abilidades moris nian - home page | unicef. evita ema boot ne’ebe involve iha drogra, gang, ka la...

Mai Proteje Ita-Nia An RasikPrograma Ba Abilidade Moris

ABILIDADES MORIS NIANREFERENSIA IMEDIATA

KONTEÙDU

Formula Koñesimentu Ba Aan Rasik

No Respeitu Ba Aan Rasik

Formula Atu Foti-Desizaun No

Rezolve-Problemas

Formula Ba Kapasidade

Komunikasaun Ne’ebe Diak Liu

Formula Ba Relasaun

Formula Ba Simpatia

Formula Atu Kontrola Emosaun No

Stres

4

10

16

21

28

31

4 FORMULA KOÑESIMENTU BA AAN RASIK NO RESPEITU BA AAN RASIK

FORMULA KOÑESIMENTU BA AAN RASIK NO RESPEITU BA AAN RASIK

Deklarasaun Aan Rasik ne’ebé pozitivu

1. Halo deklarasaun ne’ebé pozitivu ba aktividade

aktual.

2. Labele bosok ka halo hahalok ne’ebé demais.

3. Hahu koalia hodi dehan ho lian ne’ebé kapaas

hanesan “Hau iha orgullu atu...” ka “Hau senti

katak hau halo diak iha...”

4. Lalika foti aan ka hamonu fali ema seluk nia

esforsu.

5FORMULA KOÑESIMENTU BA AAN RASIK NO RESPEITU BA AAN RASIK

Halo Avalisaun ba abilidade aan rasik

1. Halo lista kona-ba ita nia forsa ho ita nia frakeza.

2. Halo lista ba situasaun ne’ebé ita hetan susesu ka

ita iha problema.

3. Halo planu ba aktividade iha futuru hodi tau

konsiderasaun iha ita nia abilidade.

Halo koresaun ba ita nia hahalok

1. Halo nota ba ita nia hahalok iha tempu difisil ka stres.

2. Observa efeitu ba hahalok ne’ebé ita iha ho ema

seluk nia hahalok. Haree ba sira nia reasaun kona-

ba saida maka ita hatete.

3. Desidi atu halo esforsu ida makaas atu korije

hahalok sira ne’ebé ita haree katak sei halo ema

seluk la konfortavel.

4. Hanoin opsaun seluk kona-ba hahalok ne’ebé bele

halo ema seluk konfortavel liu.

5. Halao hahalok foun no haree nia efeitu ba ita nia

aan no ema seluk.


6. Kontinua halo ajustamentu bainhira nesesariu.

Fo Korajen ba aan rasik ka Instrusaun

1. Para ho hahalok ida ne’ebé agora ne’e bele problema.

2. Haree ba saida mak akontese iha ita nia sorin.

3. Hanoin kona-ba alternativu hahalok ne’ebé

apropriadu ba ita atu halo tuir.

4. Fo korajen no instrusaun ba ita nia aan rasik atu

halo tuir hahalok alternativu ne’ebé iha.

5. Fo kompesasaun ita nia aan.

Aseita ita nia Aan

1. Identifika loloos ita nia forsa no frakeza.

2. Espresa ita nia kontenti ne’eb’e apropriadu

bainhira ita hakotu ita knaar ho diak.

3. Kompensa ita nia frakeza hodi hatudu liu forsa

ne’ebé ita iha.


4. Bainhira koalia kona-ba ita nia aan, uza frazr

ne’ebé ema bele aseita.

Klarifika Valór no Fiar

1. Deside hahalok ne’ebé deit maka ita konsidera

apropriadu no la apropriadu.

2. Tau ita nia aan iha ema seluk nia fatin no hanoin

took saida maka ita senti bainhira ema halao

hahalok ne’ebé ita halo ba sira ka sira mos kaer

valór ne’ebé ita kaer hela.

3. Hanoin took karateristika saida iha ita nia aan

maka ita lakohi atu muda.

4. Deside karateristika ne’ebé ita la fó valór no

hakarak atu muda.

