หัตถกรรมชาวไทใหญ

239

เครื่องจักสานไทใหญ เครื่องจักสานของชาวไทใหญหรือทีม่ักจะเรียกตนเองวาคนไตนัน้ สวนมากพบในพื้นที่เขตภาคเหนือซ่ึงชาวไทใหญอาศยัอยูมาก เชน พื้นที่อําเภอตางๆ ในเขตจังหวดัแมฮองสอน และอําเภอเวียงแหง จังหวัดเชยีงใหม พบเครื่องจักสานที่ทําขึ้นมาใชในวิถีชีวิตหลายประเภทดวยกัน ผลงานบางประเภท เชน กุบสานหรือหมวกที่ใชสวมกันแดดกนัฝน ที่เปนของใชที่จําเปนในชวีิตประจําวันของสังคมเกษตร มีลักษณะเดนจนถือเปนเอกลักษณเฉพาะของชาวไทใหญ จนเรียกกันติดปากวากบุไทใหญ ที่ยังคงมกีารใชกันอยางตอเนื่อง แตจากการอยูรวมสังคมเดียวกันของคนเมืองมาเนิ่นนาน ทําใหเกิดการผสมผสานทั้งงานหตัถกรรม ศิลปะ ประเพณแีละวัฒนธรรม หลายประเภทก็มีรูปแบบและการเรียกชื่อเดยีวกันกับของคนเมืองโดยรวม และเพื่อใหเห็นภาพรวมของภาชนะจกัสานของชาวไทใหญ จึงขอแบงเครื่องจักสานตามหนาทีก่ารใชงานอยางกวางๆ คือ 1. เปนแผนผืนเพื่อปูลาด และเปนสวนประกอบอาคาร 2. เปนเครื่องดักจับสัตว,ขังสัตว และเลี้ยงสัตว 3. เปนภาชนะที่ใชเกี่ยวกับการบรโิภค 4. เปนภาชนะใสพชืผัก,ผลไม และของใชเกีย่วกับการเกษตร 5. เปนที่สวมศีรษะ กันแดด ฝน 6.เปนเครื่องใชเกี่ยวกับความเชื่อ 1.เปนแผนผืนเพื่อปูลาดและเปนสวนประกอบของอาคารที่อยูอาศัย เชน ฝาเรือน,จั่วและเพดาน การสานจะสานเปนแผน แลวนําไปประกอบตามรูปทรงและขนาดที่ตองการ หากตองการความโปรง ลมพัดผานได เชน ครัว หรือแบงกั้นอาณาเขตการใชงานของระเบียง ก็อาจจะขัดเปนตาหางไมพิถีพิถันนัก แตหากจะเปนฝาเรือนที่อยูอาศยัไดจริงกันแดดกันลมได ฝาลายอํา แมฮองสอน ก็ตองสานตาถี่ ชิด ลวดลายกอ็าจจะเปนลายดีกระจาย ลายอํา เปนตน

240

ฝาเรือน ฝาเรือนคนไทใหญสวนใหญที่ใชตอกไมไผสานมักจะสานดวยลายอํา โดยการใชตอกไมเฮี้ยหรือไมซางสวนผิว ความกวางเสนละประมาณ 1.5-2 ซ.ม ความยาวประมาณ 150-200 ซ.ม. แลวสานไปตามความยาวของเสนตอก เปนการสานลายอํา คือ ใหเสนตั้งและเสนนอนขดักันในลักษณะยกสอง ขมสาม ยกสี่ ขมสาม เสร็จแลวนําไปประกอบเปนสวนฝาอาคารตามที่ตองการ เชน เปนฝาเรอืน เปนตน การที่ชางเลือกสานฝาเรือนดวยลายอําก็วา เสนตอกทั้งสองแนวที่สานขัดกัน ทําใหลายดังกลาวมีความเหนยีว แนน และแข็งแรงทนทาน กันกระสุนได ปนยงิไมทะลุ สวนลาย 2 ดี หรือลาย 3 ดี อาจจะลดความแข็งแรงลงมาบาง แตกใ็หความงามตางไปจากลายอํา ร้ัวบาน ชาวไทใหญนิยมทําร้ัวบานจากวัสดุประเภทไมไผผาเปนซีกเล็กๆ ที่เรียกวาไมสะลาบนําสานขัด เปนร้ัวตาถี่ชิดในแนวตั้ง เรียกวา ร้ัวสะลาบ วิธีการสานคือ ตั้งเสารั้วซ่ึงทําจากไมเนื้อแข็ง ปกใหหางกันชวงละประมาณ 200 ซ.ม.ตีไมคราวยึดเสา 3-4 แถว โดยกะแบงความหางใหพอๆ กัน นาํไมสะลาบหรอืซ่ีไม ไผที่มีขนาดซี่ละประมาณ 3 ซ.ม. สานขัดไมคราวที่ตีไว สลับขัดกันไปจนแลวเสร็จ จะดูสวยงามและจะไดร้ัวไมไผสานที่แข็งแรง สามารถที่จะกนัสัตวประเภทวัวควาย เปดไกไดด ี สาดออน สาดออนหรือที่คนเมืองเรียกสาดตองขาวและชาวแมฮองสอนเรียกวาสาดจิ๋ง เพราะสานจากตนกกชนิดหนึ่งที่ชาวไทใหญในเขตแมฮองสอนเรียกวาตนจิ๋ง ชอบข้ึนตามริมหวยในเขตภาคเหนือตอนบน เชน เชียงใหม เชียงราย แมฮองสอน รวมถึงพมา หากตัดแลวตากใหแหง

รั้วสะลาบ อ.ขุนยวม แมฮองสอน

เปลือกสาดจิ๋ง

241

จะเก็บไวไดนาน เมื่อจะสาน ตองนําตนตองขาวมาแชน้ํา 1 คืนใหนิ่ม นาํมาขูดไส ออก เหลือไวเฉพาะสวนเปลือกนอก แลวมวนกลับผิว ตากแดดประมาณ 3 วันใหแหงสนิท นํามาฉีกใหเปนร้ิวเล็กๆ ประมาณ 0.5 ซ.ม.นํามาสานสาดตนตองขาวจะมีความสูงประมาณ 75-120 ซ.ม.ซ่ึงเปนขนาดกําหนดความกวางของเสื่อแตละผืน การสานสาดออนจะใชลาย 2ตะแคง ใสดี สวนความยาวของเสื่อสามารถสานเปนแผนใหยาวตอออกไปไดเร่ือยๆ ตามความตองการที่จะใชเสื่อแตละผืน เสื่อ 1 ผืนตองสานใหไดความยาว 2 เทาของเสื่อที่ตองการ เพราะตองพับทบเปน 2 ช้ัน แลวเย็บขอบใหติดกันเปนผืน หรืออาจจะใชผาเย็บปด เพื่อเก็บขอบริมใหเรียบรอย สาดออนสวนใหญจะมีความยาวประมาณ 175-180 ซ.ม. สาดจิ๋ง

2. เคร่ืองดักจับ, ขังสตัว, เล้ียงสัตว เครื่องดักจับสัตวของขาวไทใหญซ่ึงเกี่ยวของกบัการจับสัตวน้ําจืดตามแมน้ํา, ลําเหมือง,ฮองเหมือง,ตางนา, ทองนา ซ่ึงมีกระจาย ทัว่ไป เครื่องดกัจบัสัตวสวนใหญมีลักษณะคลายคลึงกันกับของคนเมือง แตการเรียกชื่ออาจจะเหมือนหรือตางกันไปบาง โดยทัว่ไป ชาวไทใหญมักจะเรียกเครื่องดักปลาที่มีลักษณะยาวในแนวนอน ที่ใชวิธีการดักโดยการวางนอนขนานไปกับพื้นวาไซ สวนเครื่องดักสัตวน้ําประเภทที่มีรูปทรงอวนปอง คลายขวดและมีวิธีการดักดวยการวางตั้ง เพราะมีปากทางเขาเปนงาแซงอยูบริเวณกน เรียกวาตอมหรือตุม เชน ตุมดักปลาไหล ตอมกางกบ เปนตน เครื่องดักสัตวน้ําของไทใหญมีลักษณะคลายๆ ของคนเมือง เชน ไซ หรือไซบั้ง ไซหรือไซบั้ง มีรูปทรงกระบอก ชาวไทใหญบางพื้นที่เรียกวาไซ สวนคนเมืองเรียกวาไซบั้ง ใชดักปลาหลิด (ปลาหลด), ปลาดุก, ปลาหลิม(ปลาชอน),ปลาสะเด็ด(ปลาหมอ) และปลาปก(ปลาขาว) เปนตน เนื่องจากไซบั้งตาถี่ จึงสามารถดักกุง และปลาเล็กไดดีดวย รูปทรงไซบั้งคลายลอบ แตมีขนาดเล็กกวา ลําตัวกลม หวัทายตัดตรง ความยาวประมาณ 40 ซ.ม. รอบตัวประมาณ 60 ซ.ม.

242

เสนผาศูนยกลางปากประมาณ 15-20 ซ.ม. ใชตอกสานยดึดวยลายไพร 2 เปนชวง ๆ แลวเสริมความแข็งแรงดวยตอกเสนหนาอกีชั้นหนึ่ง โดยการมัดยึดเปนโครง เพื่อเพิ่มความแข็งแรง ประมาณ 6-7 ชวง สวนปากติดงาแซงขนาดเดียวกับลําตัวของไซ และติดยดึอีกชัน้ในชวงที่ 2 ของวงตอกที่เปนโครงไซ สวนทายจะทาํฝาเปด- ปดดวยไมจริงใหเล่ือนขึน้ลงได เรียกวา “ตาด” เพื่อเทกุงและปลาออกจากไซ การใชไซบั้ง สามารถใชดักปลาไดทุกฤดูกาล เชน ฤดูฝน ฝนตกชุก น้ําหลาก ไหลแรง น้ําขุน ก็จะดักไดปลาหลิด(ปลาหลด) แตหากดกัตามฮองเหมอืงและน้ําเหมอืงที่สงน้ํา โดยปลอยใหน้ําไหลเขานา ก็สามารถดักปลาไดเชนกัน โดยการวางไซบั้งใหดานหนาไซรับกระแสน้ําไหลผาน ใชเสาไมปกยึดใหนิ่ง ใชตนหญาปดพรางตัวไซ ปลาที่มากับกระแสน้ํากจ็ะเขาไปติดในไซ นอกจากไดกุงและปลาแลว อาจจะไดแมลงอื่นๆ อีกเชน แมงอีเหนีย้ว ซ่ึงเปนลูกแมลงปอชวงอยูในน้ํา และแมงอีเหนี่ยงติดมาดวย เพราะไซบั้งตาถี่ ตอม หรือ ตุม ไซบั้ง ชาวไทใหญมักจะเรยีกเครื่องดักจับสัตวน้ําที่มีลักษณะรูปทรงตั้งวาตอม ซ่ึงมีหลายรูปแบบ หลายขนาด ขึ้นอยูกับสภาพของแหลงน้าํและสัตวน้าํทีจ่ะดกัจับวามีลักษณะอยางไร ตัวอยางทีย่ังคงพบเหน็วายังมีการใชงานอยู เชน ตอมเอยี่ยน ตอมเอยี่ยน หรือ ตุมดักปลาไหล เปนเครื่องดักปลาเอยี่ยนหรือปลาไหล รูปทรงคลาย ๆ ลูกน้ําเตา สูงประมาณ 25-35 ซ.ม. เสนผาศูนยกลางลําตัวประมาณ 15-20 ซ.ม. ติดงาแซงบริเวณตนีตอม สวนปากจะสานกรวยใสเหยื่อลอปลาไหล และใชเปนฝาปดตอมภายในตัว เพื่อกันไมใหปลาไหลเล้ือยออกไปได นิยมสานสวนกนดวยลายขัดตาตะแกรง แลวใชไมกะแหลงขัดทแยงยดึ 4 มุม ลําตัวจะสานลาย ตอมเอยี่ยน ขัดแตะทึบจนถึงปาก ใชดักปลาไหลตามทองนา สระน้าํ หรือแองน้ํา

