UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI FILOZOFIK

DEGA E HISTORISË

Abdyl Frashëri – Jeta dhe kontributi i tij ne cështjen kombëtare Shqiptare

Andi Belegu

Prishtinë, 2013

Përbajtja

Hyrja................................................................................................................................................2

Biografia e shkurtër......................................................................................................................3

Abdyl Frashëri, si përsonalitet i shquar shqiptar dhe zë i fuqishëm i Shqipërisë........................4

Komiteti i Janinës dhe i Stambollit ( 1875-1878).......................................................................6

Lidhja shqiptare e Prizrenit (1878-1881).....................................................................................9

Arestimi dhe Amnistia e Abdyl Frashërit..................................................................................16

Përfundimi..................................................................................................................................17

Bibliografia................................................................................................................................17

Aneks – Disa fotografi nga veprimtaria politike e Abdyl Frashërit..............................................18

2

Hyrja

Në historinë e popullit Shqiptarë hasim në personalitete të ndryshme të cilët dhanë një kontribut

të patjetërsueshem në ngritjën e lavdishme të popullit shqiptar. Ndër këto personalite është edhe

Abdyl Frashëri i cili në veprat e historianëve të njohur si Kristo Frashëri, Skënder Rizaj, Xhafer

Belegu dhe burimet e kohës gjendet si një ndër personazhet kyce të të gjitha aktiviteteve për

lirinë e popullit shqiptar.Si i angazhuar në cështje e jashtme të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,

Abdyl Frashëri na paraqitet si një ndër kontribuesit më të mëdhenj të prezentimit të Shqipërisë në

aktivitetet diplomatike të kohës. Personaliteti i Abdyl Frashërit është e nevojshme të studiohet

edhe më tej pasi që dha një kontribut të madh në themelimin dhe ekzistimin e Lidhjës së

Prizrenit por edhe të aktiviteteve tjera për clirimin e Shqipërisë megjithëse nuk pati jetë ta gëzojë

mëvehtësimin e saj.

Në këtë punim seminarik do të mund të gjeni të dhëna për jetën e Abdyl Frashërit dhe

veprimtarinë e tij politike. Punimi është i bazuar në punime akademike të historianëve të njohur

shqiptarë por edhe të huaj të cilët shkruajnë për pasqyrimin e Lidhjes së Prizrenit në shtypin e

kohës.

Biografia e shkurtër

Abdyl Frashëri u lind në fshatin Frashër të Përmetit në vitin 1839 në Shqipërinë e okupuar nga

Perandoria Osmane. Ai rridhte nga një familje bejlerësh që në atë kohe qëndronin në një pozitë

të mirë financiare pasi që kishin pozitë të mirë në hierarkinë ekonomike të Perandorisë Osmane.

3

Babai i tij Halit Bej Frashëri ishte komandant i një ushtrie jo të rregullt që vepronte kryesisht në

Shqipëri, poashtu babai i tij disa herë kishte shkuar në Bosne, Mal të zi. Aktivitet më të madh

ushtria e Halit Bej Frashërit pati në Thesali të Greqisë dhe Maqedoni ku shpesh luftonte me

rebelët (hajdutët) grek. Gjatë këtyre ekspeditave Abdyl Frashëri kishte rolin e komandantit të

forcave shqiptare të këtij regjimenti. Pas vdekjës së babait të tij në vitin 1859 meqenëse ishte

vëllau më i madh nga pesë djem dhe dy vajza të familjës Frashëri ai u kthye nga Janina ku kishte

shkuar në moshën 18 vjecare për të studiuar ne gjimnazin Zosimea, për të mbajtur rolin e

kryefamiljarit të kësaj familjeje të madhe. Pas dy vitesh vdiq edhe nëna e tij Emine Minahori.

Pas kësaj ngjarjeje në familjën Frashëri ai u largua nga Shqipëria për tu zhvendosur në Janinë, ku

pati mundësi të studionte dhe mësontë nga mësuesi i tij (Myzerid) Hasan Tahsini i cili i mësoi

gjuhën arabe, persiane, greke dhe frenge. Frashëri poashtu studioi edhe Filozofinë, Shkencën dhe

Matematikën. Pasi mbaroi studimet Abdyl Frashëri u martua me Bellkëzen e cila ishte e bija e

myftiut Ibrahim Frashëri nga familja Lahçenja dhe Xhenfize Çoku nga familja e Çokollarëve.

Bellkëzja i lindi atij 6 femijë. Femiu i parë ju lindi në vitin 1876 i cili u quaj Halid dhe vdiq në

moshë shumë të re, poashtu edhe fëmiu i dytë do të emërohej Halid dhe poashtu vdiq në moshë

të re siq ndodhi edhe me dy djemtë tjerë të dy të quajtur Feridun. Të vetmit që mbijetuan

sëmundjet ishin djali Mit’hati i cili poashtu do të angazhohej në cështjen kombëtare dhe vajza

Eminja.1

Familja Frashëri njihej gjithmonë për zotësinë e saj në luftë dhe për kontributin e pashoq në

cështjen kombëtare, kjo familje i dha Shqipërisë edhe dy vëllezërit tjerë të Abdylit që ishin

Samiu dhe Naimi që të dy poet shumë të shquar shqiptarë. Është e vecantë në historiografinë

botërore dhe shqiptare se si një familje mund ti jepte vendit tre heronjë të cilët luajtën rol mjaft të

madh edukimin, vetëdijësimin dhe clirimin e popullatës shqiptare të okupuar nga perandoria e

gjysëm hënës.