5. Imajina ita hakarak sai hanesan saida no

halonu’usá ida ne’e sei afeta ba sira seluk.


Identifika ita nia Sentimentu

1. Ezamina saida maka ita senti dadaun ne’e.

2. Halo lista halonu’usá ita nia sentimentu muda ho

situasaun no esperiensia ne’ebe diferente.

3. Monitor ita nia sentimentu bainhira ita hasouru

situasaun ida ne’e.

4. Identifika ho koretu no tau label sentimentu oioin

ne’ebe mosu.

5. Imajina dalan ne’ebe diak liu ba ita atu komunika

ita nia sentimentu lolos, atu nune’e sira bele

komprende ita.

6. Komunika ita nia sentimentu atu ema seluk bele

komprende.

Ideia-Para

1. Identifika ideias ne’ebe negativu no repetitivu

ne’ebe ita hakarak atu evita.

2. Bainhira ida ne’e akontese, hateten kedas ba ita

nia aan atu, “Para!”


3. Imediatamente vizualiza senario idea ne’ebe

pozitivu ka relaks.

4. Halo kontenti ita nia aan atu bele para ideias

negativu.

10 FORMULA ATU FOTI-DESIZAUN NO REZOLVE-PROBLEMAS

Foti Desizaun

1. Identifika lolos desizaun saida maka ita atu foti.

2. Hanoin kona-ba alternativus no opsaun ne’ebe iha

imediatamente.

3. Hanoin ba posibilidade seluk.

4. Hanoin kona-ba rezultadu ne’ebe potensial

no konsekuensia (pozitivu no negativu) husi

alternativu ida-ida.

5. Hili alternativu primeiru no alternativu segundu

ne’ebe diak liu bazeia ba ita nia julgamentu.

FORMULA ATU FOTI-DESIZAUN NO REZOLVE-PROBLEMAS

11FORMULA ATU FOTI-DESIZAUN NO REZOLVE-PROBLEMAS

Prevene Problema ho sira Seluk

1. Identifika situasaun ne’ebe normalmente sei

rezulta ho konflitu.

2. Haree fali kapasidade ne’ebe nesesariu atu bele

kontrola situasaun ne’ebe espesífiku.

3. Halo aprosimentu ba konflitu ho hanoin ne’ebe

pozitivu, lian, kalma, no hakarak atu komprende

sira seluk nia hanoin/vizaun.

4. Karik presiza, ita bele husu opiniaun husi ema

idade hanesan.

Estrutura Rezolve Problemas

1. Defini situasaun problema nian.

2. Hanoin opsaun ka solutasaun ida ka rua ne’ebe posivel.

3. Haree ba disvantajen ne’ebe posivel husi opsaun

ka solusaun ida-ida.

4. Haree ba vantajen ne’ebe posivel husi opsaun ka

solusaun ida-ida.

5. Deside kedas no foti asaun ba solusaun ne’ebe pozitivu.


Rezolve-Problema ne’ebe Espontánea

1. Para no halo esforsu atu hanoin, se karik iha

reasaun balun ka attitude ladiak, hapara attitude

ne’e no rileks.

2. Identifika klaru situasaun problema ne’ebe ita hasoru.

3. Hanoin kona-ba asaun alternativu ka dalan atu sai

husi problema.

4. Hanoin kona-ba konsekuensia husi opsaun ida-ida.

5. Hili opsaun ne’ebe diak liu atu evita problema no

rezolve situasaun.

6. Uza opsaun ne’ebe diak liu no observa didiak nia

rezultadu.

7. Fo kompensaun ba ita nia aan tamba konsege

rezolve problema.

8. Karik problema ne’e sei eziste, haree fila fali

opsaun ne’ebe ita hili no karik nesesariu hili fali

estratejia seluk.


Rezolve-Problema Lahoo Akordu

1. Haree ba ema ne’ebe la konkorda ho ita.

2. Mantein kalma. Uza lian ne’ebe kalma.

3. Hanoin ba opsaun atu bele rezolve diz-akordu ne’e.

4. Hanoin ba opsaun ida-ida nia potensia ba

vantajen no dizvantajen.