243

การดักปลาไหล มักจะวางตอมในบริเวณที่มีน้ํานิ่ง ใกลขอบบอ ขอบสระ หรือคันนา ไมลึกนัก พอใหปากตอมโผลพนน้ํา ขุดหลุมตื้นๆ พอวางตอมตั้งไดเหมาะ แลวกดดนิรอบๆ กนตอม ผูกคอตอมโยงกับไมหลักที่ปกไว กนัตอมไมใหลอยหรือลม แลวใสเหยื่อลงในกรวย เพื่อลอปลาไหลใหเขาไปกินเหยื่อ เชน ปูฉีก หอยทุบ เศษหวัปลา ฯลฯ เมื่อปลาไหลเลื้อยเขาไปติดในตอมจะออกไมได เพราะกรวยปดขวางปากตอม สกปลา หรือ แซะ เปนเครื่องจักสานตาถี่ ชาวไทใหญเรียกสกปลาเพื่อใชชอนปลาเล็ก และแมลงบางประเภทบริเวณทองนา หรือหนองน้ําตื้นๆ ลักษณะของแซะ จะมีปากเปนกรอบสามเหลี่ยมกวาง เอยีงหงายทแยงขึ้นประมาณ 45 องศา ตอดวยดามจับยาวประมาณ 30-65 ซ.ม. สวนทายยกสูงยึดกับดามจบั ขนาดแตกตางกันไปหลายขนาด คือ ปากกวาง 20-60 ซ.ม. ความลึกจากปากถึงกน 20-65 ซ.ม. ขอบหลังของแซะมีรูปทรงคลายตัว ยู (U) สานดวยลายขดัแตะ เพื่อใหน้ําไหลผานสะดวก สูง 15-40 ซ.ม. ตัวแซะสานดวยลาย 2 ตาหางพอใหน้ําไหลผานไดสะดวก แตสามารถกันกุง, ปลาเล็กและแมลงลอดออก วิธีการใชแซะคือ จับดามแซะ แลวกดขอบปากสวนหนาใหแนบกับพื้น ใชเทากวาดลกูปลาหรือ สกปลาหรือแซะ

แมงอีเหนีย่ง ซ่ึงเปนแมลงปกแข็ง สีดําๆ ใหเขาแซะ แลวยกขึ้นเก็บสัตวน้ําที่ติดคางในแซะ สุมปลา ใชสุมปลาหรือครอบปลา โดยทั่วไป ชาวไทใหญนิยมใช สุมกองหรือสุมซี่มากกวาสุมสาน โดย ใชไมไผบงเปนวัสดุหลัก เพราะปลองยาว ลําตนตรง ตัดไมไผใหไดความยาวประมาณ 40-60 ซ.ม. จักใหเปนซี่ เหลาใหกลมเรยีบ และใหมีลักษณะเฉพาะคือ สวนโคนเล็กประมาณ 0.5 ซ.ม. สวนปลายใหญประมาณ 0.8 ซ.ม.แลวเฉือนปลายใหแบน สุมปลา

244

การสานสุมมักจะมวีงไมเพือ่บังคับเสนตอกใหอยูในรปูทรงกลม จํานวน 3 วง 3 ขนาด คือ วงแรก ใชเปนหัวสุม เสนผาศูนยกลางขนาดพอจับเหมาะมือ คือ ประมาณ 12-15 ซ.ม. วงถัดมาเปนสวนลําตวั เสนผาศูนยกลางประมาณ 25-35 ซ.ม. สวนวงสุดทายเปนปากสุมหรอืตีนสุม เสนผาศูนยกลางประมาณ 40-45 ซ.ม. เร่ิมดวยการนําตอกที่เหลาไว ใชดานเล็กมาถักยึดกับวงเล็กสดุกอน ใหหางกนัชวงละประมาณ 0.5 ซ.ม.จนรอบ แลวนาํถังน้ํามาคว่ําลง สวมวงตอกวงที่ 2 ลงไปบนถังน้ํา นําตอกที่รอยไวมาถักยึดเขากับวงตอกใหหางสม่ําเสมอกัน วงที๒่นี้จึงทําหนาที่บังคับเสนตอกอยูดานใน แลวนําวงสุดทายมาสวมทับกับสุม ซ่ึงเปนเสนตอกขนาดกวางกวาสวนหวัสุม โดยกะใหหางจากปาก หรือตีนสุมขึ้นมาประมาณ 6-10 ซ.ม. ถักยึดใหหางสม่ําเสมอกัน โครงสุดทายที่สวมทบัสุมนี้ จะทําหนาที่บังคับเสนตอกใหคงรูปอยูภายใน สุมจะแข็งแรงทนทานใชงานไดนาน

เสร็จจากตัวสุมแลว ชางบางคนอาจจะทําทีจ่ับหรือหัวสุมโดยการใชเศษฝอยไมไผที่ไดจากการเหลาตอกมามัดยึดตดิขอบปาก แลวถักเสนหวายปดทับใหเรียบรอย เพื่อใหเหมาะกับการใชงาน แตชางบางคนอาจจะใชไมเนื้อแข็งตัดเปนรูปวงกลมขัดใหโคงมน ขนาดเหมาะมือ ปดทับขอบปาก มัดยึดใหแข็งแรงทําเปนที่จับ ก็ใชไดดีเชนเดียวกัน

การสุมปลาดวยสุมนี้ มักจะใชในบริเวณที่น้ําไมลึกนัก เชน ตามลําเหมือง ,ลําคลองและทองนาในชวงที่ไถและคราดนา ชาวนาจะเก็บหญาและวัชพชืทิ้ง ทําใหทองนาโลง ปลาไมมีที่ซอน ก็จะใชสุมครอบ โดยเฉพาะปลาขนาดใหญ นอกจากนีก้็จะใชจบัปลาในหนองน้ําใหญที่สูบน้ําออกเพื่อจับปลา เมื่อน้ําเริ่มขอด ก็ลงสุมจํานวนมากพรอมๆกัน เมื่อสุมแตละครั้งตองกดใหตีนสุมแนบกับพื้น กนัปลาหนีออก แลวลวงดูขางในสุมวาปลาตดิหรือไม แลวยกสุมขึ้นสุมตอไป แตถาเปนการสุมปลาในลําเหมืองที่น้ําใสในเวลากลางคืน ผูสุมจะใชไฟสองดูปลาในน้ํา ถาพบก็จะใชสุมครอบ

สุมไก สุมไก ใชขังไก มีลวดลายสานขดัเปนตาสี่เหล่ียมโปรง นิยมใชไมไผสวนผิวสาน โดยกําหนดขนาด และตาของสุมใหตางกนั เชน ตวัสุมจะมีขนาดยอม ตาถี่ หากใชขังแมไกและลูกเจีย๊บ เปนการกันไมใหลูกไกลอดออกไปได การสานสุมแตละขนาด ชางจะมีวิธีการกําหนดขนาด ของสุมให สุมไก

245

เทากัน โดยการใชความยาวของเสนตอกเปนตัวกาํหนดขนาดของสุม แลวขีดวงกลมลงบนพื้นดนิ๒ วง ซอนกัน วงเล็กวงในที่ใกลจุดศนูยกลางกําหนดใหเปนหวัสุม ซ่ึงเปนที่จับ เสนผาศูนยกลางประมาณ 15-25 ซ.ม. สวนวงนอกเปนความกวางของปากสุมแตละขนาด แลวใชเสนตอกที่มีความยาวเทากันทุกชิน้วางทาบลงในวงกลม แลวขยับซอนกันใหเปนรัศมีจนครบจํานวนเสนตอกที่กําหนดแตละขนาด เปนลายหัวสุม แลวสานขัดขึ้นมาอีก 3 ช้ันจึงหงายแผนตอกขึ้น แลวผูสานจึงลงไปนั่งขางใน ใชตอกเกี้ยวสวนผิว สานขัดไปเรื่อยๆ จนถึงตีนสุม จึงสานขัดใหชดิกันอีกประมาณ 10 ช้ัน เพื่อเพิ่มความแข็งแรงใหกับสุม เปนที่นาสังเกตวา สุมไกแมฮองสอนบางพื้นทีจ่ะสานใหมีขนาดยอมกวาสุมไกในพื้นที่อ่ืนๆ และมีการสานแผนรองภายในดวยลายขัดตาหาง โดยใชเสนตอกคูกรุเปนพื้นสุม เพือ่ใชเปนกรงขงันก แปมปลาหรือของ เปนเครื่องจักสานสําหรับใสกุง, หอย, ปู, ปลา, กบ จากการออกไปจับตามทองนา, แมน้ํา หรือแมแตนกเมื่อจับไดจากปา กอนจะนํากลับมายังที่พกัอาศัย ลักษณะทัว่ๆ ไป จึงคลายคลึงกันคือ กน 4 เหล่ียม มีขา 4 ขา ตัวปองกลมผายออก คอคอด ปากแคบ ปดดวยงาแซง สวนรายละเอียดของรูปทรงจะดัดแปลงแตกตางกนัออกไปเพื่อความงาม ตามจินตนาการของผูสาน ลักษณะแปมปลาไทใหญที่พบ มีลักษณะเปนของทรงกลม กนสี่เหล่ียมจัตุรัส มีวิธีการสานคือ เร่ิมจากการใชตอกเสนแบนสานสวนกนเปนลายขัดแตะตาหางรูปสี่เหล่ียมจัตุรัส เพื่อใหอากาศระบายไดดี แลวใชไมกะแหลง 2 อัน ขัดยึดโครง 4 มุม เพิ่มความแข็งแรงในการรับน้ําหนัก ตัวของสานลาย 3 ดวยตอกเสนเล็ก ใหผายกลมปองขึ้นมาถึงกลางตัวของ แลวคอย ๆ สอบเขาสูบาดวยลาย 3 ทแยง สวนคอซึ่งเปนสวนแคบที่สุด สานลายขัดแตะ ปากบานผายออก ใชหวายหรือเถาวัลยถักยึดใหถ่ี เพือ่ความแข็งแรงและสวยงาม สวนกนเสริมขาทั้ง 4 มุม เพิ่มความแข็งแรงและมั่นคงตอการรับน้ําหนัก สวนปาก ใชฝาปดดวยงาแซง เพื่อกันปลาออก สวนของที่มีกนเปนรูปสี่เหล่ียมผืนผา รูปทรงของของจะสอบแบน สวนบาหรือไหลจะมีลักษณะเปนสันคม ตรงไปสูคอ รูปทรงนี้จะพบมากในกลุมชาวเขาบนที่สูง เชน กะเหรีย่ง เปนตน แปมปลา

