราชประสงคและพระราชนยมของพระองคได

เดนชด เพราะทรงกากบดแลการบรณปฏสงขรณดวยพระองคเอง โดยการทรงงานควบคไปกบ

สมเดจฯ กรมพระยานรศนานวดตวงศ ซงขณะนนยงดารงตาแหนงเปนกรมขน เปนนายชาง

ผออกแบบคนสาคญในชวงปลายรชกาล ทงนจะเหนวาพระราชประสงคทชดเจนในการเขยนภาพ

พระอโบสถทงสองแหงจะเปนเรองพทธประวตและชาดก ดวยทรงเหนวาจะตองมความสวยงาม

ของภาพเขยนเปนสาคญ แตไมไดจาเปนวาตองมการสงสอนธรรม “...เพราะถอวาเปนแต

เครองประดบฝาผนงไมใชเอาฝาผนงมาเปนธรรมกถก...”30 จากพระราชดารดงกลาวสาหรบวด

เบญจมบพตรฯ ทาใหเหนวาทรงใหความสาคญกบความงามตามพระราชนยมในงานชางไทย โดย

การนาเรองราวทเปนปรมปราคตกลบมาเขยนใหสวยงามผานฝมอชางและการคานงถงการ

ออกแบบ รวมไปถงหนาทใชสอยของอาคารดวย

พระอโบสถ ซงเปรยบเสมอนอาคารหลกของวด จงตองตกแตงใหสวยงาม การ

ประดบตกแตงภายในดวยภาพเขยนผนง การเขยนภาพบานประตหนาตาง การเขยนภาพภายใน

28มลฤด สายสงห, รายงานวจยเรองบทบาทของรามเกยรตในงานจตรกรรมฝา

ผนงสมยรตนโกสนทรตอนตน (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร, 2550), 34. 29พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ



มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540), 243. 30พระราชปรารภเรองการตกแตงพระอโบสถวดเบญจมบพตร อางถงใน ชลธร ธรรมว

รางกร และทรงวทย แกวศร, ประมวลเอกสารสาคญเนองในการสถาปนาวดเบญจมบพตร

ดสตวนาราม (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535), 328-329.

188

ซมทผนงอโบสถ (ดงทกลาวแลวในบทท 3) ลวนเปนเรองราวและตาแหนงการประดบทยง

เกยวของกบแบบจตรกรรมประเพณ เชน ทศชาต มารผจญ เทพชมนม สวรรคชนดาวดงส เจดย

จฬามณ หรอนอกจากนยงมการประดบตกแตงอนๆ ไมวาการใชวสดตกแตงทเปนหนออน หรอ

การออกแบบประดบกระจกส ทงหมดลวนเปนสวนหนงในการคานงถงองครวมดานสนทรยภาพ

และพระราชนยม อาจเพอใหความสวยงามตอบรบพระพทธรปประธาน คอการจาลองพระพทธชน

ราช ซงพระองคทรงเหนวา “...พระพทธลกษณแหงพระพทธชนราช ...งามหาพระพทธรปองคใด

เปรยบมได ...จะหาพระพทธรปองคใดใหงามเสมอพระพทธชนราชนนไมมแลว...”31

ทงนไมใชแตเพยงพระอโบสถเทานน แตรวมสวนพระระเบยงทเชอมตอพระอโบสถ

ซงพระองคมพระราชประสงคใหทาเปนสวนพนท “มวเซยม”32 แสดงฝมองานชางการสราง

พระพทธรป โดยโปรดเกลาฯ ใหมการรวบรวมพระพทธรปจากหลายแหงมาจดแสดงไว ในฐานะ

ศลปวตถจดแสดง โดยทรงกาหนดเงอนไขไววาตองเปนพระพทธรปทแปลกแตกตางกน และ

สวยงามโดดเดนจากทตางๆ หรอรวมถงงานชางของตางชาตอยางพระพทธรปในศลปะพมาหรอ

ญป น เปนตน นอกจากนพระพทธรปหลายองคกไดหลอขนใหมเพอใหมขนาดทสอดคลองกบ

พระพทธรปองคอนๆ ทประดษฐานจดแสดง ในการจดการพระระเบยงเชนนยงไดแสดงความคด

สมยใหมซงเปนในลกษณะพพธภณฑทใหความร และเหนฝมอชางอนงดงามภายในพระอาราม

ซงไมเคยเกดขนมากอน33

พระราชประสงคของพระองคอาจเปนไปในแนวทางทตองการใหพระอารามแหงน

ออกแบบอยางวจตรใหเปนทแสดงแบบอยางการชางศลปกรรม เพอนาไปสบรรยากาศแหงความ

ศรทธาของผ ทไดมาเยยมชมและมาสกการะทวกน เพราะเหตการณทางประวตของวดเบญจม

บพตร พระองคไดทรงโปรดเกลาฯ ใหมการจดงานประจาปของวดนบตงแตแรกสราง เพอใหพระ

31พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “พระราชปรารภเรองพระพทธชนราช,”