5. Hili opsaun ne’ebe diak liu atu rezolve diz-akordu.

6. Simu naftin ba ema seluk nia hanoin/vizaun.

Resolusaun Konflitu

1. Halao aprosimentu ba situasaun ho kalma no

rasional.

2. Rona ba ema seluk ne’ebe involve.

3. Espresa saida maka ita senti ho apropriadu.

4. Respeita ema seluk nia hanoin/ pontu de vizaun.

5. Espresa ita nia vontade atu halo negosiasaun no

kompromisiu.

6. Ajuda atu to’o iha resolusaun ne’ebe ema hotu

bele simu.


7. Agradese ba ema seluk nia kooperasaun.

Deside-Objetivu

1. Deside objetivu iha ita nia moris- buat ida ke ita

harakak atu alkansa.

2. Hanoin ba buat kritiku ne’ebe nesesariu ba ita atu

alkansa ita nia objetivu.

3. Hanoin didiak no desidi karik ita nia objetivu ne’e

realistiku ka lae.

4. Tau iha lista rekursu ne’ebe ita presiza atu prenxe

ita nia lalaok hodi bele alkansa ita nia objetivu.

5. Halo lista ba asaun ne’ebe ita presiza atu halo

lalais, tempu mediu no tempu naruk atu alkansa

ita nia hakarak.


Halo uluk Planu

1. Deside objetivu ne’ebe ita hakarak.

2. Marka servisu ne’ebe ita presiza atu alkansa

objetivu.

3. Desidi sekuénsia ne’ebe ita hakarak atu halao

hodi alkansa ita nia objetivu.

4. Halo planu bainhira atu kompleta servisu ida-ida

ne’ebe iha planu.

5. Buka atu tuir ita nia planu posivel, maibe tenki

fleksivel atu troka bainhira presiza.

6. Bainhira ita la konsege halo hotu servisu ne’ebe

iha planu ona, halo fali planu alternativu seluk.

16 FORMULA BA KAPASIDADE KOMUNIKASAUN NE’EBE DIAK LIU

Rona ema seluk

1. Haree a ema ne’ebe koalia ho ita.

2. Tur ka hamrik nonok: evita la iha pasiensia, fila

kotuk, ka nervus.

3. Hein ema seluk koalia hotu, hafoin ita koalia.

4. Hatudu ba ema katak ita kumpriende saida maka

ema koalia hodi uza liafuan hanesan: “Oke,

obrigadu, etc.”

5. Halo sumariu no repete saida maka ita

kumpriende ba ema ne’ebe koalia ba ita.

6. Karik iha buat ruma maka ita la kumpriende, husu

klarifikasaun.

FORMULA BA KAPASIDADE KOMUNIKASAUN NE’EBE DIAK LIU

17FORMULA BA KAPASIDADE KOMUNIKASAUN NE’EBE DIAK LIU

Uza Lia fuan ka Lingua ne’ebe Apropriadu

1. Hanoin kona-ba saida maka ita hakarak atu hatete

no espresa ho liafuan ne’ebe diak.

2. Hili liafuan ka fraze ne’ebe refleta loloos ita nia

hanoin no sentimentu.

3. Hanoin ba signifikasaun liafuan ne’ebe ita atu

hatete no halonu’usa ba ema sira iha ita nia sorin

sei senti. Konxienti ho ema sira iha ita nia sorin

no sira nia sentimentu.

4. Kuidadu ho liafuan ne’ebe bele ofende ema sira

ne’ebe iha ita nia sorin ka sira la kumpriende

liafuan hirak ne’e.

5. Evita atu uza liafuan ne’ebe akuza ka insulta,

profanasaun, ka liafuan ne’ebe iha signifikasaun

seksual.

6. Hanoin bebibeik atu husu no cek fali karik ita

kumpriende klaru ona.