246

ตอมกางกบ หรือ แอ็บดักกบ เปนเครื่องดักกบ ซ่ึงชาวไทใหญเรียกตอมกางกบหรือคนเมืองเรียกวา แอ็บดกักบ รูปทรงสี่เหล่ียมคางหมู ปากกลม ตวัผาย กนสอบลีบ สวนปากปดดวยงาแซง เสนผาศูนยกลางประมาณ 10-12 ซ.ม. ตัวแอ็บจะสานดวยลายขัดแตะ หรือลายสอง ตัวแอ็บกวางประมาณ 18 ซ.ม. ยาวประมาณ 25 ซ.ม. สวนกนเปด กวางประมาณ 6-7 ซ.ม. เวลานําไปดักกบจะใชเศษหญามวนปด ตอมกางกบหรือแอ็บดักกบ

การดักกบดวยแอ็บในชวงหนาฝน ระหวางฤดูทํานา สามารถทําไดโดยการหาปลาสะเด็ด(ปลาหมอ)ตัวเล็กๆ ใสเขาไปในแอ็บ แลวนําไปวางดกัในตางนา ซ่ึงเปนรองน้ําขนาดเล็ก กวางประมาณ 20-25 ซ.ม. ใชเสาไม เสียบหแูอ็บที่ขอบปากทั้ง 2 ขาง ปกยดึไมใหเคลื่อนหรือหลุดไป แลวนําเศษหญามาปดพรางไว เมือ่กบออกหาอาหารมาพบปลาสะเด็ดวายน้ําติดอยูในแอ็บ จะมดุเขาไปกินปลาทางงาแซง เขาไปติดในแอ็บ

ชวงที่เหมาะกบัการดักกบดวยแอ็บอีกชวงหนึ่งคือ ชวงขาวออกรวงและขาวเริ่มแก ซ่ึงตกราวเดือนเกีย๋งถึงเดือนยี่ (ตุลาคม-ธันวาคม) น้ําเริ่มลด ชาวนาจะระบายน้าํออกจากนา ใหเหลือไวพอเลี้ยงตนขาว ซ่ึงกบจะชอบออกหากินตามทองนาในสภาพดงักลาวมาก เพราะหาเหยื่องาย ชาวนาซึ่งสังเกตเห็นวา กบมีนิสัยชอบออกหากนิตามเสนทางเดิม ก็จะนําแอ็บที่เตรียมใสเศษหัวปลาหรือปูฉีกไวขางในไปดกักบ ในลักษณะวางขนานระหวางคันนากบักอขาว เมื่อกบออกหากินเหยื่อไดกล่ินคาวปลาที่ใสลอไว ก็จะมดุเขาไปติดในแอ็บ แตหากเปนลําเหมืองที่น้ํามากก็สามารถดักกบไดเชนกนั โดยขุดหลุมเล็กๆ ในระดับทีน่้ําพอทวมประมาณครึ่งปากแอ็บ สอดแอ็บเขาไป ใหหนัปากแอ็บออกสูน้ําเหมือง กเ็ปนอีกวิธีหนึ่งทีใ่ชดักกบได โบกขี้ฮา หรือ เออ หรือ จ้ิว

โบกขี้ฮา หรือที่คนเมืองเรียกเออและบางพื้นทีเ่รียกจิว้ แตคนไทใหญเรียกโบกขี้ฮา ก็เนือ่งมาจากลักษณะของเครื่องดักจับสัตวน้ําชิ้นนี้สานจากลําไมไผทั้งทอน ซ่ึงคนไทใหญเรียกลักษณะกระบอกหรือลําไมไผ วาโบกนัน่เอง สวนขี้ฮากค็ือเศษหรือส่ิง โบกขี้ฮาหรือเออหรือจิ้ว

247

ของที่ปนมากบัน้ํา ซ่ึงตองแยกออกดวยตะแกรงหรือเครือ่งสาน เมื่อสานเครื่องดักปลาที่มีลักษณะเปนกรวยยาว นําไปดักปลาในแมน้ําหรือลําเหมืองจึงเรียกโบกขี้ฮา วิธีการสานโบกขี้ฮา หรือจิ้ว หรือเออ คือ ใชไมไผบง ยาวประมาณ 100-150 ซ.ม.หรือ 2-3 ชวงปลองไมไผ ผาแยกใหเปนซี่เล็กๆ จากปากกระบอกไมไผจนถึงขอสุดทาย ซ่ึงตองเก็บสวนขอไมไผไวเปนดามหรือกนโบกขี้ฮา แลวใชกะลามะพราวสอดดันลงไปภายในสวนโคนดามไมไผ เพื่อชวยใหสวนปลายตอกถางออก แลวสานลายขัดแตะตาทึบจากสวนกนขึ้นมาสูปาก แลวเขาขอบปากดวยตอกเสนใหญมัดขดใหเปนวง มัดยึดใหแข็งแรง นาํไปดักกุง ปู ปลาในบริเวณน้ําไหลโดยหนัปากโบกขี้ฮารับกระแสน้ํา โบกขี้ฮาที่ใชดกัจับปลาไมจําเปนตองติดงาแซงเหมือนกับการใชเครื่องดกัปลาประเภทอื่นๆ เพราะโบกขี้ฮามีชวงตัวยาวและมกัจะใชวางดกัในฤดูน้ําหลากซึ่งเปนที่มีน้ําไหลผานมากและแรง เชน น้ําเหมือง เมื่อปลาเล็กและกุงฝอยติด จึงยากทีจ่ะวายทวนน้ําจากกนโบกขี้ฮามาออกทางปากได โบกขี้ฮาดักปลาใหญ มีขนาดเล็กหรือส้ัน ใชดักปลาที่มีขนาดใหญกวาปลาซิวหรือกุงฝอย เชน ปลาหลิด (ปลาหลด ),ปลาดุก, ปลาเอยี่ยน(ปลาไหล) และปลาหลิม(ปลาชอน) เปนตน โบกขี้ฮาดกัปลาใหญนีจ้ะมีขนาดสั้นกวา โบกขี้ฮาดักปลาเล็ก คือมีความยาวประมาณ 60-90 ซ.ม. ใชดักปลาในทองนาชวงขาวแตกกอ โดยนําไปวางขนานระหวางคนันากับกอขาว โบกขี้ฮาดักปลาใหญ

ซองไก เปนซองใสไกรูปทรงกระบอกแนวนอน ยาวประมาณ 20-25 ซ.ม.เสนผาศูนยกลางประมาณ 15 ซ.ม. เพื่อบรรจุไกแจออกไปตอไกปา สานดวยลายขัดแตะทึบ สวนหวัและสวนทายใชเสนหวายหรือตอกเสนใหญ ขดเปน โครงมัดยึดใหแข็งแรง แลวทําหวงวงกลมตอกัน 7 วงปดปาก โดยวงแรกอยูกลาง สวนอีก 6 วงมัด ซองไกต้ังหรือซอไกตอ

248

รอบวงกลาง เมื่อจับไกใสเขาไปในซอง ก็ใหหัวไกลอดหวงกลางโผลออกมาขางนอก สวนหางกจ็ะอยูนอกซองอกีดาน เมื่อจะนําไกออกไปตอในปา ก็สะพายซองไกไปแขวนบนกิ่งไม เมื่อไกสงเสียงขันก็จะเรียกไกปามาตามเสยีง คนตอไกที่แอบอยูกจ็ะจับไกไดงายขึน้ ซองไกดังกลาวพบวามีการใชกันแพรหลายทั้งคนเมือง โดยเฉพาะผูที่อยูในพื้นที่สูง เชน จังหวัดแมฮองสอน และชาวเขาเผาตางๆ กวยตุม หรือ กวยไก เปนที่ภาชนะขังไกที่มีรูปทรงคลายตะกรา สวนปากคลายหวัสุม เรียกวากวยตุม พบวานยิมใชกันมากในกลุมชาวเขาหลายเผา เชน กะเหรี่ยง,ลาหู และลิซู เปนตน แตกพ็บในกลุมชาวไทใหญ เชน ที ่อ.ปาย กวยตุมไกดังกลาวมีความแตกตางจากสุมไกของชาวบานภาคเหนือโดยทัว่ไป ทั้งขนาด และรูปทรง วธีิการสานคือ ใชตอกสวน กวยตุม ผิวขนาดกวางประมาณ 1 ซ.ม. ยาวประมาณ 150 ซ.ม. จํานวน 16 เสน เร่ิมสานจากสวนกนกวย ดวยลายขัดตาหาง ใหไดความกวางประมาณ 25 ซ.ม.แลวใชไมกะแหลงขนาดกวางประมาณ 2 ซ.ม.สอดขัด เพื่อเพิ่มความแข็งแรงและคงรูปกวย แลวสานลายขดัตาทึบ ใหไดความสูงประมาณ 25 ซ.ม. แลวใชตอกสวนปลายที่เหลือ โคงสอดขัดเก็บปลายตอก โดยทํามุมทแยงประมาณ 60 องศา จะทําใหเกิดเปนปากกวย รูปวงกลมลายหัวสุม เสนผาศูนยกลางปากประมาณ 20-25 ซ.ม.

กวยไกใชเปนรังไกสําหรับแมไกฟกไข หรือใหไกนอน เพราะงายตอการยกเก็บในที่สูง ใหพนจากสัตวทีจ่ะมาทํารายในเวลากลางคนื เหมาะกับภูมิประเทศที่อยูใกลปา อีกทั้งสามารถทําเปนภาชนะบรรจุไก เคลื่อนยายไปมาไดสะดวกยิ่งขึ้น กวยไก กวยหมู เปนกวยหรือเขงใสหมู เปดและไก กวยทรงกลม นิยมใสเปดไก และกวยทรงยาวรี นิยมใสลูกหม ูโดยใชตอกไมไผสีสุกสวนผิว กวางประมาณ 1-1.5 ซ.ม. เร่ิมสานจากสวนกนดวยลายตาเฉลว ใหไดขนาดตามตองการ เชน เสนผาศูนยกลางกนกวยไกทรงกลม 50 ซ.ม. หรือความยาวประมาณ 70 ซ.ม.สําหรับสานกวยหมู แลวใชไมไผเสนหนา หนากวางประมาณ กวยไก กวยหมู

249

2.5-3 ซ.ม. สอดขัดสวนกนกวยเพื่อเพิม่ ความแข็งแรง แลวยกตอกขึ้นสานตัวกวยเปนลายตาเฉลวประมาณ 3 ชวงตา แลวสานลายขัดตาหางตออีก 3-5 ตา หรือชางบางคนอาจสานลายตาเฉลวตลอดทั้งใบ กอนที่จะสอดปลายตอกเก็บที่ขอบปากใหแข็งแรง 3. เคร่ืองจักสานที่ใชเก่ียวกับการบริโภค ลง ลงผัดขาวหรือ กระดง

