27/03/57

1

สมนไพรไทยทใชในธรกจสปา

ผศ. ดร.สนย จนทรสกาว คณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

ผลตภณฑจากธรรมชาต

เกดอาการพษ หรออาการ ขางเคยงนอยกวา หาไดในทองถน พชเศรษฐกจ ไมตกคาง

กลน : aromatherapy ศาสตรและศลป ในการใชน ามนหอมระเหย ในการบ าบดหรอบรรเทาโรค

27/03/57

2

อาคาร สถานท

อาหาร และเครองดม SPA

อบ ประคบสมนไพร คณสมบตของผลตภณฑสมนไพรทด

มคณภาพมาตรฐานตามเกณฑทก าหนด (Quality)

มความปลอดภย (Safety)

มประสทธผลในการใช (Efficacy)

27/03/57

3

สงแปลกปลอมทมผลตอความปลอดภยของ

ผลตภณฑสมนไพรธรรมชาต

ชวสารอน เชน แมลง จลนทรย กลมพชทไมตองการ เชน พชทมลกษณะใกลเคยง

กน สวนทไมตองการของพชชนดเดยวกน

แรธาต จากธรรมชาตของพช แหลงเพาะปลก การปนเปอนจากสภาพแวดลอมขณะผลต โดยเฉพาะโลหะหนก

สารเคมอน ๆ ทไมไดมาจากธรรมชาต เชน ป ย ยาฆาแมลง ยาฆาหญา

ปจจยทมผลตอคณภาพของผลตภณฑจากสมนไพร

วตถดบทใชในการผลต

- สมนไพร

- บรรจภณฑ

สถานทผลต

อปกรณ เครองมอทใชในการผลต

กระบวนการผลต

บคลากรผปฏบตงาน

ปจจยทมผลตอคณภาพของวตถดบสมนไพร

การเพาะปลก การเกบเกยว การคดเลอกสงปนปลอม การท าความสะอาด การลดขนาด : การหน/สบ การท าใหแหง การเกบบรรจ การบดรอน

การคดเลอกสงปนปลอม

สงปนปลอมทตองคดแยกออก แบงเปน สวนของสมนไพรทไมตองการ สมนไพรตางชนด สงปนเปอนตาง ๆ เศษหญา เศษไม ดน หน กรวด ทราย

27/03/57

4

สมนไพรทเปนพชหอม

: สคนธบ าบด ตกแตง ประดบ

ลลาวด

Plumeria spp. (Frangipani or Plumeria)

สวนทน ามาใช ดอก เปนพชพนบานในแถบเอเชยท

พบมาก ดอกมกลนหอมออนๆ มหลายส

ตงแต สขาว สเหลอง ชมพ แดง และแสด

มะลลา Jasmine

Jasminum sambac Ait.

วงศ OLEACEAE

ดอก รสหอมเยนขม บ ารงหวใจ ดบพษรอน ถอนพษไข บ ารงครรภ มรสฝาดสมานชวยสมานทอง แกอาการปวดทอง

น าแชดอกมะลสด บ ารงหวใจใหชมชน

ดอกสดมน ามนหอมระเหย

0.2-0.3%

พดซอน

Gardenia jasminoides Ellis.

วงศ RUBIACEAE

ดอก รสขมหอมเยน คนเอาน าทาแกโรคผวหนง

น ามนหอมระเหย ใหฤทธตานอนมลอสระ และตานเชอจลนทรย

27/03/57

5

จ าปา

Michelia champana Linn.

วงศ MAGNOLIACEAE

ดอก รสหอมเยน บ ารงหวใจ ระงบอาการเกรง บ ารงธาต ขบปสสาวะ แกออนเพลย แกวงเวยนศรษะ

ดอกมน ามนหอมระเหย Champa oil หรอ Champaca oil

ฤทธทางเภสชวทยา สารสกดดอกจ าปาดวยแอลกอฮอล ขดขวางการฝงตวของตวออนในหนขาวทตงทอง จงตอง ระวงการใชกบสตรมครรภ

กระดงงาไทย

Cananga odorata (Lamk) Hook f.&Th

วงศ ANNONACEAE

ดอก มน ามนหอมระเหย Ylang Ylang oil

รสหอมสขม บ ารงโลหต บ ารงธาต บ ารงหวใจ ต ารายาไทยใชดอกเขายาหอม

ดอกสดทแกจดน ามาลนไฟเทยนเพอใหตอมน ามนหอมในกลบดอกแตก จะสงกลนหอม ลอยน า ในภาชนะปดสนท 1 คนเกบดอกทงตอนเชา

กหลาบ

กหลาบ Rosa chinensis Jacq

กหลาบมอญ Rosa damascena Mill

กหลาบพวงรอย Rosa banksiaeAit. F.