ใน ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาคปกณกะ 2, 64. 32พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชดารสในพระบาทสมเดจ


พระราชหตถเลขาพระบาทสมดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว ทรงมไปมากบสมเดจพระ

มหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, 296. 33ดใน กรมศลปากร, วดเบญจมบพตรและพพธภณฑสถานแหงชาต วดเบญจม

บพตร พระพทธรปสาคญ ณ วดเบญจมบพตรดสตวนาราม (กรงเทพฯ: สานก

พพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร, 2551), 6-7.

189

บรมวงศานวงศ เจานาย ขนนาง จนถงประชาชนทวไปมสวนในการรวมงานและการถวายในการ

สรางเสนาสนะตางๆ ภายในวดเบญจมบพตร

พจารณาภาพรวมของการออกแบบวดเบญจมบพตร จะเหนวาพระองคไดทรง

เลอกสรรความงามอนเปนเอกลกษณอยางไทยใหปรากฏชดอยในพระอารามหลวงประจา

พระราชวงดสตซงเปนพระราชวงแหงใหมในพระนคร โดยไมใหยงหยอนไปกวาวดพระศรรตน

ศาสดารามประจาพระบรมมหาราชวง แมการออกแบบสวนใหญภายในพระราชวงดสตจะเปน

แบบตะวนตกกตาม ดงนนวดเบญจมบพตรเปนหลกฐานสาคญแหงหนง ทแสดงใหเหนถงพระราช

นยมเรองการใชรปแบบงานชางไทยประยกต โดยจะเหนไดจากพระราชดารทงในงานจตรกรรม

ประตมากรรม และสถาปตยกรรม เพอเนนการแสดงความงามในการออกแบบสรางสรรค หรอ

“ศลปะเพอความสวยงาม” ซงเปนความคดทเพมขนจากการถวายเปนพทธบชา หรอการเปนสอสง

สอนธรรม ดงทเปนมาแตเดมเทานน

ทงหมดจงสอดคลองกบแนวทางของศลปกรรมในสมยรชกาลท 5 ซงไดผานพน

ชวงหวเลยวหวตอดานศลปกรรมมาสยคแหงการเปลยนแปลงอยางแทจรง พระองคจงอาจมพระ

ราชประสงคอยางเจาะจงในการอนรกษและประยกตงานชางไทยใหคงอยในพระอารามททรง

บรณปฏสงขรณ และยงเปนการแสดงความเปนเอกลกษณทางงานชางใหคงอยกเปนได

190

บทท 5

บทสรป

การเปลยนแปลงสาคญในงานจตรกรรมในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว มรากฐานและพฒนาการตงแตสมยรชกาลท 4 จะเหนจากการเลอกเนอหาเรองราวท