เปนภาชนะจักสานแผนแบนเรียบเพื่อใชฝดขาว ยกขอบดวยตอกสวนผิวขนาดพอจบัถนัดมือ เหลาลบมุมใหโคงมน ถักยึดดวยหวายใหแขง็แรง การสานดงนิยมใชไมซาง ไมสีสุก ไมเฮี้ยหรือไมบง สวนใหญจะสานรูปทรงคลายๆ กันทุกพื้นที่คือ ดงทรงกลม ใชฝดขาว ใสพืชผักที่ใชปรุงอาหารในครัวเรือนหรือใชตากผลผลิต เชน หอม กระเทยีม พริก ถ่ัว งา ฝาย และอ่ืนๆ รวมทั้งตากกุง ปลา หมู เนื้อ เปนตน พบวามีใชกันทัว่ไปทั้งคนเมืองและชาวเขา แตอาจจะออกเสียงตางกันไปตามแตละกลุมชน

ดงรูปทรงกลม เปนดงทีน่ิยมใชกันมากที่สุด เสนผาศูนยกลางประมาณ 40-60 ซ.ม. นิยมสานลาย 2 และลายอํา ดวยตอกเสนกวางประมาณ 0.8 ซ.ม. สวนขอบใชไมไผสวนผิว เสนหนาประมาณ 0.5ซ.ม. ลงผัดขาว อ.ขุนยวม แมฮองสอน กวางประมาณ 2.5 ซ.ม.เหลาใหเรียบปดขอบทั้งขางนอกและดานในดง ถักหวายยดึใหแข็งแรง

กอนที่จะนําขาวไปฝด บางคนอาจจะใชเหิง ซ่ึงมีรูปทรงเดียวกันกับดงทรงกลม แตตาหาง ชวยรอนรําและเมล็ดขาวหักออกกอนที่จะฝดขาวก็ได

การใชลงรับอาหารสําหรับพระยามเชา

250

เขิงหรือเหิง หรือตะแกรง เขิงหรือเหิง เปนภาชนะรูปทรงกลม แบน ยกขอบ คลายดง แตจะสานตาหางเพื่อรอนแยกเมล็ดขาว รํา หรือแยกเมลด็พืชออกจากเปลือกที่กระเทาะแลว หรือตากผัก ปลา เสนผาศูนยกลางประมาณ 40-60 ซ.ม.

เขิงหรือเหิง แมฮองสอน

เยขาวหรืออ๋ึง เยขาวหรืออ๋ึง หรือที่คนเมืองเรียกเสวียนหรือยองขาว เปนภาชนะจกัสานทรงกระบอกขนาดใหญที่สานขึ้นมาเพื่อใชเปนที่เก็บขาวเปลอืก ทําหนาที่เชนเดยีวกับยุงขาว แตหากเปนยุงขาวหรือหลองขาวซึ่งมีไมเนื้อแข็งเปนโครงสรางอาคาร ชาวไทใหญแมฮองสอนก็ยังเรยีกวาเยขาว แตชาวไทใหญในเขต อ.เวียงแหงเรียกวา หยองขาว ปริมาณการบรรจุขาวเปลือกของเยขาวหรืออึ๋งจะนอยกวายุงขาวหรือหลองขาว จึงมักจะพบการใชเยขาวหรืออ๋ึงในพืน้ที่ที่มีการปลูกขาวไดไมมากนัก เชน พืน้ที่ในเขต จ. แมฮองสอน อาจจะเปนเพราะภมูิประเทศของแมฮองสอนโดยรวมจะมีพืน้ที่ราบลุมสําหรับทํานาไมมากนกั สวนหนึ่งจะทําตามไหลเขา ปริมาณขาวที่เก็บเกี่ยวไดจึงนอยตามไปดวย การใชเยขาวเก็บขาวเปลือกจึงเหมาะกับปริมาณขาวที่ไดในแตละป การสานเยขาว นิยมใชไมซาง หรือไมบงสวนผิว เสนกวางประมาณ 3 ซ.ม.โดยผาครึ่งแยกสวนผิวและสวนทองไมออก ปกตอกซังลงพื้นดินใหเปนวงกลมตามขนาดและสัดสวนที่ตองการ ผูสานจะตองเขาไปสานขางในวงนั้น อาจจะมีผูชวยอยูขางนอกเพื่อชวยจดัเสนตอก แลวใชตอกเกีย้วเสนยาวสานจากขางลางวนขึน้ขางบนจนเสรจ็ แลวนําฟางหรือไมไผมาทุบใหแตกขดมัดปดรอบกนและปากเยขาว นํามูลควายมาผสมดินโคลน ทาเคลือบผิว ทั้งขางนอกและขางใน เพื่อปดผิวรอยสานและรูร่ัวที่เกิดจากรอยขัดของตอก กันไมใหเมล็ดขาวลอดออกไปได เสร็จแลวนําไปวางลงบนแผนไมที่เตรียมไวเปนที่ตั้งของเยใสขาว เชนใตถุนเรือน หรือบนอาคาร ขนาดของเยขาวจะขึ้นอยูกับปริมาณของขาวที่จะใชบรรจุของแตละครอบครัว

เยขาว อ.ขุนยวม

251

ซาหวด เปนภาชนะจกัสานแบบเรียบงาย ที่ทําขึ้นมา

ใช เกีย่วเนื่องและสัมพันธกบัวัฒนธรรมการบริโภคขาวนึ่งของชาวเหนือซ่ึงรวมทั้งชาวไทใหญบางสวนนั่นเอง ที่เปนดังนี้ก็เนื่องจาก การบริโภคขาวนึ่งหรือขาวเหนียวของคนเมืองนั้น จะใชไมเนื้อแข็งทําเปน “ไหนึ่งขาว” โดยการกลึงไมเนื้อแข็งใหกลวง สวนกนเปดทะลุ แลวใชแผนไมกลมรองปดขางใน ไหนึ่งนี้ จึงมีความหนาและหนกั เมื่อจะซาว"ขาวหมา” หรือขาวสารเหนียวที่แชไวมาใสไหนึ่ง จําเปนตองซาวขาวขึ้นจากน้ํา มาพักใหสะเด็ดน้ํากอนนําไปใส ซาหวด ไหนึ่งตอไป ซาหวดจงึถูกคิดทําขึ้นเพื่อซาวขาวพกัไวนัน่เอง จากสาเหตุดังกลาว จึงทําใหเกิดความจําเปนที่จะตองสานซาหวดขึ้นมาใชในหมูคนเมือง ซ่ึงนิยมนึ่งขาวเหนียวดวยไหไมดังที่กลาวมา ซาหวดจึง เปนภาชนะจกัสานที่เรียบงาย ไมซับซอน เพราะจุดประสงคหลักของการใชงานเพียงซาว ขาวหมาที่แชพกัไวเปนเวลาสั้น ๆ กอนนําไปเทใสไหนึ่งเทานั้น ชาวไทใหญที่นึ่งขาวดวยไหไมมกัจะใชไมซอทําไหไม ใหเหตุผลที่นิยมไมดังกลาวเพราะ ไมไผที่นํามาสานซาหวดนัน้ ชาวบานนิยมใชไมบง หรือบางคนอาจจะใชไมเฮีย้ก็ได การสานจะเร่ิมจากสวนกนของซาใหเปนแผน 4 เหล่ียมกอน โดยใชตอกที่เตรียมไวขึ้นลาย 2 โดยถือเสนคูเปนหลัก อาจจะเริ่มจาก 6,8,10 เสน แลวขยายออกไปตามขนาดที่ตองการ เมื่อไดความกวางเทากับขนาดของกนซาแลว นํามาทาบกับกนซาแมแบบ ใชไมไผกวางประมาณ 0.5 ซม. ปลายแหลมทั้ง 2 ดาน ขัดทะแยงยึดกนซาไวเพื่อความแข็งแรงของซา ใชตอกผิวเสนเล็กสานลายขัดวนขึ้นไปเปนตัวซา ใหมตีาหางเล็กนอย เพื่อใหน้ําไหลผานไดสะดวก กอนถึงขอบปากประมาณ 2.5 ซ.ม.ใชตอกผิวไมไผขนาดเล็ก กลม สานลาย 3 ไพร เสร็จแลวสอดปลายตอกเมมเก็บเปนขอบภายในตวัโดยไมตองเขาขอบปากเหมือนกระบุง ซาหวดที่เสร็จแลว มี ลักษณะกนสี่เหล่ียม ตัวและปากกลม ขนาดที่นิยมใชกันทัว่ไปคือ สูงประมาณ 25 ซ.ม. เสนผาศูนยกลางปากประมาณ30 ซ.ม. นอกจากจะใชซาหวดซาวขาวกอนนึ่งตามชื่อแลว ยังสามารถนําไปใชงานอื่นๆไดอีกเชน ใสหอม กระเทียม พริกแหง เก็บไวใชในครวัเรือน เพราะซาหวดมีขนาดที่เหมาะกับการใชงาน และมีชองระบายอากาศที่เกิดจากการขัดของเสนตอกที่ชวยระบายอากาศไมใหของอับชืน้ หรือใชรองอาหารทอด เพื่อพักใหสะเด็ดน้ํามัน และแมแตนําไปใสของตาง ๆ เชน ของใช และอาหารแหง หรืออ่ืน ๆ ตามความเหมาะสม เพือ่ถวายพระทีว่ดัในเทศกาลตางๆ อีกดวย

252

ไหขาวสาน เปนภาชนะจักสานสําหรับนึ่งขาวเหนียว รูปทรงกรวยมน กนตัด เปดทะลุคลายไหไมซ่ึงคนเมืองนิยมใชนึ่งขาวเหนยีวหรือที่นิยมเรียกวาขาวนึ่ง สานซอนกัน 2 ช้ัน สานดวยลาย 2 ทแยง แลวเขาขอบปากและกนดวยตอกผิวเสนหนาเพื่อความแข็งแรง มัดยดึดวยตอกเสนเล็กเปนระยะ สวนกนจะสานแผนรองขาวกรุขางในเปนรูปวงกลม

ไหขาวสานและไหไมนึ่งขาวเหนียว

เตี๊ยบ หรือ แตบ หรือ แปด เตี๊ยบ หรือ แตบ หรือ แปด ขึ้นอยูกับการออกเสยีง หมายถึงถาด แตภาชนะจักสานรูปทรงกลมแบบถาด แผนแบน กเ็รียกเตีย๊บ หรือแตบ ใชสางขาวเหนียวที่นึ่งสุกใหมๆ ไมยกขอบเหมือนดง แตอาจจะเก็บขอบภาชนะดวยการสอดปลายตอกเก็บภายในตวั หรือใชเสนตอกถักลายเปย พบัเย็บเก็บขอบใหทนทานตอการใชงาน ขนาดเทา ๆ กับดง คือ เสนผาศูนยกลางประมาณ 40-50 ซ.ม. ใชรองขาวนึ่งสุกใหม ๆ เพื่อสางใหไอรอนออกกอนเก็บในแอ็บขาว นยิมใชในกลุมไทใหญที่รับประทานขาวนึ่ง ในเขตจังหวัดแมฮองสอน

เต๊ียบ

253

แอ็บขาวใบลาน

แอ็บขาวนึง่

ปกติชาวไทใหญจะรับประทานขาวเจา แตจากการที่คนเมืองในเขตภาคเหนือตอนบนมวีฒันธรรมการบริโภคขาวนึ่ง จึงสงถายอิทธิพลนี้ตอชาวไทใหญ คือมีการบริโภคขาวนึ่งตามคนเมอืงดวยกอใหเกิดผลงานการจักสาน เพื่อใชเปนภาชนะเก็บรักษาขาวเหนียวที่นึ่งสุกแลวตามความเหมาะสม คือมีลักษณะการระบายความชื้นไดด ี เปนการรักษาขาวใหออนนุม ไมแข็งตวั เก็บไวไดนาน จึงเกิดแอบ็ขาวและ กองขาวสานดวยวัสดุธรรมชาติขึ้นมา เพื่อเก็บขาวนึ่งในหลาย แอ็บขาวขนาด หลายรูปทรง ทั้งกลมและเหลีย่ม อีกทั้งภาชนะอืน่ๆที่จําเปนเกีย่วกับการกนิตางๆ แอ็บขาว