ดอกกหลาบมอญ สรรพคณตามต ารายาไทย ใชบ ารงหวใจ ขบน าด

ใหน ามนหอม Rose oil

ฤทธทางเภสชวทยาพบวากดการท างานของกลามเนอลาย คลายกลามเนอเรยบ

พกล

Mimosop elengi L. วงศ Sapotaceae สวนทน ามาใช ดอก สรรพคณตามต ารายาไทย ใชดอก เขายาหอม บ ารงหวใจ แกเจบคอ แกปวดเมอยกลามเนอ จดอยในเกสรทง 5

27/03/57

6

บนนาค

Mesua ferrea L. วงศ Guttiferae สวนทน ามาใช ดอก ดอก รสหอมเยน ขมฝาด มฤทธฝาดสมาน บ ารงธาต ขบลม บ ารงหวใจ มน ามนหอมระเหย oil of Nagakeshar นยมใชแตงกลน สบ มกใชรวมกบน ามนจนทน จดอยในเกสรทง 5

สารภ

Ochrocarpus siamensis วงศ Guttiferae สวนทน ามาใช ดอก สรรพคณตามต ารายาไทย ใชดอกแหงเขายาหอม บ ารง หวใจ ใหชมชน ชก าลง จดอยในเกสรทง 5

ปบ

Millingtonia hortensis L. วงศ Bignoniaceae

สวนทน ามาใช ดอก

ดอก รสหอมหวาน บ ารงน าด บ ารงโลหต บ ารงก าลง แกลม ใชสบแกรดสดวงจมก ขยายหลอดลม รกษาหด

สารสกดดอกแหงดวยคลอโรฟอรม มฤทธขยายหลอดลมของหนทดลองได

บวหลวง

Nelumbo nucifera Gaertn.

วงศ NELUMBONACEAE

ดอก เกสรตวผ ดบว

มสรรพคณเปนยาเยน สงบ

ประสาท บ ารงหวใจ ขยาย

หลอดเลอดทไปเลยงหวใจ

27/03/57

7

เตย

(Pandanus leaf)

Pandanus amaryllifolius Roxb. วงศ Pandanaceae สวนทน ามาใช ใบ ใบ มกลนหอม ชนใจ สารส าคญจากใบน ามาใช ประโยชนในการบ ารงผวและ เสนผม

ขง (Ginger)

ในเหงาขงม oleo-resin สง เปนสารทท าใหขงมรสเผดรอน และมกลนหอม ขงใหน ามนหอมระเหยประมาณ 1%

น ามนหอมระเหยจากขงชวย

บรรเทาอาการปวดศรษะ และ

ปวดเมอย ท าใหระบบเลอด

ไหลเวยนด

มการน าขงมาบดละเอยดแลวน า

มาขดผวและนวดตวหลงเลนกฬา

เพอใหกลามเนอคลายตว และรสกสบาย

ตะไคร (Lemon grass)

Cymbopogon citratus Stapf. (Graminae)

ใบและกาบใบ

สวนประกอบของน ามนหอมระเหยเปน aldehyde: citral, citronellal; terpenes

มฤทธตานเชอแบคทเรยชนดแกรมบวก และเชอรา มรายงานวาน ามนตะไครมฤทธกดประสาทสวนกลาง ระงบอาการปวด

มคณสมบตชวยลดความรอน

ในรางกาย

CHO

CHO

น ามนขา Galangal oil

จากการกลนเหงาของ Alpinia galanga SW. (Zingiberaceae)

Volatile oil ม methyl cinnamate 48%, 1, 8-cineol 20-30%. d-pinene

use: ยาธาต ขบลม

อนโดนเซย :

เหงาขาน ามาขดตว ท าใหผวนม

และลน

27/03/57

8

กานพล (Clove)

Syzygium aromaticum (L.) Merr. et Perry (Eugenia caryophyllata Thunb.)