สมจรงมากขน โดยเฉพาะเรองประวตศาสตรกบตานานตางๆ ซงเปนทรบรและยอมรบในสงคม

โดยไมไดจากดเฉพาะเรองหลกธรรมพระไตรปฎกหรอปฐมสมโพธกถาในเชงการสงสอนดงทแลว

มา แตเปนอทธพลจากงานวรรณกรรมอนๆ หรอเหตการณสาคญในประวตศาสตร ทเปนศาสตร

ความร หรอความสนใจใหมๆ ของสงคม ตางถกหยบยกขนมาเปนเรองราวในงานจตรกรรมดวย

เชนกน

พฒนาการในเรองของเทคนคฝมอชางกแสดงใหเหนวาไดรบอทธพลตะวนตกมากขน

เชนการใชโทนส เทคนคการเขยนภาพ และหลกทศนยวทยาในการเขยนฉากทวทศน หรอมการ

เขยนองคประกอบภาพทสมจรงทงตวบคคลและภาพอาคารสถานทอยางเปนธรรมชาต อาจเปน

เพราะมรปถายบคคลหรออาคารสถานทซงมอยจรงในขณะนนเปนแบบสาหรบในการเขยน

จตรกรรม

ปจจยทกอใหเกดการเปลยนแปลงแนวความคดและการแสดงออกในงานจตรกรรม

นน นาจะเกยวของกบการทยคสมยดงกลาวเปนชวงทผคน โดยเฉพาะกลมชนชนนาหรอชางผ

สรางสรรคงานศลปะ ไดเรมตระหนกถงความคดแบบสจนยมสมจรงในงานศลปกรรมมากขน และ

อกประการคอไดเกดแนวทางในการประดบพระอารามอยางหลากหลายวธมากขน โดยไม

จาเปนตองเขยนเปนงานจตรกรรมตามขนบประเพณเสมอไป ดงนนการเขยนจตรกรรมฝาผนงใน

สมยน จงนาจะบงบอกเรองราวทเฉพาะอยาง มความสอดคลองกบบรบทของอาคารสถานท หรอ

แสดงวตถประสงคในการเขยนภาพไดเปนอยางด เพราะวาไดผานการจงใจหรอคดกรองเรองราว

มาแลว

191

ในการศกษาพระอารามท พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ให

สรางหรอบรณปฏสงขรณนน พบวาพระองคทรงมพระราชนยมในการเขยนงานจตรกรรมฝาผนง

อยหลายแหง แมวาในเวลานนจะมแนวทางการประดบตกแตงพระอารามดวยวธการแบบตะวนตก

แลวกตาม โดยจะพบวาทรงเลอกเนอหาเกยวกบเรองพทธประวตกลบมาใชเปนหลก ดงจะเหนวด

เบญจมบพตร และวดราชาธวาส โดยมพระราชดารเหนวาเรองดงกลาวนน แมวาจะไมใชเรองท

สมจรง หรอสงสอนธรรมได แตสามารถเขยนเปนจตรกรรมไดอยางสวยงาม จงทาใหเหนถงพระ

ราชนยมททรงคานงถงความสวยงามและการออกแบบเปนสาคญ

สวนแนวความคดอกประการทปรากฏคอ จตรกรรมฝาผนงเปนสอทางหนงท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงใชเพอการเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว เหนไดจากงานจตรกรรมทวดราชประดษฐ ซงภาพประวตศาสตรเหลานน ไดบอก

เลาพระปรชาสามารถของพระองคในฐานะกษตรยผ เปนมนษยธรรมดาสามญ มากกวามมมอง

ของสมยเกากอนทเนนไปในเรองสถานะของกษตรยทเปนเทพเจาหรอพระโพธสตว ดงนนจาก

ความคดดงกลาว อาจทาใหเหนถงพระราชประสงคในการนาเสนอภาพลกษณของสถาบน

พระมหากษตรยทเปนสากล คอ กษตรยนกปกครอง ซงอาจสะทอนใหเหนมากขนในชวงกลาง

รชกาลลงมา เชน จตรกรรมฝาผนงทพระทนงทรงผนวช วดเบญจมบพตร หรอพระทนงอนนต

สมาคม พระราชวงดสต เปนตน

192

รายการอางอง

กรมการศาสนา. ประวตวดทวราชอาณาจกร. กรงเทพฯ: กองพทธสถาน , 2525.

__________. พระบาทสมเดจจอมเกลาเจาอยหวกบงานพระพทธศาสนา. กรงเทพฯ:

กรมการศาสนา, 2548.

กรมธนารกษ. เหรยญทระลกกรงรตนโกสนทร พ.ศ. 2325-2525. กรงเทพฯ: กรมธนารกษ,

2525.

กรมศลปากร. การเปลยนแปลงดานสถาปตยกรรมศลปกรรมในสมยรชกาลท 5. กรงเทพฯ:

กรมศลปากร, 2553.

__________. โครงพระราชพงศาวดาร พรอมบทขยายความและบทวเคราะห. พมพครงท 6.

กรงเทพฯ: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร, 2550.

__________. ประวตวดอรณราชวราราม พรอมดวยแผนผงภาพปชนยสถานและถาวรวตถ.

พระนคร: กรมศลปากร, 2511.

__________. จดหมายเหตการณบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม และ

พระบรมมหาราชวง ในการฉลองพระนคร ครบ 200 ป พทธศกราช 2525

ภาคท 1. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2525.

__________. บรรณานกรมและสาระสงเขปพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: สานกหอสมดแหงชาต กรมศลปากร, 2546.

__________. วดเบญจมบพตรและพพธภณฑสถานแหงชาต วดเบญจมบพตร

พระพทธรปสาคญ ณ วดเบญจมบพตรดสตวนาราม. กรงเทพฯ: สานก

พพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร, 2551.

__________. วดหลวงสมยรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2539.

__________. ววฒนาการแหงจตรกรรมฝาผนงของไทย สถานจตรกรรมฝาผนง สารบาญ

ภาพจตรกรรมฝาผนง. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2502.

__________. ศลปกรรมและชางไทยจากสาสนสมเดจ. กรงเทพฯ: โรงพมพอกษรบรการ,

2512.