สานดวยตอกไมบง, ไมเฮี้ย หรือไมขาวหลาม ดวยตอกเสนกวางประมาณ 0.5 ซ.ม.ใหเปนทรงกระบอก กลม พับทบ 2 ชั้นทั้งตัวแอ็บและฝาปด รูปทรงกระบอกเตีย้ เสนผาศูนยกลางประมาณ 12-20 ซ.ม.สูงประมาณ 10-15 ซ.ม. ประกอบดวยตัวและฝาปด เชนเดยีวกับกระติบขาวภาคอีสาน

แตรูปทรงโดยเฉลี่ยจะเตี้ยกวา ตัวแอ็บสานดวยลายสามทแยงสวนฝาปดดานบน

สานดวยตอกเสนกวางประมาณ 1.5 -2 ซ.ม.นิยมสานทั้งลาย 2 และลายตาเฉลวเกล็ดเตา หรือลายเกล็ดเตา ไมนยิมตอสวนขาหรือตนีแอ็บ แอ็บขาวใบลาน หรือ กองขาวใบตาล สานดวยใบตาลหรือใบลานทีไ่มออนหรือแกเกินไป ดวยลายขัดทแยง 2 ชั้นรูปทรงสี่เหล่ียมทั้งตัวกองและฝา กองขาวใบตาลจะมีขนาดไมใหญนัก ขนาดประมาณ 12-15 ซ.ม.นิยมใชใสขาวนึ่งไปกินตามไรนาในฤดูเพาะปลูก หากสานทรงส่ีเหล่ียมแบน แนวนอน มักจะเรียกแอ็บขาวและหากสานทรงส่ีเหล่ียมสูง กม็ักจะเรียกวากองขาว

กองขาวใบตาล

254

ฝาขี้จุก หรือ ฝาชี เปนเครื่องจักสานรูปทรงครึ่งวงกลมหรือรูปกระทะคว่ํา มหีูจับตรงกลาง จึงเรียกฝาขี้จุก ใชปดสํารับอาหารเพื่อกันแมลงขนาดเสนผานศูนยกลางประมาณ 45 ซ.ม. สานดวยลาย 2 สวนขอบสานลายเปยเย็บปดเพื่อความทนทาน

ฝาชี

4.. ภาชนะใสพืชผัก, ผลไม และของใชเก่ียวกับการเกษตร

กวย หรือ กวย กวย หรือกวย คือ ทอหรือตะกรา ไมมีงวงหรือหูหิ้ว มกั

สานตาหาง มอียูหลายลักษณะ ขึ้นอยูกับการใชงาน เชน กวยผัก

เปนภาชนะจกัสานตาหาง สูงประมาณ 45 ซ.ม.เพื่อบรรจุพืช ผัก เชน กะหลํ่าปลี, ผักกาด นิยมใชไมบง เร่ิมสานสวนกนเปนลายตาเฉลวหาง เสนผาศูนยกลางประมาณ 30-40 ซ.ม.หักตอกยกขึน้มาเพื่อสานเปนตวักวย เสนผาศูนยกลางประมาณ 40 ซ.ม. ใชตอกขดัขึ้นมาอีก 2 ชวง สวนชวงที่ 3 ซ่ึงเปนสวนขอบปาก สานลายขัดตาถี่ ใหไดความสูงประมาณ 5 ซ.ม. หกัตอกเก็บ ขอบปาก แลว

กวยผักหรือกวยตาหาง แมฮองสอน

กวยตาหาง

255

กวยกลา ลักษณะกน 4 เหล่ียม เสนผาศูนยกลางประมาณ 30 ซ.ม. ปากกลม เสนผาศูนยกลางประมาณ 45 ซ.ม. สูงประมาณ 40 ซ.ม. สานดวยลายขัดตาหางทั้งใบ แตขอบปากขัดตาทึบใหไดความสูงประมาณ 5 ซ.ม. แลวสอดปลายตอกเก็บใหเรียบรอย กวยกลานี้มักใชใสกลาดํานา หรือใสหญาที่เกี่ยวไปใหววั ควายกนิ กวยกลา กวยตีนชาง

เปนกวยขนาดใหญ ตาหาง รูปทรงกวยคลายขอเทาชาง คือ ตนีบาน เอวคอด ปากผาย สูงประมาณ 35 ซ.ม.สวนตีนบานเปนฐานตั้งพืน้ เสนผาศูนยกลางประมาณ 30 ซ.ม.แลวสอบเขา เสนผาศูนยกลางประมาณ 25 ซ.ม. ลักษณะทั่วไปคลายกวยผักและทอเหมี้ยง แตมวีิธีการสานตางกันออกไปบางสวนคือ เร่ิมสานสวนกนดวยลายตาเฉลว6 ใหไดเสนผาศูนยกลางประมาณ 25 ซ.ม.เปนสวนเอวกวยหรือขอเทาชาง แลวพบัเสนตอกลงประมาณ 15 ซ.ม. แลวสานใหไดรูปบานเปนฐานหรือตีนกวย ในรูปทรงฐานบานผาย คลายขอเทาชาง แลวสานตัวใหบานผายขึ้นสูปาก นิยมใสของกนิของใชถวายพระ

กวยตีนชาง

เพาะหีควาย หรือซาหีควาย เพาะหีควายหรือซาหีควาย เปน

ภาชนะตักหรือขนดิน ลักษณะกนสอบยาว ปากบานผาย สานดวยลายขัด ตาหางประมาณ 1.5 ซ.ม.สูงประมาณ 18-20 ซ.ม.ปากกวางประมาณ 20 ซ.ม. ยาวประมาณ 40 ซ.ม. เมื่อสานขึ้นมาถึงปาก จะสานลายขัดทึบประมาณ 3 ช้ัน แลวสอดปลายตอกเกบ็ เพื่อเพิ่มความ เพาะหีควาย หรือซาหีควาย

256

เพาะหีชางหรือซาหีชาง หรือปุงกี๋

แข็งแรงใหกับเพาะ การใชเพาะหีควายจะใชตักดนิ หรือหิน และเศษไมใบหญา ในปริมาณที่ไมมากนักและในระยะทางที่ใกลๆ เพราะเพาะหีควายตาหาง ขนาดไมใหญนัก เสนตอกบาง ไมแข็งแรงพอที่จะรับน้ําหนักมากได เพาะหีชาง หรือ ซาหีชาง หรือ ปุงกี๋ เพาะหีชางหรือปุงกี๋ เปนภาชนะตักและขนดินขนาดใหญกวาเพาะหีควาย รูปทรงคลายเปลือกหอยแครง มหีูจับ 2 ขาง ใชขนดินไดมากและหนักกวาเพาะหีควาย นยิมสานตาทึบ ตวัเพาะจะยกขอบทายสูงแลวคอยๆลาดเอียงลงมาสูปาก ในรูปทรงตัวยูดวยตอกสวนผิว เสนกวางประมาณ 3-4 ซ.ม. แลวใชตอกสวนผิวหรือหวายผาซีก กวางประมาณ 1 ซ.ม.จํานวน 4 เสน พันขอบดานทาย โยงมาขดักันในสวนกนเพาะเปนคูๆเพื่อเปน

เสนยืน แลวใชตอกสานขัดทึบทั้งใบจนถึงปาก แลวสอดปลายตอกเก็บ เพื่อเพิ่มความแข็งแรง เพาะหีชางมักจะมีปากกวางประมาณ 35 ซ.ม. สวนตัวเพาะลึกประมาณ 30-35 ซ.ม. รูปทรงของเพาะหีชางจะมีทั้งปากกวาง กนตืน้ และ ปากแคบ กนลึก ขึ้นอยูกับชางจะออกแบบ แตจะแข็งแรงกวาเพาะหีควายมาก

โบกสอหลอ โบกสอหลอทําจากกระบอกไมไผซ่ึงชาวไทใหญเรียกวาโบก สอหลอก็หมายถึงบาน เมื่อนํามาจกัเปนซี่ ปากผาย จึงเรียกโบกสอหลอ ใชประโยชนไดหลายอยาง เชน ใสเครื่องประกอบพิธี ตั้งหมอน้ําดื่มชั่วคราว ใสขยะ ทํารังไก เปนตน วิธีการทําสอหลองาย ใชเวลาไมนาน นยิมใชไมเฮี้ยทอนยาวประมาณ 120 ซ.ม. ผาสวนปากใหเปนเลขคี่ เชน 9 หรือ 11 เสน ใหลึกลงมาประมาณ 30-40 ซ.ม. แลวใชกะลามะพราวชวยกดถางซี่ไมไผในสวนโคนไม ใหปลายตอกบานออก ใชตอกสวนผิวขนาดกวางประมาณ 1.5 ซ.ม. สานขัดจากโคนขึ้นมาเรื่อยๆจนถึงปาก สอหลอ

257

วีหลางขาว วีหลางขาวคือพัดทรงกลมที่ชาวไทใหญใชพดัขาวลีบใหแยกออกจากขาวเตงคูกับสาดกะลาในฤดูเก็บเกี่ยว ขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 45 ซ.ม. สานดวยลาย 2 หรือ 3 ดี สอดปลายตอกเก็บริมขอบหรือถักเปยเปนเสน เย็บติดริมขอบ สวนดามจับใชไมไผลําเล็ก ยาวประมาณ 60 ซ.ม.ผากลางลําไมไผสวนปลายเพื่อคีบแผนวี มัดยึดใหแนน วีหลางขาว

ปุงหลํา

เปนภาชนะใสเสื้อผาและของมีคาเวลาเดินทางของชาวไทใหญในเขต จ. แมฮองสอน รูปทรงโดยรวมคือ กนสี่เหล่ียมผืนผา ลําตัวผายออก ลักษณะโคงมนเล็กนอย ปากและฝาปดกลมรี มักจะสาน 2 ช้ัน ลงรักทั้งขางนอกและขางใน เพื่อความแข็งแรงทนทาน อีกทั้งกนัแมลงและความชื้นไดดีรูปทรงของปุงหลําจะมีทั้งอวนปอมและสูงเพรียวขึ้นอยูกับชางฝมือการสานประณีต งดงามมาก เพราะใชใสของใชสวนตวั

ปุงหลํา แมฮองสอน ปุงหลํา

258

เพาะหีชางหรือซาหีชาง หรือปุงกี๋

บุงเล็ก ขุนยวม

โป เปนภาชนะบรรจุเมล็ดพืช เชน ขาวเปลือก เมล็ดถ่ัว และอ่ืนๆ ของชาวไทใหญและชาวไทยภูเขา ซ่ึงอาศัยอยูบนดอยที่สูง ของ จ. แมฮองสอน ทําหนาที่คลายบุง ลักษณะคือ กนส่ีเหล่ียมเล็ก ตวักลม ทรงสูง ปากบานผายมากเมื่อเทียบสัดสวนกับความกวางของตัวโป ทั้งนี้เพื่อใหเหมาะกับการใชสะพายหลัง เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศเปนภูเขาซึ่งเปนเนินสงู ต่ํา ทําใหการสะพายภาชนะบรรจุส่ิงของเพื่อเคลื่อนยาย คลองตัวกวาการหาบและคอนแบบคนบนพื้นราบ โป แมฮองสอน

