รายงานการวจย

เรอง

สถานการณโรคพยาธใบไมตบ:

กรณศกษาชมชนแหงหนงของจงหวดชยภม

นายธรศกด พรหมพนใจ

ส านกงานปองกนควบคมโรคท 5 จงหวดนครราชสมา

กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข

บทคดยอ

โรคพยาธใบไมตบยงคงสงผลกระทบตอภาวะสขภาพ เศรษฐกจ และสงคมของประชาชนโดยเฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เนองจากโรคนเปนสาเหตส าคญทท าใหเกดโรคมะเรงทอน าด และมการเสยชวตจากโรคนเปนจ านวนมากในแตละป ในปจจบนพบวา ความชกของการเกดโรคมะเรงตบหรอสวนหนงคอมะเรงทอน าดในประเทศไทยยงพบสงมากในประชาชนทอาศยอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สาเหตของโรคเกดจากการรบประทานอาหารประเภททปรงจากปลาน าจดเกลดขาวตระกลปลาตะเพยนปรงดบ หรอสกๆ ดบๆ ซงมตวออนพยาธใบไมตบปนเปอน ในการด าเนนการแกไขปญหาทผานมา ท าใหความชกของโรคลดลงและสามารถลดปญหาลงไดระดบหนง แตการด าเนนงานขาดความตอเนอง รวมทงขาดกลไกการมสวนรวมจากภาคประชาชน อกทงลกษณะของปญหาทเปนเรองของพฤตกรรมของคน เชอมโยงกบบรบททางวฒนธรรม ความเชอ และวถชวตของชมชนนน ท าใหปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าดยงคงมอบตการณทสงอยถงปจจบน งานวจยนจงมวตถประสงคคอ 1) หาปจจยทเปนตวก าหนดสภาพปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนโดยใชแนวคดปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) ท งสามดานไดแก ปจจยสวนบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ 2) วเคราะหเชอมโยงสถานการณโรคกบปจจยก าหนด

วธการศกษา เปนกรณศกษาใน 1 ชมชน เลอกแบบเฉพาะเจาะจง ใชระเบยบวธวจยแบบผสม (Mixed Method) ทงเชงปรมาณและเชงคณภาพ โดยเกบขอมลดานพฤตกรรม ความเชอ ดวยแบบสมภาษณ ในกลมประชากรอาย 30 ปขนไปทกคน ในชมชน พจารณาจากเกณฑอายกลมเสยง น ามาวเคราะหหา จ านวน รอยละ แลวใชการสมภาษณเชงลก การสนทนากลมเพอหาขอมลเชงลก ในกลมผใหขอมลส าคญ รวมทงการสงเกตแบบมสวนรวม และไมมสวนรวม การสนทนา และรวบรวมขอมลจากแหลงทตยภม เพอใหไดขอมลทจะน ามาวเคราะหตามกรอบแนวคด ขอมลเชงคณภาพใชการวเคราะหเนอหา และการตรวจสอบแบบสามเสา

ผลการศกษา: พบวา สภาพปญหาในชมชนเปาหมาย ยงมการตรวจพบผตดเชอพยาธใบไมตบ ความชกรอยละ 32.01 เมอวเคราะหปจจยทเปนตวก าหนด พบวา ดานปจจยสวนบคคล กลมเปาหมายสวนใหญยงคงมพฤตกรรมเสยงจากการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจดทไมไดท าใหสกดดวยความรอน คดเปนรอยละ 62.38 โดยมปจจยทสงผลตอพฤตกรรมเสยง ไดแก การตดใจในรสชาต ความเชอเรองการท าใหอาหารสกดวยความเปรยวของน ามะนาวหรอมดแดง ความเชอวาเหลาสามารถฆาพยาธได ความไมตระหนกตอปญหาเนองจากเหนวามยารกษา และสามารถหาซอยากนเองไดงาย ปจจยดานสงแวดลอมของชมชนทอยตดบงน าขนาดใหญ สามารถหาปลามาบรโภคไดงาย ทงปลาสด และผลตภณฑทท าจากปลา อกทงยงมวฒนธรรมทองถนในการบรโภคปลาดบทสบทอดในครอบครว คานยมการบรโภคปลาดบในโอกาสพเศษ นอกจากนน ปจจยดานระบบบรการสาธารณสข ยงพบวา สถานบรการในพนทเสยงยงไมมระบบบรการรองรบ การด าเนนตามนโยบายเปนเพยงการคดกรองและใหการรกษา ขาดการสรางความร

ความตระหนกแกชมชน กจกรรมไมตอเนอง แมจะมการพฒนาบคลากรดานการตรวจทางหองปฏบตการ แตมอปสรรคดานภาระงาน และขาดแรงจงใจ การศกษาวจยครงนจงมขอเสนอแนะดงน 1) หนวยงานสาธารณสขในพนทเสยง ควรด าเนนการแกปญหาดวยกระบวนการมสวนรวมของชมชนในทกขนตอนของกระบวนการเพอใหเกดการเรยนร เขาใจ และมทกษะในการแกปญหาทสอดคลองกบบรบท 2) สถานบรการควรจดระบบการบรการรองรบการตรวจรกษาโรคพยาธใบไมตบ โดยเฉพาะในพนทเสยง 3) หนวยงานทรบผดชอบควรมการท าความเขาใจและควบคมก ากบรานขายยาหรอคลนก ในการจ าหนายยารกษาโรคพยาธใบไมตบ 4) กระทรวงสาธารณสขควรมการถายทอดนโยบายและแนวทางทชดเจนใหถงระดบปฏบตในพนท และควรมการสรางแรงจงใจตอการด าเนนงานของบคลากรในพนท

ค ำน ำ

โรคพยาธใบไมตบยงคงสงผลกระทบตอภาวะสขภาพ เศรษฐกจ และสงคมของประชาชน

โดยเฉพาะภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เนองจากเปนสาเหตส าคญของการเกดมะเรงทอน าด

และท าใหมการเสยชวตจากโรคนเปนจ านวนมากในแตละป แมวาในการด าเนนงานทผานมา จะมความ

พยายามในแกไขปญหา แตกไดผลในระดบหนง ดวยขาดความตอเนอง ขาดกลไกความรวมมอจากภาค

ประชาชน อกทงลกษณะของปญหาเกยวของกบพฤตกรรมการบรโภค เชอมโยงกบบรบททางวฒนธรรม

ความเชอ และวถชวตของชมชน จงท าใหปญหานยงคงอย

รายงานการวจยฉบบน ถอวาเปนจดเรมตนในการหาแนวทางทจะแกไขปญหาโรคพยาธใบไมตบ

ในชมชน เปนขนตอนแรกในการวเคราะหชมชนเพอหาปจจยทเปนเหตของสถานการณโรคพยาธใบไมตบ

ทเกดขนในชมชน โดยใชแนวคดปจจยก าหนดสขภาพในการมองปรากฏการณทเกดขน และใช

กระบวนการมสวนรวมของชมชนในการคนหา เกบรวบรวมขอมล และวเคราะหปญหา ดวยวธวจยแบบ

ผสม ทใชทงเชงปรมาณและเชงคณภาพ ดวยคาดหวงวา ขอคนพบทได จะสามารถน าไปใชในการหาแนว

ทางแกไขปญหาไดอยางถงราก และครอบคลมเหตปจจยอยางแทจรง อนจะสงผลตอการแกไขปญหาอยาง

ย งยน

ผวจย

กนยายน 2557

สารบญ

บทคดยอ กตตกรรมประกาศ

ค าน า

คณะทปรกษาและคณะผวจย สารบญตาราง บทท 1 บทน า

1.1 บทน า 1

1.2 วตถประสงค 3

1.3 ขอบเขตการวจย 3

1.4 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 3

1.5 ค าจ ากดความ 3

บทท 2 เอกสารและงานวจยทเกยวของ 5

2.1 พยาธใบไมตบ 5

2.2 ปจจยก าหนดสขภาพ 6

2.3 งานวจยทเกยวของ 14

2.4 กรอบแนวคดในการวจย 15

บทท 3 ระเบยบวธวจย

3.1 พนทเปาหมาย 16

3.2 ประชากรและกลมตวอยาง 16

3.3 เครองมอทใชในการเกบขอมล 16

3.4 การเกบรวบรวมขอมล 17

3.5 การวเคราะหขอมล 17

บทท 4 ผลการศกษา

4.1 สถานการณโรคพยาธใบไมตบ 18

4.2 ปจจยก าหนดสขภาพโรคพยาธใบไมตบ 18

4.2.1 ปจจยดานบคคล 18

4.2.2 ปจจยดานสงแวดลอม 23

4.2.3 ปจจยดานระบบบรการสขภาพ 24

4.3 การวเคราะหเชอมโยงสถานการณโรคพยาธใบไมตบกบปจจยก าหนดสขภาพ 25

บทท 5 สรปผลการวจย อภปรายและขอเสนอแนะ

สรปผลการวจย อภปราย 26

ขอเสนอแนะ 27

เอกสารอางอง 28

สารบญตาราง ตารางท 4.1 จ านวน รอยละ จ าแนกตามขอมลพนฐานกลมประชากรทศกษา 18

ตารางท 4.2 จ านวนและรอยละของพฤตกรรมการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจด โดยไมไดท าใหสกดดวยความรอน จ าแนกตามชนดของอาหาร

20

ตารางท 4.3 จ านวนและรอยละ ของพฤตการณขบถายอจจาระ จ าแนกตามสถานทขบถายอจจาระ

21

ตารางท 4.4 จ านวน รอยละ ของพฤตกรรมการรบบรการ จ าแนกตามการตรวจอจจาระและการรกษา

22

ตารางท 5 5 จ านวน รอยละ ของความเสยง และความเชอเกยวกบโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าด จ าแนกตามประเดนความเสยงและความเชอ

22

1

บทท 1 บทน ำ

1.1 บทน ำ โรคพยาธใบไมตบยงคงสงผลกระทบตอภาวะสขภาพ เศรษฐกจ และสงคมของประชาชน

โดยเฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เนองจากโรคนเปนสาเหตส าคญทท าใหเกดโรคมะเรงทอน าด และมการเสยชวตจากโรคนเปนจ านวนมากในแตละป ในป 2550 มรายงานผเสยชวตดวยโรคมะเรงทอน าด 28,000 ราย เฉลยวนละ 76 คน และในปจจบนพบวา ความชกของการเกดโรคมะเรงตบห รอสวนห น งคอมะเรงท อน าด ในประเทศไทยย งพบสงมากในประชาชน ทอาศยอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (1) และการศกษาทางระบาดวทยาของโรคพยาธใบไมตบสถานการณโรคลาสดในป 2552 ( 4 ) พบวา อตราความชกของโรคพยาธใบไมตบทวประเทศมคาเฉลย 8.7% การกระจายของโรคพยาธใบไมตบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมอตราความชกสงกวาภาคอนคอ 16.6% เมอพจารณาในระดบหมบานพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ พบวาอตราความชกของโรคพยาธใบไมตบสงทสดถง 85.2% นอกจากนน สถตสาธารณสข พ.ศ. 2553 ของกระทรวงสาธารณสข รายงานจ านวนสาเหตการตายจากเนองอกรายทตบและทอน าดในตบ ทงประเทศ 14,008 ราย โดยอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 7,513 ราย คดเปนรอยละ 53.6(3)

