bekijk doen magazine nr.7

Het relatiemagazine dat verbindt en inspireert

N R 7 • W I N T E R 2 0 1 4

VARIATIES OP EEN THEMA

EEN ENTREE MET ALLURE

Klaar voor 2040

DOEN • WINTER 2014

P R O J E C T P R O J E C T

DOEN • WINTER 2014 1

V O O R W O O R D

DOENHOE DOEN WE

HET TOCH? ‘Dat magazine DOEN van jullie, hoe doen jullie dat toch?’ Die vraag wordt ons geregeld gesteld. Het blijkt nogal uitzonderlijk dat een projectontwikkelaar en bouwonderneming juist in tijden als deze op zo’n bijzondere manier naar buiten treedt. Veel collega’s van ons worstelen vooral met zichzelf en zijn niet bij machte om dan ook nog eens met de buitenwereld bezig te zijn. Daarbij is niet gezegd dat wij geen last hebben van de huidige omstandigheden. Maar wij zien dit meer als een uitdagende tijd om de zaken verder te stroomlijnen en nóg sneller en scherper in te spelen op nieuwe marktomstandigheden. Zo’n ontwikkeling is bijvoorbeeld het ontstaan van alternatieve netwerken en samenwerkingsverbanden. We leven in wat weleens de 2.0-samenleving wordt genoemd. Daarbij gaat het erom dat je met de juiste partners de juiste stappen zet. In dat licht kun je onder meer onze initiatieven op het gebied van het zogenoemde Lean bouwen zien, en zeker ook onze stappen op het gebied van BIM, Building Information Modelling. Deze beide ontwikkelingen zijn bedoeld om de verschillende ketenpartners binnen een bouwproces nauwer en efficiënter te laten samenwerken. Ieder neemt meer eigen verantwoordelijkheid, de verschillende bouwfasen vloeien beter in elkaar over. Dat verkleint de kans op fouten en versnelt het proces. In deze DOEN lees je daar meer over.Dit alles zouden we natuurlijk nooit doen als we niet voldoende kansen in de markt zagen. En die zijn er werkelijk nog wel, mits je dus maar vernieuwend denkt en doet. De consument komt weer voorzichtig de markt op, maar nu wel met een andere bril op dan voorheen. We zien dat kopers erg graag willen meedenken over hun toekomstige woning. Met CoCreatie en door de klant nog meer centraal te zetten maken we dat mogelijk en daar zijn we zeker succesvol in. Zie de verkoopscores bij onze projecten in Berkel en Rodenrijs, Zoetermeer en Gouda. Ook daarover meer in deze DOEN. Daarom ook zijn we positief over de locaties die we recent verworven hebben, in Rijsenhout en Boskoop. Van een geheel andere orde is de transformatie van gedateerde kantoorpanden naar bijvoorbeeld studentenhuisvesting of gerestylede kantoorruimte. Die ontwikkeling gaat nog niet zo hard als gehoopt, maar we blijven daar toch sterk op inzetten. Zo hebben we juist een van de bekendste iconen van Rotterdam gekocht, het Erasmushuis aan de Coolsingel. Veel mensen kennen dit ook wel als het HBU-gebouw. Ook dit monument zullen we op de een of andere wijze nieuw leven inblazen. Het vormt daarmee een belangrijke pijler onder onze activiteiten: behoud van alles wat mooi en waardevol is. Onze specialisten in verbouw, renovatie en onderhoud hebben een volle agenda, en laten daarmee zien dat ouderwets vakmanschap in deze nieuwe tijden aan een echte revival bezig is. Je ziet het: we DOEN heel veel tegelijk en we DOEN dat op een manier die bij deze tijd past. Lees de artikelen maar!

Guus de Groot

V O O R W O O R D

DOEN • WINTER 2014 32 DOEN • WINTER 2014

DOENI N H O U D

Het relatiemagazine dat verbindt en inspireert

18

40

ACTUALITEITENVan Omme & De Groot

INTERVIEWHamit Karakus

PROJECTChrysantentuin/Akeleituin

MODEVariaties op een thema

PROJECTDrukkerij Macula

PROJECTSchiemond

PORTRETBimmen

PORTRETDrie keer Mr. Lean

PORTRETVan der Valk, Vianen

PROJECTHBU gebouw

FAVORIETENPannenbier in het kerkcafé

LIFESTYLEJe helemaal arm shoppen

PROJECTHet Bergse Park, Bergsteyn

6

10

14

18

24

28

31

34

40

38

42

46

51

Hebben wij je met dit magazine weten te interesseren voor Van Omme & De Groot? Neem dan voor meer informatie over onze verschillende woonconcepten, mogelijkheden voor samenwerkingen, onze kantoorontwikkelingen en uiteraard onze brede kennis en ervaring op alle gebieden van ontwikkelen en bouwen contact met ons op!

Postbus 260333002 EA Rotterdam

Heemraadssingel 2233023 CD Rotterdam

T 010 - 477 58 11F 010 - 476 53 90E [email protected]

C O L O F O N

RedactieMAW Marloes BreederveldVan Omme & De GrootAnnick Baur, Marco Dijkshoorn, Guus de Groot, Olivier Hoogveld, Vincent van Valen

EindredactieMirca Groenen

VormgevingMAW Ivo Peeters

TekstHenk de Kleine, Jaap van Rijn

FotografiePaul de Graaff, Jaap van Rijn

Aan dit nummer werkten meeRobert van Alphen, Patrick Baert, Annick Baur, Monica Berwald, Arjen Beukelman, Andries Broersma, Olivier Hoogveld, Tjan Huang, Hamit Karakus, Dennis Kelfkens, Bas van den Nieuwendijk, Roel Oudejans, Pim Peters, George van Scheijndel, Ruud de Schepper, Rick Wessels, Adrie van Zundert

Fotografie CoverFotografie Paul de GraaffArt-direction Ivo Peeters Styling Miquel MohamedjarVisagie Carlijn BeukersModel Monique Pastor@DeBoekersCover jurk: River Island, jas: Zara, schoenen: Silhouette

DrukGrafisch Goed

UitgeverMAWVan Helmontstraat 973029 AA Rotterdam www.metanderewoorden.nl

In opdracht vanVan Omme & De GrootHeemraadssingel 2233023 CD Rotterdamwww.vanomme-degroot.nl

© Auteursrecht voorbehoudenNiets uit dit magazine mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-grafie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de hierboven genoem-de personen en/of bedrijven.

R E D A C T I E

34

2410

42

46

6

51 54 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014

A C T U A L I T E I T E N A C T U A L I T E I T E N

76 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014

LEAN-PILOT BREEKT RECORDS In september 2013 rondde Van Omme & De Groot een restauratie en nieuwbouw aan de Haagse Leyweg af. Hier werd voor het eerst tijdens de gehele uitvoeringsfase gewerkt volgens de Lean-werkwijze. In deze DOEN besteden we daar in meerdere artikelen aandacht aan. Het project aan de Leyweg laat zien waarom we er zo enthousiast over zijn. De werkzaamheden werden vijf maanden eerder afgerond dan verwacht. En: er waren nul opleverpunten. Dat wil zeggen dat alles tot in detail klopte.

RESTAURATIE ÉN NIEUWBOUWHet bijzondere van het project aan de Ley-weg was de combinatie van werkzaam-heden. Het ging hier om het voormalige Marechausseegebouw, een monumentaal pand uit 1916, dat in opdracht van Arcade is geres-taureerd en geschikt gemaakt voor bewoning door mensen die tijdelijk geen eigen woning meer hebben. Het wordt door Arcade verhuurd aan de Stichting Limor. Aan de achterzijde van het monument zijn twee nieuwe gebouwen gerealiseerd, met daarin zelfstandige leef-studio’s. Het voormalige koetshuis en de stal werden verbouwd tot kantoorruimte, centrale keuken en gemeenschappelijke woonkamer. Bij het Lean-bouwproces dragen alle uitvoerende partijen (zoals installateurs, schilders en tim-merlieden) medeverantwoordelijkheid voor de dagelijkse planning van de werkzaamheden. Dat leidt tot een enorme versnelling in de doorlooptijd van de opeenvolgende werkzaam-heden.