Abdyl Frashëri vdiq më 20 Tetor të vitit 1892 në Stamboll ku edhe u varros, rivarrimi i tij u bë

në vitin 1978 kur eshtrat e tij u kthyen që të prehen përjetësisht në vendin të cilin ia kushtoi jetën

në Shqipëri. 2

1 Studim Jeta e Abdyl Frasherit, Andi Belegu - Konferenca e historise shqiptare- UT – Qershor 20132 Po aty

4

Abdyl Frashëri, si përsonalitet i shquar shqiptar dhe zë i fuqishëm i Shqipërisë

Prof. Skënder Rizaj hyrjen e Abdyl Frashërit në politikë e sheh si shumë të nevojshme për kohën

kur ndodhi “ Abdyl Frashëri hyri në skenën e historisë në vitet e Krizës Lindore atëherë kur

atdheu kishte më tepër se kurdoherë nevojë për të”.3 Frashëri për shumë vite do ti shërbente

popullit si arkitekt i historisë së tij të ardhme dhe do të shërbente si pikë referimi për cdo ndodhi

të mëtejmë të popullit shqiptar, bashkë me Hasan Prishtinën, ai do të bëhej nja nga pishtarët e

formimit të shtetit shqiptar që nisi së krijuari pikërisht në periudhën e veprimtarisë së Abdyl

Frashërit. Ishte pikërisht viti 1877 që do ta vendoste atë në krye të Komitetit për Mbrojtjën e

Shqipërisë, për shumë vite Abdyl Frashëri do të udhëheqte kryengritjen. Populli e identifikon

Frashërin si udhëheqës të Shqipërisë moderne që po krijohej, në fillet e karierës së tij ai u njoht si

jo vetëm zyrtarë për punë të jashtme por edhe si aktivist i Lidhjës Shqiptare të Prizrenit, më vonë

ai u bë udhërrëfyes i rrugës politike të shqiptarëve drejt shtetformimit. Si aktivist i Lidhjes

Abdyli e shetiti Shqipërinë anëekënd dhe u njoht me problemet e të gjithë popullit shqiptarë

kudo që jetonte madje edhe në shtete të tjera si mike ashtu edhe armike të Shqipërisë që po

kerkontëe pavarsinë. Si diplomat ai përfaqësoi denjësisht Shqipërinë duke i bërë me dije të gjitha

fuqive të mëdha kundërshtimet që vendi kishte lidhur me Traktatin e Shën Stefanit dhe vendimet

e Kongresit të Berlinit që e sakatuan Shqipërinë në favor të shteteve fqinje.

Sulltanët e pashallarët e Stambollit u munduan disa herë ta binsdin Abdyl Frashërin të bëhej

pjesë e aparatit shtetëror shtypës të Perandorisë, por edhe pse iu premtuan poste të ndryshme të

rëndësishme në ai asnjëherë nuk ia shiti zotsinë dhe nderin e tij sulltanit siq bënin dikur

bashkëkohanikët e tij. Abdyl Frashëri u vu gjithmonë kundër të huajt ideali më i madh i tij ishte

atdheu, ai nuk ishte person që ti rrinte pa fjalë shtypjës ishte një karakter reaksionist të cilin e

3 Kreu X, fq.188 Skënder Rizaj – Lidhja shqiptare e Prizrenit dhe veprimtaria e saj 1878-1881, Prizren 1997

5

pagoi me burg e gati edhe me kokë pas angazhimeve në aktivitetin patriotik për Lidhjën e

Prizrenit.

Abdyl Frashëri ishte shumë i njohur për oratorinë e tij. Konsulli anglez në Shkodër Kirby Green

e cliësonte Frashërin si përsonalitetin me më së shumti autoritet pas Haxhi Ymer Efendi Prizreni,

apo siq do ta cilësonte historiani turk Suleyman Kylce një përsonalitet me arsimim të mirë dhe

njohës i politikës së kohës.

“Vallë cili është shkaku i mbrapambetjës së viseve të Peranodrisë Osmane ? ... Mendoj se shkaku

i saj është së pari injoranca, së syti dhespotizmi i Abdyl Hamidit, së treti të kryet e punës.

Qeveria Osmane. Pastaj titullarët nuk janë mentarëë dhe po merren me qejfe, me punë të kota, e

jo me përparimin e shtetit dhe të popullit”, ky fjalim i Abdyl Frashërit do të mbetej në histori

pasi që do të pasqyronte revolucionaritetin e tij. Fjalimet e tij zakonisht ndiznin në flakë publikun

që dëgjonte. 4

Në shumë paraqitje të tij në parlamentin turk Abdyl Frashëri kishte kërkuar krijim e organizatave

të ndryshme shkencore të cilat do të mund të ndihmonin në edukimin e popullatës në vendet e

Ballkanit të cilat në atë kohë ishin krejtësisht të pambuluara nga sistemi i arsimit të asaj kohe.

Më 30 Janar 1878 duke iu drejtuar parlamentit ai tha : “ Asambleja jonë nuk është asamble

ekzekutive. Asambleja jonë flet llakërdi. Asambleja ekzekutive është tjetër! Prandaj, fjalët tona

të folura këtu në qoftë se nuk zbatohen, së paku të shkruhen drejt. Gazetat osmane të botuara

qoftë në frengjishte, greqishte apo osmanishte, përpos “Basiretit”, i cili që 5-6 ditë filloi të

shkruaj drejtë, shkruajnë p.sh. ushqimi u bë kështu, filani tha kështu , sot ra borë. Shkrimet e tila

nuk kanë kurrfarë lidhje, ato janë pa kuptim, të ndryshkura dhe krejtësisht të cunguara. Kjo gjë

asamblenë tonë jo vetëm që e turpëron, por edhe e ofendon. Këtë kurrë nuk do ta pranojmë” 5 Më

vonë në mars Basireti do të botonte një shkrim për Frashërin ku do të tregonte për qëndrimet e tij

lidhur me marrëveshjen e Shën Stefanit e sidomos të gjendjës së shqiptarëve.