ปจจบนองคการอนามยโลกจดอนดบพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าดเปนโรคส าคญและยอมรบใหโรคพยาธใบไมตบเปนสาเหตทส าคญในการเปนสารกอมะเรงทท าใหเกดโรคมะเรงทอน าด โรคมะเรงตบหรอสวนหนงคอมะเรงทอน าด (2) ชนดของพยาธใบไมตบทกอโรคในคนในประเทศไทย คอ Opisthorchis viverini พยาธตวเตมวยขณะมชวตพบอยในทางเดนน าดและทอน าดของตบของคน พบไดทกภาคของประเทศไทย แตพบในอตราทสงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคเหนอ สาเหตของโรคเกดจากการรบประทานอาหารประเภททปรงจากปลาน าจดเกลดขาวตระกลปลาตะเพยนปรงดบ หรอสกๆ ดบๆ ซงมตวออนพยาธใบไมตบปนเปอน เชน กอยปลาดบ ลาบปลาดบ ปลาสม ปลาราดบ (นอยกวา 6 เดอน) หรอสมต าปลาราดบ เปนตน เมอคนรวมท งแมวหรอสนขซงเปนสตวรงโรคพยาธใบไมตบทส าคญ ถายอจจาระปนเปอนลงในแหลงน ากจะท าใหเกดการแพรระบาดได อกทงพยาธใบไมตบซงมอายขยมากกวา 10 ป อาศยอยในทอน าดท งของคนและสตวรงโรคเปนเวลานานจะท าใหมพยาธสะสมจ านวนมากขน มการอกเสบของทอน าดมากขน และมโอกาสพฒนากลายเปนมะเรงทอน าด (3) ผทเคยเปนโรคพยาธใบไมตบและกนยารกษาพยาธแลวกลบมาเปนซ าอกสงถงรอยละ 12 ซงจากการวเคราะหพฤตกรรมเสยงตนเหตพบวา ประชาชนในพนททพบโรคพยาธใบไมตบสง ยงคงกนอาหารทท าจากเนอปลาน าจดเกลดขาวดบๆ สกๆ เปนประจ าเหมอนเดม รอยละ 7 และกนเปนครงคราว รอยละ 84 และรอยละ 38 ยงมพฤตกรรมถายอจจาระนอกสวม (4)

2

ในการด าเนนการแกไขปญหาทผานมา หลงจากมการคนพบพยาธใบไมตบครงแรกในประเทศไทยเมอป พ.ศ.2458 และตรวจพบพยาธในผปวย ไดมการศกษาวจยมากมายกระทงน าไปสการก าหนดนโยบายและด าเนนมาตรการ “อสานไมกนปลาดบ” เรมตงแตป พ.ศ. 2530 ท าใหความชกของโรคลดลงและสามารถลดปญหาลงไดระดบหนง แตการด าเนนงานขาดความตอเนอง รวมทงขาดกลไกการมสวนรวมจากภาคประชาชน อกทงลกษณะของปญหาทเปนเรองของพฤตกรรมของคน เชอมโยงกบบรบททางวฒนธรรม ความเชอ และวถชวตของชมชนนน ท าใหปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าดยงคงมอบตการณทสงอยถงปจจบน (3) ในการด าเนนการแกไขปญหาทผานมา หลงจากมการคนพบพยาธใบไมตบครงแรกในประเทศไทยเมอป พ.ศ.2458 และตรวจพบพยาธในผปวย ไดมการศกษาวจยมากมายกระทงน าไปสการก าหนดนโยบายและด าเนนมาตรการ “อสานไมกนปลาดบ” เรมตงแตป พ.ศ. 2530 ท าใหความชกของโรคลดลงและสามารถลดปญหาลงไดระดบหนง แตการด าเนนงานขาดความตอเนอง รวมทงขาดกลไกการมสวนรวมจากภาคประชาชน อกทงลกษณะของปญหาทเปนเรองของพฤตกรรมของคน เชอมโยงกบบรบททางวฒนธรรม ความเชอ และวถชวตของชมชนนน ท าใหปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าดยงคงมอบตการณทสงอยถงปจจบน

ในสวนของพนทเครอขายบรการท 9 ซงครอบคลมจงหวดนครราชสมา สรนทร บรรมย และชยภม โรคพยาธใบไมตบยงคงเปนปญหาของหลายๆ พนท หนงในนนคอต าบลละหาน อ าเภอจตรส จงหวดชยภม ขอมลในป 2555 พบวา มการตรวจพบหนอนพยาธในกลมเสยงรอยละ 24.34 และหมบานทพบสงสดคอรอยละ 36.33 และในจ านวนผทตรวจพบนพบวาเปนพยาธใบไมตบถงรอยละ 90 จากสภาพปญหาดงกลาว ส านกงานปองกนควบคมโรคท 5 นครราชสมา ซงเปนหนวยงานในสงกดกรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข มบทบาทหนาทในการสนบสนนวชาการดานการปองกนควบคมโรคแกหนวยงานตางๆ ในพนทรบผดชอบ จงมแนวคดในการพฒนารปแบบทเหมาะสมในการปองกนโรคพยาธใบไมตบในชมชน โดยมแนวคดทจะน ากระบวนการสรางการมสวนรวมของชมชน มาเปนเครองมอในการศกษาวจย ภายใตความเชอมนในศกยภาพของคนในชมชนวาสามารถรวมกนแกปญหา คนหาทางเลอกในการแกปญหา ลงมอปฏบต และตดตามประเมนผลโดยการมสวนรวมของชมชน เนนใชทนของชมชน การพฒนาศกยภาพของชมชน ใหสามารถ “คดเปน ท าเปน” ผานกระบวนการศกษาวจย และการเรยนรแบบมสวนรวมในทกขนตอน โดยมทมวจยท าหนาทเปนพเลยงในการสนบสนนการเรยนร ซงทายทสดจะสามารถยกระดบกระบวนการพฒนาชมชน มแกนน าชมชนทเขมแขง เกดความสามคคภายในชมชน สามารถน าประสบการณทเรยนรไปสการแกไขปญหาหรอพฒนาดานอน และขยายผลสชมชนอน และจะสงผลกระทบแกไขปญหาโรคพยาธใบไมตบไดอยางแทจรงในระยะยาว ซงจะสงผลใหสามารถลดความเสยงจากการเกดโรคมะเรงทอน าด ลดภาระการใชเวชภณฑและบคลากรทางการแพทยและสาธารณสข การสญเสยชวตกอนวยอนควร เปนการเพมคณภาพชวต เพมผลผลตของประเทศชาตตอไป

จากสภาพปญหาและแนวคดในการแกปญหาดงกลาวขางตน งานวจยนจงตองการวเคราะหหาปจจยทเปนตวก าหนดสภาพปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนโดยใชแนวคดปจจยก าหนดสขภาพ (Health

3

Determinants) ท งสามดานไดแก ปจจยสวนบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ มาเปนกรอบแนวคดในการเกบขอมลและวเคราะห โดยคาดหวงวา ขอมลทไดจากการวจยจะสามารถน าไปใชในการก าหนดแนวทางแกไขปญหาในชมชนไดอยางมประสทธภาพ

งานวจยนเปนสวนหนงในการวจยพฒนารปแบบการปองกนควบคมโรคพยาธใบไมตบโดยใชชมชนเปนฐาน เปนกรณศกษาชมชนแหงหนงในจงหวดชยภม โดยใชกระบวนการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม 1.2 วตถประสงคกำรวจย การวจยครงนมวตถประสงคคอ

1) เพอศกษาปจจยทเปนตวก าหนดปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชน ใน 3 ดาน ไดแก ปจจยดานบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ

2) เพอวเคราะหเชอมโยงสถานการณปญหาโรคพยาธใบไมตบกบปจจยก าหนด

1.3 ขอบเขตกำรวจย การวจยครงนเปนการปจจยทเปนตวก าหนดสภาพปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนแหงหนง ของต าบลละหาน อ าเภอจตรส จงหวดชยภม โดยมกลมตวอยางเปนอาสาสมครแกนน าชมชน ทยนดเขารวมโครงการวจยและใหขอมลดวยความสมครใจ 1.4 ประโยชนทคำดวำจะไดรบ ผลของการวจยนจะสามารถน าไปใชในการวางแผนเพอแกปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนอยางสอดคลองกบสภาพปญหาและสาเหตของปญหาทแทจรงอยางรอบดาน อนจะสงผลตอการลดโรคและผลกระทบตางๆ ทเกดจากโรคพยาธใบไมตบ อกทงจะสามารถเปนแบบอยางในการน าไปใชกบชมชนอนๆ ทมสภาพปญหาและลกษณะชมชนทคลายคลงกน 1.5 ค ำจ ำกดควำม

1) ปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) หมายถง ปจจยหลก 3 ดานทอาจสงผลกระทบตอสขภาพของบคคล ประกอบดวย ปจจยดานบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ

2) ปจจยก าหนดสขภาพดานบคคล หมายถง ปจจยภายในบคคลทมอทธพลตอความเสยงหรอเปนสาเหตของการตดเชอพยาธใบไมตบของบคคลน น ไดแก ปจจยดานชวภาพ จตใจ และพฤตกรรม

4

3) ปจจยก าหนดสขภาพดานสงแวดลอม หมายถง ปจจยภายนอกบคคลทมอทธพลตอภาวะเสยงหรอเปนเหตปจจยใหเกดปญหาการตดเชอโรคพยาธใบไมตบของคนในชมชน ไดแก ดานกายภาพ ชวภาพ และสงคม

4) ปจจยก าหนดสขภาพดานระบบบรการสขภาพ หมายถง ระบบทครอบคลมทง ระบบบรการบรการทางการแพทย ทเนนบรการทางการแพทยในสถานบรการสาธารณสข และระบบสาธารณสข ท เปนระบบการใหบ รการในชมชน การสงตอเพ อให เกดการดแลอยางตอเนอง การสาธารณสขมลฐานทเนนบรการสขภาพในครอบครว ชมชน เปนตน

5

บทท 2 เอกสำรและงำนวจยทเกยวของ

โครงการวจยเรอง ปจจยก าหนดสขภาพโรคพยาธใบไมตบ : กรณศกษาชมชนแหงหนงในต าบล

ละหาน อ าเภอจตรส จงหวดชยภม มการทบทวนวรรณกรรมในประเดนตางๆ ดงน 1) ความรเรองพยาธใบไมตบ 2) ปจจยก าหนดสขภาพ 3) งานวจยทเกยวของ

2.1 ความรเรองพยาธใบไมตบ วงจรชวตของพยาธ พยาธใบไมตบตวแกอาศยในทอน าดเลกๆ ในตบคนหรอสตว เชน แมว สนข ซงเปนโฮสตเฉพาะ พยาธตวแกอาจอยในถงน าด หรอทอของตบออนได ไขจะปนออกมากบทอน าดเขาสล าไสเลกและไชจะออกมาพรอมกบอจจาระถาถายอจจาระลงน า หอยพวก Bithynia species ซงเปนโฮสตกลางทหนงจะกนไขพยาธ ภายในตวหอยจะฟกตวเปนตวออนมราซเดยม (miracidium) แลวเจรญเปน Sporocyst, redia และเซอคาเรย (cercaria) ตามล าดบ เซอรคาเรยจะออกจากหอยวายน าเขาสปลา ซงเปนโฮสทกลางท 2 ทพบมากคอปลาจ าพวก Cyprinoid ซงเปนปลาเกลดขาว ไดแก ปลาแมสะแดง ลาตะเพยน ปลาสรอยนกเขา ปลาสตร ปลากระมง เปนตน เซอรคาเรยนจะไชเขาไปอยในเนอปลาและเจรญเปนเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) ซงอยในซสต (cyst) ระยะนจะเปนระยะตดตอ นอกจากนปลาจ าพวกปลานลและปลาไน สามารถตดเชอพยาธไดเหมอนกน เนอปลาทแชเยนทอณหภม 4-8 องศาเซลเซยสยงสามารถท าใหเกดโรคได ปลาแชน าเกลอทมความเขมขน 0.9 – 5 เปอรเซนต นาน 2-3 วนกยงสามารถท าใหเกดโรคไดเชนกน ถาเพมความเคมเปน 20 เปอรเซนตซงเทากบความเคมของปลารา เกน 6 ชวโมง พยาธจงจะตาย และถาเตมกรดน าสม 4 เปอรเซนต ซงเทากบความเขมขนในกอยปลานานเกนกวาครงชวโมงพยาธตวออนไมสามารถตดตอได เมอคนและสตวทเปนโฮสตเฉพาะ กนปลาดบๆ หรอสกๆ ดบๆ เขาไป ผนงซสตจะถกยอยโดยน ายอย เมตาเซอรคาเรยจะออกจากซสตมาอยในล าไสสวนดโอดนมแลวเดนทางผาน ampula of Vater เขาทอน าดใหญ และเดนทางตอไปจนกระทงถงทอน าดเลกแลวเจรญเตบโตเปนตวแกทน รวมเวลาทงหมดของวงจรชวตพยาธนเปนระยะเวลาประมาณ 3 เดอน ตวแกพยาธใบไมตบสามารถอยในรางกายของคนเราไดนานถง 25 ป (4) พยาธก าเนดและพยาธวทยา การเปลยนแปลงทางพยาธวทยาเกดจากพยาธใบไมตบ เนองจากระคายเคองตอผนงทอน าดและการอดกนทอน าด เนองจากพยาธมการเคลอนตวไปมาอยในนน และบางตวกไปอดทอน าดสวนปลาย