RECORDTEMPOOp 12 november 2012 werd gestart met de daadwerkelijke uitvoering van het project. Vooraf was met alle partijen een gezamenlijk doel gesteld: het project moest in september 2013 afgerond zijn. Dat zijn tien werkmaanden. Bij het ‘traditionele’ proces duurt zo’n project, zo leert de ervaring, zeker vijftien maanden. Die streefdatum is inderdaad gehaald: in september werd het project opgeleverd aan Arcade Wonen. Daardoor kon deze Westlandse woningcorporatie vijf maanden eerder profite-ren van huuropbrengsten. Bij de gezamenlijke evaluatie werd duidelijk dat de uitvoerende partijen saamhorigheid en een prima onder-linge sfeer hebben ervaren. Deze pilot is daar-mee succesvol gebleken. Leerpunten warener ook. Het kan immers altijd nóg beter. Van Omme & De Groot blijft streven naar methoden om opdrachtgevers optimaal van dienst te zijn: met snelheid, flexibiliteit én hoge kwaliteit.

Het gaat nu inderdaad hard met de CoCreatie-projecten van Van Omme & De Groot. Niet alleen in Gouda is de bouw van een project gestart, ook in Zoetermeer zijn we volop bezig. Op vrijdag 11 okto-ber verrichtte de Zoetermeerse wethouder Edo Haan de officiële starthandeling. Samen met een van de toekomstige bewoners sloeg hij de eerste heipaal de grond in. Die heipaal is daarmee voor de gemeente Zoetermeer ook een mijlpaal. Zoetermeer is namelijk een van de Nederlandse gemeenten waar in de afgelopen jaren op de ‘ouderwetse’ manier grootschalig is gebouwd. Dat wil zeggen: een ontwikkelaar verwierf de grond, een architect ontwierp en een aan-nemer bouwde. Pas aan het eind konden de bewoners zien hoe het geworden was. Dat is nu 180 graden gedraaid. Bij CoCreatie zitten de toekomstige bewoners en kopers bijna al vanaf de eerste minuutaan tafel. In dit geval begeleidden de architect, woondeskundigen

en medewerkers van Van Omme & De Groot het proces. Maar de inbreng van de kopers is groot. In een aantal workshops is met hen gesproken over architectuurstijlen, positionering van de woning op de kavel, kapvorm, woningindeling, materiaalgebruik, kleurstelling en uitbreidingsvarianten. Zo ontstaan unieke woningen. Zo uniek als de bewoners zelf. Deze vorm van kleinschaliger en vooral ook persoon-lijker ontwikkelen en bouwen heeft absoluut de toekomst. De start-handeling was een feestelijke gelegenheid. Na de officiële handeling werd er geproost en konden de bewoners onder het genot van een hapje en drankje nader kennismaken met hun toekomstige buren. Door het gekozen bouwsysteem met prefabcasco’s wordt een snelle bouwperiode voorzien. De eerste opleveringen staan gepland in het tweede kwartaal van 2014.

EN NOG EEN COCREATIE-PROJECT: WONEN IN WATERZICHT

VAN DER VALK KAN WEER RUSTIG SLAPEN: VERBOUWING AFGERONDIn onze vorige DOEN schreven we er al uitgebreid over: de verbouwing en uitbreiding van het Van der Valk Hotel Nieuwerkerk aan den IJssel. Dit project was bijzonder, omdat het hotel tijdens de werkzaamheden ‘gewoon’ open bleef. Maar nu is het dan echt af. Langs de A20 vind je nu een sfeervol hotel met 147 kamers, waarvan er 8 zijn uitgevoerd als chique suite. Bovendien heeft het hotel nu 44 luxe kamers, een well-ness- en fitnessruimte, een zonnig terras en een restaurant met 300 zitplaatsen. Gewerkt wordt hier ook, in de 12 conferentiezalen. Tot de hoge mate van service behoren natuurlijk de gratis wifi en de 250 gratis parkeerplaatsen. Bij de verbouwing is volop gewerkt met duurzame materialen en technieken. Van Omme & De Groot was in alle fases coördinerend hoofdaannemer, dus Van der Valk kan weer rustig slapen.

A C T U A L I T E I T E N A C T U A L I T E I T E N


MET ZORG ONTWIKKELD EN GEBOUWDDe nieuw te bouwen kerk zal onder andere gebruikt worden door het muziekkorps van het Leger des Heils. Dat én de aanwezigheid van horeca in het project stellen uiteraard bijzondere eisen aan de geluidsisolatie van de 30 huurappartementen. Het is de kunst om de zeer verschillende wensen van de gebruikers optimaal te vervullen. De horecabedrijfsruimte wordt (voorlopig) als cascoruimte uitgevoerd. Deze kan later worden afgebouwd als de huurder ervan bekend is. Het Leger des Heils is bij de ontwikkeling nauw betrokken geweest. Zodoende krijgt deze bijzondere huurder een gebouw dat geheel

naar wens is ingedeeld en volgens de speci-ale specificaties wordt uitgevoerd. Zo hecht het Leger des Heils er sterk aan dat niemand geluidsoverlast heeft. Gewoonlijk moet een kerkgebouw minimaal aan de eisen van het Activiteitenbesluit voldoen, maar het Leger des Heils wil daarbovenop circa 3 dB aan extra geluidsreductie realiseren. De 30 appartementen zijn twee of drie kamers groot. Ze worden verdeeld over vijf woonlagen, die toegankelijk zijn via galerijen en een lift. Het project is naar verwachting in het eerstekwartaal van 2015 afgerond.

UNIEK IN DEN HAAG: EEN NIEUWE KERK

DE PELIKAAN IN GOUDA: COCREATIE KRIJGT NU VORM

Al vaker schreven we in DOEN over het fenomeen CoCreatie: toekomstige kopers denken mee over hun woning in wording. Dat blijkt enorm aan te slaan. De koper van vandaag de dag wil niet meer wonen in eenheidsworst, maar wil iets authentieks. De eigen woning moet iets laten zien van de persoonlijkheid van degenen die erin wonen. CoCreatie begint nu steeds vaker fysieke realiteit te worden, de eerste projecten worden nu ook echt gebouwd. Zo is op 12 december de eerste fase van De Pelikaan in Gouda van start gegaan. Wethouder Marco Kastelein sloeg de eerste paal en de enthou-siaste kopers waren daarbij aanwezig.

Met de toenemende ontkerkelijking en vergrijzing gebeurt het nog maar zelden dat er een nieuwe kerk wordt gebouwd. Voor Van Omme & De Groot is deze opdracht in Den Haag dan ook in veel opzichten bijzonder. Hier gaan we in opdracht van DEZA Ambachtsgaarde Pleinlokatie B.V. een multidisciplinair kerkgebouw, een horecaruimte en 30 woonappartementen bouwen. De kerk wordt na realisatie gebruikt door het Leger des Heils. Barcon B.V. heeft namens de opdrachtgever de gehele ontwikkeling begeleid. De architect van het gebouw is MBW Architecten uit Den Haag, de constructeur is IMd uit Rotterdam.