Komiteti i Janinës dhe i Stambollit ( 1875-1878)

4 Kreu X, fq.189 Skënder Rizaj – Lidhja shqiptare e Prizrenit dhe veprimtaria e saj 1878-1881, Prizren 1997 5 Kreu X fq.190 Skënder Rizaj – Lidhja shqiptare e Prizrenit dhe veprimtaria e saj 1878-1881, Prizren 1997

6

Gjatë viteve 70-të të shekullit XIX po vërehej se politikat tanzimaniste po dështonin dhe popujt

pjesë të Perandorisë së gjysëm hënës po shtypeshin edhe më tepër krahas rënjes së vazhdueshme

të Perandorisë. Gjatë periudhës 40 vjeqare te aplikimit të Tanzimatit edhe psë u përdorën politika

shumë të rënda shtypëse Perandoria e sulltanëve nuk po i shpëtonte shturrjes dhe po shihte ditët e

fundit të saj. Industria evropiane po trefishohej ndërsa mallërat osman nuk po gjenin vend si më

parë në tregjet e mëdha evropiane. Në vitin 1875 niveli i eksportit përfaqësonte cerekun e

importit. Për ti pasuar këto probleme kaq të mëdha ekonomike të përandorisë ku të ardhurat

buxhetore ishin rreth 800 milionë franga ari ndërsa borgjet kishin aritur deri ne 5.3 miliardë

franga ari, u paraqit një frymë e re “liberale” turke që në histori do të njihet si revolucioni gjon-

turk i përfaqësuar nga organizata e “Osmanëve të rinj” e cila synonte të zhdukte despotizmin

feudal teokratik të sulltanëve.

Popujt e Ballkanit si të gjithë popujt tjerë në orvatje për të fituar mëvehtësinë filluan kryengritjet

e njëpasnjëshme që në histori do të njiheshin me emrin “Kriza Lindore” dhe zinte përiudhën

kohore mes viteve 1875-1876. Kriza lindore e gjeti Shqipërinë me forca të gatshme për të

zhvilluar kryengritje dhe totalisht të decentralizuar nga sulltani dhe peranodria, pra me duar të

lira për të përgatitur një plan për pavarësi. Prapë se prapë organizimn e shqiptarëve në një

kryengritje e pengoi mungesa e një organizate kombëtare që ti grumbullonte burrat dhe gratë e

Shqipërisë për tu bashkuar kundër zgjedhës shekullore të Sulltanëve.

Përandoria nuk ishte e gatshme ti jepte pavarësi Shqipërisë sepse në rast të parë vendet e

Ballkanit do të suleshin drejt territoreve shqiptare, siq edhe bënë në kongesin e Berlinit dhe në

Traktatin e Shën Stefanit. Të sulur si lëngonj të uritur morrën pjesë dhe e sakatuan Shqipërinë.

Kriza lindore në Shqipëri krijoi një situatë mbytëse, madje të rrezikshme edhe në rast të një

kryengritjeje kundërosmane pasi që e la idenë e coptimit të Shqipërisë nga rrezik potencial në

rrezik real.

Barrën e krijimit të një Komiteti për mbrojtjën e Shqipërisë e mori mbi vete vetë Abdyl Frashëri

ku në maj të vitit 1877 në Janinë krijoi këtë komitet i cili u njoh si Komiteti i Janinës. Në këtë

komitet u thurrën planet e para për clirimin e Shqipërisë. Në këtë komitet përveq Abdyl Frashërit

bënin pjesë edhe Mehmet Ali Vrioni, Mustafa Nuri Vlora, Sulejman Tahiri, Myslim Vasjari,

Sabri Gjirokastra, Mihal Harito, Mehmet Goroshiani, Vesel Dino etj.

7

Komiteti për mbrojtjen e Shqipërisë fillimisht doli me planin për një marrëveshje Shqiptaro-

Greke. Në korrik 1877 ndërmjet Abdyl Frashërit dhe Qeverisë Greke u zhvilluan bisedime për të

jetësuar këtë plan kundër Perandorisë. Bisedimet u zhvilluan fshehurazi në Janinë. Bashkë më

Abdyl Frashërin në këto takime ishte edhe Mehmet Ali Vrioni dhe Epaminoda Mavromatis(një

fuksionar i Ministrisë së Jashtme Greke). Pala greke nuk i pranoi kushtet e Abdyl Frashërit të

cilat ishin bashkërendimi i veprimeve kundër perandorisë dhe njohja e teritoreve etnike të

Shqipërisë ku do të krijohej Principata e pavarur shqiptare, përkundrazi grekët propozuan që të

njihnin kryengritjën shqiptare në pjesën e sipërme të lumit Seman, dhe që pas clirimit këto vise

të kërkonin bashkim me Greqinë që të krijohej shteti greko-shqiptar nën sovranitetin e kurorës së

Greqisë, gjë që ishte ë papranueshme për Shqipërine. Dhe kështu u shua përfundimisht mundësia

e bashkëpunimit shqiptaro-grek në luftën kundër portës së lartë.

Megjithatë përpjekjet për liri nuk u ndalën, në vitin 1877 patriotët shqiptarë i kushtuan rëndësi të

vecantë fushatës për Parlamentin e dytë Osman. Nga këto zgjedhje edhe pse të ndikuara si emra

për parlament dolën edhe disa deputetë shqiptarë ndër ta edhe Abdyl Frashëri. Parlamentin turk

anëtarët e Komitetit të Janinës e shfrytëzuan për të mobilizuar patriotët në atë që u quajt Komiteti

Qëndror për Mbrojtjën e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare apo shkurt Komiteti i Stambollit

mbledhja e parë e të cilës u mbajt më 18 dhjetor 1877. Anëtarë të këtij komiteti ishin Pashko

Vasa, Jani Vreto, Ymer Prizreni, Zija Prishtina, Sami Frashëri, Ahmet Koronica, Mihal Harito,

Iljaz Dibra, Mehmet Ali Vrioni, Seid Toptani, Mustafa Nuri Vlora, Mane Tahiri e të tjerë dhe ky

komitet drejtohej nga vetë Abdyl Frashëri.