6

และอกสวนหนงเนองจากสารทพยาธปลอยออกมา (excretory secretory products) ท าใหทอน าดเกดการอกเสบ และเกดการระคายเคองตอผนงของทอน าดอกดวย และยงมผเชออกดวยวาพยาธก าเนดจากกลไกพยาธวทยาภมคมกน ท าใหมการอกเสบแบบแกรนโลมา ซงจะท าใหเกดพยาธสภาพในทอน าดมากขน เซลลบทอน าดจะม hyperplasia และเพมจ านวนมากขนอยางผดธรรมดา ท าใหผนงทอน าดหนาขน ทอน าดกตบหรอแคบลง และเมอเกดอาการอดกนโดยตวพยาธ น าดจะคงอยภายในทอน าดสวนปลาย ท าใหทอน าดโปงพองเปนแหง ๆ บางแหงกลายเปนซสตและมทอน าดเลกๆ ใหมๆ เกดขนเพอชวยใหทอน าดไหลเขาสทอน าดใหญตอไป (4) สาเหตของการแพรระบาด สาเหตทท าให มการแพรระบาดของโรคพยาธใบไมตบและย งคงมการตดเชอสงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เนองจากมปจจย 4 ประการ

1. คานยม ขนบธรรมเนยมประเพณ และความเชอทเกยวกบอาหารการกน โดยเฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (และภาคเหนอ) เกยวกบเตรยมอาหารดบ หรอดบๆ สกๆ เชน กอยปลา สมปลา ทถอวาเปนอาหารประจ าทตองท ากนและเลยงกน ทงในการเลยงฉลอง สงสรรค และเทศกาลตางๆ เชน งานบวช งานบญ ลงแขกท านา งานเลยงกนในหมเพอน โดยท าการปรงทงอาหารปลาดบชนดสดเปนเมนหลกทมรสชาตและหาไดงายในพนท ซงในเนอปลา มตวออนพยาธระยะตดตออยในเนอปลา เมอคนกนอาหารทเปนปลาปรงดบหรอดบๆ สกๆ ท าใหคนตดโรคและแพรโรคได

2. การแพรกระจายของโรคยงด าเนนอยตลอดเวลา แมวาทกครวเรอนมสวมราดน าใช เมอทกคนถายอจจาระในสวมจะปองกนการแพรโรคสชมชน แตเนองจากการสขาภบาลสงแวดลอมในชนบทไมดเทาทควร รวมทงประชาชนสวนใหญยงไมใหความส าคญ เพราะเมอประชาชนเหลานออกไปท านาท าไรมกจะถายอจจาระนอกสวม โดยถายอจจาระบนพนดน หรอถายอจจาระตามพมไม หรอถายลงในน า ดงนนเมอฝนตกลงมากจะชะอจจารระทมไขพยาธใบไมตบลงไปในน า ท าใหไขพยาธมโอกาสพบหอย พบปลาทเปนตวสงผานโรคสคนได

3. ในแหลงน าตางๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (และภาคเหนอ) มหอย และปลาอยรวมกน ท าใหวฏจกรชวตของพยาธใบไมตบครบสมบรณ นอกจากน ภมอากาศของประเทศไทยเหมาะตอการเจรญเตบโตของสตวจ าพวกหอยและปลา มแหลงเพาะพนธของหอยและปลาทเปนตวสงผานโรคใหครบวงจร (1) 2.2 สขภาพและปจจยก าหนดสขภาพ ในป พ.ศ.2541 องคการอนามยโลก ไดใหนยามใหมของค าวา “สขภาพ” วา “สขภาพ หมายถง สขภาวะอนสมบรณและมความเปนพลวตทงทางกาย จต สงคม และจตวญญาณ และไมใชเพยงการปราศจาก

7

โรคและการเจบปวยเทาน น” สวนพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ไดใหนยามวา “สขภาพ หมายความถง ภาวะของมนษยทสมบรณทงทางกาย ทางจต ทางปญญา และทางสงคม เชอมโยงกนเปนองครวมอยางสมดล” และใหนยามของ “ปญญา” วา “ปญญาหมายความถง ความรทว รเทาทน และความเขาใจอยางแยกไดในเหตผลแหงความด ความชว ความมประโยชน แลความมโทษ ซงน าไปสความมจตอนดงามและเออเฟอเผอแผ” ซงมตสขภาพทง 4 ดาน ลวนมความเชอมโยงและสงผลตอกนและกนอยางเปนองครวม เชน การเจบปวยทางรางกาย โดยเฉพาะหากเปนโรครายหรอรางกายพการ กมกจะเกดผลกระทบตอมตทางจต สงคม และจตวญญาณ (ปญญา) อยางเปนลกโซ ในทางตรงกนขาม การมสขภาพทางจตวญญาณกยอสงผลดตอมตสขภาพอนอยางเปนลกโซเชนเดยวกน และยงกลาวอกวา สขภาพของคนเรา นอกจากมความเชอมโยงระหวางมต 4 ดานภายในตวเองแลว ยงขนกบปจจยหลกอก 3 ดานซงเรยกวา “ปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) (14)

สรเกยรต อาชานภาพ (14) ไดกลาววา ปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) มองคประกอบทส าคญๆ ดงน

1) บคคล ปจจยภายในบคคลทมอทธพลตอสขภาวะของตนเอง ไดแก ปจจยดานชวภาพ จตใจ และพฤตกรรม มรายละเอยดดงน

1.1) ปจจยดานชวภาพ (1) พนธกรรม มนษยทกคนมสารพนธกรรม (ดเอนเอ) ทแฝงตวอยในโครโมโซมของ

เซลลทกเซลล ซงสบทอดมาจากบรรพบรษทง 2 ฝาย เปนตวก าหนดรปรางหนาตา สรระ สตปญญา จตใจ อารมณ นสยใจคอ บคลกภาพ ภมคมกน พฤตกรรม การเกดโรค

บคคลทมพนธกรรมทก าหนดลกษณะใดลกษณะหนงอยในตว เชน พนธกรรมของโรคเบาหวาน กจะปวยเปนโรคเบาหวานเมอมพฤตกรรมและ/หรอปจจยดานสงแวดลอมมาสงเสรมหรอหากมสายพนธทแรง กอาจเปนโรคทไมเกยวของกบปจจยภายนอกกได

(2) อายและเพศ ปจจยทง 2 น นอกจากเปนตวก าหนดพฒนาการทางรางกาย และการเกดโรคแลว ยงมผลตอการเรยนร ประสบการณชวต พฤตกรรม และบทบาทในครอบครวและสงคม ซงอาจแตกตางกนไป

ทางการแพทย แบงกลมเสยงตอการเกดโรคตามเพศ (ชายกบหญง) และตามกลมอาย (ไดแก ทารก กอนวยเรยน วยเรยน วยท างาน วยเจรญพนธ และวยสงอาย) ซงตองการการดแลชวยเหลอตางกนไป

1.2) ปจจยดานจตใจ ครอบคลมในเรองของการรบร ทศนคต เจตคต ความเชอ แรงจงใจ และ

คานยมของบคคล ซงเปนสงก าหนดพฤตกรรมของบคคลอนจะมผลตอการเกดโรคและสขภาวะของคนคนนน ตวอยางเชน

8

• บคคลทมเจตคตและคานยมทไมถกตองเกยวกบพฤตกรรมเสยง เชน การสบบหร การดมเครองดมแอลกอฮอล การเทยวโสเภณ กยอมกระท าพฤตกรรมนนจนเสพตดหรอเปนนสย ในทสด กจะเกดการเจบปวยทมเหตจากพฤตกรรมเสยงนนๆ

• บคคลทยดถอลทธวตถนยมและบรโภคนยม กยอมดนรนแสวงหาวตถเงนทองใหมากทสด ไมมเวลาดแลตนเองและครอบครว จนอาจเกดปญหาครอบครว ความเครยด และการเจบปวยตางๆ อาจมความเหนแกตว แกงแยงชงด จนเกดความขดแยง จนเกดความขดแยงทะเลาะววาทกบผอน อาจถงขนขายตวหรอกออาชญากรรม มผลกระทบตอชวตและสขภาพของตนเองและครอบครว และอาจถงขนเปนหนลนพนตว เกดทกขภาวะมากมาย

• ผทเปนโรคเรอรง เชน เบาหวาน ความดนเลอดสง หากมการรบรเจตคตและแรงจงใจเชงบวก กยอมมพฤตกรรมในการดแลตนเองอยางถกตอง ซงสามารถควบคมโรคได มสขภาวะและอายยนยาว หากเปนไปในเชงลบกยอมไดรบผลตรงกนขาม

• ประชาชนจ านวนมากทมการรบรและความเชอเกยวกบการใชยาอยางผดๆ กจะมพฤตกรรมการใชยาทเปนอนตรายตอรางกาย ปญหานนอกจากเกดจากปจจยของตวบคคลแลวยงอาจเกยวของกบปจจยดานสงแวดลอม เชน ความบกพรองของระบบการศกษาและระบบบรการสาธารณสขในการใหการศกษาเรองนแกประชาชน การชกน าของครอบครวและเพอนบาน เปนตน

1.3) พฤตกรรม พฤตกรรมของบคคลยอมสงผลโดยตรงตอสขภาวะและการเจบปวยของคนคนนน ทส าคญไดแก

(1) การด าเนนชวตประจ าวน ตงแตตนเชาจนเขานอน ไมวาจะเปนเรองของการกน อย หลบนอน อรยาบถตางๆ การเดนทาง เปนตน ถาขาดสขนสย ขาดส านกในความปลอดภยหรอมความประมาท กอาจเกดการเจบปวย การบาดเจบ อบตเหต หรอตกเปนเหยอของการเกดอาชญากรรมขนได

(2) การเรยน หมายถง การเรยนรของบคคลทงในเรองวชาการ วชาชพ และทกษะชวต จากแหลงเรยนรทกรปแบบ (ครอบครว สถาบนการศกษา สอสงพมพ วทย โทรทศน เทคโนโลยสารสนเทศ ผร ประสบการณชวต เปนตน) หากบคคลสามารถเรยนรอยตลอดเวลาต งแตเกดจนตาย รจกวเคราะห สงเคราะห และน าไปปฏบตพฒนาตนเองอยตลอดเวลา กยอมจะสรางสขภาพใหแกตนเอง โดยเฉพาะอยางยงการพฒนาสขภาพทางจตวญญาณ

(3) การงาน หมายถง การท างานและการประกอบอาชพ ลกษณะของอาชพ และสงแวดลอมของการท างานยอมมอทธพลตอสขภาวะของบคคล เชน เกษตรกรอาจเสยงตอพษสารเคม อาการปวดหลงและการเจบปวยทเกดจากแสงแดด คนงานในโรงงานอตสาหกรรมอาจเสยงตอการเกดอบตเหต โรคจากสารเคมและมลพษและการเจบปวยจากอรยาบถของการท างาน คนงานกอสรางอาจเสยงตออบตเหต บคลากรสาธารณสขอาจเสยงตอการตดเชอ เปนตน การเจบปวยลกษณะน เรยกวา “โรคจากการประกอบอาชพ (Occupational Diseases)” และการสงเสรมสขภาพคนท างาน เรยกวา “อาชวอนามย (Occupational Health)”