ALLES NAAR WENS De Pelikaan omvat in totaal achttien statige herenhuizen en een kleinschalig appartemen-tengebouw. Nu is het natuurlijk voor ‘gewone’ kopers lastig om vanuit het niets een woning vorm te geven. Want waar begin je? Daarom werden de kopers hier begeleid door architect Harry Sipkens van Groosman Partners. Hij ontwikkelde het basisontwerp. Vervolgens zijn in individuele gesprekken tussen kopers en architect alle woningen aan de buiten- en bin-nenzijde volledig naar de wens van de kopers aangepast. Het resultaat: geen woning is hetzelfde. Dat leidt tot een gevarieerd en rijk gedetailleerd gevelbeeld. De oplevering van

deze herenhuizen staat gepland in de zomer van 2014.

DAT SMAAKT NAAR MEERDe start verkoop van de appartementen in het kleinschalige appartementengebouw staat gepland voor het voorjaar van 2014. Een mooi moment, want in de zomer komen deze

appartementen, die op het zuiden zijn gericht, het best tot hun recht. Na de succesvolleeerste fase van de herenhuizen komt ook de tweede fase al in beeld. Daarbij gaat het dan om negen herenhuizen. De verkoop hiervan verloopt voorspoedig en naar verwachting gaat de bouw in het tweede kwartaal van 2014 van start.

COMPLETE METAMORFOSEVan Omme & De Groot is sinds augustus 2012 eigenaar van het voormalige SoZaWe-gebouw. Het afgelopen jaar is benut om een ambitieus plan uit te werken. Nu ligt er een overeen-komst met The Student Hotel om het al ope-rationele hotel uit te breiden met 232 kamers, een restaurant (The Kitchen) en bijbehorende faciliteiten. Het gaat hier om een zogenaamde turnkeyovereenkomst. Dat wil zeggen dat Van Omme & De Groot alle werkzaamheden tot aan de oplevering verricht. The Student Hotel

hoeft alleen nog de sleutel overhandigd te krij-gen en men is ‘in business’.

WERK IN UITVOERINGDe transformatie voor The Student Hotel is al in gang gezet. Alle verdiepingen zijn inmid-dels ‘gestript’ tot aan het betonnen casco. Vervolgens krijgt The Student Hotel een nieuw aanzien. Naar verwachting kunnen de eerste studenten er in augustus 2014 in, bij het begin van het nieuwe studiejaar.

TRANSFORMATIE IN UITVOERING: THE STUDENT HOTEL

CERTIFICERING VOOR ONZE HOUTSPECIALISTEN

Hout renoveren vraagt om bijzonder vak-manschap. Een aantal houtspecialisten van Van Omme & De Groot heeft dat vakman-schap naar een nog hoger niveau gebracht; zij hebben met succes de opleiding tot gecertificeerd Sigma Flexidur houtrenova-tiespecialist afgerond. Dat houdt in dat ze nu alle vormen van houtaantasting kunnen herkennen en vakkundig herstellen. Denk daarbij aan het herstel van openstaande verbindingen, pastareparatie, lamineren, delen vervangen en het herstel van (wind)scheuren in houten ondergronden. Ook het werken met vlies, hoeken repareren en het herstel van beglazingsafdichtingen met behulp van stopverf werden in de opleiding behandeld. Door dat vakmanschap kunnen de specialisten op hun houtrenovatiewerk-zaamheden nu een systeemgarantie van tien jaar afgeven. Dat is een waarborg voor de hoogste kwaliteit van de houtrenovaties.

In Rotterdam staan, net als in veel andere steden, zeer veel kantoorpanden leeg. Het gaat om duizelingwekkende aantallen vierkante meters, die onbenut blijven. Dat is om een aantal redenen niet wenselijk. Een ongebruikt pand maakt een omgeving er niet aantrekkelijker op. Bovendien is het jammer als er aan de andere kant veel behoefte is aan betaalbare woonruimte. Daarom is het positief dat Van Omme & De Groot het voormalige SoZaWe-gebouw aan de Willem Ruyslaan in Rotterdam transformeert tot The Student Hotel met bijbehorend restau-rant. Zo wordt de hoek van de Willem Ruyslaan en de Oostzeedijk weer een levend stukje stad. Zoals we zelf zeggen: ‘Het licht gaat weer aan.’

Imponerend en imposant. Dat is het Rotterdamse stadhuis aan de Coolsingel. Op weg naar de gast voor deze ‘Guus ontmoet’ wandelen we door hoge en stille gangen, over marmeren vloeren. Veel hout aan de wanden. Hier en daar kijken oude burgervaders van Rotterdam ons in stilte aan, vastgelegd op olieverfschilderijen. Alsof je door een paleis uit lang vervlogen tijden wandelt; het stadhuis oogt veel ouder dan het eigenlijk is. Je gaat hier vanzelf gedempter praten. Zelfs Guus de Groot wordt er een beetje stil van, en dat wil wat zeggen. We wor-den ontvangen in de kamer van de locoburgemeester, door wethouder Hamit Karakus. Het is een ontmoeting van oude bekenden. Het is meteen ‘jij’ en ‘jou’, ‘Guus’ en ‘Hamit’. De mannen kennen elkaar dan ook al lang. Dat gaat terug naar de jaren 90, toen Hamit Karakus nog adjunct-directeur bij het Rotterdamse Atta Makelaars was. Ze kwamen elkaar regelmatig tegen, maar toen in een heel andere rol. Guus was de ontwikkelende bouwer die projecten te vergeven had, Hamit de man die ze moest verkopen. Toen zaten ze allebei aan de commerciële kant van de tafel. Nu zit Hamit Karakus letterlijk en figuurlijk aan de andere kant, als politicus, beleidsmaker, de man in het centrum van de Rotterdamse macht. Logisch dat de eerste vraag dan ook is of die andere rol ook een ander mens van je maakt. Hoe gaat Hamit Karakus nu met Guus om? ‘Ik blijf me als persoon hetzelfde gedragen, maar ik heb wel een andere verantwoordelijkheid’, antwoordt de wethouder. ‘Ik heb nu uiteraard een heel ander blikveld dan toen ik als makelaar actief was. Ik moet veel meer rekening houden met de belangen van alle betrokken partijen. Dat is veranderd. Maar ik geloof niet dat het mezelf heeft veranderd.’

ANDERE KANTMaar toch. Dan blijft de vraag hoe Hamit Karakus omgaat met zijn andere rol ten opzichte van bijvoorbeeld ontwikkelaars en bouwers in Rotterdam. ‘We zitten allemaal in een soort van overgangsfase’, zegt hij. ‘En ik merk dat het aan beide zijden wennen is. Wij, gemeente, pak-ken het nu anders aan en we zijn volop bezig om de marktpartijen mee te krijgen in ons denken. De tijd is voorbij dat de gemeente Rotterdam bij ontwikkelingen alle touwtjes in handen wil houden. In het verleden

legden wij alles vast, waren bouwers en ontwikkelaars eigenlijk puur volgend. Maar we kunnen en willen niet alles meer vastleggen en oppakken. Zie bijvoorbeeld het project Hart van Zuid. Daar geven we nu alleen nog maar de kaders aan: doelstellingen, randvoorwaarden, bud-get. Dat geeft marktpartijen veel meer vrijheid om het zelf in te vullen. In die zin willen we helemaal niet meer aan weerszijden van de tafel zit-ten, maar veel meer naast elkaar. We willen samen optrekken. Dan zie je dat de marktpartijen in een aantal opzichten toch nog niet zover zijn. Eerst zeiden ze vooral: “Laat ons het nou eens op onze manier doen, gemeente. Bemoei je niet overal mee.” Nu geven we die vrijheid en dan zie je toch dat niet iedereen dat even makkelijk oppakt.’