Hatudu ita nia Interese iha Konversasaun

1. Haree ba ema ne’ebe kolaia ho ita.

2. Aseita ho nonok, hodi doko ita nia ulun ka dehan

“uh huh”.

3. Aseita espesifikamente hodi dehan “Ida

interesante tebes...”

4. Husu perguntas seluk tan se karik ita rekere

informasaun balun tan.

Komunikasaun Honestu

1. Haree ba ema ne’e.

2. Uza lian ne’ebe klaru. Evita koalia gagu ka laiha

serteza.

3. Responde ba perguntas ho faktu no kompletu.

4. Labele halakon detallus ka faktu ne’ebe

importatnte.

5. Karik relevante, hatudu hahalok no

responsabilidade ne’ebe ladiak’ ne’ebe iha.

19FORMULA BA KAPASIDADE KOMUNIKASAUN NE’EBE DIAK LIU

Hatoo Deskulpa


2. Uza lian ne’ebe sériu no sinseru.

3. Komesa hodi hatete “Hau hakarak husu deskulpa”

ka “Hau husu deskulpa ba...”

4. Labele buka razaun ka koko atu justifika buat

ne’ebe ita halo sala.

5. Hatete ho sinseridade katak ita sei la repete

attitude ne’ebe hanesan iha futuru.

6. Fo obrigado ba ema sira ne’ebe rona ita.

Dehan “LAE” ho lian Makaas


2. Uza lian ne’ebe netral, kalma maibe firme.

3. Dehan “Lae, Hau lakohi atu.........”

4. Husu ba ema ne’e atu husik ita mesak deit.

5. Kalma nafatin, maibe sériu.

6. Karik posivel, ita sai tiha husi situasaun ne’e.


Halo Negosiasaun ho seluk

1. Ho kalma esplika ita nia pontu de vista/ hanoin ba

ema seluk.

2. Rona mos ema seluk nia ideias.

3. Offerece alternative balu ka komromisiu ne’ebe

beneficia ema hotu.

4. Fo opiniaun ne’ebe rasional.

5. Hili alternative ne’ebe diak liu hamutuk .

6. Fo obrigadu ba ema sira ne’ebe rona.

Hahalok asertivu


2. Uza lian ne’ebe netral no kalma .

3. Relaks nafatin no dada iis naruk.

4. Dehan klaru ita nia opniaun ka diz-akordu. Evita

termus emosional.

5. Rona mos ema seluk.

6. Simu pontu da vista no opiniaun ema seluk nian.

7. Fo obrigadu ba ema ne’ebe rona.

21FORMULA BA RELASAUN

Hili Kolega ne’ebé Apropriadu

1. Hanoin ba kualidade no interese ne’ebe ita buka

iha ita nia kolega.

2. Haree ba potensia forsa no frakeza ne’ebe kolega

iha

3. Tau loloos karateristika kolega ne’ebe potensial

atu ita bele fahe aktividade no interese.

4. Evita ema boot ne’ebe involve iha drogra, gang,

ka la respeita lei.

FORMULA BA RELASAUN

22 FORMULA BA RELASAUN

Reziste husi presaun Ema Boot nian


2. Uza lian ne’ebe kalma no maka’as.

3. Hatete klaru katak ita lakohi involve iha aktividade

ne’ebe la apropriadu.

4. Sujere aktividade alternative. Fo mos razaun.

5. Karik ema ne’e obriga, kontinua dehan “Lae”.

6. Husu ba ema boot iha ne’eba atu hasai ita husi

situasaun ne’e nia laran.

Komprimisiu ba maluk seluk

1. Identifika buat hirak ne’ebé maka la konkorda

hamutuk molok sai tarde.

2. Fo sujestaun kona ba atividade alternativu ruma

tuir ita no ita nia kolega nia hakarak.

3. Rona ba saida maka ita nia kolega sujere.

4. Kalma nafatin no kontinua atu koopera nafatin.


Fo kontribuisaun ba atividades grupo

1. Husu ho maneira diak atu involve iha atividade

ida nia laran.