9

นอกจากน อาชพบางอยางอาจมรายไดนอย ขาดความมนคงทางการเงน มปญหาความยากจน และปญหาการกหนยมสน เกดความเครยดสง ชกน าใหเกดพฤตกรรมเสยง เชน สบบหร ดมเครองดมแอลกอฮอล ตดยาเสพตด เปนตน

บรรยากาศในการท างาน กอาจสรางความเครยดปญหาความขดแยงระหวางคนท างานดวยกน

บางคนท างานหนก ถกบบรดดวยเรองเวลา หรอมงหาเงนจนเกดความเครยด ไมมเวลาพกผอน ไมมเวลาดแลตนเองและครอบครว กอาจกระทบตอสขภาวะและคณภาพชวตทงของตนเองและครอบครวได

บางคนท างานในลกษณะอาสาสมครบ าเพญประโยชนตอผอน กจะเกดความสข ความปต ลดความเหนแกตว ซงสงผลดตอสขภาพทกดาน

(4) การเลน หมายถง การเลนสนก การหาความบนเทง การท างานอดเรก การพกผอนหยอนใจ หากปฏบตไมถกตองกอาจมผลกระทบตอสขภาวะ เชน การใชจายฟมเฟอยเกนตว (เกดภาระหนสน) โรคตดเกม อบตเหต โรคตดตอทางเพศสมพนธ รวมทงเอดส โรคจากการสบบหรหรอแอลกอฮอล เปนตน

หากปฏบตถกตอง เชน รจกออกก าลงกาย ฟงเพลง เลนดนตร วาดรป ปลกตนไม เลยงสตว ชมธรรมชาต เปนตน กยอมสงเสรมสขภาวะโดยรวมของบคคล

(5) การปฏสมพนธ หมายถง การมความสมพนธกบบคคลภายในครอบครว ทท างาน หนวยงาน องคกร ชมชน และยงหมายรวมถงความสมพนธกบสภาพแวดลอม การปฏสมพนธอาจมลกษณะเชงบวกซงสงผลดตอสขภาวะ (เชน ความเอออาทร การอนรกษสงแวดลอมและธรรมชาต) หรอลกษณะเชงลบซงสงผลเสยตอสขภาวะ (เชน การท ารายกน การท าลายสงแวดลอมและธรรมชาต)

ปญหาทพบวามความรนแรงมากขนเปนล าดบไดแก การหยาราง การทะเลาะเบาะแวงในครอบครว การทอดทงเดกและผสงอาย ความขดแยงในทท างาน หนวยงาน องคกร ความขดแยงในสงคม (รวมทงการกอเหตราย การกอการรายและสงคราม) การท าลายธรรมชาต รวมทงการเกดสภาวะโลกรอน หรอสภาวะเรอนกระจก (Green House Effect)

(6) พฤตกรรมสขภาพ พฤตกรรมทมผลตอการเกดโรคซงเปนททราบกนโดยทวไป กคอ การบรโภคอาหารทไมเหมาะสม การสบบหร การดมแอลกอฮอล หรอเสพสารเสพตด การขาดการออกก าลงกาย การมเพศสมพนธไมปลอดภย การขาดสขนสยทด การใชยาทไมเหมาะสม การขบขรถดวยความประมาท

พฤตกรรมทมผลตอสขภาวะทางจตและสงคม กคอการปฏสมพนธระหวางบคคลทเปนเชงลบดงกลาวขางตน ซงเปนเหตใหเกดความเครยดและการทะเลาะเบาะแวง รวมทงกอใหเกดพฤตกรรมกาวราวรนแรง การกออาชญากรรม การท ารายรางกาย การเขนฆากน

พฤตกรรมทมผลตอสขภาวะทางจตวญญาณ กคอ การขาดการบรหารจต (ซงหมายถงการปฏบตตามแกนธรรมทางศาสนา) ไมสามารถลดอตตาและความเหนแกตว รวมทงน าไปสการใชชวตท

10

ฟงเฟอและประมาท ซงสงผลกระทบทางลบตอสขภาวะโดยรวม เชน ความฟงเฟอฟมเฟอยอาจน าไปสการใชจายทเกนตว เกดภาระหนสน การกออาชญากรรม การท างานหนกเกนจนไมมเวลาดแลตนเองและครอบครว ความประมาทอาจน าไปสการมพฤตกรรมสขภาพทไมเหมาะสม และเกดอบตเหต เปนตน

ถาหากบคคลมพฤตกรรมสขภาพทด มการปฏบตตรงกนขามกบพฤตกรรมเชงลบดงกลาว กยอมสงผลดตอสขภาวะโดยรวมของคนคนนน

(7) การดแลสขภาพตนเอง หมายถง พฤตกรรมของบคคลในการดแลสขภาพของตนเองและครอบครว รวมทงการรจกแสวงหาบรการทเหมาะสม เชน การดแลตนเองขณะตงครรภ การคลอดทปลอดภย การดแลบตรทงทางรางกายและจตใจตงแตแรกเกดจนเขาสวยรน การมพฤตกรรมสขภาพทด การปองกนอบตเหตในบาน ทท างาน และบนถนน การตรวจกรองโรค (เชน เบาหวาน ความดนเลอดสง ไขมนในเลอดสง มะเรงบางชนด) การรกษาตนเอง รวมทงการใชยาและแสวงหาบรการทเหมาะสมเมอเจบปวย เปนตน

2) สงแวดลอม ไดแก ดานกายภาพ ชวภาพ และสงคม

2.1) สงแวดลอมดานกายภาพ ครอบคลมสภาพแวดลอมทเปนกายภาพทงหมด ทส าคญไดแก (1) ปจจยพนฐานของการด ารงชวต เชน ทอยอาศย น า อากาศ อาหาร เครองนงหม สง

อ านวยความสะดวกตางๆ เปนตน (2) การคมนาคม ประกอบดวยยานพาหนะและถนนหนทางซงเกยวของกบการเกด

อบตเหตจราจร อนเปนปญหาส าคญอนดบแรกๆ ของบานเรา (3) สงเสพตด (บหร แอลกอฮอล สารเสพตด) และมลพษ เปนสาเหตส าคญของการ

ท าลายสขภาพประชาชนจ านวนมาก (4) สงอ านวยสขภาพ เชน สวนสาธารณะ สวนสขภาพ สถานทและอปกรณออกก าลง

กาย เวชภณฑ วคซน เปนตน

2.2) สงแวดลอมดานชวภาพ หมายถง สงมชวต ไดแก (1) เชอโรค ซงเปนสาเหตของโรคตดเชอและมะเรงบางชนด (เชน มะเรงตบ มะเรง

ล าไสใหญ มะเรงตอมน าเหลอง มะเรงปากมดลก เปนตน) (2) พช ไดแก ตนไม (ทใหออกซเจน ความรมเยน ความเขยวขจ) สมนไพร ผกผลไมท

เปนอาหารสขภาพ รวมทงพชบางชนดทเปนพษตอสขภาพ (3) สตว เปนทงแหลงสารอาหารทส าคญขอมนษย และเปนพษภยตอสขภาพ (เชน

สนขบา สตวมพษ) (4) มนษย เปนปจจยแวดลอมของบคคลททงสงเสรมและบนทอนสขภาวะของบคคล

นนๆ ขนกบวาเปนความสมพนธในเชงบวกหรอเชงลบ

11

2.3) สงแวดลอมดานสงคม ครอบคลมปจจยยอยมากมาย ทส าคญ ไดแก (1) ครอบครว ถอวาเปนสถาบนพนฐานทมผลตอสขภาพของบคคล ครอบครวท

แขงแรงมความอบอนยอมน าพาสมาชกของครอบครวไปสสขภาพทกดาน โดยเฉพาะอยางยงการดแลบตรอยางถกตอง ตงแตอยในครรภมารดา ยอมมผลตอพฒนาการทงทางรางกาย จตใจ และสตปญญาของบตร หรอผเจบปวยโรคตางๆ หากไดรบแรงสนบสนน ดแลชวยเหลอจากครอบครว กยอมจะชวยใหหายจากโรค หรอสามารถดแลตวเองจนมสขภาพทางกายได

ในปจจบนสถาบนครอบครวมความออนแอ เนองจากผลกระทบของการพฒนาเศรษฐกจและสงคม ท าใหเกดความหางเหนและความแตกแยกในครอบครว เกดปญหาการหยาราง ความรนแรงในครอบครว ปญหาวยรน การทอดทงเดก ผสงอาย และผทเจบปวย เปนตน

(2) ชมชน ความเขมแขงของชมชนยอมสงผลตอสขภาพโดยรวมของบคคล ชมชนทมผน าและการรวมตวอยางเหนยวแนน ยอมมศกยภาพในการดแลกนเองและพงตนเองไดทงทางดานเศรษฐกจ (การเตบโตของกองทนชมชน การลดภาระหนสนของครอบครว) การศกษา (มการเรยนรและการพฒนาภมปญญา) วฒนธรรม (การพฒนาจตวญญาณและประเพณทด) และสาธารณสข (มการรวมตวกนจดกจกรรมสงเสรมสขภาพปองกนโรค และการรกษาพยาบาลขนพนฐานในชมชน)

การพฒนาเศรษฐกจสงคมในหลายทศวรรษทผานมา สงผลกระทบตอชมชนอยางมากมาย ท าใหชมชนโดยเฉพาะอยางยงในชนบทลมสลาย ไมสามารถพงตนเองได กระทบตอสขภาพของคนในครอบครวและบคคลในทกๆ ดาน

(3) ระบบสงคม ประกอบดวยระบบยอยมากมาย ทส าคญไดแก เศรษฐกจ พาณชย การศกษา ศาสนา วฒนธรรม สอมวลชน สารสนเทศ คานยมทางสงคม กฎหมาย การเมองการปกครอง ระบบสงคมเกยวของกบทศทางและนโยบายในการพฒนาประเทศและสงคม การจดสรรทรพยากร ทศนคต เจตคต คานยม วถชวต และพฤตกรรมของบคคล ครอบครวและชมชน รวมทงการพฒนาระบบบรการสาธารณสข ซงกระทบตอสขภาพโดยรวมของประชาชน

ในปจจบนพบวาประเทศทพฒนาแลว แมประชากรจะมอายขยเฉลยสง แตกมความบกพรองของสขภาพบางดาน เชน การระบาดของโรคอวนอนเปนผลจากการบรโภคเกน โรคทเกดจากผลขางเคยงของยาและการรกษา (Iatrogenic Disease) ปญหาความรนแรงทางสงคม (เชน อาชญากรรม การฆาหม การกอการราย การกอสงครามกบประเทศอน) ยาเสพตด เอดส ความเครยดทางจตใจ ชกน าใหเกดปญหาการพงพายากลอมประสาทและแอลกอฮอล

ปญหาเหลานสะทอนวาการมงพฒนาดานวตถอยางเสยสมดลกบดานจตใจและสงคม กยอมกอใหเกดทขภาวะทางดานกาย จต สงคม และจตวญญาณได โดยเฉพาะอยางยง ในปจจบนสงคมเกอบทวโลกรวมทงสงคมไทย ไดยดถอแนวทางการพฒนาประเทศตามแบบตะวนตก กลายเปนสงคมทนนยม และเกดกระแสวตถนยมและบรโภคนยมขนอยางกวางขวาง ระบบการศกษา ระบบการเมอง สอมวลชน กมงไปสทศทางดงกลาว ท าใหเกดผลกระทบตอสขภาพประชาชนมากมาย ตวอยางเชน