GESCHEIDEN OUDERS, SAMEN OPVOEDENGuus luistert naar de analyse van Hamit Karakus, gedreven om zijn kijk op de zaak te geven. ‘Ik begrijp helemaal wat je bedoelt, Hamit. Maar weet je, het vraagt een heel andere manier van denken. Het ontwik-kelproces van een project verloopt dan heel anders, bij de werkwijze zoals jij die schetst. We zijn duidelijk nog met z’n allen aan het zoeken naar de juiste verhoudingen ten opzichte van elkaar. Ik vergelijk het wel met gescheiden ouders die samen een kind opvoeden. Bij een project hebben de gemeente en de marktpartijen nu zowel een gescheiden belang als een gezamenlijk belang. Het is zoeken naar hoe je dat opti-maal invult.’ Hamit Karakus beaamt Guus’ opmerking: ‘Er is inderdaad nog veel werk aan de winkel. En het is een kwestie van ergens beginnen en stug volhouden. Dat zie je bijvoorbeeld heel duidelijk bij ons streven naar het aanpakken van de grote kantorenleegstand in Rotterdam. In eerste instantie zou je kunnen zeggen: wat kan het de gemeente sche-len dat heel veel kantoorpanden leegstaan en dat ontwikkelaars des-ondanks nog nieuwbouw aandurven? Het is hun kapitaal, dus laat ze. Maar je moet naar het grotere geheel kijken. Een tiende verdieping die leegstaat, is nog niet zo’n punt. Maar in de plint, op straatniveau, krijg je dode plekken in de stad. Bovendien is het voor het imago van de stad niet goed al er zoveel leegstand in kantoren is.’

VADER HAMIT, MOEDER GUUS ‘Alsof je als gescheiden ouders samen een kind opvoedt.’ Zo vat Guus de Groot ergens tijdens dit gesprek de verstandhouding tussen bouwers en de gemeente Rotterdam samen. Iedereen is op zoek naar zijn rol in de nieuwe werkelijkheid.

TEKST HENK DE KLEINE FOTOGRAFIE PAUL DE GRAAFF

I N T E R V I E WI N T E R V I E W

11DOEN • WINTER 201410 DOEN • WINTER 2014


‘Ik ben er klaar voor, hoor. Kom maar op met die uitdaging.’

SAMEN OPTREKKENRichting het einde van het gesprek komt het onderwerp woningbouw ter sprake. Hoe staat het daarmee in Rotterdam, nu de ‘nieuwe realiteit’ een feit is? Zit er eigenlijk nog wel iemand op een woning te wachten? Hamit Karakus: ‘Er is in Rotterdam nog altijd een grote behoefte aan nieuwe woningen, op dit moment zo’n 50.000. Deels gaat het daarbij om vervanging van verouderd vastgoed. Daarbij zie je wel dat de wijze waarop die woningen ontwikkeld moeten worden ook sterk veranderd is. We zetten veel meer in op de eigen kracht van de nieuwe bewoners. Zie de kluswoningen, waarbij we op een creatieve manier woningen veel slimmer financieel rendabel kunnen maken. Die woningen geven ook een positieve sociale impuls aan wijken, bewoners raken veel meer betrokken.’ Guus pakt de bal over: ‘Helemaal mee eens. Niet voor niets zijn bij ons juist de Woon-CoCreatie-projecten erg succesvol. De ont-wikkelingen worden kleinschaliger, veel persoonlijker. Jij ziet ook, Hamit, dat de oude tijden niet meer terugkeren. Dat je als makelaar eigenlijk alles wel kon verkopen.’ ‘Inderdaad’, reageert de voormalig makelaar, ‘die tijden zijn voorbij. Vroeger was het vastgoed het vertrekpunt, nu zijn het de mensen die van dat vastgoed gebruik moeten maken. Ik vind dat mooi om te zien.’ En of Hamit nog een laatste suggestie voor Guus heeft. ‘Rotterdamse bouwers zetten ooit dit stadhuis neer, bouwden de haven. Dat soort projecten zie je bijna niet meer. Van Omme & De Groot zou iets nieuws, iets maatschappelijks, moeten gaan bouwen voor de stad.’ Waarop Guus de bal onmiddellijk teruglegt: ‘Ik ben er klaar voor, hoor. Kom maar op met die uitdaging.’

13DOEN • WINTER 2014

OMSLAGHamit Karakus vervolgt: ‘Dus we hebben al in 2008 gezegd: we gaan het over een andere boeg gooien. In de oude situatie keken ontwik-kelaars eigenlijk niet eens zozeer naar een kantoor, een project, als wel naar de onderliggende contracten. Daar zat de interessante handel in. Ze keken niet naar het grote geheel: wat doet het voor de stad? Dat geeft niet, dat is hun rol ook niet. Maar het is wel ónze rol. Dus de gemeente heeft al in 2008 heel veel nieuwe ontwikkelingen on hold gezet. Dat kwam ons eerst op veel kritiek te staan: “Rotterdam is bezig zichzelf te castreren.” En we hebben ons toen geconcentreerd op drie kerngebieden: het gebied rond het nieuwe Centraal Station, de Kop van Zuid en de binnenstad. Gaandeweg zie je nu dat het werkt. In twee jaar tijd hebben we 175.000 m2 leegstaande kantoren kunnen transformeren naar andere functies: openbare functies en wonen. Maar, daar komt-ie weer, ik zou best meer betrokkenheid van de markt wensen. In 2011 hebben we met marktpartijen een convenant getekend en hun gevraagd een ruimte te “adopteren”. We zeiden als het ware: “Wat kun je nou met zo’n pand? Denk eens met ons mee.” Dan zie je toch dat veel partijen moeite hebben die slag te maken.’

KLEIN EN LENIGDaarop houdt Guus zijn gesprekspartner voor dat de verkrijgingsprijs van grond of een gebouw dan wel omlaag zou moeten. ‘Die ligt nu nog veel te hoog. Dan maak je het als gemeente ook niet zo aantrekkelijk mogelijk voor een ander om ermee aan de slag te gaan. En ja, mijn sector moet veel meer aan de bak. Ik wil mezelf niet al te nadrukkelijk op de borst slaan, maar ik geloof dat Van Omme & De Groot juist als relatief kleinere, maar financieel daadkrachtige partij veel sneller die slag maakt. Wij hoeven niet ellenlang over alles te vergaderen met

aandeelhouders of wie dan ook. We hebben in Rotterdam al heel veel gedaan, in het Scheepvaartkwartier en het Wijnhavenkwartier, en we hebben pakhuizen, kantoren en verpleeghuizen verbouwd tot studen-tenwoningen. Op dit moment zijn we het door ons aangekochte voor-malige SoZaWe-gebouw aan de Willem Ruyslaan aan het transformeren tot Studentenhotel en we hebben nu net het HBU-gebouw verworven. Maar daar zitten we bij transformatie naar woningbouw met een par-keerprobleem, voor eventueel nieuwe bewoners. Dus we willen best, maar het is wel jongleren.’ ‘Guus is creatief’, reageert Hamit Karakus op die laatste opmerking. ‘Maar ik zie dat lang niet overal. Want wat mij eigenlijk wel verbaast, is dat zeker de grotere bouwpartners nog steeds niet zoiets hebben als een “binnenpakket” om kantoorgebouwen om te bouwen naar andere functies.’

STANDAARDBINNENPAKKET‘Je zou met z’n allen moeten komen tot een soort standaardformule waarmee je die panden sneller vanbinnen kunt omturnen’, vervolgt Hamit Karakus. ‘Ik mis op dit moment echt dat alternatief. Aan mijn kant: als daarvoor bestemmingsplannen gewijzigd moeten worden, dan teken ik die zo.’ ‘Zo’n binnenpakket is ook niet zomaar een-twee-drie ontwikkeld, Hamit’, reageert Guus. ‘Je zit met al die afwijkende maten. En nogmaals: wij hebben laten zien dat we dat snel en goed kunnen, in de meest vreemde gebouwen.’ Daarop ziet Hamit Karakus een schone taak voor Van Omme & De Groot: ‘Er is echt behoefte aan partijen die binnenste-delijk kunnen denken en doen. En als jullie dat echt zo goed kunnen, dan is dat nog te weinig bekend. Schreeuw het van de daken, zou ik zeggen.’ ‘Doen we ook’, zegt Guus. ‘Maar wij doen de dingen wel vaker rustig aan. Misschien zijn we niet zo nadrukkelijk aanwezig als anderen. Maar onder-tussen zijn we wel stabiel, staan we stevig op eigen benen.’