2. Husu tok kona ba knar saida maka ita bele halo.

3. Halao kompleta duni ita nia servisu lolos.

4. Rona no bele simu kritika ruma nune’e bele

koopera ho ema seluk.

5. Rekonhese ema seluk nia servisu no apersia

nune’e bele hetan resultado diak.

Koopera ho maluk sira

1. Diskuti kona ba objetivu mutual ka servisu ho

ema seluk.

2. Hatene lolos saida maka atu halo atu ba to’o ba

objetivu ne’e.

3. Fo no simu kritika nebe konstrutivu mai hosi

kolega sira.

4. Halao tuir duni regras nebe existe wainhira atu halo

jogu ka servisu ruma no fahe rekursu ho ema seluk.


5. Rekonhese esforsu no kooperasaun hosi kolega

nian.

Congtrola an ba konflitu

1. Tin no relaks.

2. Rona lolos saida maka parte komflitu ida seluk

hatete.

3. Hanoin kona deit ba opsaun ka solusaun nebe

bele fo ajuda.

4. Bainhira apropriadu, oferese opsaun ba ema

seluk nebe iha konflitu.

5. bainhira situasaun sai agresivu ka perigosu, se’es

an kedas.

Lida ho presaun hosi grupu

1. Hare lolos ba grupu ne’e.

2. Kalma maibe seriu.


3. Asertivu bainhira hatete “lae” ba atividade grupu

nebe la apropriadu.

4. Talves, bele sujere atividade alternative ruma.

5. se’es an kedas bainhira presaun sei kontinua.

Lida ho rejeisaun

1. Hare lolos hahalok nebe bele rejeita ita.

2. Kalma no relaks.

3. Uza vos nebe netral ho ema seluk.

4. Talvez la konkorda ka fo kritiku nebe apropriadu.

5. Bainhira sei rejeita nafatin, se’es an kedas no ba

tama fali iha atividade alternativu.

Servisu hamutuk apropriadu ho membrus ne’ebe nis Sexu la Hanesan

1. Deside nivel saida maka apropriadu ka marjina

ne’ebe bele too atu observa relasaun ida ho

standar moral ne’ebe apropriadu.


2. Limitasaun ida katak liña imajinasaun ida ne’ebe

determina halonu’usa deit ita loke aan no hafunan

iha ita nia relasaun.

3. Jeralmente, limitasaun ne’e intelektual,

emosional, fizikal no spiritual.

4. Entuziazmu ne’ebe demais hatudu katak afeisaun

ka domin.

5. Evita piadas ka liafuan ne’ebe iha orientasaun

seksual no bele halo ema seluk la konfortavel.

6. Labele tama iha attitude seksual ne’ebe la

apropriadu, hanesan halo relasaun seksual, iha

aktividade seksual ho ema ne’ebe boot liu ka sei

labarik, violensia seksual, relasaun ne’ebe iha

intimidasaun, foti vantajen seksual ho ema seluk,

no hatudu demais afeisaun ka domin.


Mantein Relasaun

1. Husu beibeik opiniaun no pronto atu aseita.

2. Espresa ita nia preokupasaun no afeisaun/domin

ne’ebe apropriadu.

3. Halo negosiasaun no komprimisiu ba aktividades.

4. Fahe atensaun ho sira seluk no evita atitude

ne’ebe pozitivu ka ekskluzivu.

28 FORMULA BA SIMPATIA

Koalia Pozitivu kona-ba ema seluk

1. Koko atu notifika ka buka hatene buat ne’ebe

pozitivu ka eventu ema seluk nian.

2. Uza lian ne’ebe klaru no entuziazmu.

3. Kongratula karateriska espesifiku ka abilidade

ema ida nian, ka kongratula nia kona-ba nia

susesu ne’ebe foin hetan.

4. Lalika dehan buat ida ne’ebe bele halo invalidu ita

nia komentariu, hanesan “Too oras ona.....”

FORMULA BA SIMPATIA

29FORMULA BA SIMPATIA

Responde Protestu


2. Kalma nafatin.

3. Rona didiak ema ne’ebe halo protestu.

4. Espresa simpatia no admite problema ne’e.

5. Karik apropriadu, husu deskulpa no buka atu koriji

problema ne’e.