Komiteti i Stambollit pasi që pa rrezikun që po i kanosej Shqipërisë dhe Ballkanit pas rënjes së

Plevnës më 10 dhjetor 1877 kërkoi edhe njëherë bisedimet me Qeverinë e Athinës. Prapë pala

shqiptare erdhi me propozime të njejta por tashmë nuk përfaqësohej nga Komiteti Krahinor i

Janinës por nga Komiteti Qëndror i Stambollit. Pala greke mbajti të njejtat qëndrime dhe kështu

nuk u arrit asnjë marrëveshje dhe Shqipëria prapë mbeti vetem në qëllimet e saj kundër

Perandorisë.

Trimat shqiptar gjatë gjithë kohësh po mundoheshin të rregullonin problemet e shqiptarëve, qysh

në fillim të vitit 1878 shqiptarët pasi kishin parë përparimin e ushtrisë ruse drejt perandorisë

gjegjësisht Stambollit filluan të thurrnin plane për krijimin e një lidhjeje mbarë shqiptare. Qysh

në fillim të vitit Pashko Vasa kishte filluar përgatitjet për planet e formimit të saj. Komiteti i

8

Stambollit mendonte se nuk do të haste përkohëshisht në rezistencën luftarake të turqve të cilët

momentalisht ishin të preokuouar me luftën. Për të qenë të sigurtë për mosndërhyrjen e

Perandorisë krerët shqiptarë i dërguan një letër pëtr ti kërkuar leje Portës së lartë për të nxjerrë

lejën përkatëse. Për një kohë të gjatë nuk morrën përgjigje. Për më tepër zhvillimet e politikave

greke kundrëjt shqiptarëve ngriti edhe më shumë tënsionin e tyre. Në shkurt të 1878 grekët do të

niseshin në disa ekspedita në të ashtuquajturën kryengritje për clirimin e Epirit, por hasën në

disfatë të shqiptarëve dhe forcave turke që kishin ardhur nga Janina. Kjo kryengritje e grekëve i

la ata me shumë pasoja ku nga 600 vetë sa e përbënin bandën pas disfatave në Karalibej dhe

Gjashtë betën vetëm 110 të cilët arritën të largohen drejt Korfuzit. 6

Lidhja shqiptare e Prizrenit (1878-1881)

Një muaj pas pushtimit të Edrenesë në Rusi u nënshkrua Traktati i Shën Stefanit (3 Mars 1878).

Sipas këtij traktati tetëdhjetë përqind e Gadishullit Ballkanik shkëputej nga Perandoria e gjysëm

hënës. Rusia si fituese hoqi dorë nga synimet drejt Ballkanit dhe mori vetëm krahinën e

Basarabisë në Rumani dhe disa krahina osmane në jug te Kaukazit. Ndryshimi më i madh që do

të ndodhte ishte krijimi i një shteti bullgar që do të ishte nën administrimn e Sulltanit dhe do të

shtrihej në lindje deri në detin e Zi, në jug deri në Egje në veri deri në Danub dhe në perëndim

deri në malet e Voskopojës. Pjesa tjetër e teritoreve do të ndahej mes Rumanisë, Sërbisë dhe

Malit të Zi të cilat edhe do të ktheheshin nga principata në shtete autonome. Normalisht

Shqipëria nuk fitonte asgë dhe poashtu edhe Greqia mbeti e pa përfshirë në pazaret e Shën

Stefanit përveq që do ti tuhej sovraniteti në teritoret e paraluftës. Shqipëria madje as nuk u

përmend dhe kështu territoret e Dibrës, Kercovës, Gostivarit, Tetovës, Shkupit, Kacanikut e te

tjera do të hynin nën administrimin e Bullgarisë, Sërbia do të merrte viset veriore dhe verilindore

të Kosovës deri në afërsi të Mitrovicës ndërsa Mali i Zi do të dyfishonte sipërfaqen e tij e cila do

të rritej për tri herë dhe do të përfshinte një varg krahinash shqiptare. Megjithatë u vendos që ky

tektat të rishikohej dhe kjo do të ndodhte në Berlin më 13 Qërshor 1878 në atë që në histori do të

njihej si Kongresi i Berlinit.

Shqiptarë u përgatitën se edhe në Kongresin e Berlinit kërkesat e tyre nuk do të mirreshin

parasysh, ndërkohë morrën përgjigje edhe nga Porta e Lartë lidhur me kërkesën që kishin bërë si

6 ASHSH. Instituti i historisë, Historia e popullit Shqiptarë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, fq. 133-146

9

Komitet i Stambollit për formimin e një lidhjeje shqiptare. Porta e lartë ishte plotësisht kundër

dhe tha se do të merrte masa në rast se një gjë e tillë do të ndodhte. Në fakt Perandoria e

mbështette një kryengritje në rast se kjo e fundit organizohej nga sulltani apo mëkëmbës të tij në

vende të ndryshme por asnjëherë si lëvizje të popujve të Perandorisë. Dhe kështu shqiptarët

vendosën që lidhjen ta krijonin duke u bazuar në besëlidhjet lokale dhe lëvizjen popullore.

Për të kundërshtuar vendimet e Kongresit të Berlinit shqiptarë ishin përgatitur të përdornin edhe

armët Abdyl Frashëri në shkrimet e tij nëpër gazeta të ndryshme të kohës e sidomos në gazetën e

njohur osmane Basiret i tërhiqte vëmendjen Perandorisë që të mos lejonte vendime të mira për

perandorinë në kurriz të shqiptarëve.

Gjatë krijimt dhe siq do të shohim edhe gjatë zhvillimit të Lidhjës Shqiptare të Prizrenit ishin

shfaqur dy fryma, ajo radikale dhe ajo e moderuar. Radikalët mendonin se duhej luftuar dhe

fituar liria me gjak dhe se vetëm kështu do të arrihej shmangia e përhershme nga hegjemonia

osmane, ndërsa të moderuarit e mbronin idenë se shqiptarët mund të krijonin shtetin e tyre edhe

brenda perandorisë me lejën e vetë Sulltanit.