“Laat ons het nou eens op onzemanier doen, gemeente. Bemoei je niet overal mee.”

I N T E R V I E W I N T E R V I E W

WE WORDEN OUDER EN WE WILLEN LANGER ZELFSTANDIG BLIJVEN WONEN. DIE TWEE

TRENDS KOMEN SAMEN IN DE ONTWIKKELING VAN HET PROJECT CHRYSANTENTUIN/

AKELEITUIN IN ZOETERMEER. DAT IS AANTREKKELIJK VOOR BEWONERS ÉN GEMEENTEN.

Klaar voor 2040TEKST HENK DE KLEINE FOTOGRAFIE VAN OMME & DE GROOT



OOK IDEAAL VOOR GEMEENTENWoningen zoals Van Omme & De Groot nu in het project Chrysantentuin/Akeleituin ontwikkelt, zijn ook een uitkomst voor gemeenten. Zij worden immers geconfronteerd met de toenemende vergrijzing. Mensen willen in de (nabije) toekomst anders wonen. Vaak wordt dat zelfs noodzakelijk, aangezien er op het vlak van de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) binnenkort veel zal veranderen. Gemeenten zullen dan gebaat zijn bij woningen met zo min mogelijk aanpassingskosten. Het is wel noodzakelijk daar nu met het woningaanbod op in te spelen. Door de flexibele opzet van dit type woningen gebeurt dat ook. Is er vraag naar levensloopbestendige woningen, dan kunnen deze woningen met veel voorzieningen op de begane grond worden gebouwd. Maar de woningen zijn ook heel eenvoudig anders in te delen. Ze worden dan aantrekkelijk voor bewoners die liever toch alle slaapvertrekken boven en het woon- en eetgedeelte beneden willen zien. De woningen passen in het stra-mien van de ‘normale’ grondgebonden woningen, waardoor zowel gemeenten als hun inwoners hier alle kanten mee op kunnen.

CoCreatie-bijeenkomst

De ouderen van gisteren zijn niet te vergelijken met de ouderen van morgen en overmorgen. In het verleden was voor veel mensen op leeftijd het bejaardenhuis iets om naar uit te kijken. In een rustige en bosrijke omgeving terugkijken op een soms zwaar leven. In een tehuis met een poëtische naam als ‘Zonnerust’ of ‘Avondrood’. Die tijd is voorgoed voorbij. De oudere van nu is vaak nog een jongere op leeftijd. Het zijn mensen die nog volop in het leven staan. Maar of je dat nu wilt of niet: op een gegeven moment moet je toch een beetje gas terugnemen. Dan is het heer-lijk als je woont in een woning waar je geen trappen hoeft te lopen. Als de winkels, het openbaar vervoer, de horeca en zorgvoorzieningen om de hoek zijn. Dat type woningen noemen we ‘levensloopbestendige woningen’. Hierin zijn de belangrijkste ruimtes (slaap- en woonvertrekken, keuken en sanitair) allemaal op de begane grond ingedeeld. Op de verdieping zijn ook nog ruimtes, bijvoorbeeld voor logés of kinderen die even langskomen. Van Omme & De Groot rea-liseert deze woningen nu in Zoetermeer, in combinatie met een aantal appartementen voor jongeren. Door die mix van leeftijden in een wijk wordt de omgeving veel levendiger en aantrekkelijker. Voor iedereen.

COCREATIE: DE BEWONER BEPAALTBij de ontwikkeling van dit project is nog een belangrijke trend mee-genomen: we hechten er steeds meer aan om onze eigen woning zelf in te delen. Daarom koos Van Omme & De Groot ervoor om te wer-ken volgens de principes van CoCreatie. Projectontwikkelaar Daniël Sandwijk van Van Omme & De Groot legt uit: ‘We hebben bij meerdere projecten al heel goede ervaringen opgedaan met CoCreatie. Hierbij nodigen we mogelijk toekomstige bewoners uit om mee te denken over de precieze indeling en vormgeving van hun nieuwe woning. Om het niet al te ingewikkeld te maken hebben we wel een soort denkkader gecre-eerd. De CoCreatie-bijeenkomsten voor dit project vonden plaats in het voorjaar van 2013. Architect Sjoerd Berghuis van Klunder Architecten presenteerde een aantal mogelijkheden, om zo het denken op gang te brengen. Ook woonspecialist Erik Schampers was aanwezig. Vervolgens konden de aanwezigen hun ideeën spuien. In juni is een verfijnd ont-werp gepresenteerd.’

WONEN NAAR WENSDe basis van de 25 levensloopbestendige woningen ligt nu enigszins vast en ze zijn al in verkoop. Toch kunnen toekomstige kopers nog altijd hun wensen inbrengen en die gerealiseerd zien. In de basis zijn de slaapkamer en de aangrenzende badkamer op de begane grond inge-deeld. Aan de achterzijde is een riante woon- en eetkamer bedacht, die door de vide zeer licht en ruim oogt. Op de verdieping zijn dan nog twee slaapkamers te vinden. Daar is ook een grote multifunctionele ruimte, die in directe verbinding staat met de woonkamer eronder. Zo ontstaat een grote ruimtelijke beleving. Willen de toekomstige bewoners het anders? Dat kan nog altijd. De website van het project laat zien wat er allemaal mogelijk is: thuisinseghwaert.nl.


Variant met slapen op de begane grond

Variant met slapen op de verdieping

DOEN • WINTER 2014 17

DOEN • ZOMER - NAJAAR 2013

16 DOEN • WINTER 2014

ZORGEN DAT DE BASIS GOED IS. EN DAT DAN

MET GEVOEL VOOR STIJL EN SFEER VERDER

UITBOUWEN. DAT IS DE MODE VOOR DE EERSTE

HELFT VAN 2014. DE TIJD VAN DE UITBUNDIGE

KLEUREN LIGT ACHTER ONS. HET MAG INGETO-

GEN OGEN. MAAR DE DETAILS, DIE DOEN HET ’M.

HET RIJKE RELIËF IN DE STOF. EEN GLINSTERTJE

OP PRECIES DE GOEDE PLEK. ZO KUN JE MET

FEITELIJK NIET MEER DAN DE MODEKLEUREN

ZWART, GRIJS EN WIT BIJNA EINDELOOS COM-

BINEREN. DAT GEEFT RUST. EVEN NIET MEER

AL DIE UITBUNDIGE VORMEN EN KLEUREN. DIE

BASIS, DIE MOET DUS STAAN ALS EEN HUIS.

WAT DAT BETREFT COMBINEERT DE MODE VAN

2014 PERFECT MET DE PLEK WAAR ZE IS GEFO-

TOGRAFEERD: HET PROJECT WONEN IN WA-

TERZICHT IN ZOETERMEER. HIER KUNNEN DE

KOPERS VOLOP VARIËREN, HUN EIGEN STIJL EN

SFEER GEREALISEERD ZIEN IN HUN EIGEN WO-

NING. DUS GEEN ‘ONE SIZE FITS ALL’, MAAR VAK-

KUNDIG MAATWERK. DAT IS, ALS HET OP BOU-

WEN AANKOMT, DE MODE VOOR DE JAREN DIE

VOOR ONS LIGGEN.