12

• นโยบายสาธารณะทมงการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ เชน การขยายเขตอตสาหกรรมโดยขาดกลไกการควบคมทด ยอมสงผลกระทบตอสงแวดลอม เกดปญหามลพษ ปญหาอาชว อนามย ปญหาการเคลอนยายแรงงานจากภาคเกษตรกรรมสภาคอตสาหกรรม การเปลยนแปลงวถชวตและคานยมของประชาชน ซงลวนสงผลกระทบตอสขภาพของบคคล ครอบครวและชมชน การสงเสรมการทองเทยวและธรกจบนเทงอยางขาดการควบคมยอมกระทบตอธรรมชาตและสงแวดลอม การสรางคานยมฟงเฟอ และแสวงหาความบนเทงทไม เหมาะสม และเสยงตอการเกดโรคภย เชน การดมเครองดมแอลกอฮอล การสบบหร ซอขายบรการทางเพศ การเสพยาเสพตด การทะเลาะววาท เปนตน การสรางถนนหนทางเพอการคมนาคมทสะดวกสบาย โดยขาดการสรางวนยใหผใชรถใชถนน รวมทงพฤตกรรมสวนบคคลทมความคะนอง ประมาท ดมแอลกอฮอล ท าใหเกดปญหาอบตเหต ซงกลายเปนสาเหตการตายทส าคญของคนไทย

• ระบบการเกษตรทมงผลตเพอขายและการสงออก โดยการใชสารเคมในการเรงการผลต ยอมกอใหเกดการท าลายธรรมชาต และพษภยตอเกษตรกรและผบรโภค

• ระบบการศกษาทมงผลตนกเทคนคเพอปอนตลาดแรงงาน โดยละเลยการพฒนาคนโดยเฉพาะดานจตใจ คณธรรม จรยธรรม และคานยมทดกยอมเปนการสรางคนทเกง แตเหนแกตว ขาดวฒภาวะทางอารมณ ขาดภมคมกนหรอทกษะในการเผชญปญหาชวต สงผลใหคนเหลานขาดสขภาพทางจต สงคม และจตวญญาณ ซงยอมสงผลกระทบตอสขภาพทางกายในทสด

• ระบบธรกจทมงก าไรสงสด กยอมผลตและจ าหนายสนคาทท าก าไรไดมากๆ แมวาจะเปนสงท าลายสขภาพ เชน บหร เครองดมแอลกอฮอล ธรกจบนเทงและบรการทางเพศ เปนตน โดยพยายามใชการโฆษณาและการตลาด รวมท งการเออประโยชนตอผก าหนดนโยบายสาธารณะ ในการสงเสรมใหมการบรโภคอยางกวางขวาง โดยไมค านงถงสขภาพของประชาชน

• สอมวลชนและระบบสารสนเทศ (รวมทงอนเตอรเนต) ทมงเปนธรกจคาก าไร แทนทจะเปนเครองมอของการศกษาและพฒนามนษย กกลบกลายเปนเครองมอในการสรางความคดและคานยมในวตถและการบรโภค สงผลตอการเกดพฤตกรรมทบอนท าลายสขภาพ รวมท งโรคตดเกมคอมพวเตอร โรคตดการพนน และการกออาชญากรรม

(4) หนวยงาน/องคกรในสงคม หมายถงหนวยงานและองคกรทงในระดบสวนกลาง ภมภาค และทองถน ทท าหนาทตางๆ เพอใหระบบสงคมขบเคลอนอยางตอเนอง สามารถแบงเปน 4 กลมใหญๆ ไดแก

• หนวยงาน/องคกรภาครฐ (Public Sector) ไดแก รฐบาล ศาล กระทรวง ทบวง กรม สถาบนการศกษาของรฐ หนวยการปกครองทกระดบ ต ารวจ องคกรปกครองสวนทองถน (อบจ. เทศบาล อบต.) ซงเปนแกนหลกในการก าหนดทศทางนโยบาย กฎหมาย การจดสรรทรพยากรในการพฒนาประเทศและชมชน

13

• หนวยงาน/องคกรภาคธรกจเองชน (Private Sector) หนวยงานทด าเนนการโดยภาคเอกชนซงมงหวงผลก าไรทางธรกจ เชน บรรษทขามชาต โรงงาน หนวยงานทธรกจเอกชน รานคา สถาบนการศกษาภาคเอกชน เปนตน ซงเปนแกนหลกในการขบเคลอนเศรษฐกจของประเทศ และมอทธพลตอการเมองการปกครอง และทศทางนโยบายของการพฒนาประเทศและชมชน จดแขงของภาคธรกจ คอ ทน เทคโนโลย การตลาด และการจดการ หากสามารถสงเสรมใหภาคธรกจเขามามสวนรวมในการพฒนาสขภาพของผปฏบตงานในหนวยงานของตนเองและประชาชนทวไป กยอมสงผลดตอสขภาพของทกฝายรวมทงเจาของหนวยธรกจเอง แตถามงคาก าไรสงสดเปนหลก โดยไมค านงถงสขภาพและความปลอดภยของประชาชนกยอมผลตและจ าหนายสนคาและบรการทอาจมผลกระทบตอสขภาพของประชาชนและสงแวดลอม

• หนวยงาน/องคกรเอกชนทไมมงคาก าไร (Non-profit making Organization) ไดแก สภา/สมาคมวชาชพ สหภาพแรงงาน องคกรพฒนาเอกชน (NGOs)

• องคกรชมชน เปนการรวมตวของกลมบคคลทมงท ากจกรรมรวมกนเพอพฒนาสมาชกภายในกลม เชน กลมสหกรณ กลมออมทรพย กลมแมบาน กลมเยาวชน กลมเกษตรกรรม กลมชวยเหลอกนเองหรอมตรภาพบ าบด (เชน ชมรมผสงอาย ชมรมออกก าลงกาย กลมศกษาและปฏบตธรรม กลมผปวยมะเรง กลมผปวยเอดส เปนตน) ซงเปนการชวยเหลอเกอกลกน เพอน าไปสสขภาวะดานตางๆ

3) ระบบบรการสขภาพ หมายถง ระบบทครอบคลมท ง ระบบบรการบรการทางการแพทย

(ระบบทเนนบรการ ทางการแพทยในสถานบรการสาธารณสข ซงถอเปนสวนหนงของระบบสาธารณสข) ระบบสาธารณสข (คอ นอกจากบรการทางการแพทยในสถานบรการสาธารณสข ยงรวมถงระบบการใหบรการในชมชน การสงตอเพอใหเกดการดแลอยางตอเนอง การสาธารณสขมลฐานทเนนบรการสขภาพในครอบครว ชมชน เปนตน ระบบสาธารณสขเปนสวนหนงของระบบสขภาพ) และระบบอนๆ ทมสวนสมพนธกบปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants)

3.1) ประเภทการบรการทางสาธารณสข แบงออกไดเปน 4 ประเภท (1) การสงเสรมสขภาพ หมายถง การหาทางสงเสรมใหรางกายแขงแรง และหลกเลยง

พฤตกรรมเสยงตางๆ โดยรวมๆ ไมไดมงปองกนไมใหเปนโรคใดโรคหนงโดยเฉพาะ เชน การพฒนาการสขาภบาลและสงแวดลอม การมสขนสยทด การบรโภคอาหารทเหมาะสม การควบคมน าหนก การออกก าลงกาย การคลายเครยด การหลกเลยงพฤตกรรมเสยงตางๆ (เชน การสบบหร แอลกอฮอล สารเสพตด เปนตน) การสงเสรมสขภาพมกจะกระท าในรปแบบของการใหการศกษาแกคนปกตทวไปทยงไมไดเจบปวย เพอใหเกดความร ความตระหนก และมพฤตกรรมสขภาพทด

(2) การปองกนโรค หมายถง การหามาตรการหรอปฏบตการเพอปองกนไมใหเกดโรคใดโรคหนงเปนการเฉพาะส าหรบบคคลทมความเสยงตอการเจบปวย เชน การฉดวคซนหรอกนยาปองกนโรคตางๆ การใชถงยางอนามยเมอมเพศสมพนธเพอปองกนโรคเอดส การใชเขมขดนรภย และหมวกนรภย

14

ปองกนการบาดเจบรนแรงหากเกดอบตเหตขณะขบขรถ การท าลายแหลงเพาะพนธยงลายปองกนโรคไขเลอดออก การใชอปกรณปองกนมลพษ เปนตน

(3) การรกษาพยาบาล เมอเกดโรคหรอการเจบปวยขนมากจ าเปนตองหาทางวนจฉยโรคแตเนนๆ ดวยการใชเทคโนโลยทางการแพทยทเหมาะสม กรณทโรคมระยะของการไมแสดงอาการคอนขางยาวนาน (เชน มะเรง เบาหวาน ความดนเลอดสง ไขมนในเลอดสง เปนตน) กจ าเปนตองท าการตรวจคดกรองตงแตกอนมอาการ เมอพบวาเปนโรคกจะใหการรกษาดวยยา การผาตด และ/หรอวธการอนๆ ทเหมาะสม

(4) การฟนฟสภาพ เมอมโรคแทรกซอนหรอความพการเกดขน เชน อมพฤกษ อมพาต แขนขาพการ อวยวะตางๆ ท าหนาทไมได (เชน ไตวาย หวใจวาย) กจ าเปนตองท าการฟนฟสภาพดวยวธการตางๆ เชน การท ากายภาพบ าบด การใหยา การผาตด เปนตน

3.2) การพฒนาระบบบรการสขภาพ การพฒนาเทคโนโลยทางการแพทยและสาธารณสขและการสรางเครอขายระบบรการสาธารณสขทผานมา มผลตอการลดอตราการปวยดวยโรคทปองกนได โดยเฉพาะอยางยงโรคทปองกนไดดวยวคซนและการสขาภบาลสงแวดลอม จนโรคตดเชอหลายชนดถกก าจดจนสญสน (เชน คดทะราด กาฬโรค ไขทรพษ โปลโอ) ลดอตราการตายดวยโรคทรกษาไดดวยวธการบ าบดรกษาตางๆ เชน การผาตด การปลกถายอวยวะ การใชยาตานจลชพ เคมบ าบด รงสบ าบด การใหเลอด เปนตน นอกจากสามารถยดอายขยของคนใหยนยาวแลวยงสงเสรมใหประชาชนทวไปและผปวยมคณภาพชวตทดอกดวย

2.3 งานวจยทเกยวของ Wongba N et al. (2011) (6) ไ ด ศ ก ษ าก าร ป อ งก น ค วบ ค ม โ รค พ ย า ธ ใบ ไม ต บ ใน ภ าคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยใชกระบวนการวจยเชงปฏบตการ มวตถประสงคเพอเพมศกยภาพของประชาชนในการปองกนควบคมโรค ผลการศกษาในชวงแรกพบวา กลมตวอยางรอยละ 94.8 ยงขาดความตระหนกในเรองการบรโภคปลาดบท าใหเกดโรคมะเรงทอน าดได แมวาจะรวาท าใหตดโรคพยาธใบไมตบซงมยารกษาได และรบรวา การบรโภคปลาดบเปนวถชวตทมมาตงแตครงบรรพบรษ อกทงตดใจในรสชาต แตหลงจากเขารวมกจกรรมโครงการ กลมตวอยางมทศนคตและพฤตกรรมเปลยนแปลงไปในทางทดขน มการพดคย สอสารในครอบครวและในชมชน และเกดความรวมมอของภาคสวนตางๆ ในการสรางความเขมแขงใหเครอขาย ในการรณรงคไมบรโภคปลาดบ

15

กรอบแนวคดในกำรวจย จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ สามารถน ามาก าหนดเปนแผนผงกรอบแนวคดในการวจยไดดงน

งานวจยนตองการวเคราะหหาปจจยทเปนตวก าหนดสภาพปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนโดย

ใชแนวคดปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) ท งสามดานไดแก ปจจยสวนบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ มาเปนกรอบแนวคดในการเกบขอมลและวเคราะห

ปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชน

ปจจยสวนบคคล ปจจยสภาพแวดลอม

ปจจยดานระบบบรการ

สาธารณสข

ปจจยก ำหนดสขภำพ

16

บทท 3 ระเบยบวธวจย

งานวจยนเปนสวนหนงของการวจยเรอง การพฒนารปแบบการปองกนควบคมโรคพยาธใบไมตบ

โดยใชชมชนเปนฐาน: กรณศกษาชมชนแหงหนงในจงหวดชยภม ซงเปนการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม โดยใชระเบยบวธวจยแบบผสม (Mixed Method) ทงการศกษาในเชงปรมาณ และการศกษาในเชงคณภาพ โดยมการด าเนนการวจยตามรายละเอยด ดงน