Megjithë dallimet mes themeluesve dhe pjesëmarrëve në lidhje më 10 Qërshor 1878 në Prizren u

mblodh ajo që do të shënohej në histori si përpjeka e parë politike dhe diplomatike reale dhe më

premtuese për formimin e shtetit shqiptar. Ndërtesa ku u mbajt lidhjee Prizrenit ishte një medrese

e vjetër e ndërtuar në shekullin e XVII nga Mehmet Pasha dhe ndodhet afër Bajrak Xhamisë.

Kryetar i Kuvendit u shpall Iljaz Pashë Dibra. Një qind e një delegatët e mbledhur në shtpinë e

Lidhjës ishin të gatshëm të merrnin cdo vendim në kundërshtim të venidmeve për ndarjen e

trojeve shqiptare. Në këtë kuvend u mbajtën shumë fjalime që hynë në historinë e Shqipërisë

ndër ta më i njohuri dhe që mbeti në mendjën e gjithë popullit ishte fjalimi i Abdyl Frashërit i cili

bëri bujë jo vetëm brenda pr edhe jashtë sallës së kuvendit. “ Qëllimi i Kuvendit është që t’ua

presim hovin armiqve të pashpirt, duke lidhur besën shqiptare dhe duke dhe duke u betuar t’i

mbrojmë me gjak trojet që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë. Në këtë tubim kishte

edhe faktor destabilizues të cilët shpesh u munduan të ndërprenin dhe të prishnin diskutimet që

bëheshin ndër ta ishin një grup sulltanistësh të cilët përkrahnin politikat osmane dhe poashtu edh

vet mytesarifi i Prizrenit Qamil Beut.

10

Gjatë punës së tij Kuvendi i Lidhjës nxorri dy akte që njihen si Kararnaneja dhe Talimati.

Kararnaneja apo Kanuni i Lidhjës (Akti i vendimeve) sanksionoi formimin e Lidhjës Shqiptare të

Prizrenit si organizatë politike shqiptare dhe përcaktoi detyrat e saj. Ndër detyrat kryesore të

Lidhjës ishin mborjtja e tokave shqiptare dhe definonte se ajo do të kundërshtonte lëshimet

tokësore në favor të Bullgarisë, Sërbisë dhe Malit të Zi por jo kundër tokave që do merrte Rusia

apo Austro-Hungaria që do të thotë se do të luftonte vetëm për trojet shqiptare. Kararnaneja

poashtu shprehte synimet vetqeverisëse të Shqiptarëve. Në nënin e 14 Kararnaneja definonte së

Stambolli apo Porta e lartë në asnjë mënyrë uk do të përzihet në vendimet e saj. Ndërkohë

dokumenti tjetër, Talimati apo Urdhëresa trajtonte aspoektet organizative të Lidhjës, Talimati

zhveshte Lidhjen nga cdo lidhje me fenë islame dhe nga deklaratat besnike ndaj Perandorisë

Osmane. Poashtu Talimati kërkonte krijimin sa më të shpejtë të administratës së Lidhjës. Me

kararnane kryeqytet i Lidhjës ishte Prizreni.

Lidhja vendosi te ngrinte një ushtri të madhe dhe shumë të disiplinuar. Ushtarët do të

vendoseshin në pika strategjike të mëmëdheut si në Guci, në Rugove, në Kolashin, Prepol etj.

Prej këtu ata do të mbronin vendet nëse Kongresi i Berlinit do të vendoste t’ua jepte vendeve të

Ballkanit si Serbisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë. Sipas Talimatit, Kuvendi kombëtar do të krijonte

një ushtri prej rreth 200 000 vetash.

Lajmi i krijimit të Lidhjës u përhap në cdo cep të Shqipërisë, shumë atdhetarë po i

bashkangjiteshin ushtrisë së Lidhjës. U këkrkua nga përparimtarët e kohës që Kuvendi të

rimblidhej dhe të merrnin pjesë ehde më shumë delegat nga të katër vilajetet. Lordi anglez

Bikonsfild pranoi një letër nga 500 qytetarë shkodran ku thujhej së shqiptarët donin shkeputje

nga Turqia dhe kërkonin krijimin e një shteti autonom shqiptar. Poashtu më 20 Qërshor 1878

Ministrave të jashtëm të Fuqive të mëdha iu dergua një memorandum nga personalitet shqiptar

që jetonin në Stmaboll ku i shprehnin shqetësimet për lëvizjet e fundit të fuqive të mëdha dhe

dhe kërkonin unifikim e trojeve shqiptare dhe moscoptimin e tyre.

Në një mbledhje të fshehtë u krijua edhe komiteti udhëheqës i Lidhjës i cili zgjodhi udhëheqësit

e tri dikastereve ndër të zgjedhurit ishin Abdyl Frashëri, Haxhi Shabani dhe Sylejman Vokshi.

Abdyl Frshëri u caktua si përgjegjës për punët e jashtme.

11

Kongresi i Berlinit u hap më 13 Qërshor 1878, në rend dite ishte rishikimi i Traktatit të Shën

Stefanit. Në të morrën pjesë Gjermania, Anglia, Francz, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia.

Punimet i drejtoi kancelari gjerman Otto Bismark. Në punime ishin të pranishëm edhe

delegacioni Osman i përbërë nga Ministri i Jashtëm i Perandorisë Kara Theodor Pasha me

ndihmës të parë Mahmut Ali Pashën një marshall turk me origjinë gjermane. Delegacioni kishte

të drejtë të merrte pjesë në diskutime por jo edhe të votonte vendimet. Në Kongres u ftuan edhe

delegacionet nga Sërbia, Mali i Zi, Bullgaria, Rumania dhe Greqia, ata në seanca të vecanta do të

shprehnin shqetësimet e tyre për vendimet e Shën Stefanit. Edhe shqiptarët i shprehën

shqetësimet e tyre nëpërmjet qindra memorandumeve dhe letrave që i dërguan pjesëmarrësve në

Kongres. Direkt shqetësimet e Shqipërisë i shprehu Abdyl Frashëri nëpërmjet peticionit që

Lidhja miratoi më 15 Qërshor. Ky peticion përmbante kërkesa të moderuara saktësisht kërkohej

që Shqipërisë t’i jepen disa të drejta autonomiste. Megjithatë pati edhe kërkesa nga njerëz të tjerë

të cilët kërkonin formimin e një shteti shqiptar.