JAS: ZARAHOED: H&MJURK: ZARASCHOENEN: SILHOUETTEHANDSCHOENEN: H&M

1

FOTOGRAFIE PAUL DE GRAAFF STYLING MIQUEL MOHAMEDJAR VISAGIE CARLIJN BEUKERS MODEL MONIQUE PASTOR@DEBOEKERS TEKST HENK DE KLEINE

VARIATIES OP EEN THEMA

M O D EM O D E

DOEN • WINTER 2014 1918 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014

M O D EM O D E

DAAROM ZIJN LEAN EN BIM NU IN DE MODEHet project Wonen in Waterzicht laat mooi zien waarom vandaag de dag het bouwproces volledig anders wordt ingericht. Door BIM (Building Infor-mation Modelling) en Lean denken alle betrokken partijen al in een vroeg stadium mee. Hierdoor kunnen wij de planning optimaliseren alsook verspilling en faalkosten reduceren. Het resultaat is dat we sneller en in betere kwaliteit kunnen bouwen. Zo is nu onder andere het prefab-casco vaak de verantwoordelijkheid van één partij. Bij de bouw van Wonen in Waterzicht leverde en monteerde onze partner Spaansen een compleet pakket bestaande uit systeemvloeren, dragende wanden, bin-nenspouwbladen en het nodige constructiestaal. Door de nieuwe manier van bouwen is het nu mogelijk om tot net voor de start van de bouw de individuele wensen van kopers in het ontwerp mee te nemen. Dat kan nog tot enkele weken voor levering! Zo kunnen we de koper optimaal van dienst zijn. Nu kunnen we én CoCreatie én prefab bouwen in één project combineren. Verschillende indelingen, uitbouwen en afwijkende trap-posities, het kan allemaal. De casco’s worden standaard uitgevoerd met sparingen, inkassingen, elektravoorzieningen en waar nodig spouwankers. Het is ook mogelijk om kozijnen, eventueel te voorzien van glas, direct te assembleren op de betonnen wandelementen. Een geheel casco staat in één dag. Alle handelingen, zoals het plaatsen van het dak, kunnen direct daarna.

MAATWERK IN ZOETERMEERHet project Wonen in Waterzicht wordt gerealiseerd in Zoetermeer-Oosterheem. De kopers krijgen hier alle vrijheid om hun woonwensen tot uiting te brengen. De basis is al van hoge kwaliteit. Zo heeft elk van de dertig eengezinswoningen een diepe achtertuin aan het water. De totale woonoppervlakte is zo’n 146 m2, die naar wens is in te delen. Meer of minder slaapkamers, woon- en eetruimte samenvoegen of juist van elkaar scheiden: de koper mag het zeggen. Deze manier van bouwen heeft absoluut de toekomst. We willen geen eenheidsworst meer, maar persoonlijke keuzes maken. En we willen dat het duurzaam en behaaglijk is. Daar is in Wonen in Waterzicht met het speciale warmtepompsysteem, de vloerverwarming en het energiezuinige ventilatiesysteem prima voor gezorgd. Zo’n woning voelt als een warme trui.

JURK: COS

2

TRUI: RIVER ISLANDBROEK: SHPPRSCHOENEN: SILHOUETTE

3TOP: RIVER ISLANDSHORT: RIVER ISLANDJAS: SHPPRMUTS: SHPPRSCHOENEN: SILHOUETTE

4

DOEN • WINTER 201420 DOEN • WINTER 2014 21DOEN • WINTER 2014

JURK: RIVERISLANDLEGGING: RIVERISLANDSCHOENEN: SILHOUETTE

6

M O D EM O D E

JURK: SHPPRBRIL: SAINT LAURENTSCHOENEN: SILHOUETTE

5


OUDE GLORIEDe transformatie van Parq maakt deel uit van een groter plan, waarbij de gehele Parklaan een totaal nieuw aanzien krijgt. Of beter gezegd: een klassiek aanzien. De in Boskoop zeer bekende Rozenlaan wordt hierbij het grote voorbeeld. Ook de Parklaan wordt voorzien van bomen, het groen krijgt hier voorrang op het verkeer. Eerder al verrezen aan deze laan woningen in de populaire jaren 30-stijl. Parq vormt daarmee een bijzonder contrast. Door de ronde ramen aan de voorzijde en de strakke vorm doet het denken aan een woonhuis uit de films van de jaren 50 en 60 van de bekende Franse regisseur Jacques Tati. Je zou er zo Monsieur Hulot zien lopen, als hij onder de stalen entree naar binnen wandelt. Voor de (ver)bouwen renovatiespecialisten van Van Omme & De Groot is het een feest geweest hier aan te mogen werken.

GROEN UITZICHTDe naam Parq kon niet beter gekozen zijn, want de bewoners van de lofts zijn omringd door groen. De leefruimtes zijn gericht op de kwekerijen achter de Parklaan. Maar omdat je naast rust af en toe ook gezellig-heid en vertier zoekt, is het prettig te weten dat alle voorzieningen in de buurt zijn. Binnen een straal van een kilometer zijn onder andere een basisschool, een bioscoop, de kinderopvang, een winkelcentrum en een NS-station. Een loft in Parq. Daar gaat ieders groene hart toch sneller van kloppen?

Vijf luxueuze lofts in het Parq in BoskoopOOIT DRUK, DRUK, DRUK,

NU VOLOP RUST Het is moeilijk te geloven dat hier ooit de persen van drukkerij Macula stonden te stampen. Na 20 jaar krijgt dit karakteristieke gebouw een nieuwe bestem-ming. De gelukkige bewoners van een moderne loft kijken uit over een park-achtige wijk met jaren 30-allure. De rust is weergekeerd.

Boskoop. De naam zegt het al. Dit is een van de groenste delen van het Groene Hart. Een veengebied waar ooit boomkwekers neerstreken, van-wege de zeer vruchtbare grond. Het gebied rond Boskoop groeide uit tot het grootste en oudste aaneengesloten kwekerijgebied ter wereld. Het plaatsje zelf is bescheiden van omvang. Misschien is dit wel Holland op z’n best. Water. Heel veel water: al in de Middeleeuwen was hier 2.000 kilometer aan sloten gegraven. Daarvan is nu nog 600 kilometer over. Leuke bruggetjes met mooie vergezichten, onder Hollandse luchten. En natuurlijk heel groen. Jaarlijks trekken veel bezoekers naar het indruk-

wekkende Rosarium, waar in het voorjaar en de zomer zo’n 160 soorten rozen in bloei staan. Boskoop is een oase van rust, op eigenlijk maar een paar minuten rijden van Gouda, Utrecht, Amsterdam en Rotterdam. En in die oase staat dan Parq, waarin Van Omme & De Groot naar een ontwerp van het Architectenbureau Van Egmond Totaal Architectuur vijf luxe lofts heeft gerealiseerd. Binnenkort zul je op verschillende plaatsen vaker de naam Van Omme & De Groot tegenkomen. Van Omme & De Groot heeft namelijk onlangs in Boskoop verschillende locaties verworven aan de Parklaan en het Torenpad.