สวนทน ามาใช ดอกตมแหง สาร eugenol มฤทธเปนยาชา

เฉพาะท บรรเทาอาการปวด เชน ปวดฟน สามารถฆาเชอแบคทเรยไดหลายชนด กระตนการไหลเวยนของเลอด รกษาอาการแนนจกเสยด

การนวดดวยน ามนกานพล จะเพมการไหลเวยนของเลอดและคลายความปวดเมอยของรางกาย

ขมนชน Turmeric

Curcuma longa L. (Zingiberaceae)

Volatile oil มกลนเฉพาะตวสเหลองปนสม ในน ามนม sesquiterpene ketone สวนใหญเปน tumerone 60%

ใหฤทธยบยงการเจรญเตบโตของเชอแบคทเรยบางชนด ขบลม

มะนาว (Lemon)

Citrus limon (Rutaceae)

ในน ามนม terpenes 90% สวนใหญเปน d-limonene, และ citral 4%

ใชเปน flavouring agent มฤทธ stimulant, carminative, stomachic

ใชนวดกระตนการไหลเวยนของเลอด

ท าใหกระปรกระเปรา

CHO

น ามนมะกรด

ไดจากการ บบเปลอกผล ของ Citrus hystrix DC. (Rutaceae)

ในน ามนจะม linalyl acetate 35-45%, l-linalool 35%, d-limonene, bergaptene, dihydrocuminyl alcohol

use: เครองหอมในเครองส าอางพวกยาบ ารงผม

ความแตกตางของน ามนมะกรด กบ Bergamot oil Bergamot oil เปนน ามนหอมระเหยทกลนไดจาก C. bergamia

27/03/57

9

โหระพา

Sweet basil

น ามนโหระพากลนไดจาก ใบและยอดของโหระพา (commom basil) Ocimum basilicum (Labiatae)

ในใบม volatile oil 0.02-0.04% ประกอบดวย methyl chavicol 28%, และพบ cineol, camphene, a-, b-pinene, myrcene, limonene, และอนๆ

ใชเปน flavour

ความหอมของโหระพาชวยใหผอนคลายและสดชน

ไพล (Plai)

น ามนไพลกลนไดจากเหงาของ

Zingiber cassumunar Roxb. (Zingiberaceae)

น ามนไพลมคณสมบตลดอาการอกเสบปวดบวม

องคประกอบทางเคมทพบ เชน sabinene, terpine-4-ol, sesquiphelladrene, (E)-1-(3,4-dimethoxyphenyl)butadiene (DMPBD)

คนไทยนยมน าไพลมาเปนสวนผสมหลกของสตรการท าลกประคบ (hot compresses)

วธเตรยมน ามนหอมระเหย

น ามนไพล

สวนผสม

หวไพลสดหนเปนชนบางๆ 2 แกว

น ามนมะพราวหรอน ามนพช 3 แกว

การบร 1 ชอนชา

ดอกกานพลปน 1 ชอนชา

(หรอเตม methyl salicylate)

น ามนหอมระเหยทใหฤทธไลแมลง

27/03/57

10

สมนไพรทใชดานความงาม

การดแลสขภาพผว และผม

แตงกวา Curcumis sativus

แตงกวาถกน ามาใชในดานความงาม เพอพนฟสภาพผว ปรบสภาพผวมน กระชบรขมขน

น ามาฝานวางบนเปลอกตาเพอบ ารงผวบรเวณรอบดวงตา ท าใหชมชน

แตงกวามาปนแลวทาเพอรกษาผวหนงอกเสบไหมจากแสงแดดได

มะเขอเทศ Lycopersicon esculentum Mill.

ในมะเขอเทศมวตามนหลายชนด สารจ าพวก carotenoids ทพบม b-carotene และ lycopene

ชวยบ ารงผวหนาใหออนนม สดชน น าจากผลมะเขอเทศสกทคนใหม ๆ ใชท าความสะอาดผว ท าใหผวนม

วานหางจระเข Aloe vero (L.) Burm.f.