1. ประชากรและกลมตวอยาง 2. เครองมอทใชในการวจย 3. การเกบรวมรวมขอมล 4. การวเคราะหขอมลและสถตทใช

3.1 พนทและกลมเปำหมำยทจะศกษำ

พนทศกษาเลอกแบบเฉพาะเจาะจง 1 ชมชน คอ หม17 บานละหาน ต.ละหาน อ.จตรส จ.ชยภม เปนพนทรบผดชอบของ รพ.สต.ละหาน ต.ละหาน อ.จตรส จ.ชยภม อยตดบงละหาน แหลงน าธรรมชาตขนาดใหญ และขอจากส ารวจเบองตนพบวาประชาชนยงมพฤตกรรมเสยงในการบรโภคปลาดบ หรอสกๆ ดบๆ เปนพนทซงประชาชนใหความรวมมอในการพฒนาชมชน และยนดทจะเขารวมในการวจย และในป 2555 ชมชนนไดด าเนนโครงการตรวจคดกรองหาผปวยโรคหนอนพยาธ พบวา มการตรวจพบหนอนพยาธในกลมเสยงรอยละ 24.34 และหมบานทพบสงสดคอรอยละ 36.33 และในจ านวนผทตรวจพบนพบวาเปนพยาธใบไมตบถงรอยละ 90 3.2 ประชำกรและกลมตวอยำง ประชากรและกลมตวอยางในการเกบขอมลการวจยครงนไดแก สมาชกชมชนหมบานเปาหมายทมอาย 30 ปขนไปทกคนทอยในชมชนในชวงทเกบขอมลรอบแรก (14-16 มนาคม 2556) จ านวน 361 คน แกนน าและผน าชมชน จ านวน 20 คน และผใหขอมลส าคญ (Key Informants) จ านวน 10 คน 3.3 เครองมอทใชในกำรเกบขอมล

ในการวจยครงนมการเกบขอมลในเชงปรมาณ และเชงคณภาพ ทงทเปนขอมลปฐมภม และทตยภม โดยการสงเกต การสงเกตแบบมสวนรวม การสมภาษณในเชงลก การสนทนาแบบไมเปนทางการ บนทกภาคสนาม โดยการบนทกภาพและเสยง ถายภาพนง ภาพวดโอ การจดบนทก และการรวบรวม

17

เอกสารทเกยวของ ซงเครองมอทใชในการเกบขอมล ไดแก แบบสมภาษณ ตวผวจย เครองบนทกเสยง กลอง สมดบนทก ปากกา แนวค าถามในการสมภาษณ และประเดนในการสนทนากลม

แบบสมภาษณทใชในการเกบขอมล ประยกตจากแบบประเมนพฤตกรรมสขภาพเกยวกบโรคหนอนพยาธ ของกรมควบคมโรค และเพมเตมในสวนของความเชอเกยวกบโรคพยาธใบไมตบทมาจากการระดมสมองของทมวจยหลกและแกนน าชมชน เครองมอทไดน าไปทดลองใชในพนททมลกษณะคลายกบพนทเปาหมาย จ านวน 30 ชด จากนนทมวจยและแกนน าชมชนชวยกนปรบ เพมเตม ประเดน ขอค าถาม ทไมชดเจน และเพมเตมประเดนทไดจากการไปทดลองใชเครองมอ เครองมอทไดแบงออกเปน 5 สวน ไดแก

สวนท 1 ขอมลพนฐาน ไดแก เพศ อาย ศาสนา การศกษาสงสด อาชพหลก การมและใชสวมแบบราดน า

สวนท 2 ขอมลเกยวกบพฤตกรรมสขภาพ ไดแก พฤตกรรมการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจด โดยไมท าใหสกดวยความรอน พฤตกรรมการปองกนการแพรเชอ พฤตกรรมการรบบรการตรวจอจจาระเพอหาไขพยาธ

สวนท 3 ความเชอเกยวโรคพยาธใบไมตบ 3.4 กำรเกบรวบรวมขอมล ในการเกบรวบรวมขอมล แบงออกเปน 3 ระยะ ระยะท 1 เปนการเกบขอมลโดยใชแบบสมภาษณ โดยผสมภาษณคอ นกวจยหลกรวมกบแกนน าชมชนทสมครใจเขารวมเปนอาสาสมคร โดยกระบวนการชแจงท าความเขาใจแบบสมภาษณทใชในการเกบขอมล กระทงมความเขาใจตรงกน ระยะท 2 เปนการเกบขอมลเชงคณภาพ โดยการสนทนากลม ในกลมแกนน าและผน าชมชน ซงทมวจยหลกเปนผน าการสนทนา และบนทกขอมล โดยสนทนาตามประเดนทไดก าหนดไว ระยะท 3 เปนการเกบขอมลทตยภม และการสมภาษณผใหขอมลส าคญ ตามแนวทางการสมภาษณ ตลอดระยะเวลาในการเกบขอมลทงสามระยะ ทมวจยจะด าเนนการเกบขอมลโดยการสงเกตทงแบบมสวนรวมและไมมสวนรวม และการสนทนาอยางไมเปนทางการ ในทกระยะ 3.5 กำรวเครำะหขอมล

ขอมลเชงปรมาณ ใชสถตเชงพรรณนาเพอหาจ านวน รอยละ และคาเฉลย ขอมลเชงคณภาพ ท าการตรวจสอบความถกตองและความตรงของเนอหาโดยใชเทคนคสามเสา

(Triangulation) ทงการใชกลมนกวจยแบบสหวทยาการทเปนทมวจยจากภายนอก บคลากรจากหนวยงานหลก และชาวบานทเปนทมวจยชมชน ใชความหลากหลายจากแหลงขอมล และความหลากหลายของเทคนคการเกบขอมล และใชการวเคราะหประเดนเนอหา ตามกรอบแนวคด ตลอดระยะเวลาในการเกบขอมล

18

บทท 4 ผลกำรศกษำ

4.1 สถำนกำรณโรคพยำธใบไมตบ ในป 2555 รพ.สต. ละหาน ไดด าเนนการตรวจคดกรองหาผตดเชอพยาธใบไมตบ ตามนโยบายของกระทรวงสาธารณสข ทไดสงการและสนบสนนงบประมาณผานหนวยงานระดบจงหวดและอ าเภอ ในการด าเนนการตรวจอจจาระเพอหาไขพยาธ และจายยารกษาในกรณทตรวจพบ โดยบรณาการกบการด าเนนงานควบคมโรคหนอนพยาธ ซงมการด าเนนงานในชวงเดอนตลาคม 2555 ครอบคลมพนทรบผดชอบ 10 หมบาน กลมเปาหมายไดจากการประเมนดวยวาจาตามแบบคดกรองความเสยงตอการเปนมะเรงทอน าด ตามเกณฑของมหาวทยาลยขอบแกน ผลของการตรวจคดกรองกลมเสยงพบวา มการตรวจพบหนอนพยาธในกลมเสยงในพนทรบผดชอบของ รพ.สต.ละหาน รอยละ 24.34 และหมบานทพบสงสดคอ บานละหาน ม. 17 ตรวจพบรอยละ 36.33 และในจ านวนผทตรวจพบนพบวาเปนพยาธใบไมตบถงรอยละ 90 4.2 ปจจยก ำหนดสขภำพโรคพยำธใบไมตบ

4.2.1 ปจจยดำนบคคล ปจจยดานบคคลเกยวกบโรคพยาธใบไมตบของกลมประชากรเปาหมายทไดจากแบบสมภาษณ ประกอบดวยปจจยดานพฤตกรรมและความเชอของบคคล สรปไดตามตารางตอไปน ตารางท 4.1 แสดงจ านวน รอยละ จ าแนกตามขอมลพนฐานกลมประชากรทศกษา ปจจยสวนบคคล จ านวน รอยละ เพศ ชาย 157 43.13 หญง 207 56.67 อาย 30-40 72 19.78 41-50 108 29.67 51-60 105 28.85 61-70 49 13.46 71-80 23 6.32 81-90 7 1.92

19

ตารางท 4.1 แสดงจ านวน รอยละ จ าแนกตามขอมลพนฐานกลมประชากรทศกษา (ตอ) ปจจยสวนบคคล จ านวน รอยละ ศาสนา พทธ 364 100 การศกษาสงสด ไมไดเรยน/ต ากวาชนประถมศกษา 9 2.47 ประถมศกษา (ป.4/ป.6) 304 83.52 มธยมศกษาตอนตน 34 9.34 มธยมศกษาตอนปลาย 10 2.75 สงกวามธยมศกษาตอนปลาย 7 1.92 อาชพหลก เกษตรกรรม (ท านา ท าไร ท าสวน เลยงสตว) 284 78.02 คาขาย/ท าธรกจ 22 6.04 รบจาง/ลกจางเอกชน 31 8.51 รบราชการ/พนกงานรฐวสาหกจ 4 1.10 ประมง 23 6.32

เมอพจารณาจากตารางท 4.1 จากประชากรเปาหมาย 364 คน พบวา สวนใหญเปนเพศหญง คดเปนรอยละ 56.67 อายสวนใหญอยในชวง 41-50 ป คดเปนรอยละ 29.67 ทกคนนบถอศาสนาพทธ การศกษาสวนใหญจบชนประถมศกษา คดเปนรอยละ 83.52 และอาชพหลก สวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม คดเปนรอยละ 78.02

20

ตารางท 4.2 แสดงจ านวนและรอยละของพฤตกรรมการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจด โดยไมไดท าใหสกดดวยความรอน จ าแนกตามชนดของอาหาร ชนด/ลกษณะของอำหำร

พฤตกรรมกำรบรโภค (N=364)

ยงกนอย เคยกน (แตเลกแลว)

รำย

(รอยละ)

ไมเคยกน/ ไมรจก รำย

(รอยละ)

ประจ ำ รำย

(รอยละ)

บำงครง รำย

(รอยละ)

รวม

ราย (รอยละ)

แจวบองปลาราดบ 59 (16.21)

285 (78.30)

344 (94.51)

10 (2.75)

10 (2.75)

ปลาราดบๆ 41 (11.26)

303 (83.24)

344 (94.51)

4 (1.10)

16 (4.40)

สมต าใสปลาราดบๆ 74 (20.33)

250 (68.68)

324 (89.01)

12 (3.30)

28 (7.69)

ปลาจอม 19 (5.22)

262 (71.98)

281 (77.20)

13 (3.57)

70 (19.23)

ปลาสมดบ 24 (6.59)

252 (69.23)

276 (75.82)

18 (4.95)

70 (19.23)

กอยปลาดบ 21 (5.77)

209 (57.42)

230 (63.19)

38 (10.44)

96 (26.37)

น าพรกปลาราสบเครองแกงดบๆ 18 (4.95)

198 (54.40)

216 (59.34)

92 (25.27)

56 (15.38)

ลาบปลาดบ 19 (5.22)

157 (43.13)

176 (48.35)

27 (7.42)

161 (44.23)

ปลาเจา 7 (1.92)

142 (39.01)

149 (40.93)

15 (4.12)

190 (54.95)

ปลาฟก 10 (2.75)

138 (37.91)

148 (40.66)

26 (7.14)

190 (52.19)

หม าขปลา 4 (1.10)

47 (12.91)

51 (14.01)

20 (5.49)

293 (80.50)

เฉลย 26.91 (7.39)

203.91 (56.02)

230.82

(63.41)

25 (6.87)

108.18 (29.72)