เปด หมายถึงบงุ ซ่ึงชาวไทใหญแมฮองสอนเรียกวา “เปด” จะมีสองรูปทรง คือ แบบแรกจะมีองคประกอบคลายบุงเชียงใหม คอืกนส่ีเหล่ียม ตัวกลม ปากกลม แตสัดสวนตางกันคือ ตัวเตี้ย ปากกวาง สวนอีกแบบหนึ่งนัน้ แมจะมีสัดสวนและรูปทรงใกลเคียงกับบุงเชียงใหม แตรายละเอยีดจะตางกันคือ เร่ิมตั้งแตตอกที่ใชสาน จะใชตอกสวนผิว คอนขางหนา เฉือนผิว 2 ดานขางออก เหลือไวเฉพาะสวนกลางเสนตอก ซ่ึงการเลือกใชตอกดังกลาว ทําใหเกดิความแข็งแรงตอตัวบุงโดยไมตองเขาขอบปากดวยตอกเสนใหญ เพียงแตพนัปดขอบปาก แลวใชเชือกสอดมัดทําหู ในสวนปากบุง 2 ขาง ขนาดกวางพอสอดไมคานหาบไดสะดวก และหลังการสานเสร็จแลว บุงพื้นที่อ่ืนจะถูกนําไปรมควันไฟ เพือ่กันมอดหรือแมลงมากัดกนิ แตบุงแมฮองสอน จะใชเปลือกไมตําผสมยางไม เปดหรือบุงแมฮองสอน ทากันแมลง และอุดรูร่ัวแทนการรมควันไฟ

259

แปมพะ หรือ แปมเตง

แปมพะหรือแปมเตง เปนภาชนะทรงสูง ชาวไทใหญเรียกเครือ่งจักสานในรูปทรงลักษณะดังกลาววา แปม และเรียกการสอดสายที่ตัวภาชนะเพือ่ใชสะพายหลังหรือคลองหนาผากวา เตง แตแปมพะจะถกูนําไปใชในลักษณะเปนของใชสวนตวั แปมพะหรือแปมเตง มีกนสอบ ปากผายเพื่อใชใสของกินของใชชวงออกไปทํางานตามทองไร ทองนา หรือเก็บผักในปา ดวยการสะพายหรือคลองศีรษะ ลักษณะคือ กนสอบส่ีเหล่ียม ปากกลมบานผาย สานดวยผิวตอกกวาง แปมแพะ แมฮองสอน ประมาณ 0.5 ซ.ม. จะสานดวยลายขัดแตะ แตสานใหเสนตอกชิดแนนทําใหภาชนะดแูขง็แรงทนทาน ใกลขอบปากจะสานลายไพร และสวนขอบปากบนสุด ใชหวายพนัเก็บขอบปาก ติดหวงขนาดเล็กประมาณ 1.5 ซ.ม.ดานหนาแปม โดยกะใหสูงจากกนแปมขึ้นมาประมาณ 1/4 ของสวนสูงแปม แลวติดหวงขนาดเดียวกันไวอีก 2 จุดคอื ดานขาง ใหคอนมาทางดานหลังของแปม ใหต่ําลงมาจากปากบุงประมาณ 1/4 ของแปม เพือ่ใชเปนหวงไวคลองเชือกจากหวงดานหนา โยงมาสอดเขากับหวงดานหลัง 2 จุด แลวมัดเขากับแผนหวายถักกวางประมาณ๓ซ.ม.ซ่ึงใชคลองศีรษะสวนหนาผากเมื่อนําออกใชงาน เปนการออกแบบใหเหมาะกับสภาพพื้นที ่ แปมแพะ ลาดเอียงบริเวณไหลเขาของจังหวดัแมฮองสอน แปมลักษณะดังกลาวพบมากในกลุมชาวเขาแทบทุกเผา เพราะสวนใหญอยูในพืน้ที่สูง การใชภาชนะในลักษณะดังกลาว สะดวกตอการเคลื่อนยายเพราะกระชับติดตวัผูใชงาน ไมวาจะลงทั้งพื้นทีต่่ําหรือข้ึนพื้นที่สูงในบริเวณเนินเขาหรือไหลเขา

260

แปมผัก เปนภาชนะบรรจุผัก ทรงสูง มีลักษณะคลายกับแปมเตงหรือแปมพะ เพราะใชเชอืกผูกโยงตัวแปมเพือ่คลองศีรษะเมื่อนําออกใชงาน แตจะไมคอยพิถีพิถันในการสานเหมือนกบัแปมพะ เพราะแปมผักจะถูกสานขึ้นมาเพื่อทีจ่ะใชใสผักจากสวนมายังบานพกั หรือจากบานมาขายที่ตลาด สวนแปมพะจะถูกนําไปใชในลกัษณะเปนของใชสวนตัวเชน ใสอาหาร หรือเครื่องมือ แปมผัก ประเภทมดี เมือ่ออกไปทํางานที่สวนหรือไรนา แปมผักจะมีลักษณะกนสี่เหล่ียมผืนผาขนาดประมาณ 20-35 ซ.ม. ทรงสูง ประมาณ 40-60 ซ.ม. มีทั้งตาหางและตาถี ่ หากสานตาถี่กจ็ะเปนลายขัดแตะ และหากเปนตาหางกจ็ะสานดวยลายตาเฉลว 6 สวนใกลขอบปากมักจะสานลายขัดทึบ แลวมวนเก็บขอบปากดวยหวายหรือตอกผิวเพื่อความแข็งแรง กวยตัน หรือ บุงตีบ กวยตันหรือบุงตีบ เปนบุงทรงตรง กนส่ีเหล่ียม ปากคอนขางกลม มีหู 2 ขางที่ขอบปาก ในขนาดที่สามารถสอดคานหาบหรือใชมอืรวบจับไดเหมาะมอื ชางมักจะใชตอกที่ไดทั้งจากไมบงและไมขาวหลามสวนผิว เหลาใหเรียบ เร่ิมสานจากสวนกนใหเปนแผนสี่เหล่ียมดวยลายดีสองหรือลายดีสาม ใหไดขนาดตามที่ตองการ แลวสานยกขอบขึ้นใหไดสัดสวนตามขนาดของบุง สวนปากกวยใชปลายตอกมวน กวยตันหรือบุงตีบ สอดเก็บใหเรียบรอยเพื่อความแข็งแรง แลวสาน หูกวยติดที่ขอบปากในขนาดที่สามารถใชไมคานซึ่งมักจะใชลําไมไผทาํสอดเขาไปได กวยมหีลายขนาดขึ้นอยูกับการใชงาน เชน ขนาดเล็กๆ เสนผาศูนยกลางกนกวยประมาณ 20 ซ.ม.ก็ใชใสอุปกรณทอผา ขนาดใหญที่มีเสนผาศูนยกลางประมาณ 45 ซ.ม. ใชบรรจุขาวเปลือก ขาวสาร หัวเผือก หวัมัน หนอไมเขาคูหาบ ซ่ึงเหมาะมากกับสภาพแวดลอมที่เปนเนนิสูงต่ํา ซาตีบที่มีหูติดกับปากบงุ เมื่อสอดคานเขาคูหาบแลวจะกระชับ คลองตัวกวาภาชนะหยูาว

261

กอกควาย หรือ กอกเป หรือ เปควาย มีลักษณะคลายบุง คือ กนสี่เหล่ียมจัตุรัส แตรูปทรงจะเพรยีวกวา คนเมืองเรียกวา “ตาง” ชาวไทใหญ จ.แมฮองสอนเรียกวา ก็อกควายหรือกอกเป กอกเปซ่ึงใชตวงขาวเปลือกมักจะสาน 2 ชั้น ตาถี่ ชิด ใชตอกกลมเสนเล็ก สานดวยลาย ซาย ขวา ลักษณะฟนปลา แลวใชชันหรือยางรักเคลือบผิวทั้งดานนอกและดานในเพื่ออุดรอยขัดสานของเสนตอกกันรูร่ัว สวนปากจะติดขอบทั้ง ก็อกควายหรือกอกเป

ดานนอกและดานในดวยตอกเสนใหญ กวางประมาณ 5 ซ.ม. หรือบางรายอาจจะใชเหล็กเสนแบนตอกยึดตดิขอบปาก เพราะปากก็อกควายเปนสวนทีจ่ะตองใชงานหนกัจากการปาดปาก เนื่องจากเปนเครื่องตวง สวนฐานกจ็ะใชไมเนื้อแข็งมัดยดึทั้ง 4 มุม ขนาดที่นิยมสานเพื่อใชตวงขาวเปลือกคือ ก็อกควายหรือกอกเปขนาดใหญ บรรจุหรือตวงขาวได 25 ลิตร ขนาดเล็กใชตวงขาวได 20 ลิตร 5. เคร่ืองจักสานเพื่อใชสวมศีรษะ

เครื่องจักสานที่ใชสวมศีรษะกันแดดกันฝนของเกษตรกรเรียกวา กุบ และเรียกตามลักษณะกลุมชนที่ใชวากุบไต หรือกบุไทใหญ กุบไตหรือกุบไทใหญ

กุบไตหรือกุบไทใหญ เปนกบุหรือหมวกทีม่ีลักษณะเฉพาะทั้งรูปทรงและวิธีการสานทีน่ิยมใชในจังหวัดแมฮองสอน ใชตอกเสนเล็กสานทึบเปนลายยกดอก

กุบไตหรือกุบไทใหญ

262

กุบกาบ

แบงเปน 2 สวนคือ สวนยอดบนสุดเปนรูปกรวยปาน ขึ้นตนดวยการใชตอก 3 เสน สานขัดกันเปนรปู 3 เหล่ียมใหไดเสนผาศูนยกลางประมาณ 15 ซ.ม. สานตอออกมาดวยลาย 2และลาย3 ยกดอก เพื่อเปนสวนปก เสนผาศูนยกลางประมาณ 40 ซ.ม. สวนที่สวมศีรษะไมใชหมุง เหมอืนกุบลําปาง หรือลําพูน แตจะใชตอกขนาดกวางประมาณ 3 ซ.ม. ขดเปนวงกลม หรือถักลายเปยขดเปนวง เย็บตดิ เพื่อใชรัดศีรษะแทนหมุงหรือรังงอบ กุบกาบ เปนกุบไตอีกลักษณะหนึ่งที่ใชกาบไผเปนแผน นาํมาตัดเปนชิ้นเล็กๆ จํานวน 16 ชิ้นแลวนํามาเย็บตอกนัใหไดขนาดและรูปทรงเดียวกับกุบสาน