Pas shumë përpjekjeve Lordi Bikonsfild në një nga senacat më në fund përmendi krijimin e një

shteti shqiptar me idenë së kështu do të cliroheshin Shqiptarët nga zgjedha osmane, dhe do të

krijohej një stabilitet në lindje te Evropës dhe ndoshta edhe do të ndalej ndikimi pansllavist i

Rusisë, por një gjë e tillë nuk u mor parasysh. Më vonë Abdyl Frashëri takoi kancelarin Bismark

i cili me rreptësi tha se nuk do të ketë seancë për Shqipërinë pasi që sipas tij “nuk ekzistonte nje

komb shqiptar”. Rrjedhimisht cështja shqiptare nuk u diskutua ne Kongresin e Berlinit ndërkohë

Anglia dhe Austro Hungaria po mundoheshin të pakjësonin sa më tepër përfitimet e Rusisë dhe

kështu të përforconin ndikimin e tyre dhe pozitën në Evropën Juglindore. Pas një muaj

diskutimesh më 13 Korrik 1878 u nënshkrua marrveshja e Kongresit të Berlinit e cila

zëvendësoi Marrëveshjen e Shën Stefanit. Sipas marrëveshjës Zotërimet e Rusisë në Azi të

Vogël dhe Ballkan u zvogëluan. Principatës bullgare nën sovranitetin e Sulltanit iu zvogëluan

kufijtë për tre herë u vendos që kjo e fundit të shtrihej mes Danubit dhe Ballkaneve. Viset në jug

të Ballkaneve do të formonin një principatë tjetër e cila do të njihet si Rumelia Lindore.

Maqedonia dhe Bullgaria do të mbeteshin nën Perandorinë Osmane edhe Shqipëria lindore të

cilat sipas Shën Stefanit do ti jepeshin Bullgarisë mbetën nën administrimin e Perandorisë

Osmane, Berlini aprovoi marrëveshjen e mëparshme për ti dhënë Rumanisë Dobruxhën Veriore

dhe për ti shkëputur Basarabinë në favor te perandorisë cariste ruse. Poashtu Serbia nukj do të

12

merrte pjesë nga teritori i Kosovës së sotme poer do të zgjërohej në drejtim të Pirotit, Nishit,

Trenit dhe Vranjës kurse Mali i Zi do të merrte Podgoricën, Plavën, Gucine, e të tjera dhe nuk do

të zgjërohej në drejtim të Hercegovinës dhe Novi Pazarit. Aneksimi i Ulqinit nuk iu njoh, por

Cetina do të lundronte lirisht në Bunë dhe në Liqenin e Shkodrës. 7

Abdyl Frahsëri më vonë shkruan së këto vendime të Kongresit të Berlinit kishin për qëllim

ndikimin në popullatën vendase, ndikim serb në Vilajetin e Kosovës, bullgar në atë të Manastirit

dhe grek në Vilajetin e Janinës.

Marrëdhënjet shqiptaro-turke do të acaroheshin edhe më tej në atë që njihet si aksioni i Gjakovës

që ndodhi gjatë muajve Korrik – Shtator 1878. Në mbledhjen e mbajtur më 24 Korrik 1878

Komiteti ndërkrahinor i Janinës nën drejtimin e Abdyl Frashërit në këtë mbledhje u hartua një

rezolutë e vecantë e cila definonte krijimin e një Vilajeti të vetëm shqiptar që përbëhej nga katër

vilajetet e atëhershme Kosovës, Manastirit, Janinës dhe i Shkodrës. Për të përmbushur këtë

rezolutë populli shqiptar po bashkohej gjithë andej për të krijuar ushtrinë e Lidhjës. Më 3 dhe 25

Gusht kryeministri turk i shkruante Abdyl Frashërit dhe Komitetit të Janinës për ta bindur se

Turqia nuk do ta lëshonte asnjë pëllëmbë të Vilajetit të Janinës në favor të Greqisë. Ndërkohë

shqqiptarët po përgatiteshin për luftë edhe në Kosovë sidomos në Gjakovë dhe Pejë. Pas këtyre

lëvizjeve dhe pas mobilizimit të madh në Plavë dhe Gusi, Knjaz Nikolla i kërkoi ndihmë fuqive

të mëdha pasi që rrezikohej pushteti i Malit të Zi mbi këto troje. Knjazi akuzonte Perandorinë për

organizimin e Lidhjës së Prizrenit. Marrëdheniet u acaruan deri në pikën më të lartë mes

Shqipërisë dhe Perandorisë kur Austro Hungaria sulmoi Bonsën dhe Hercegovinën. Gjatë kësaj

periudhe Porta e Lartë i kërkoi patriotëve shqiptar që t’u vihej në ndihmë forcave boshnjake por

në ndihmë erdhën vetëm forcat sulltanistë (ato që përkrahnin sulltanin). Kjo ishte goditja e dytë

ndaj perandorisë pas miratimit të Kanunit Kombëtar ndërsa e treta ishte vrasja në Gjakovë e

Mehmet Ali Pashë Maxharit. Ky i fundit ishte dërguar në Shqipëri me arsyetim për ti pajtuar

Shqiptarët me Perandorinë por në fakt qëllimi i tij ishte shpërbërja e Lidhjes dhe më pas dorëzimi

i Plavës dhe Gusisë e më pas edhe shpërbërja dhe venja nën kontrol e Shkodrës. Mehmet Ali

Pasha mbëriti në Prizren më 25 Gusht 1878 dhe ra menjëherë në kontakt me anëtarët e Lidhjës.