21

เมอพจารณาจากตารางท 4.2 จะเหนไดวา พฤตกรรมการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจด โดยยงไมไดท าใหสกดดวยความรอนของกลมเปาหมายสวนใหญ รอยละ 63.41 ยงคงมการบรโภคอย แบงเปนการบรโภคบางครง รอยละ 56.02 และบรโภคประจ า รอยละ 7.39 และเมอพจารณาชนดและลกษณะของอาหารทมการบรโภคมากกวารอยละ 50 สงสดไดแก แจวบองปลาราดบ และปราราดบๆ คดเปนรอยละ 94.51 ตอมาไดแก สมต าใสปลาราดบๆ ปลาจอม ปลาสมดบ กอยปลาดบ และน าพรกปลาราสบเครองแกงดบๆ คดเปนรอยละ 89.01, 77.20, 75.82, 63.19 และ 59.34 ตามล าดบ แตหากจะพจารณาตามความถของการบรโภคเปนชนดของอาหารทมการบรโภคเปนประจ าหาอนดบแรก สงสด ไดแก สมต าใสปลาราดบๆ คดเปนรอยละ 20.33 ตอมาไดแก แจวบองปลาราดบ ปลาราดบๆ ปลาสมดบ และกอยปลาดบ คดเปนรอยละ 16.21, 11.26, 6.56 และ 5.77 ตามล าดบ ตารางท 4.3 แสดงจ านวนและรอยละ ของพฤตการณขบถายอจจาระ จ าแนกตามสถานทขบถายอจจาระ สถานทเมอมการขบถายอจจาระ

พฤตกรรมการขบถายอจจาระ ถายในสวม ราย (รอยละ)

ถายบนพนดน ราย (รอยละ)

ถายในหลมฝงกลบ ราย (รอยละ)

ไมเคย ราย (รอยละ)

- การถายอจจาระเมออยบาน

364 (100)

0 (0)

0 (0)

0 (0) 241 (66.21)

- การถายอจจาระเมอออกไปท างานในสวน ในไร หรอไปท านา

30 (8.24)

9 (2.47)

84 (23.08)

เมอพจารณาจากตาราง 4.3 จะเหนไดวา ทกรายจะมพฤตกรรมการถายอจจาระในสวมทถกสขลกษณะเมออยทบาน แตในกรณทตองออกไปท างานในสวน ในไร หรอในนา และมความจ าเปนตองถายอจจาระ สวนใหญ รอยละ 23.08 จะใชวธถายในหลมทขดแลวท าการกลบ รองลงมาคอการถายในสวม รอยละ 8.24 แตกยงมบางสวน รอยละ 2.47 ทยงมพฤตกรรมการถายอจจาระบนพนดน

22

ตารางท 4.4 แสดงจ านวน รอยละ ของพฤตกรรมการรบบรการ จ าแนกตามการตรวจอจจาระและการรกษา การตรวจอจจาระ และ การไดรบการรกษา

พฤตกรรมการรบบรการ เคย

ราย (รอยละ) ไมเคย

ราย (รอยละ) จ าไมได

ราย (รอยละ) การรบการตรวจอจจาระ 277 (76.10) 82 (22.53) 5 (1.37) การไดรบยารกษาพยาธจากสถานบรการสาธารณสข

137 (37.64) 202 (55.49) 25 (6.84)

เมอพจารณาจากตารางท 4.4 จะเหนไดวา สวนใหญ รอยละ 76.10 จะเคยไดรบการตรวจอจจาระเพอหาไขพยาธ และมเพยงรอยละ 37.64 ทเคยไดรบยารกษาพยาธจากสถานบรการสาธารณสข ตารางท 4.5 แสดงจ านวน รอยละ ของความเสยง และความเชอเกยวกบโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าด จ าแนกตามประเดนความเสยงและความเชอ ประเดน

ใช ราย (รอยละ)

ไมใช ราย (รอยละ)

- ทานมประวตตดเชอพยาธใบไมตบ 96 (26.37)

268 (73.63)

- ทานมญาตสายตรงเปนมะเรงตบหรอมะเรงทอน าด 85 (23.35)

279 (76.65)

- การกนเหลาสามารถฆาเชอพยาธใบไมตบได 24 (6.59)

340 (93.41)

- ความเปรยวของมะนาว หรอมดแดง สามารถฆาเชอพยาธใบไมตบได

20 (5.49)

344 (94.51)

- โรคพยาธใบไมตบไมนากลว เพราะมยารกษา 136 (37.36)

228 (62.64)

- หากสงสยวาตดเชอพยาธใบไมตบ ซอยามากนเองไดเลย ไมจ าเปนตองตรวจอจจาระ

110 (30.22)

254 (69.78)

- ทานเคยซอยารกษาพยาธใบไมตบมากนเอง 105 (28.85)

259 (71.15)

- การกนยารกษาพยาธใบไมตบบอยๆ ปองกนมะเรงตบหรอมะเรงทอน าดได

92 (25.27)

272 (74.73)

23

เมอพจารณาจากตารางท 4.5 จะเหนไดวา ในประเดนความเสยงตอการเปนมะเรงมะเรงทอน าด สวนใหญ รอยละ 73.63 ไมมประวตตดเชอพยาธใบไมตบ และมเพยงรอยละ 23.35 เปนผทมญาตสายตรงเปนมะเรงตบหรอมะเรงทอน าด สวนประเดนเรองความเชอเกยวกบพยาธใบไมตบ การรกษา และการเปนมะเรงตบและทอน าด สวนใหญมความเชอทถกตอง แตกมจ านวนไมนอยทยงมความเชอทอาจสงผลตอพฤตกรรมเสยงตอการตดเชอพยาธใบไมตบและการเกดมะเรงทอน าด ประเดนทพบมากทสดไดแก ความเชอทวา พยาธใบไมตบไมนากลว เพราะมยารกษา คดเปนรอยละ 37.36 รองลงมาไดแก เชอวาหากสงสยวาตดเชอพยาธใบไมตบ ซอยามากนเองไดเลย ไมตองตรวจอจจาระ คดเปนรอยละ 30.22 และยงพบวา รอยละ 28.85 เคยซอยาฆาพยาธใบไมตบมากนเอง นอกจากนน รอยละ 25.27 เชอวา กนยารกษาพยาธใบไมตบบอยๆ จะชวยปองกนโรคมะเรงตบและมะเรงทอน าด สวนความเชอทวา การกนเหลา และความเปรยวของมะนาวหรอมดแดงสามารถฆาพยาธใบไมตบไดนน มเพยง รอยละ 6.59 และ รอยละ 5.49 ตามล าดบ 4.2.2 ปจจยดำนสงแวดลอม 4.2.2.1 ดานกายภาพ

บานละหาน ม.17 มพนทสวนหนงตดกบบงละหาน ซงเปนบงน าธรรมชาตขนาดใหญเปนอนดบสของประเทศ บงละหานเปนบงตนทมขนาดใหญ มเนอท 18,181 ไร ครอบคลมต าบลตางๆ ในอ าเภอจตรส 4 ต าบล คอ ต.บานกอก ต.หนองบวใหญ ต.ละหาน และต าบลหนองบวบาน อยในเปนทลมรองรบน าจากล าคนฉ โดยมหวยตางๆ เชน หวยกอก หวยหลวเปนทางน าเขาสบงละหานและไหลลงสแมน าช ในฤดแลงบงจะแหงมเพยงตอนใตของบงทมน าขงตลอดป ความลกทสดของบงประมาณ 1.5 เมตร กลางบงมเกาะ ขนาดประมาณ 0.3ตารางกโลเมตร (187.5 ไร) มปาละเมาะ พนทโดยรอบบงละหานจะมลกษณะราบเรยบถงคอนขางเรยบลกษณะดนโดยรอบเปนดนทเกดจากการตกตะกอนทบถมของตะกอนล าน า

4.2.2.2 ดานชวภาพ จากการทมพนทตดกบบงละหาน ท าใหชมชนแหงนเปนพนทมมความอดม

สมบรณ และมความหลากหลายทางชวภาพทงพชและสตว ในบงละหานมปลาและนกเปดน าชกชม พบนกอยางนอย 56 ชนด ไดแก นกน าและนกชายเลน นกประจ าถน ประมาณ นกอพยพแตมใชเพอการผสมพนธ นกอพยพผานตามฤดกาล นกอพยพมาเพอการผสมพนธ บางชนดทอยในสถานภาพใกลสญพนธ พบปลาอยางนอย 25 ชนด ทงชนดทอยในสถานภาพมแนวโนมใกลสญพนธ ไดแก ปลาดกดาน ปลาในวงศปลาตะเพยน พบ 9 ชนด ปลาในวงศปลาหมอ พบ 3 ชนด ปลา เศรษฐกจ ไดแก ปลาสลาด ปลา กระสบจด ปลาตะเพยนขาว ปลาสรอยขาว ปลาสรอยนกเขา ปลาหมอชางเหยยบ ปลาชอน

4.2.2.3 ดานเศรษฐกจ ดวยความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาต ท าใหคนชมชนสามารถใช

ทรพยากรเหลานในการประกอบอาชพอยางหลากหลาย ไดแก การท านา ท าไรมน สวนพรก ตมเกลอ เกบพชผกในบงมาขาย โดยเฉพาะอยางยงอาชพประมง มการท าเปนอาชพหลกหลายครอบครว ท าใหชมชน

24

แหงนมปลาสด ๆ บรโภคไมเคยขาด จะเหนไดจากปลาทน ามาขายในตลาด จะมแมคาไปรบปลาทชาวบานไปจบมาขายสดๆ ทงตอนเชาและตอนเยน นอกจากนนในชมชนยงเปนแหลงผลตผลตภณฑอาหารทท าจากปลา เชน ปลารา ปลาสม และทนยมบรโภคกนมากชนดหนงกคอ สมปลาหอ ทท าจากปลาตระกลปลาขาว ซงมกระบวนผลตทใชเวลาเพยงวนเดยวกสามารถบรโภคได และมกจะบรโภคกบดบๆ โดยเฉพาะในวงเหลา

4.2.2.4 ดานวฒนธรรม ชมชนแหงน เปนชมชนทยงคงรกษาขนบธรรมเนยมประเพณของชนชาวอสานไว

ไดอยางเหนยวแนน ดงจะเหนไดจากการรกษาประเพณฮตสบสอง ทเปนจารตของคนอสาน โดยจะมการจดกจกรรมของชมชนในแตละเดอนอยางตอเนอง และวฒนธรรมอสานทยงคงสบตอกนมาอยางหนงกคอ วฒนธรรมการบรโภคอาหารดบ หรอสกๆ ดบ โดยเฉพาะอาหารทท าจากปลา เชน กอยปลา สมปลา ปลาราดบ ขอมลทไดจากการสมภาษณเชงลก และการสนทนากลม พบวา เหตผลของการบรโภคมาจาก การตดใจในรสชาตของอาหาร คานยมทมกจะรบประทานกนในวาระพเศษ เชน วนรวมญาต และการสบทอดพฤตกรรมการกนในครอบครว

4.2.3 ปจจยดำนระบบบรกำรสขภำพ 4.3.1 ระบบบรการทางการแพทย ชมชนแหงนถอไดวาเปนพนทเสยงตอโรคพยาธใบไมตบ แตในระบบบรการทางการแพทยในสถานบรการยงไมไดใหความส าคญกบเรองนเทาทควร ดงจะเหนไดจากยงไมมระบบการเฝาระวง การตรวจทางหองปฏบตการ การคดกรอง ในระบบปกต ทงในระดบต าบล และในระดบอ าเภอ ญาตของผทเสยชวตจากมะเรงทอน าดรายหนงใหขอมลวา ชวงทผปวยมอาการแลวไปรกษาทโรงพยาบาลระดบอ าเภอ แพทยไมไดนกถงโรคทเกยวกบพยาธใบไมตบ มเพยงการจายยาตามอาการ กระทงผปวยอาการหนก จงไปรกษาตอทโรงพยาบาลศนย และเสยชวตในเวลาไมนาน อยางไรกตาม ในการเขาถงยารกษา ชาวบานทสงสยวาตนเองจะตดเชอพยาธใบไมตบ สามารถหาซอยา Praziquantel ไดสะดวก ตามคลนกหรอรายขายยา ซงสงผลใหบางรายจะซอยากนเปนประจ า แตไมปรบเปลยนพฤตกรรมในการบรโภคปลาดบ 4.3.2 ระบบบรการสาธารณสข การด าเนนงานคดกรองผปวยโรคพยาธใบไมตบของ รพ.สต. ในปทผานมานน เปนการด าเนนการตามนโยบาย ซงกจกรรมมเพยงการตรวจอจจาระเพอหาไขพยาธ และจายยาในรายทตรวจพบ ซงยาทน ามาแจกจายใหผปวย กตองรอระยะหนง เนองจากโรงพยาบาลไมไดมยาส ารองไว เนองจากในการด าเนนงานปกตจะไมส ารองยาไว เนองจากเกรงวายาจะหมดอาย เพราะไมมการเบกจาย หลงจากการด าเนนงานตามนโยบายในการคดกรองแลว กไมไดมกจกรรมตอเนอง แมวาจะมการสนบสนนดานการฝกอบรมใหแกเจาหนาทใหมทกษะในการตรวจทางหองปฏบตการ แตในทางปฏบต ดวยภาระงาน ซง