263

6. เคร่ืองจักสานที่ใชเก่ียวกับความเชื่อ ตาแหลว หรือเฉลว เปนเครื่องจักสานที่ชาวไทใหญและชาวเหนือสานขึ้นมาเพื่อใชเกีย่วกับความเชื่อทีว่า กนัส่ิงอัปมงคล, ปดเปาสิ่งเลวราย กอใหเกิดความเปนศิริมงคล ความอุดมสมบูรณของพืชพรรณธัญญาหาร เกิดความสุขและความปลอดภัย ตอชีวิตผูอยูอาศัย ซ่ึงนําตาแหลวไปติดปองกันไวใน อาศัย,ประตูยุงขาว หรือประตูเมือง และถา ตาแหลว ปกไวทีน่าเมื่อเริ่มไถหวานหรือปกดําก็เพื่อปองกันสัตวที่เปนศัตรูพืชประเภทหน,ู นก, แมลง, เพล้ีย ฯลฯ รวมถึงสิ่งที่มองไมเห็นลงมาทําลายขาวกลาใหเสียหาย ทําใหไดผลผลิตไมสมบูรณ ตาแหลวดังกลาวจะทําอยางงาย ๆ คือใชตอกสานเปนลายตาเฉลว 6 ตาหาง หากมคีวามประสงคจะทําเพื่อตดิไวหนาประตูเรือนพักอาศัย จะใชตอกยาวประมาณ 15-20 ซ.ม.สานลายตาแหลวหรือตาเฉลว แลวนําไปเขารวมพิธีที่วัด หรือหมูบานเนื่องในวันสําคัญประจําป เชน งานสืบชะตาวดั งานสงเคราะหบานหรือเล้ียงผีบาน แลวนํามาติดหนาประตูเรือน หลองขาว เปนตน

ตาแหลวเหนือประตูหนาบาน แมฮองสอน

264

ผาและการแตงกายชาวไทใหญ ชาวไทใหญ หรือ คนไต เปนกลุมชาติพันธุที่มีความสําคัญในภูมภิาคอษุาคเนย มีประวัติศาสตรความเปนมาทีย่าวนาน มีแบบแผนทางศิลปวัฒนธรรมและประเพณีทีโ่ดดเดนเปนเอกลักษณ เชน มีภาษาพูดและตัวอักษรเปนของตนเอง ตลอดจนถึง การแตงกายทีแ่สดงออกถึงความเปนอัตลักษณของคน ไทใหญไดอยางชัดเจน ชาวไทใหญ อาศัยอยูในเขต รัฐฉาน สหภาพเมียนมาร มีเมืองสําคัญคือ ยองหวย แสนหวี ตองกี เมืองนาย เมืองปอน เปนตน และบริเวณภาคเหนือของไทย ในเขต จ.แมฮองสอน จ.เชียงใหม และ จ.เชยีงราย ไทใหญเรียกตนเอง คนไต หรือไตโหลง (ไตหลวง) พมาเรียก ฉาน คนลานนาเรียก เงี้ยว ในการศึกษาคนควาถึงหัตกรรมการทอผาของชาวไทใหญพบวา มีการทอผาเหมือนกับกลุมชาติพันธุไทกลุมอื่นๆ โดยผูหญิงจะเปนคนทอผาและตัดเย็บ หรือถักรอยเปนเครื่องนุงหมไวใชสอยภายในครวัเรือน และถวายเพื่อพิธีกรรมทางศาสนา แตเมื่อเทยีบกบักลุมไทอื่นๆ กลุมไทใหญจะทอผานอยกวามาก ผาทอสวนใหญเปนการทอผาเรียบๆไมมีลวดลายซบัซอน ผาสวนใหญจึงนําเจามาจากแหลงอื่น เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศของรัฐฉานเปนหุบเขาสลับซับซอน ตั้งอยูระหวางอาณาจักรสําคญั คือ พมา ลานนา สิบสองปนนา และติดตอกับชายแดนจีน ทําใหเกดิเสนทางการคาขายแลกเปลี่ยนสินคาระหวางกัน ทําใหชาวไทใหญมีนสัิยชอบการเดนิทางและคาขาย ทําใหไมมีความจําเปนในการทอผามากนัก ถึงแมวากลุมคนไทใหญจะไมมีการทอผาที่มีลวดลายโดดเดนเหมือนกลุมไทกลุมอื่นๆ แตก็มีการตัดเยบ็เสื้อผาเครื่องแตงกายที่มีเอกลักษณเฉพาะตัว และยงัแสดงถึงอิทธิพลจากกลุมอื่นๆ เชน พมา ไทล้ือ ลานนา จีน การแตงกายหญิงชาวไทใหญ เสื้อ

ผูหญิงชาวไทใหญจะแตงกายเปนแบบแผน ประกอบดวย เสื้อ และผาซิ่น เสื้อเปนเสื้อคอกลมแขนยาวขนาดพอดีตวั ตวัส้ัน เอวลอย มีสวนทบตรงอกเสื้อดานหนา เรียก “เสื้อปด” กระดุมทําจากผาขมวดเปนปม ขัดกันเหมือน กระดมุจีน เรียก “กระดุมขอด” อาจมีการขดเปนลวดลายเพื่อความสวยงามมากขึ้น เสื้อตดัเย็บดวยผาฝาย หรือผาไหม

หญิงไทใหญใน จ.แมฮองสอน มีการปรับแบบเสื้อปด ใหสวยงามมากขึ้น แตยังคงรปูแบบดั้งเดิมไว คือมีแบบหรือ แพทเทิรน ที่ไมมีตะเข็บเย็บดานหนา และมกีารปกฉลุลายตกแตง บริเวณคอเสื้อ ปลายแขนเสื้อ และสวนทบกันดานหนา

265

เสื้อปดฝายแบบโบราณ

เสื้อปดไหมแบบโบราณ

266

เสื้อปดแบบแมฮองสอน

กระดุมขอด

ผาซิ่น

หญิงชาวไทใหญจะสวมผาซิ่นที่ตัดเย็บจากผาจากหลายชนิด ทั้งที่ทอขึ้นเองและทําจากผาจากแหลงอื่น ผาซิ่นไทใหญจะมีโครงสราง สองสวน คือ หัวซ่ิน ทําจากผาฝายเนื้อบาง นิยมใชผาสีดํา สวนตวัซ่ินเปนผืนผายาวกรอมเทา มตีะเข็บเดยีว

ชาวไทใหญทีอ่าศัยอยูรอบทะเลสาบอินเล ซ่ึงเปนทะเลสาบขนาดใหญกลางรัฐฉาน หญิงชาวไทใหญบริเวณนี้ จะทอผาไหมมัดหมี่ (IKAT) มีลวดลายและสีสันสดใส เรียกวา “ซ่ินซินเหม” ซ่ึงมีความหมายวา เปนผาซิ่นแบบเมืองเชยีงใหม ซ่ินแบบนี้ผูหญิงไทใหญนยิมสวมใสกันทัว่ไปในเขตรัฐฉานและถูกสงเขามาจาํหนายสําหรับชาวไทใหญในเขตภาคเหนอื โดยเฉพาะในเขต จ.

267

แมฮองสอน ซ่ินซิ่นเหมแบงออกเปนสองประเภทตามเทคนิคการทอผา คือ ซ่ินมัดหมี่เสนยืน และ ซ่ินมัดหมี่เสนพุง ซ่ินมัดหมี่เสนยืน (WARP IKAT) เปนการมัดเสนไหมเปนลวดลายบนเสนยนื แลวเรียงเปนระยะหางเทากัน เทคนิคการทอเปนแบบทอขดัสานธรรมดา (PLAIN WEAVING) เมื่อทอเสร็จแลวนาํมาเย็บเปนผาถุง ลวดลายเปนลายเรขาคณิต ลายเปนร้ิวขวางลําตัวเสมอกนั คลายกับผาซิ่นของชาวไทยวนเมอืงเชียงใหม ที่มีร้ิวขวางลําตัวเทากัน

ซ่ินซิ่นเหมแบบมัดหมี่เสนยนื

ลวดลายมัดหมี่เสนยืน

268

เปรียบเทียบซ่ินเหมที่มีลายขวางลําตัวเทากนักับซิ่นตาของไทยวนเชยีงใหม

มหาเทวเีมืองยองหวยนุงซิ่นซินเหมแบบมดัหมี่เสนยืน

(ที่มา:SAO SANDA,2008)

269

ซ่ินมัดหมี่เสนพุง(WEFT IKAT) เปนการมัดหมีเ่ปนลายเสนพุง สวนมากเปนลวดลายดอกไม พรรณพฤกษา ลวดลายที่ทอจะแทรกคั่นดวยเปนแนวสลับกบัลวดลายคลายกับการทอหมี่คั่นของซิ่นไทลาว เมื่อนํามาเย็บลวดลายจะเปนแนวตั้ง เทคนิคการทอเปนแบบ 3 ตะกอ (TWILL WEAVING) คลายกับผามัดหมี่ของกลุมคนไทยเชื้อสายเขมร

การมัดหมี่เปนลวดลายบนเสนพุง

ซิ่นซินเหมแบบมัดหมี่เสนพุง

270

เทคนิคการทอ 3 ตะกอ

สังเกตสีดานหนาผาจะเขมกวาดานหลัง

ซิ่นซินเหมมัดหมี่เสนพุง

271

นอกจากจะทอผามัดหมี่แลว หญิงชาวไทใหญรอบทะเลสาบอินเลยังทอผาอีกแบบหนึ่งเรียกวาผา “บั่นเกา” หรือ บางกอก คือ ผาไหมหางกะรอก (TWIST YARN) ทางลานนาเรียกวา การปนไก คือ การนําเสนไหม สองสี สีเขมกับสีออน มาฟนรวมกนัแลวทอ เกดิเปนลายในเนื้อผานอกจากนําผา บั่นเกา มาทําเปนผาซิ่นแลว ยังสงไปพมาเพื่อทําโสรงผานุงของผูชายชาวพมาดวย จากชื่อของผา ซินเหม และบัน่เกา แสดงถึงอิทธิพลของเชียงใหม และกรุงเทพ ที่มีตอรูปแบบของผาและการแตงกายของชาวไทใหญ

ผาบั่นเกา หรือผาหางกะรอก

ซ่ินไทใหญมีโครงสรางแบบผาซิ่นไทลื้อ

เนื่องจากความใกลชิดกนัทางดานชาติพันธุและดานภูมิศาสตร มีการนําเอารูปแบบโครงสราง ผาซิ่นตาของไทลื้อที่เปนลายริ้วขวางไมสม่ําเสมอ มาทอเปนผาซิ่นของไทใหญ โดยทอเปนผาซิ่นไหม