สวนทใช : วนจากใบ

สรรพคณ : 1. รกษาแผลไฟไหม น ารอนลวก

2. รกษาฝและแผลพพอง

27/03/57

11

กลวยน าวา Musa sapientum L.

ผล ประกอบดวยวตามน A, B,C,E และ แรธาตตาง ๆ นยมใชในครมหลอลนผว โลชนส าหรบผวแหง ครมลางหนา

ขมนชน Curcuma longa L.

สวนทใช : เหงาสดและแหง

Curcuminoids, volatile oils

Antimicrobial, antioxidant, anti-inflame

กระแจะ

ชาวพมาใชเปนเครองประทนผวโดยน าเปลอกตนมาฝนกบหนจนไดสเหลองนวล มกลนหอมออน ๆ รจกกนดในชอ Tanaka น ามาทาผวหลงอาบน า ชวยใหผวเนยน ขจดสว ฝา กนแดด

บวบก Centella asiatica (L.) Urb.

สวนทใช : ตนสดและใบสด สรรพคณ : แกรอนใน กระหายน า รกษาแผลไฟไหม น ารอนลวก Asiaticoside, madecassoside, vitamin C ฤทธในการช าระลาง สมานแผล ใชผสมเครองส าอาง เชน ลปบาลม ผลตภณฑ bath care, hair tonic

27/03/57

12

มะขาม Tamarindus indica L.

-ใบสดน ามาตมอาบหลงคลอดหรอผสมกบสมนไพรอน เพอตมอาบ อบ สมนไพร

-ใบสดมกรดชวยท าใหผวพรรณสะอาดขน ชวยตานทานโรค ชวยลางแผลเรอรง

-เนอห มเมลด มกรดอนทรยมฤทธตานอนมลอสระ ลดความคล าของผว ท าใหผวดสดใสขน

ขง Zingiber officinale Roscoe

สวนทใช : เหงาแกสด

คลายการเกรงของกลามเนอ ลดอาการอกเสบ กระตนการไหลเวยนเลอด

ตะไคร Cymbopogon citratus Stapf

สวนทใช : ล าตนแก หรอเหงาสดและแหง Volatile oils, saponins, triterpenoids ใชในผลตภณฑอาบน า และครมนวดผม เพอขจดความมนของผว

และผม ใชรกษารงแค มคณสมบตฆาเชอ

บวบ Luffa cylindrica

ใยบวบน ามาถตว

น ามนจากเมลดบวบ สามารถใชแทน repeseed oil ชวยเรงการขบไขผวหนงในผวหนงหยาบแหง

ผล ประกอบดวย saponin ชอ Lucyoside A-M บรษท Murazen ผลตสารสกดชอ Luffa extract BG ใหผลดในการเพมความชมชนแกผวหนา

27/03/57

13

ผงไหม สกดจากใยไหม ซงขจดเอา siricin

ออกแลว

ประกอบดวยกรดอะมโนหลายชนด จงเปนสารอาหารทดตอเสนผมและผว

สามารถดดน าและความชนได ขนกบอณหภมและความชนสมพทธ ท าใหรสกนมตอการสมผส

ผงไหมสามารถแขวนกระจายไดในน าจงผสมในแชมพ ครมนวดผม ครมทาผว

สามารถเกบกกน ามนไดด จงใชในแปงผดหนาส าหรบคนผวมน

Honey

Propolis Wax

Bee pollen

น าผง

เปนน าหวานจากรงผง Apis melifera

dextrose และ levulose 70-80% น า 14-20%

ท าใหผวชมชน (demulcent)

ใชผสมผลตภณฑเครองส าอางประเภทพอกและลอกหนา ครมทาผว และครมปรบสภาพผม

โปรโปลส (propolis)

สวนทเปนยางเหนยวในรงผง

สารส าคญเปนกลม flavonoids

ชวยสมานแผล ฆาเชอรา และแบคทเรย

ใชในผลตภณฑรกษาสว

27/03/57

14

นมผง

แหลงทมา : สารอาหารทสรางโดยผงงาน ลกษณะ : เปนครมสขาวนวล กลนฉน

เปรยว รสเฝอน เผดรอนลกนอย ถาทงไวทอณหภมหองจะคอยๆ แขงตวและสเขมขน

สารส าคญ : protein, fat, carbohydrate, vitamin B, enzyme, hormone, acetyl choline