__________. ศลปวฒนธรรมไทย เลม 4: วดสาคญ กรงรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: กรม

ศลปากร, 2525.

193

กลทรพย เกษแมนกจ, บรรณาธการ. เฉลมพระเกยรตพระบดาแหงวทยาศาสตรไทย พระ

จอมเกลาเจาอย หว. กรงเทพฯ: มลนธวทยาศาสตร ดร.ปรชา-ประไพอมาตยกล,

2541.

กฤษดา พณศร. “การวเคราะหอทธพลศลปะและวฒนธรรมตะวนตกทปรากฏในจตรกรรมฝาผนง

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว: กรณศกษาเฉพาะจตรกรรมฝา

ผนงภายในพระอโบสถวดโพธนมตรสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร .”

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร, 2540.

กองวรรณกรรมและประวตศาสตร. วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 1 พระคมภรมหาวงศ.

กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2534.

__________. วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 3 สงคตยวงศ. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2536.

__________. วรรณกรรมรตนโกสนทร เลม 4 ชนกาลมาลปกรณ. กรงเทพฯ: กรมศลปากร,

2539.

คณะทางานประวตการพมพในประเทศไทย. สยามพมพการ: ประวตศาสตรการพมพใน

ประเทศไทย. กรงเทพฯ: มตชน, 2549.

จารณ อนเฉดฉาย. “พระโพธสตวตามรอยเบองพระบาทพระพทธธรรมกราชา.” ใน คณธรรม

จรยธรรม ตามรอยพระโพธสตว, 59-74. กรงเทพฯ: พพธภณฑสถานแหงชาต พระ

นคร, 2550.

จอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ตานานพระพทธชนราช พระพทธชนศร และพระ

ศรศาสดา. พระนคร : กรมศลปากร, 2509.

__________. ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 4 ภาคปกณกะ ภาค 1. กรงเทพฯ: กรม


__________. ประชมพระราชนพนธภาษาบาลในรชกาลท 4 ภาค 2. พระนคร: โรงพมพมหา

มกฏราชวทยาลย, 2515.

__________. มหามกฎราชานสสรณย. พระนคร: มหามกฏราชวทยาลย, 2511.

__________. สาเนาและคาแปลพระราชหตถเลขาภาษาองกฤษในพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2514.

จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาค

ปกณกะ 1. นนทบร: ตนฉบบ, 2556.

194

จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ประชมพระราชนพนธในรชกาลท 5 ภาค

ปกณกะ 2. นนทบร: ตนฉบบ, 2557.

__________. พระราชหตเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หวทรงพระราช

วจารณเทยบลทธพระพทธศาสนาฝายหนยานกบมหายาน และเรองพระบฏ

หลวง. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร

กระทรวงวฒนธรรม, 2556.

__________. พระราชดารสในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงแถลงพระ

บรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน และพระราชหตถเลขา

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมไปมากบสมเดจพระมหา

สมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง,

2540.

__________. พระราชพธสบสองเดอน. พมพครงท 21. กรงเทพฯ: หอรตนชยการพมพ, 2552.

__________. “สาเนาพระราชดารสพระบาทสมเดจพระพทธเจาหลวง เรองทรงตงโบราณคด

สโมสร พ.ศ. 2450.” ศลปากร 1, 1 (มถนายน 2480): 103-109.

ฉตรบงกช ศรวฒนสาร. “การพระราชพธสบสองเดอนในจตรกรรมฝาผนงวดราชประดษฐสถตมหา

สมาราม กรงเทพมหานคร.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชา

ประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2546.

ชลธร ธรรมวรางกร และทรงวทย แกวศร. ประมวลเอกสารสาคญเนองในการสถาปนาวด

เบญจมบพตรดสตวนาราม. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2535.

ชมนมพระบรมราชาธบายในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวหมวดวรรณคดและ

หมวดโบราณคด และประชมพระราชนพนธในรชกาลท 4 ภาคปกณกะ.

กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2541.

ชาตร ประกตนนทการ. พระพทธชนราชในประวตศาสตรสมบรณาญาสทธราชย. กรงเทพฯ :

มตชน, 2551.

ชพล เออชวงศ. “สามกก” จตรกรรมฝาผนง ในพระอโบสถ วดประเสรฐสทธาวาส.” วทยานพนธ

ปรญญามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย


เชษฐ ตงสญชล. “จากภารหตสวดมกฏกษตรยาราม: ภาพจตรกรรม เรองอนาถปณฑกะถวายเช

ตวน,” เมองโบราณ 35, 4 (ตลาคม - ธนวาคม2541): 109 - 116.