272

ซิ่นไทใหญ ซิ่นไทลื้อ

หญิงไทใหญ จ.แมฮองสอนสวมเสื้อปดผาฝายปกฉลุ นุงผาซิ่นแบบไทลื้อ

273

รายละเอียดซิ่นไทใหญที่ไดอิทธิพลไทลื้อ

ซ่ินลุนตะยาอาชิก จากความสัมพนัธทางประวัตศิาสตรระหวาง ไทใหญกับพมา ทําใหไทใหญนําเอาผาของพมามาใชนุงเปนเครื่องแตงกายดวย โดยเฉพาะ เจานางหรือสตรีสูงศักดิ์จะนุงผา “ลุนตะยา อาฉิก” ของพมามาใชนุงเพื่อแสดงถึงฐานะ ผาลุนตะยาอาฉิก ของพมา ทอดวยเสนไหม ดวยเทคนิค การเกาะหรือลวง (TAPESTRY WEAVING) ทอเปนลวดลายเกลียวคล่ืน สลับกับลายเครือเถา ออนชอยงดงาม บางผืนใชเสนไหมเงินหรือไหมทองทอแทรกเขาไปในเนือ้ผาหรือปกดวยดิ้นโลหะมีคา นับเปนผาทีท่อยากและใชเวลาทอนาน ถือเปนของดีและมีราคา การนุงผานั้นจะนําผาลุนตะยาอาฉิกเย็บเปนผาถุง ตอหัวซ่ินสีดํา นุงแบบกรอมเทาผาถุงไทใหญทั่วไป หรือ นุงผาลุนตะยายาวตามแบบแผนพมาที่เปนผาซิ่นมีชายยาวลากพื้น ซ่ึงเปนผาผืนกวางไมไดเย็บตะเข็บ นุงทบกนัไวดานหนา เมื่อนุงผาลุตยา อาฉิกแบบมีชายชาวลากพื้นมักจะใสคูกับเสื้อที่เปนแบบผาหนา แขนยาวตามแบบพมาดวย

274

ผาลุนตะยาอาฉิกนํามาเย็บผาถุงแบบไทใหญ

ผาลุนตะยาอาฉิก

275

เจานางเหินคํา มหาเทวีเมืองยองหวยนุงผาลุนตะยา อาฉิก

ปกดวยดิ้นทองแบบพมา (ที่มา :SUSAN CONWAY,2006)

ซ่ินผาแพรจีน ตัวซ่ินใชใชผาแพร ผาปงล้ิน จากเมืองจนี ทอเปนลายดอกไมและพรรณพฤกษา นิยมสีออนหวาน มาเย็บเปนผาถุง เนื่องจากผาจากเมืองจีนมีคณุภาพดี สีสันสวยงาม และสวมใสสบาย

ซิ่นผาแพรจีน

276

นอกจากนี้ยังใชผาที่นําเจาจากตางประเทศมาทําเปนผาซิ่น เชน ผาลูกไม ผาบุหงาโปรง จากตะวนัตก นํามาปกเปนลายตางๆเพิ่มความสวยงาม

ซิ่นผาบุหงาโปรงปกลวดลายดอกไม (ที่มา :SUSAN CONWAY,2006)

เจานางนุงซิ่นผาลูกไมจากตะวันตก

(ที่มา:SAO SANDA,2008)

277

ทรงผม หญิงไทใหญจะไวผมยาวและเกลามวยไวเหนือทายทอย อยางเรียบรอยสวยงาม ใน โอกาสสําคัญ มักจะนําดอกไมสด ปนปกผม หรือหวี มาปกประดับแซมมวยผม เพื่อความสวยงามยิ่งขึ้น

การเกลามวยแบบตางๆ ของหญิงชาวไทใหญ

278

การเกลาผมแบบโบราณ คือเกลามวยสูง อาจใชชองผมหรือผมปลอมเพิ่มเขาไป

ประดับดวยดอกไมและปนปกผม (ที่มา :SUSAN CONWAY,2006)

ในเวลาออกนอกบาน หญิงไทใหญจะเคยีนหัวดวยผาสีออน หรือสวมงอบไมไผสานแบบไทใหญที่เรียกวา “กุบไต”

แมเฒาไทใหญ จ.แมฮองสอน เคียนหัวออกนอกบาน

279

แมเฒาสวมกุบไต

แมเฒาใส “แปหู” หรือตางหู ขนาดใหญ ทําดวยทองคําและทับทิมแบบโบราณ

280

การแตงกายของหญิงชาวไทใหญในปจจุบัน

สวมเสื้อปดและนุงซิ่นที่ตัดเย็บดวยผาทอจากโรงงาน

การแตงกายชายชาวไทใหญในจิตรกรรม

จากการศึกษาภาพจิตรกรรมฝาผนังในลานนาหลายแหงในภาคเหนือ โดยเฉพาะภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่อง สังขทอง ในวหิารลายคํา วัดพระสิงห เชียงใหม จะพบรูปกลุมภาพเจาชายชาวไทใหญ คือ ไวผมยาวเกลาเปนมวย กลางศีรษะ เคียนหวัดวยผาสีออน สวมเสื้อ คอกลม แขนยาว ผาหนา ตัวยาวคลุมสะโพก นุงผา ลุนตยาอาฉิก ของพมา ผืนยาว รอบเอว ขมวดไวดานหนาแลวพาดคลุมบนบาทั้งสองขาง ถลกผาขึ้นใหเห็นลายสัก บริเวณตนขาทั้งสองขาง เปนภาพสะทอนการแตงกายของชนชั้นสูงของชาวไทใหญในสมัยกอน ซ่ึงไดรับอิทธิพลมาจากพมา

281

ภาพเจาชายไทใหญ เรื่องสังขทอง วิหารลายคํา วัดพระสิงห จ. เชียงใหม

การแตงกายของชายชนชั้นสูงของไทใหญ

ตามแบบจิตรกรรมฝาผนัง วัดพระสิงห จ.เชียงใหม

282

ผาลุนตยาอาฉิก ผืนยาว สําหรับเปนผานุงผูชาย

การแตงกายของชายชาวไทใหญ การแตงกายของชายชาวไทใหญในปจจุบนั จะสวมเสื้อแขนยาว ผาหนา ติดกระดุมขอดเปนผาเย็บขมวด คอเสื้อเปนคอกลมหรือคอตั้งแบบคอจีน มีกระเปาเสื้อตรงอกดานซาย และดานชายเสื้อทั้งสองขาง เรียกเสือ้แบบนี้วา “เสื้อไต” สวมกางเกงขาวยาวทรงหลวม คลายกางเกงขากวยแบบจีน หรือทรงเตี่ยวสะดอ ชาวไทใหญ เรียกกางเกงวา “กน” หรือ “กนไต” ทั้งเสื้อและกางเกงของชายไทใหญมักจะตดัเย็บดวยผาชนดิเดยีวกัน สีเดยีวกัน สวนมากจะเปนผาฝาย ปจจุบันนยิมผาทอใยสังเคราะหจากโรงงาน ชาวไทใหญจะใสชุดไทใหญในงานโอกาสสําคัญ

เสื้อไต

283

กนไต

ชายหนุมและผูเฒาในชุดไทใหญ

284

การเคียนหัว เอกลักษณสําคัญอีกประการของชายชาวไทใหญ คือ การเคียนหวั โดยใชผาสีออน เชน สีขาว หรือสีชมพูออน มาโพกรอบศีรษะ ถือเปนการแตงกายเต็มยศ ซ่ึงสืบทอดมาแตโบราณ แสดงออกถึงความเปนไทใหญไดอยางชัดเจน

ชายไทใหญเคียนหัวดวยผาขนหนู

หนุมนอยชาวแสดงการเคียนหัวแบบไทใหญ

285

การแตงกายของชายชาวไทใหญ สวมเสื้อไต และกนไต (กางเกง)

เคียนหัวแลวสวมกุบไตปกกวาง

การสัก ชายชาวไทใหญแตโบราณนยิมสักตามรางกาย ดังหลักฐานในภาพจิตรกรรมฝาผนัง ในอดีต ชายไทใหญจะสักบริเวณตนขาทั้งสองขางดวยหมึกสีดํา เรียก สักขากอม หรือสักขาเตี่ยวกอม บางทีสักลามถึงบั้นเอว ลายสักเปนรูปสัตวตางๆ เชน สิงห มอม หรือเปนเกล็ดนาค การสักขาถือเปนการสักเพื่อแสดงออกความเปนชายชาตรี เรียกวาเปนแฟชั่น ใครไมสักขาถือวายังเปนชายไมเต็มตวั ผูหญิงจะไมเลือกคนที่ไมสักเปนคูครอง ปจจุบันชายไทใหญไมไดสักขาเหมือนในอดีต แตยังพอหลงเหลือพอใหเห็นอยูบางในผูเฒาชาวไทใหญ นอกจากการสักขาแลว ชาวไทใหญยังนิยมสักตามรางกาย บริเวณแขนและลําตัว การสักบริเวณนี้ มักจะสักเปนลาย อักขระ คาถาอาคมตางๆ ถือเปนการขามหรือการสักยันต หรือสักกายะเพื่อจุดมุงหมายทางความเชื่อทางไสยศาสตร เปนตนวาเพื่ออยูยงคงกระพัน ปองกันภัยจากศาสตราวุธทั้งหลาย (เธียรชาย อักษรดิษฐ,2551) นอกจากนีย้ังพบการสักดวยหมึกสีแดง เรียกวา สักหางแดง หมึกทําจาก ชาด (MERCURIC SULPHITE) ทําใหเกิดสีแดง แตเปนพิษ การสักหางมักสักแตนอยแตสักเปนคาถาสําคัญ นอกจากนีย้ังพบการสักแขนในผูหญิงไทใหญ เพื่อเปนการปองกันภยัตางๆ อีกดวย

286

การสักตนขาของผูเฒามีทะ สิงหนาคทอง อายุ 75 ป

บานถ้ําลอด อ.ปางมะผา จ.แมฮองสอน

ลายสิงห

287

ลายมอม

ลายสักยันตบริเวณบั้นเอว

288

พอเฒาปาง อายุ 96 ป บานไร ต.สบปอง อ.ปางมะผา จ.แมฮองสอน สักยันตตามรางกาย

ลายสักยันต เปนคาถา บริเวณแขน

289

ลายสักยันต เปนคาถา บริเวณแขน

ลายสักหาง หรือหมึกสีแดง เปนอักขระคาถา

บริเวณตนแขน

290

การสักแขนของแมเฒาชาวไทใหญ บานหวยไคร

อ.ปางมะผา จ.แมฮองสอน

ชายหนุมไทใหญในปจจุบันยังนิยมสักยันต บริเวณแขนทั้งสองขาง

291

ขบวนแหครัวทานแสดงการแตงกายของชาวไทใหญในเมืองเชียงใหมปจจุบัน

การแตงกายของชาวไทใหญในปจจุบัน

จากการศึกษาพบวา งานผาและการแตงกายของชาวไทใหญมีคุณคาและมีความนาสนใจ ชาวไทใหญสามารถปรับประยุกต ผสมผสานอิทธิพลจากหลายๆแหง กอเกิดรูปแบบการแตงกายแบบของตนเอง ถึงแมวาในปจจุบัน คนไทใหญจะไมไดทอผาเอง เหมือนในอดีต และมีการแตงกายตามสมัยนิยมมากขึ้น แตกย็ังคงรักษารูปแบบการแตงกายของเองไวอยางดี โดยจะเห็นไดจากการแตงกายดวยชุดไทใหญไปในงานพิธีสําคัญทางศาสนาและงานพิธีสําคัญตาง ๆ แสดงถึงความภาคภมูิในในความเปนไทใหญของตนเองไดอยางเหนยีวแนนและมั่นคง

292

บรรณานุกรม

เธียรชาย อักษรดิษฐ.การศึกษาศิลปกรรมลานนา : รูปแบบและพฒันาการของเครื่องประดับ ลานนา ในเขตจังหวดัเชยีงใหม.เชียงใหม:สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม,2551.

Sao Sanda.The Moon Princess : Memories of Shan States. Bangkok : River Book Co.,Ltd,2008.

Susan Conway. The Shan Culture, Art and Crafts. Bangkok : River Books Co.,Ltd.,2008.