6. Husik diz-kokordansia too tempu ikus.

Responde Ema Seluk nia Sentimentu

1. Rona didiak ema seluk.

2. Admite saida maka nia dehan ka senti.

3. Espresa ita nia preokupasaun no simpatia.

4. Oferese ajuda ka fornese sujestaun, bainhira

presiza.

5. Fo korajen atu buka ajuda liu tan, bainhira presiza.

30 FORMULA BA SIMPATIA

Espresa Simpatia no Kumpriende Ema Seluk

1. Rona didiak ema seluk.

2. Espresa simpatia hodi dehan, “Hau

kumpriende.....”

3. Hatudu preokupasaun liu husi liafuan no asaun.

4. Refleta fali ema seluk nia liafuan hodi dehan,

“Parese ita hatete katak .....”

5. Oferese ajuda ka asistensia ne’ebe ita bele.

31FORMULA ATU KONTROLA EMOSAUN NO STRES

Kontrola Emosaun

1. Buka hatene situasaun saida maka halo ita lakon

kontrolu ka halo ita hirus.

2. Observa sentimentu ne’ebe ita iha bainhira ita iha

stress nia laran.

3. Fo instrusaun ba ita nia aan atu dada iis naruk

no rileks bainhira sentimentu stress komesa sae

dadaun mai.

4. Modifika sentimentu hirus atu nune’e bele sai hanesan

espresaun ida maka non ofensivu ba ema seluk.

5. Kongratula ita nia aan tamba bele kontrola

emosaun ne’ebe mosu.

FORMULA ATU KONTROLA EMOSAUN

NO STRES

32 FORMULA ATU KONTROLA EMOSAUN NO STRES

Kontrola Dezeju Abuzu Seksual ba Ema Seluk

1. Identifika fantasia sentimentu seksual kona-ba

ema seluk bainhira nia atu akontese.

2. Fo instrusaun ba ita nia aan, atu konsidera

konsekuensia ne’ebe ita bele hetan husi asaun ida

ne’e no ema seluk.

3. Dehan ba ita nia aan atu labele iha sentimentu

abuzu seksual (Lembra saida maka abuzu seksual

halo ba labarik ho ema foin sae sira).

4. Muda diresaun ita nia hanoin ba buat seluk ka

hahalok ne’ebe apropriadu liu.

5. Husu ajuda ho abuzu seksual ne’ebe impluzivu.

Maneija Hirus no Agresaun husi Ema Seluk


2. Kalma nafatin no dada iis naruk.


3. Uza lian ne’ebe netral no espresaun diak; labele

hamanasa no halo oin siniku.

4. Evita komentariu ne’ebe kritikal.

5. Rona no rekoñese saida maka ema seluk dehan.

6. Karik ema seluk sai agresivu ka abuzador, hasai

tiha ita nia aan husi situasaun ne’e.

7. Hatoo relatoriu kona-ba insidenti ne’e ba ema

ne’ebe ita bele fiar iha tempu ikus bele ajuda ita

bainhira problema ne’e boot.

Maneija ho Sentimentu Triste (ka Depresaun)

1. Identifika situasaun ne’ebe bele halo ita triste.

2. Rekoñese sentimentu negative bainhira sira mosu.

3. Halo relatoriu kona-ba ita nia sentimentu ba ema

ne’ebe adultu ka otas hanesan.

4. Buka aktividade alternative ne’ebe ita gosta no

metin iha ne’eba. Sai ba liur atu buka anin fresku

no loron.


5. Evita atu izola ita nia aan ka hasees aan husi

kolega sira ka familia.

6. Diskuti ita sentimentu ho laran luan no

frankamente.

Enfrenta Fallansu

1. Identifika didiak katak ita la hetan susesu iha

aktividade particular ida.

2. Kalma nafatin no rileks.

3. Fo instrusaun ba ita nia aan atu kontrola hahalok

emosional.