195

เชษฐ ตงสญชล. สงเวชนยสถานและสถานทสาคญทางพทธประวตในอนเดย-เนปาล.

กรงเทพฯ: มวเซยมเพรส, 2556.

โชต กลยาณมตร. ผลงาน 6 ศตวรรษของชางไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: กรรมาธการอนรกษ

ศลปสถาปตยกรรมสมาคมสถาปนกสยามฯ, 2546.

โชตรส โกวทวฒนพงศ. เขาใจโบสถฝรง: ศาสนศลปยคกลางในยโรป. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร

, 2538.

ณฏฐภทร จนทวช. กรมพระราชวงบวรสถานมงคลกบงานศลปกรรมตามแบบพระราชนยม.


__________. ประวตวดเสนาสนาราม พระนครศรอยธยา. กรงเทพฯ: นชาการพมพ, 2553.

__________. ศลปกรรมแบบพระราชนยมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว.


ดารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระยา. ตานานพระพทธรปสาคญ. กรงเทพฯ: มตชน, 2548.

__________. ความทรงจา. พระนคร: หอสมดกลาง, 2513.

__________. ตานานพระพทธรปสาคญ. กรงเทพฯ: มตชน, 2548.

__________. ตานานหนงสอสามกก. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสภา, 2471.

__________. เรองการประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป. พมพครงท 5. กรงเทพฯ:

อมรนทรพรนตง, 2553.

ตานานวดบวรนเวศวหาร. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา, 2546.

ทศนา ทศนมตร. จากงววงหนา...ถงโขน ละครไทย. กรงเทพฯ: แสงดาว, 2554.

ทพากรวงศ, เจาพระยา (ขา บนนาค). พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทรรชกาลท 1 - 4

ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค). กรงเทพฯ: ศรปญญา, 2555.

ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา. พระราชประวตและพระราชกรณยกจพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว. นครปฐม: โรงพมพมหามงกฎราชวทยาลย, 2547.

น. ณ ปากนา [นามแฝง]. จตรกรรมสมยรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2525.

__________. ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย พระทนงทรงผนวช. กรงเทพฯ: เมอง

โบราณ, 2543.

__________. ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย วดปรมยยกาวาส. กรงเทพฯ: เมองโบราณ,

2546.

__________. สมากถา สมดขอยวดสทศนเทพวราราม. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2540.

196

นนทวด เจรญพร. “การศกษาวถชวตความเปนอยจากภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระอโบสถวด

อรณราชวราราม กรงเทพมหานคร.” สารนพนธศลปศาสตรบณฑต สาขาวชา

โบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2544.

แนงนอย ศกด ศร, หมอมราชวงศ. พระอภเนาวนเวศน: พระราชนเวศนในพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: มตชน, 2549.

นรศรานวตวงศ, สมเดจฯ กรมพระยา และสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ

เลม 2. พระนคร: องคการคาของครสภา, 2505.

บารง คาเอก. รายงานการวจยเรองอทธพลของศาสนาพราหมณ-ฮนดในสมยรตนโกสนทร

ตอนตน. กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

, 2550.

บณย นลเกษ. คมภรวสทธมรรคสาหรบประชาชน เลม 1 สลนเทศและธดงคนเทศ

เชยงใหม: บณยนธ, 2543.

__________. คมภรวสทธมรรคสาหรบประชาชน เลม 2 กมมฏฐานนเทศ. เชยงใหม: บณย

นธ, 2543.

ปยนาถ บนนาค. ประวตศาสตรและอารยธรรมของศรลงกาสมยโบราณถงกอนสมยอาณา

นคม และความสมพนธทางวฒนธรรมระหวางศรลงกากบไทย. กรงเทพฯ:

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2534.

__________. พระปยมหาราชผทรงวางรากฐานระบบราชการไทยและปฏรปประเทศแบบ

“พลกแผนดน.” กรงเทพฯ: สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ, 2550.

ประชมจดหมายเหตโหร รวม 3 ฉบบ. กรงเทพฯ: สานกพมพตนฉบบ, 2551.

ประชมจารกวดพระเชตพน. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2544.

ประชมประกาศรชกาลท 4 พ.ศ. 2394 – 2404. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2511.

ประชมหมายรบสงภาค 4 ตอนท 1 สมยกรงรตนโกสนทร รชกาลพระบาทสมเดจพระนง

เกลาเจาอยหว จ.ศ.1186 -1203. กรงเทพฯ: คณะกรรมการชาระประวตศาสตรไทย

และจดพมพเอกสารทางประวตศาสตรและโบราณคด สานกเลขาธการนายกรฐมนตร

, 2536.

ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม. พมพครงท 2. พระนคร: โรงพมพกรมการศาสนา, 2508.

ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม: วาดวยการสถาปนากอสรางเพมเตมปฏสงขรณ

การพเศษ และการเกยวของตางๆ. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง,

2543.

197

ประวตวดราชาธวาสวรวหาร. กรงเทพฯ: วดราชาธวาสวรวหาร, 2543.

พชญา สมจนดา, บรรณาธการ. ราชประดษฐพพธบรรณ. กรงเทพฯ: วดราชประดษฐสถตมหา

สมาราม, 2553.

__________. ราชประดษฐพพธทรรศนา. กรงเทพฯ: วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม, 2555.

เพญศร ดก. การตางประเทศกบเอกราชและอธปไตยของไทย (ตงแตสมยรชกาลท 4 ถง

สนสมยจอมพล ป. พบลสงคราม). พมพครงท 3. กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน,

2554.

พรศร โพวาทอง. ชางฝรงในกรงสยาม: ตนแผนดนพระพทธเจาหลวง. กรงเทพฯ: คณะ

สถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2548.

พระไพศาล วสาโล. “พทธศาสนาไทยในอนาคต: แนวโนมและทางออกจากวกฤต.” ใน พระเจา

กรงสยามกบเซอรจอหน เบาวรง. กรงเทพฯ: มลนธโตโยตาประเทศไทย, 2548.

พระมหานาบ. หนงสอมหาวงษ พงศาวดารลงกาทวป เลม 2. กรงเทพฯ: โรงพมพพมพไทย,

2463.

พระมหาอภชาต ภรกนโต. “พระอโบสถวดเบญจมบพตร.” ใน พระพทธเจาหลวงกบวดเบญจม

บพตร. กรงเทพ: วดเบญจมบพตรดสตวนาราม, 2531.

พระวสทธมรรค. ชาระโดย วงศ ชาญบาล. กรงเทพฯ: โรงพมพธรรมบรรณาคาร, 2527.

พระสตรและอรรถกถา แปล มหาวรรค เลมท 4 ภาคท 1. กรงเทพฯ: มหามกฎราชวทยาลย,

2525.

พระอนล ธมมสากโย (ศากยะ). มตใหมแหงศกษาพระพทธศาสนาในประเทศไทย :

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หวกบคณะธรรมยต. ขอนแกน: ขอนแกน

การพมพ, 2548.

พสวสร เปรมกลนนท. “จตรกรรมฝาผนง: พระราชประสงคของรชกาลท 4 เรองจรยวตรสงฆ.”

วทยานพนธปรญญามหาบณฑตสาขาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย


__________. “เทวดา: ความเชอกบงานชางในรชกาลท 4.” ใน ดารงวชาการ : รวมบทความทาง

วชาการคณะโบราณคดป 2554. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร, 2554.

__________. พระเจาบรมวงศเธอกรมขนราชสหวกรมกบงานชางหลวงในสมยรชกาลท 4.

นครปฐม: โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2555.

198

มาอรซโอ เปเลจจ. แปลโดย กนกวรรณ ฤทธไพโรจน. “ย. อ. เยรน กบกาเนดโบราณคดสยาม.”

เมองโบราณ 31, 3 (กรกฎาคม - กนยายน 2548): 48-59.

มลนธสมเดจพระเทพรตนราชสดา. นามานกรมพระมหากษตรยไทย. กรงเทพฯ: มลนธสมเดจ

พระเทพรตนราชสดา, 2554.

มลฤด สายสงห, รายงานวจยเรองบทบาทของรามเกยรตในงานจตรกรรมฝาผนงสมย

รตนโกสนทรตอนตน. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร, 2550.

มหาวทยาลยศลปากร ศนยศกษาศลปกรรมโบราณในเอเชยตะวนออกเฉยงใต. โครงการ

นาเสนองานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทยและเอเชยอาคเนย .

กรงเทพฯ: คณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร, 2553.

ยทธนาวรากร แสงอราม. “การประดบตกแตงสวนสถาปตยกรรมในพระพทธศาสนาดวยลาย

เครองราชอสรยาภรณในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว .”

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย


รงโรจน ธรรมรงเรอง, บรรณาธการ. ความสมพนธทางพทธศาสนและพทธศลประหวางศร

ลงกา พมาและไทย : เอกสารประกอบโครงการเสวนาวชาการดาน

ประวตศาสตรศลปะ "ความสมพนธไทยกบศรลงกาผานพทธศาสน-พทธศลป.

กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร,

2555.

รงโรจน ธรรมรงเรอง. พทธศลปลงกา. กรงเทพฯ: มตชน, 2556.

เรองเกยวกบเมองสวรรคโลก เมองสโขทย และเมองพษณโลก จากพงศาวดารเหนอ.


“ลกษณะรปงวในเรองสามกก.” วชรญาณวเศษ, เลม 5 แผน 51 (ตลาคม 2433): 606-608.

วณพรรณ ฤาไชยคาม. “ภาพจตรกรรมฝาผนงทพระทนงทรงผนวชวดเบญจมบพตรดสตวนาราม

อาเภอดสต กรงเทพมหานคร.” สารนพนธศลปศาสตรบณฑต สาขาวชาโบราณคด


วดเบญจมบพตรดสตวนาราม. ประวตวดเบญจมบพตรดสตวนาราม. กรงเทพฯ: อมรนทรพรน

ตง, 2543.

วดแมพระลกประคา กาลหวาร. 100 ป ศรกาลหวาร 1897. กรงเทพฯ: โรงพมพอสสมชญ, 2540.

199

วยะดา ทองมตร. จตรกรรมแบบสากล สกลชางขรวอนโขง. กรงเทพฯ: ศนยสงเสรมและ

คนควาศลปะ วฒนธรรมไทย, 2522.

วลเลยม แอล แบรดเลย. สยามสามสมยจากสายตาหมอบรดเลย. แปลโดย ธญญา โพธ นน.

กรงเทพฯ : เพอนชวต, 2527.

วไลรตน ยงรอต. “จตรกรรมฝาผนง ภาพวฒนธรรมมส.” เมองโบราณ 24, 4 (ตลาคม-ธนวาคม

2541): 18-26.

ศกด ชย สายสงห. งานชาง สมยพระนงเกลาฯ. กรงเทพฯ : มตชน, 2551.

__________. พระพทธรปในประเทศไทย: รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย.

กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร,

2556.

__________. พทธศลปสมยรตนโกสนทร: พฒนาการของงานชางและแนวคดท

ปรบเปลยน. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2556.

ศกด ชย สายสงห และมลฤด สายสงห. ศลปกรรมวดบวรนเวศวหาร. กรงเทพฯ: อมรนทรพรน

ตงท, 2556.

ศานต ภกดคา และนวรตน ภกดคา. สามกก : ศลปกรรมจนวดไทยในบางกอก. กรงเทพฯ: มต

ชน, 2549.

ศรพจน เหลามานะเจรญ. “โลชงชา : เสาชงชา กบพธตรยมปวาย.” ใน เทวสถาน (โบสถ

พราหมณ) – เสาชงชา, 45-118. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงท, 2551.

สาคชดอนนท สหาย, ร.5 เสดจอนเดย, แปลจาก India in 1872: as seen by the the Siamese,

แปลโดย กนฐกา ศรอดม. กรงเทพฯ: มลนธโตโยตาประเทศไทย, 2546.

สมเดจพระญาณสงวร (สวฑฒโน), เรยบเรยง. พทธศาสนวงศ. กรงเทพฯ: โรงพมพมหามงกฏราช

วทยาลย, 2532.

สรชย จงจตงาม. “สรยปราคาในวงหลวง.” ใน ราชประดษฐพพธบรรณ, 128-153. กรงเทพฯ: วด

ราชประดษฐสถตมหาสมาราม, 2553.

แสงเพชร [นามแฝง]. สมบรณาญาสทธราชยเตมรปแบบ รวมชาตรวมแผนดน สมยรชกาล

ท 5. กรงเทพฯ: วนชนะ, 2547.

200

สมคด จระทศนกล. งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถ สมเดจฯ เจาฟากรมนรศรา

นวดตวงศ ภาคปลาย. กรงเทพฯ: โครงการพฒนาวชาการและสรางองคความร

สถาบนศลปสถาปตยกรรมไทยเฉลมพระเกยรต คณะสถาปตยกรรมศาสตร


สมชาต จงสรอารกษ. สถาปตยกรรมแบบตะวนตกในสยามสมยรชกาลท 4 - พ.ศ. 2480.

กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2553.

สมชาต มณโชต. จตรกรรมไทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร, 2529.

ปรมานชตชโนรส, สมเดจพระมหาสมณเจา กรมสมเดจพระ. พระปฐมสมโพธกถา. กรงเทพฯ:

กรมการศาสนา, 2505.

สมบต พลายนอย. หมอปลดเล. กรงเทพฯ: พมพคา, 2548.