24 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014 25DOEN • WINTER 2014

2726 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014DOEN • WINTER 2014 27


MACULA-PARQBoskoop

PROJECT Parq, transformatie van de voormalige drukkerij Macula in 5 appartementen Architect Van Egmond Totaal Architectuur te Noordwijk

Opdrachtgever Verweij Ontwikkeling B.V. Duur van het project 2013 27DOEN • WINTER 2014

Rick Wessels (biq stadsontwerp): ‘De woningen zijn bouwtechnisch gezien nog steeds prima op orde. Dat overlast kon ontstaan, had niet met de kwaliteit maar vooral met de organisatie van dit complex te maken. Alles liep door elkaar heen, letterlijk. Dat kwam mede door het uitgangs-punt: bouwen op differentiatie. Het complex bevat vele woningtypen, die al puzzelend zijn samengevoegd. De appartementen en bergingen zijn zonder logica aan elkaar gebouwd. Vele oplossingen zijn waarschijn-lijk al werkend bedacht. We zijn met twee man drie dagen lang bezig geweest om uit te zoeken bij welke woning welke berging hoorde. Het was een bord spaghetti die we moesten ontwarren. De opzet van de wijk garandeerde een grote mate van anonimiteit, dus ook voor mensen met slechte plannen. Wat veiligheid en leefkwaliteit betreft viel met een her-indeling een flinke slag te maken. De vraag was: wie houdt zich waar en met welk doel in het complex op? Belangrijk, want bij beheersproblemen was het vaak niet duidelijk wie je waarom moest aanspreken. Als de ver-huurder bij overlast bewoners van een bepaald portiek aanschreef, kreeg hij te horen dat de bewoners niet de enigen waren die het portiek en de bergingen bezochten. Veel meer mensen dan je zou mogen verwachten, bezaten sleutels van portiekdeuren. Meer veiligheid en sociale controle stimuleren met een sleutelplan en de aanpak van schuilplaatsen en sluip-door-kruip-door-routes stond hoog op de agenda.’

Patrick Baert (Woonbron Ontwikkelbedrijf): ‘Ook het fysieke aspect bleef niet onbesproken. Bij de bouw zijn destijds materialen met een sobere uitstraling verwerkt. Dat werkte niet uitnodigend. Mensen moes-ten weer trots kunnen zijn op hun woning en met plezier bezoekers op de koffie vragen. We besloten de uitstraling van de gebouwen te verbeteren door onder meer de portieken en een deel van de gevels met betere materialen te renoveren. Heeft de entree een goede uitstraling, dan ben je er als bewoner ook zuiniger op, zo is onze ervaring. Door het gebruik van veel glas is ook beter zichtbaar wat er in de entrees en portieken plaatsvindt.’

Rick Wessels: ‘De uitstraling is belangrijk, noem het voordeurtrots. Maar het sleutelplan maakt de wijk echt veiliger. Voordat we met zware ingre-pen als de sloop van de oude gevels begonnen, voerden we eerst het sleutelplan uit. De toegangs- en de vluchtwegen combineren was heel lastig. Met moderne slotensystemen kun je het sleutelbeheer veel beter organiseren. Na plaatsing nam de overlast direct af.’

Patrick Baert: ‘Veel bergingen zaten niet vlak bij de woning, dus zijn die opnieuw ingedeeld en aan de woningen toegewezen. Dat was een

uitgebreide exercitie. Na de renovatie kunnen veel bewoners hun berging uitsluitend vanuit het portiek bereiken. De buitentoegangen met kooien zijn verdwenen. De woningen met privétuinen hebben een eigen berging gekregen. Bewoners konden in de ontwerpfase de plannen beoordelen en ook gaandeweg de bouw hebben we – samen met Van Omme & De Groot – de huurders uitgebreid geïnformeerd over de planning en asbest-sanering, dat was echt nodig.’

Rick Wessels: ‘Niet alleen de indeling van de wijk stikte van de inconse-quentie. We kwamen er al doende ook achter dat de complexen weinig consequent waren gebouwd. De meeste gebouwen zijn zo maatvast als een middeleeuws kasteel. En wat er op bouwtekeningen stond, was vaak niet gebouwd. Zo staan de kolommen in de portieken nergens op dezelfde plaats, het gaat om gigaverschillen. We besloten de gebouwen compleet in kaart te brengen en alle gevels te fotograferen. Maar zelfs die aanpak voorkwam niet dat elke keer weer verrassingen opdoken. De bouwer Van Omme & De Groot moest dan ook over een groot incasse-ringsvermogen beschikken.’

George van Scheijndel (projectleider Van Omme & De Groot): ‘De toren was nog het ergste, daar zit geen kozijn recht boven het andere. Omdat de kozijnen niet werden vervangen, moesten we het oude met-selpatroon volgen. We hebben één man verantwoordelijk gemaakt voor het metselwerk. Hij controleerde de vakmensen dag in, dag uit. Die met-selaars hebben prima werk geleverd, want van een beetje afstand zie je niets meer van de onregelmatigheden.’

Patrick Baert: ‘We hadden vertrouwen dat de bouwer deze klus tot een goed einde kon brengen. Ik kende ze al van de grootscheepse renovatie van De Machinist, ook geen makkelijk gebouw. Schiemond ziet er mede dankzij hun inzet weer een stuk frisser uit.’

Wie jaren geleden voor het laatst Rotterdam via de Vierhavenstraat bin-nenreed, zal zich verbazen over de veranderingen die het gebied heeft ondergaan. Ooit een rommelig stuk stad met een in onbruik geraakt spoorwegemplacement, vele verlaten bedrijfs- en havengebouwen en met als passend sluitstuk het verloederde Schiemond. Nu zoeft de bezoe-ker langs het 2 kilometer lange Dakpark, in zijn soort het grootste van Europa. Daaronder huizen de Bigshops, een waar consumentenparadijs. Als kers op de taart vormt het nieuwe Schiemond een mooier slotak-koord dan het ooit is geweest. Logisch dat de bewoners weer ‘groos’ zijn op hun voordeur, om het in goed Rotterdams uit te drukken.

Project: Schiemond in de Steigers

Locatie: Rotterdam-Schiemond

Opdracht: verbouw en onderhoud 643 appartementen

Opdrachtgever: Woonbron Ontwikkelbedrijf, Rotterdam

Architect: biq stadsontwerp, Rotterdam

Oplevering: 2014

VOORDEURTROTS TIERT WELIG LANGS DE NIEUWE MAAS


DE AMBITIES VAN ROTTERDAM SPEELDEN HET AFTAKELENDE SCHIEMOND IN DE KAART.

MET HET OPTUIGEN VAN HET PRESTIGEPROJECT BIGSHOPS DAKPARK EN DE HERIN-

RICHTING VAN DE BELANGRIJKE INVALSWEG VIERHAVENSTRAAT KON DE GEÏSOLEERDE

WIJK NIET ACHTERBLIJVEN. ARCHITECT RICK WESSELS, WOONBRON-MANAGER PATRICK

BAERT EN PROJECTLEIDER GEORGE VAN SCHEIJNDEL VAN VAN OMME & DE GROOT LICH-

TEN DE METAMORFOSE TOE IN DE ALS BOUWKEET DIENSTDOENDE WONING AAN DE

PELGRIMSSTRAAT NR. 182.

Schiemond trok bij de oplevering in de jaren 80 van de vorige eeuw veel bekijks. Op een oude zandplaat van de Nieuwe Maas was een buitendijk-se flatwijk met 1.400 sociale woningen opgetrokken. Ooit stonden hier ‘Hollands glorie’-bedrijven als scheepswerf Wilton en handelaar Stokvis, onder meer bekend van merken als Erres en Solex. Het pand van distil-leerderij Hoboken & De Bie overleefde de kaalslag. Inmiddels wordt daar nu uit andere vaatjes getapt. De bestuurlijke elite gunde de mens met een smalle beurs een plek op de eretribune. Die tribune was volgens het patroon van kamverkaveling ingedeeld, naar een idee van de Italiaanse architect Aldo Rossi. Het uiteindelijke stedenbouwkundig plan was van

de hand van Carel Weeber, de architect van onder meer de Peperklip.Opvallend was de langgerekte woningwand aan de Pelgrimsstraat, die de wijk visueel gezien afsloot van de stad. Schiemond vormde een onoverzichtelijk gebied dat naadloos aansloot op het bedrijfseconomisch schuilmodel van nachtvlinders als dealers, die hun nering konden uitbrei-den vanuit de nabijgelegen prostitutieboulevard Keileweg. Sluiting van de Keileweg verzachtte het leed van de bewoners. Maar toen vervolgens jeugdbendes de voordelen van de kruip-door-sluip-door-wijk ontdekten, was de maat vol. Schiemond moest op de schop.