ประโยชน/สรรพคณ : ตานเชอแบคทเรย บ ารงรางกาย ชวยบ ารงประสาท ผสมในเครองส าอางชะลอความชรา

เกลอ (Salt)

เกลอนยมน ามาใชในการท าสปา โดยน ามาผสมรวมกบน ามนหอมระเหย ใชในการขดผว

ดนสอพอง (Dinsaw pong)

ดนสอพองเปนดนสขาว มสารประกอบหนปนทมชอเรยกทางวทยาศาสตรวา แคลเซยมคารบอเนต ผสมอยมากกวา 80 เปอรเซนต

ดนสอพองเปนผลตภณฑพนบานทผลตจากดนธรรมชาตผสมกบน า แลวน ามาตากแดด

คนไทยในอดตใชรวมกบแปงหรอเครองหอม เพอประพรมรางกายหลงอาบน า ใหรสกเยนสบาย ปจจบนมการน าดนสอพองมาเปนสวนผสมในมารกทาหนา (face mask) และสตรสมนไพรพอกตว

ขาว (Rice) Oryza sativa L.

สวนทน ามาใช : เมลด

ขาวกลองบดละเอยดผสมน ามนหอมและนม น ามาขดผวชวยใหผวนมลนขน เหมาะกบทกสภาพผว

27/03/57

15

คนไทยนยมใชน ามนงาสดทไดจากการบบเมลดโดยไมใชความรอน (น ามนงาเชย) ทาผวหนงบ ารงผวใหผดผอง ท าใหผวนม ไมหยาบกราน ในเมลดงาจะมน ามนอย 45-55% ประกอบดวยกรดไขมน

งา Sesamum indicum L.

น ามนมะพราว Cocos nucifera Linn.

• น ามนมะพราว ชโลมผมจะท าให ผมนมสลวยเปนเงางามและดกด า • หวกะทน ามาสระผม • หางน ากะทน ามานวดผม จะท าใหผม ดกด าเงางาม • น ามนมะพราวเมอน ามาผสมกบน า มนไพลใชนวดตามรางกายจะท าให คลายปวดเมอย

มะกรด Citrus hystrix DC.

องคประกอบส าคญ :

Linalyl acetate, Limonene, Linalool,a-Terpinene, Pinene และ Iimeltin

วธใช :

รกษาแผล ขจดรงแค

น ามะกรดจะชวยลางคราบสบหรอแชมพ ขจดรงแค ท าใหผมนมสลวย รกษาแผลทหนงศรษะหรอใชน ามะกรดผสมน าฝกสมปอย ท าความสะอาดผม และศรษะ

วานหางจระเข Aloe vero (L.) Burm.f.

สวนทใช : วนจากใบ

ชวยบ ารงผม ไมหงอกกอนวย บรรเทาอาการผมรวง

ขอควรระวง : สารส าคญในวนสลายตวงาย

27/03/57

16

สมปอย Acacia rugata Merr. ชา

ชา: ชาฝรง (black tea), ชาจน (oolong tea),

และ ชาเขยว (green tea)

Camelia sinensis (Theaceae)

ความแตกตางของชาทง 3 ชนด อยท กรรมวธในการผลต

องคประกอบสารส าคญ

คาเฟอน (cafeine) พบ 0.9–5% โดยน าหนก โดยทวไปชา 1 ถวย จะมคาเฟอน 10-50 mg

ไมควรดมชา มากกวา 5 ถวยตอวน

สารประกอบฟนอลก (phenolics) ในน าชา 1ถวยมสารส าคญกลม catechins เชน epigallocatechin gallate (EGCG) 0.1 g

ชาเขยว

สวนทน ามาใช : ใบทไมผานการหมก

ประกอบดวย caffeine, theobromine, theophylline, catechin, gallocatechin

สารสกดจากชาเขยวใหฤทธตานอนมลอสระทด และเพมคา SPF ใหกบผลตภณฑ

27/03/57

17

กาแฟ Coffea arabica L.

Antioxidant Rough texture