7 (në aneks mund të shihni komplet hartën e trojeve shqiptare të aneksuara nga vendet fqinje në kongresin e Berlinit)

13

Në një mbledhje me Krerët e Lidhjës ai iu dha atyre edhe një lloj ultimatumi 24 orësh pas të cilit

askush nuk u paraqit në mbledhje përkundrazi forcat e

Lidhjës vranë në kafenenë “Marash” telegrafistin e Mehmet Ali Pashës. Ky u mendua të ishte një

paralajmrim për pashain turk se nuk ishte i mirëpritur në këto anë. Pashai nuk u dorëzua nga

kërkesat e tij edhe pas takimit me krerët e Lidhjës dhe kështu vendosi ta vazhdonte misionin

duke shkuar në Gjakovë, ai këtu ftoi përsëri krerët e Lidhjës dhe u mundua t’i bindë që ti

nënshtroheshin sulltanit, thirrjes iu përgjigj një nga antarët e Lidhjës që njihej si sulltanist,

Abdullah Pashë Dreni. Edhe pse disa herë iu kërkua që të tërhiëej nga mendimet e tij dhe

presionet që i bënte Lidhjës Mehmet Maxhari u vra bashkë me përkrahësin e tij Abdullah Dreni.

Më vonë u organizuan edhe një vard takimesh dhe kuvendesh si ai i Dibrës më 1 Nëntor 1878 ku

u vendos që të organizohej një kryengritje e armatosur kundër Stambollit. Më vonë u organizua

edhe mbledhja e Prevezës me pjesëmarrjen e rreth 400 delegatëve morri vendim që të krjoheshin

disa komisione ndër ta edhe Komisioni diplomatik i cili udhëhiqej nga Abdyl Frashëri.8

Albdyl Frashëri bashkë më Mehmet Vrionin do të bënin një maratonë takimesh gjithë andej duke

filluar nga Stambolli në Romë, Paris, Berlin e Vjenë. Më 30 Mars 1879 ishte dita kur këta të dy u

nisën për lobimin diplomatik që duhej të njihte Evropën me gjendjën e rëndë të Shqipërisë. Kjo

ekspeditë e tyre vërtetohet nga një shkrimi vicekomsullit anglez. Blakeney nga Preveza shkruan

“dy anëtarë të Lidhjës Shqiptare. Abdyl Frashëri nga Janina dhe Mehmet Ali Beu nga Berati,

udhëtuan për në Evropë. Vizita e tyre në kryeqendrat evropiane natyrisht ldihet me ceshtjen

shqiptare. Pra Abdyl Frshëri vetëm po vazhdonte detyrën që i ishte dhënë në Kuvendin e

Përgjithshëm ku u zgjodh Ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë. Tyrhan Hysni Beu në një

telegram për Karatheodr Pashën që ishte Minister i Jashtëm e Greqisë në lidhje me një takim me

Frashërin dhe Vrionin shkruan “Ne e dimë se qeveria perandorake bën c’është e mundur për t’i

mbrojtur interesat e Perandorise, por mendojmë se është në interesin e vetë Portës së Lartë që

edhe t’ia shpjegojmë Evropës, në emër të populklsisë shqiptare, gjendjën shpirtërtërore në

Shqipëri.”

Pash shumë përpjekjeve dhe takimeve në perëndim dhe kur u pa se këto nuk po jepnin rezultat

Lidhja e Prizrenti, nëpërmjet një delegacioni të vet më 10 Korrik 1879, i dorëzoi një notë

8 ASHSH. Instituti i historisë, Historia e popullit Shqiptarë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, fq. 133-174

14

proteste ambasadorit të Britanisë së madhe në Stamboll. “Populli shqiptar që nga Kongresi i

Berlinit nuk ka pushuar në asnjë moment, por ka ngritur zërin duke protestuar me të gjitha

mundësitë legale kundër coptimit të cfarëdo pjese të territorit. Shqiptarët tok me kombësitë që i

kanë përreth kanë dërguar vazhdimisht telegrame, peticione dhe memorandume nga të gjitha anët

e Shqipërisë.... Prandaj në interesin e Shqipërisë, Greqisë të Perandorisë dhe të vetë Evropës, i

lutemi shkelqësisë suaj që të urdhëroni e të merrni parasydh situatën e popullit shqiptar,

alternativisht t vështirë, në të cilën ai ekspozohet si dhe pasojat që do të sillte vendimi, i cili

favorizon padrejtësinë e Greqisë, në dëm të së drejtës, e cial është e pamohueshme për shqiptarët.

Pra misioni diplomatik i Abdyl Frashërit dhe Mehmet Ali Vrionit ishte një mision human icili

kërkonte zgjidhjen njëherë e përgjithmonë të problemit të shqiptarëve në Perandori.

Gjatë vitit 1879 ushtritë Perandorake por edhe ushtritë e vendeve fqinje kishin nisur ekspeditat

për të zënë rokat që ua jepte Kongresi i Berlinit. Kështu në Plave dhe Guci në komnadën e Ali

Pashë Gucisë u zhvillua lufta për mbrojtjen e këtyre trevaace shqiptare, ushtria malazeze hasi në

një rezistencë shumë të fortë të shqiptarëve dhe kështu u mbrojtën dhe nuk ranë në duart e

malazezve tokat shqiptare të veriut. Më tej në pranverën e vitit 1880 forcat malazeze tani te

ndihmuara edhe nga forcat osmane u kthyen për të marrë Hotin dhe Grudën. Vendimi që Hoti

dhe Gruda ti jepeshin Malit të Zi ishte marrë në një takim tjetër që u organizua për të

“rregulluar” gabimet e Berlinit. Forcat shqiptare në krye me Hodo Beg Sokolini bënë ballë

forcave dhe me sukses mbrojtën edhe Hotin e Grudën. Pasi panë vendosmërinë e shqiptarëve

Anglia dhe Austro-Hungaria bashkë me fuqitë tjera të mëdha vendosën që në vend të Gotit dhe

Grudës, Malit të zi ti jepej qyteti bregdetar i Ulqinit.Në nëntor 1880 u zhvillua edhe lufta për

mbrojtjën e Ulqinit ushtria shqiptare në krye me Isuf Sokolin, Selim Cobën e të tjerë u thye dhe

më 23 Nëntor ushtria osmane filloi marshin drejt Ulqinit dhe më 26 Nëntor në mënyrë

ceremoniale i dorëzoi Ulqinin forcave malazeze.