สมศกด แตงพนธ และวระชย วระสขสวสด. จตรกรรมฝาผนงในกรงเทพมหานคร. กรงเทพฯ:

ฝายอนรกษจตรกรรมฝาผนงและประตมากรรมตดท กองโบราณคด กรมศลปากร,

2533.

สนต เลกสขม. ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2546.

__________. คยกบงานชางไทยโบราณ. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2555.

__________. งานชาง คาชางโบราณ. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2553.

__________. จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยนการแสดงออกกเปลยนตาม.

กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2548.

__________. ศลปะอยธยา งานชางหลวงแหงแผนดน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: เมองโบราณ,

2542.

สนต เลกสขม และกมล ฉายวฒนะ. จตรกรรมฝาผนงสมยอยธยา. กรงเทพฯ: สถาบนไทยคด

ศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2524.

สดจต สนนไหว. การศกษาเรองการออกแบบสถาปตยกรรมวดราชบพธสถตมหาสมาราม.

กรงเทพฯ: กรรมการจดงานฉลองครบรอบ 100 ป วนประสตสมเดจพระอรยวงศาคต

ญาณ (วาสนมหาเถระ), 2541.

สทธดา วลลภาพนธ. “จตรกรรมฝาผนงวดราชประดษฐสถตมหาสมาราม กรงเทพมหานคร.” สาร

นพนธศลปศาสตรบณฑตสาขาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2526.

สรยา รตนกล และคณะ. พระอารามหลวงในกรงเทพมหานคร. เลม 2. นครปฐม:

มหาวทยาลยมหดล, 2550.

201

เสฐยร พนธรงส. ทองถนสยามยคพระพทธเจาหลวง. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: ศลปวฒนธรรม,

2550.

เสมอชย พลสวรรณ. สญลกษณในงานจตรกรรมไทยระหวางพทธศตวรรษท 19 ถง 24.

กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539.

เสาวลกษณ พงษา โปษยะนนทน. สมเดจพระวนรตสมยรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: อมรนทรพรน

ตง แอนพบลชชง, 2553.

หอพระสมดวชรญาณฯ. จารกกลยาณ เรองพงศาวดารนกายฝายใตคาจารกภาษามคธ ทง

คาแปลเปนภาษาไทยและภาษาองกฤษ. กรงเทพฯ: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร

, 2468.

อเนก นาวกมล. จตรกรรมพระราชประวตรชกาลท 5. กรงเทพฯ: แสงดาว, 2554.

อญชล สสายณห. ความเปลยนแปลงของระบบไพรและผลกระทบตอสงคมไทยในรชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจาอมเกลาเจาอยหว. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: สรางสรรค

บค, 2552.

อภวฒน ปรชาประศาสน. กฐนพระราชทานวดโพธนมต. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร,

2523.

อครพนธ พนธสมฤทธ. “การศกษาสถาปตยกรรมวดราชาธวาสราชวรวหาร (วดสมอราย).”

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑต

วทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545.

อรรถจกร สตยานรกษ . การเปลยนแปลงโลกทศนของชนชนผนาไทยในรชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2555.

อไรศร วรศะรน. ประชมอรรถบทเขมร: รวมบทความวชาการของศาสตราจารยเกยรตคณ

ดร.อไรศร วรศะรน. กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก มหาวทยาลยศลปากร,

2545.

เออง ชมทพ. จตรกรรมฝาผนงจงหวดพระนครศรอยธยา. กรงเทพฯ: ฝายอนรกษจตรกรรมฝา

ผนงและประตมากรรมตดท กองโบราณคด กรมศลปากร, 2538.

อาไพ จนทรจระ. ววฒนาการการพมพหนงสอในประเทศไทย. กรงเทพมหานคร: วรรณศลป,

2516.

Kitson, Michael. The age of Baroque. London: Paul Hamlyn, 1966.

202

Silpa Bhirasri. A bare outline of history and styles of art. Bangkok: Silpakorn University,

1968.

203

ประวตผวจย

ชอ-สกล นาย พชต องคศภรกล

ทอย 103 ซ.รามคาแหง 26/2 ถ.รามคาแหง แขวงหวหมาก เขตบางกะป

กรงเทพฯ 10240

ประวตการศกษา

พ.ศ.2545 สาเรจการศกษาระดบมธยม โรงเรยนกรงเทพครสเตยนวทยาลย กรงเทพฯ

พ.ศ.2549 สาเรจการศกษาระดบปรญญาศลปศาสตรบณฑต สาขาวชาภาษาองกฤษ คณะ

โบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

พ.ศ.2553 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

การปรับเปลีÉยนแนวความคิดของจิตรกรรมฝาผนังในพระราชประสงค์...

Documents