4. Buka ema adultu ida ka otas hanesan no diskuti.

sentimentu negative ne’ebe iha ka ita nia

diskontenti

5. Hakarak atu koko fali atu bele hetan susesu.


Enfrenta Tauk

1. Identifika saida maka halo ita tauk .

2. Deside se ita iha perigu ka senti tauk deit ka senti

intimidasaun.

3. Kalma nafatin no konxienti. Kontinua atu dada iis

naruk.

4. Diskuti ho ema adultu saida maka halo ita tauk .

5. Fo instrusaun a ita nia aan atu bele kontra ita nia

tauk.

Enfrenta Frustasaun

1. Identifika bainhira sentimentu frustasaun mai.

2. Buka fonte sentimentu frustasaun nian.

3. Dada iis naruk no rileks bainhira frustasaun mosu

mai.

4. Diskuti frustasaun ne’e ho ema adultu ka otas

hanesan.

5. Buka aktividade alternative ne’ebe bele promove

sentimentu atu hetan susesu.


Hatoo Espresaun Sentimentu ne’ebe Apropriadu

1. Kalma nafatin no rileks.

2. Haree ba ema ne’ebe koalia ho ita.

3. Esplika sentimentu ne’ebe ita iha agora.

4. Evita deklarasaun fo sala ba ema no profana.

5. Simu responsibilidade ba sentimentu ne’ebe ita

iha.

6. Fo obrigadu ba ema ne’e senti.

Prepara Konversasaun ne’ebe Stres Tebes

1. Hanoin no pratika estratejia relaksasaun.

2. Fo instrusaun ba ita nia aan atu kontinua dada iis

naruk.

3. Hanoin nafatin atu haree ba ema no espresa ita

nia sentimentu ho apropriadu.

4. Haree fali kapasidade hanesan aseita kritika, diz-

akordu ne’ebe apropriadu no resolve problema.


Estratejia Relaksasaun

1. Dada iis naruk no kompletu.

2. Klama no rileks, hatun tiha tensaun iha area isin.

3. Fo instrusaun ba ita nia aan atu kalma nafatin.

4. Vizualiza senariu rileks (hanesan buat ne’ebe

maka ita gosta: hamutuk ho kolega sira, ba iha

foho, lao iha tasi ibun, etc).

5. Iha primeiru sinal ne’ebe stress komesa sa’e,

dehan ba ita nia aan “3,2,1, rileks” no kontinua

dada iis naruk.

Hatudu kontrolu ne’ebe Apropriadu

1. Observa ita nia sentimentu no hahalok verbal no

non-verbal.

2. Uza estratejia relaksasaun atu bele maneija stress.

3. Koalia kalma, klaru no espesifikamentu.

4. Aprezenta ita nia sentimentu lolos ho liafuan

ne’ebe ita fihir didiak.

5. Uza liafuan ne’ebe la ofende ema seluk.


Rekoñese Ema Seluk nia Sentimentu

1. Nota katak ida ne’e akontese.

2. Nota ema seluk nia oin nia espresaun, lian no isin book aan.

3. Hanoin kona-ba sentimentu saida maka ita iha

esperiensia bainhira ita hatudu hahalok ne’ebe

kuaze hanesan.

4. Halo avalisasun ba ema seluk nia sentimentu

agora dadaun.

5. Karik posivel, halao cek kona-ba ita nia avaliasaun

ho ema ne’e.

Jestaun Stres

1. Identifika sirkumtansia ne’ebe produz stress.

2. Buka hatene halonu’usa ita isin responde ba

situasaun ne’ebe halo stres.

3. Uza teknika relaksasaun atu kombate stress.

4. Jeneraliza teknika relaksasaun ne’e ba situasaun

ne’ebe bele halo stres.

5. Fo kompesasaun ba ita nia aan atu utiliza teknika

jestaun-stres.

Ho apoiu husi

abilidades moris nian - home page | unicef. evita ema boot ne’ebe involve iha drogra, gang, ka la...

Documents