25

เจาหนาททรบผดชอบไมไดมหนาทโดยตรงทางหองปฏบตการ อกทงขาดงบประมาณสนบสนน ท าใหหนวยงานไมสามารถจดระบบบรการในระบบปกตได

4.3 กำรวเครำะหเชอมโยงสถำนกำรณโรคพยำธใบไมตบกบปจจยก ำหนดสขภำพ สภาพปญหาในชมชนเปาหมาย มการตรวจพบผตดเชอพยาธใบไมตบ ความชกรอยละ 32.01 เมอ

วเคราะหปจจยทเปนตวก าหนด พบวา ดานปจจยสวนบคคล กลมเปาหมายสวนใหญยงคงมพฤตกรรมเสยงจากการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจดทไมไดท าใหสกดดวยความรอน คดเปนรอยละ 63.41 แบงเปนบรโภคเปนบางครง รอยละ 56.02 และบรโภคเปนประจ า รอยละ 7.39 โดยมปจจยทสงผลตอพฤตกรรมเสยง ไดแก การตดใจในรสชาต ความเชอเรองการท าใหอาหารสกดวยความเปรยวของน ามะนาวหรอมดแดง ความเชอวาเหลาสามารถฆาพยาธได ความไมตระหนกตอปญหาเนองจากเหนวามยารกษา และสามารถหาซอยากนเองไดงาย ปจจยดานสงแวดลอมของชมชนทอยตดบงน าขนาดใหญ สามารถหาปลามาบรโภคไดงาย ทงปลาสด และผลตภณฑทท าจากปลา อกทงยงมวฒนธรรมทองถนในการบรโภคปลาดบทสบทอดในครอบครว คานยมการบรโภคปลาดบในโอกาสพเศษ นอกจากนน ปจจยดานระบบบรการสาธารณสข ยงพบวา สถานบรการในพนทเสยงยงไมมระบบบรการรองรบ การด าเนนตามนโยบายเปนเพยงการคดกรองและใหการรกษา ขาดการสรางความรความตระหนกแกชมชน กจกรรมไมตอเนอง แมจะมการพฒนาบคลากรดานการตรวจทางหองปฏบตการ แตมอปสรรคดานภาระงาน และขาดแรงจงใจ

26

บทท 5 สรปผลกำรวจย อภปรำยผลและขอเสนอแนะ

โรคพยาธใบไมตบยงคงสงผลกระทบตอภาวะสขภาพ เศรษฐกจ และสงคมของประชาชนโดยเฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เนองจากโรคนเปนสาเหตส าคญทท าใหเกดโรคมะเรงทอน าด และมการเสยชวตจากโรคนเปนจ านวนมากในแตละป ในป 2550 มรายงานผเสยชวตดวยโรคมะเรงทอน าด 28,000 ราย เฉลยวนละ 76 คน และในปจจบนพบวา ความชกของการเกดโรคมะเรงตบห รอสวนห น งคอมะเรงท อน าด ในประเทศไทยย งพบสงมากในประชาชน ทอาศยอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สาเหตของโรคเกดจากการรบประทานอาหารประเภททปรงจากปลาน าจดเกลดขาวตระกลปลาตะเพยนปรงดบ หรอสกๆ ดบๆ ซงมตวออนพยาธใบไมตบปนเปอน ในการด าเนนการแกไขปญหาทผานมา หลงจากมการคนพบพยาธใบไมตบครงแรกในประเทศไทยเมอป พ.ศ.2458 ไดมการศกษาวจยมากมายกระทงน าไปสการก าหนดนโยบายและด าเนนมาตรการ “อสานไมกนปลาดบ” เรมตงแตป พ.ศ. 2530 ท าใหความชกของโรคลดลงและสามารถลดปญหาลงไดระดบหนง แตการด าเนนงานขาดความตอเนอง รวมทงขาดกลไกการมสวนรวมจากภาคประชาชน อกทงลกษณะของปญหาทเปนเรองของพฤตกรรมของคน เชอมโยงกบบรบททางวฒนธรรม ความเชอ และวถชวตของชมชนนน ท าใหปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอน าดยงคงมอบตการณทสงอยถงปจจบน จากสภาพปญหาดงกลาว งานวจยนจงตองการวเคราะหหาปจจยทเปนตวก าหนดสภาพปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชนโดยใชแนวคดปจจยก าหนดสขภาพ (Health Determinants) ทงสามดานไดแก ปจจยสวนบคคล ปจจยดานสงแวดลอม และปจจยดานระบบบรการสขภาพ มาเปนกรอบแนวคดในการเกบขอมลและวเคราะห โดยมวตถประสงคเพอศกษาปจจยทเปนตวก าหนดปญหาโรคพยาธใบไมตบในชมชน งานวจยนเปนสวนหนงในการวจยพฒนารปแบบการปองกนควบคมโรคพยาธใบไมตบโดยใชชมชนเปนฐาน เปนกรณศกษาชมชนแหงหนงในจงหวดชยภม โดยใชกระบวนการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม

วธกำรศกษำ: เปนกรณศกษาใน 1 ชมชน เลอกแบบเฉพาะเจาะจง ใชระเบยบวธวจยแบบผสม (Mixed Method) ทงเชงปรมาณและเชงคณภาพ โดยเกบขอมลดานพฤตกรรม ความเชอ ดวยแบบสมภาษณ ในกลมประชากรอาย 30 ปขนไปทกคน ในชมชน พจารณาจากเกณฑอายกลมเสยง น ามาวเคราะหหา จ านวน รอยละ แลวใชการสมภาษณเชงลก การสนทนากลมเพอหาขอมลเชงลก ในกลมผใหขอมลส าคญ รวมทงการสงเกตแบบมสวนรวม และไมมสวนรวม การสนทนา และรวบรวมขอมลจากแหลงทตยภม เพอใหไดขอมลทจะน ามาวเคราะหตามกรอบแนวคด ขอมลเชงคณภาพใชการวเคราะหเนอหา และการตรวจสอบแบบสามเสา

ผลกำรศกษำ: พบวา สภาพปญหาในชมชนเปาหมาย ยงมการตรวจพบผตดเชอพยาธใบไมตบ ความชกรอยละ 32.01 เมอวเคราะหปจจยทเปนตวก าหนด พบวา ดานปจจยสวนบคคล กลมเปาหมายสวนใหญยงคงมพฤตกรรมเสยงจากการบรโภคอาหารทท าจากปลาน าจดทไมไดท าใหสกดดวยความรอน คด

27

เปนรอยละ 63.41 แบงเปนบรโภคเปนบางครง รอยละ 56.02 และบรโภคเปนประจ า รอยละ 7.39 โดยมปจจยทสงผลตอพฤตกรรมเสยง ไดแก การตดใจในรสชาต ความเชอเรองการท าใหอาหารสกดวยความเปรยวของน ามะนาวหรอมดแดง ความเชอวาเหลาสามารถฆาพยาธได ความไมตระหนกตอปญหาเนองจากเหนวามยารกษา และสามารถหาซอยากนเองไดงาย ปจจยดานสงแวดลอมของชมชนทอยตดบงน าขนาดใหญ สามารถหาปลามาบรโภคไดงาย ทงปลาสด และผลตภณฑทท าจากปลา อกทงยงมวฒนธรรมทองถนในการบรโภคปลาดบทสบทอดในครอบครว คานยมการบรโภคปลาดบในโอกาสพ เศษ นอกจากนน ปจจยดานระบบบรการสาธารณสข ยงพบวา สถานบรการในพนทเสยงยงไมมระบบบรการรองรบ การด าเนนตามนโยบายเปนเพยงการคดกรองและใหการรกษา ขาดการสรางความรความตระหนกแกชมชน กจกรรมไมตอเนอง แมจะมการพฒนาบคลากรดานการตรวจทางหองปฏบตการ แตมอปสรรคดานภาระงาน และขาดแรงจงใจ

สรปและขอเสนอแนะ: โรคพยาธใบไมตบซงเปนสาเหตส าคญทท าใหเกดมะเรงทอน าด ยงคงเปนปญหาสาธารณสขท

ส าคญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ผลจากการศกษาวจยทตองการวเคราะหหาปจจยทเปนตวก าหนดปญหาในพนทเปาหมายพบวา ปจจยสวนบคคลมาจากพฤตกรรมการบรโภค เชอมโยงกบปจจยเรองความเชอ ความตระหนก และมปจจยดานสงแวดลอมทางดานกายภาพ สงคม วฒนธรรม ทเออใหเกดพฤตกรรมเสยง ประกอบกบปจจยดานระบบบรการสขภาพทยงไมตอบสนองตอการแกปญหา ดงนน การศกษาวจยครงนจงมขอเสนอแนะดงน

1) หนวยงานสาธารณสขในพนทเสยง ควรด าเนนการแกปญหาดวยกระบวนการมสวนรวมของชมชนในทกขนตอนของกระบวนการเพอใหเกดการเรยนร เขาใจ และมทกษะในการแกปญหาทสอดคลองกบบรบท

2) สถานบรการควรจดระบบการบรการรองรบการตรวจรกษาโรคพยาธใบไมตบ โดยเฉพาะในพนทเสยง

3) หนวยงานทรบผดชอบควรมการท าความเขาใจและควบคมก ากบรานขายยาหรอคลนก ในการจ าหนายยารกษาโรคพยาธใบไมตบ

4) กระทรวงสาธารณสขควรมการถายทอดนโยบายและแนวทางทชดเจนใหถงระดบปฏบตในพนทและควรมการสรางแรงจงใจตอการด าเนนงานของบคลากรในพนท

28

เอกสำรอำงอง 1) ฐตมา วงศาโรจน, ประภาศร จงสขสนตกล (บ.ก.). คมอก าจดโรคพยาธใบไมตบส าหรบ

ประชาชนเพอเปนแนวทางในการด าเนนงานในชมชน. กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข,

นนทบร: 2555.

2) IARC, Infection with liver flukes (Opisthorchis viverini, Opisthorchis felineus and Clonorchis

sinensis). IARC Mogng Eval Carcinog Risks Hum 1997; 61:121

3) กระทรวงสาธารณสข (2555). ยทธศาสตร “ก าจดพยาธใบไมตบ ลดมะเรงทอน าด วาระคน

อสาน”. ส านกบรหารการสาธารณสข ส านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข กระทรวง

สาธารณสข, นนทบร.

4) ฐตมา วงศาโรจน และคณะ (2552). รายงานผลการศกษาสถานการณโรคหนอนพยาธและโปร

โตซวของประเทศไทย พ.ศ. 2552. ส านกโรคตดตอทวไป กรมควบคมโรค กระทรวง

สาธารณสข, นนทบร

5) Mitacek EJ, Brunnemann KD, Suttajit M, et al. Exposure to N-nitroso compounds in a

population of high liver cancer regions in Thailand: volatile nitrosamine (VNA) levels in Thai

food. Food Chem Toxicol 1999; 37:297-305.

6) Wongba N, Thaewnongiew K, Phathee K, et al (2011). Liver Fluke Prevention and Control inthe Northeast of Thailand Through Action Research. Asian Pacific journal of CancerPrevention. 12,1367-1370.