Ndërkohë pasi panë që Porta e Lartë nuk do të mirrej me qështjen shqiptare, Lidhja organizoi një

mbledhje të jashtëzakonshme ku morri vendim që të themelohej Qeveria e Përkohshme e

Shqipërisë në krye me Ymer Prizrenin, Shuaip Shpahiun , Abdyl Frasherin i ngarkuar me punë të

jashtme dhe Sylejman Vokshin me punë ushtatake. Ushtritë e Lidhjës në krye me Sylejman

Vokshin do t’i zhvillonin betejat e fundit të Lidhjës. Nën presion të larte diplomatik dhe politik

Dërvish Pasha urdhëroi forcat e tij të niseshin në drejtim të Ferizajit. Ai nga këtu u dërgoi

15

ultimatum forcave të Lidhjës që të dorëzoheshin, vetëm disa krerë u dorëzuan duke përfshirë

edhe Ali Pashë Gucinë të cilët dëshmuan besnikërinë ndaj Sulltanit. Më 20 Prill 1881 ushtritë

osmane dhe ushtritë shqiptare zhvilluan beteja në Slivovë dhe Shtime këto ra edhe komandanti i

këtyre forcave Mic Sokoli. Betejë pas beteje forcat osmane arritën të shtypin Lidhjen Shqiptare

të Prizrenit ku në Prill të 1881 ra përfundimisht edhe Prizreni kryeqendra e Lidhjës. 9

Arestimi dhe Amnistia e Abdyl Frashërit

Pas rënies së Lidhjës Shqiptare të Prizrenti u arestuan e u vranë shumë nga krerët e saj. Ndër ta

edhe Abdyl Frashëri u arestua. Në këtë kohë qarkullonin fjalë së Abdyl Frashëri ishte nisur drejt

Mirditës me qëllim që të largohej nga bregdeti për ne Angli, thuhej se Sulltani do të jepte 5000

groshë për kokën e tij.

Ndërkohë një informatorë që quhej Kirby Green në 29 Prillin e 1881 e informonte kontin

Granville si vijon “ Jam informuar se Abdyl Frashëri është arestuar dje te Natozzo, duke ikur nga

Prizrenidhe derisa përgatitej për tu larguar nga vendi”. Sipas një versioni tjetër aiu u zu rob në

Elbasan teksa po kalonte Shkumbinin dhe u dërgua në Prizren ku qëndroi i burgosur për tre vjet

dhe pastaj u internua në Anadoll.

Abdyl Frashëri sipas dokumentave të kohës u mbajt i burgosur për tre vjet dhe më pas u fal nga

Gazi Osman Pasha, mbrojtës i Plevnës. MË pas thuhet se u dërgua të punonte si nëpunës i

prefekturës . Megjithatë ai nuk hoqi dorë nga mendimet e tij revolucionare dhe kjo shihet në disa

letra që i dërgoi nga Stambolli drejt perëndimit.

Abdyl Frashëri vdiq më 20 Tetor 1892, ne Stamboll. Meqenëse ishte bektashi u varros në

varrezat e teqesë së bektashinjëve ne Medivekoj.Eshtrat e tij u kthyen në Shqipëri më 15 shkurt

1978.

9 ASHSH. Instituti i historisë, Historia e popullit Shqiptarë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, fq. 146-226

16

Përfundimi

Personaliteti i Abdyl Frashërit dhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit janë objekte shumë të

rëndësishme të studimit të historisë shqiptare. Abdyl Fdrashëri ishte një burrështetas dhe një njeri

shumë i rëndësishëm për zhvillimin e politikave të kohës. Një burrë i fjalës, një diplomat i lindur

do ti shërbente Shqipërisë për vite me radhë dhe do t’ia kushtonte jetën mëmëdheut. Abdyl

Frashëri ishte figurë kryesore e disa zhvillimeve historike, Lidhjës së Prizrenit, Krijimit të

Komitetit të Janinës, dhe Stambollit.

Familja Frashëri ishte një familje që i dha shumë Shqipërisë, Abdyli, Samiu dhe Naimi do të

mbeten gjithmonë figurat të historisë madje shumë të rëndësishme.

17

Bibliografia

Akademia e Arteve dhe Shkencave të Shqipërisë, HISTORIA E POPULLIT SHQIPTARE.

Toena , Tiranë 2002

Kristo Frashëri, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Tiranë, 2002

Skënder Blakaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit – Monografi, Arbi, Prishtinë 2013

Skënder Rizaj , Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Shoqata për ruajtjën e e trashëgimisë kulturore e

historike gjithëshqiptare, Prizren 1998

Studim Jeta e Abdyl Frasherit, Andi Belegu - Konferenca e historise shqiptare- UT – Qershor

2013

Xhafer Belegu, Lidhja e Prizrenit dhe veprimet e saj 1878-1881 – Vatra, Shkup 2008

18

Aneks – Disa fotografi nga veprimtaria politike e Abdyl Frashërit

19

20

21

Lista e ilustrimeve

1. Portret – Absyl Frashëri2. Mehmet Ali Vrioni dhe Abdyl Frashëri gjatë aktivitetit diplomatik3. Pjesë nga Kararnaneja4. Përfitimet territoriale të Sërbisë nga Traktati i Shën Stefanit dhe Kongresit të Berlinit5. Pamje nga Kongresi i Berlinit6. Gadishulli Ballkanik sipas Traktatit të Shën Stefanit dhe Kongresit të Berlinit 7. Degët e Lidhjës së Prizrenit

22