V.l.n.r.: Patrick Baert, Rick Wessels en George van Scheijndel. Zij maakten het mede mogelijk dat de bewoners weer ‘groos’

op hun voordeur kunnen zijn.

TEKST & FOTOGRAFIE JAAP VAN RIJN


De sfeer is meestal een beetje jongensachtig, in de vergaderzaal van Van Omme & De Groot. Hier komen we tezamen. Met de mannen van het instal-latiebedrijf en de timmerfabriek. De specialisten in fundering, casco en elektra. Sommigen kennen elkaar al jaren; dan heeft zo’n bijeenkomst de sfeer van ‘oude jongens krentenbrood’. Soms schuiven nieuwelingen aan. Hoe dan ook, we weten allemaal wat er speelt, waarom we hier zijn. Met z’n allen willen we komen tot een meer gestandaardiseerde en vooral ook strakker georganiseerde manier van werken. De mannen in de zaal – soms zit er overigens ook een dame bij – zijn gepokt en gemazeld in het bouwen. Maar dit is voor ons allemaal toch weer nieuw. Het bouwproces is van oudsher een aaneenschakeling van heel veel verschillende partijen en specialismen. In een nog vrij recent verleden werkten al die verschillende partijen min of meer onafhankelijk van elkaar. De aannemer fungeerde als spin in het web en had de taak om iedereen zo goed mogelijk aan te sturen en alles te regisseren. Deze aannemer was een soort alwetende organisator, terwijl de uitvoerende vakmensen ieder maar een deel van het geheel zagen. Dat is verleden tijd. We willen nu al aan de voorkant van het bouwproces iedere betrokken partij opgelijnd hebben. We leggen veel meer beslissingen uit de beginfase bij alle betrokken partijen neer; iedereen wordt in een zo vroeg mogelijk stadium intensief betrokken bij het ontwerpproces. Met sommigen heeft Van Omme & De Groot al projecten gerealiseerd. Zo hebben we bij het project Akeleituin gezien dat je heel veel voordeel kunt behalen als je in het voortraject al beter afstemt. Het bouwproces gaat sneller, we beperken de faalkosten, we fungeren als één geheel.

ZO ZIET HET NIEUWE BOUWEN ER DUS UIT. GEEN MANNEN MEER DIE IN EEN BOUWKEET OP

EEN NOG KALE BOUWPLAATS WERKOVERLEG PLEGEN: ‘ALS JIJ DIT NOU DOET, DAN DOET HIJ

DAARNA DAT.’ GEEN KOLOSSALE PAPIEREN BOUWTEKENINGEN MEER. MAAR VOORAF SAMEN-

KOMEN IN EEN BEHAAGLIJKE VERGADERZAAL VAN VAN OMME & DE GROOT. EN ALLES VAST-

LEGGEN IN EEN GEAVANCEERD COMPUTERBESTAND. DIT IS DE TOEKOMST VAN HET BOUWEN.

Bimmen is het nieuwe bouwenTEKST HENK DE KLEINE & JAAP VAN RIJN

FOTOGRAFIE VAN OMME & DE GROOT

Beeldmateriaal door IOB

DE WONINGWAND• De strook appartementen die de woningwand en de toren verbond, is gesloopt. • Ook de andere woningpoort is afgebroken, de wijk opent zich voor de stad. De aansluiting op maaiveld is opnieuw ingericht.

DE PORTIEKEN• De portieken zijn alleen toegankelijk vanaf de straatzijde. Van de dubbele gang is een enkele gang gemaakt. De bergingstoe- gangen zijn verplaatst naar de portieken.• De entrees van de portieken zijn groter doordat de voordeur naar voren is geplaatst. • De houten puien zijn vervangen door puien met veel glas, zodat er meer licht binnen kan vallen.

DE GEVELS• Het metselwerk van de naar voren stekende geveldelen (T-portieken) aan de Pelgrims- straat is gesloopt, asbest in de spouw werd gesaneerd.• De gevels zijn in een andere kleur steen weer opgemetseld. Er zijn nieuwe hek- werken met spijlen en glasplaten op de balkons geplaatst.

DE PELGRIMSTOREN• De Pelgrimstoren is gelegen tegenover het monumentale kantoor en magazijn Diepeveen.



BIMMEN EN LEANENDit proces wordt in ons vak ook wel ‘bimmen’ genoemd. Dat werkwoord komt van de afkorting BIM en die staat weer voor Building Information Modelling. Het komt er kort gezegd op neer dat alle uitvoerende partijen toegang hebben tot een centraal computermodel van het te bouwen pro-ject. De funderingsspecialist, de installatietechnici, de casco leverancier de timmerlieden en de afbouwspecialisten: iedereen kijkt en denkt vanaf het eerste moment mee. Daarmee wordt een bouwproces ook vanzelf de gezamenlijke verantwoordelijkheid van iedereen. BIM was ooit ontwikkeld in de vliegtuig- en auto-industrie. Ook daar moeten door veel verschillen-de mensen complexe structuren in elkaar worden gezet. Als die verschil-lende mensen al zo vroeg mogelijk betrokken zijn, versnelt dat het pro-ces en verbetert het resultaat. BIM is niet de enige kreet die vrij recent is doorgedrongen tot de bouwwereld. Nog zo’n term is: Lean. Waar BIM vooraan in het bouwproces een rol speelt, geldt dat voor Lean tijdens het bouwen zelf. Maar in wezen komt het op hetzelfde neer. Inmiddels heeft Van Omme & De Groot al een flink aantal Lean-sessies tijdens een bouw opgezet. Dan staan de verwarmingsinstallateur, de elektricien, de schilder en de timmerman letterlijk schouder aan schouder voor een enorm planbord aan de muur. Samen plannen ze met de uitvoerder de verschillende werkzaamheden in, sturen elkaar aan, spelen op elkaar in. Waar dat toe kan leiden, zagen we bijvoorbeeld bij het project Akeleituin in Zoetermeer.

Daar ging het om 40 appartementen waarbij het proces zelfs zó versneld is, dat we de opdrachtgever Woningstichting De Goede Woning er bijna mee overvielen. Voor Arcade Wonen hebben we aan de Leyweg in Den Haag een renovatie en nieuwbouw uitgevoerd in tien maanden, waar anders veertien maanden nodig was geweest. De opdrachtgever had daar-door vier maanden eerder rendement, er waren nul opleverpunten – dat wil zeggen geen aanpassingen achteraf – en de kwaliteit was uitstekend.

STANDAARDPROCESOndanks die indrukwekkende stappen voorwaarts voelt Van Omme & De Groot dat het nog beter kan. We weten uit ervaring dat je zowel BIM als Lean niet zomaar onder de knie hebt. Het gaat af en toe met vallen en opstaan. Of, zoals weleens wordt opgemerkt: ‘Als het goed gaat, dan gaat het héél goed. Maar als het fout gaat, gaat het ook goed fout.’ Er is dus meer synergie nodig tussen alle partijen, zoveel is duidelijk. De reden dat nu al die vakmensen worden opgetrommeld nog vóórdat er ook nog maar iets van een plan is, ligt in de wil van Van Omme & De Groot om nu met alle betrokken partijen tot een goed geoliede standaardprocedure te komen. Die zou dan gestalte moeten krijgen bij een concreet project. Zo richten we nu met name het vizier op het voormalige Melkunieterrein in Overschie. Daar wil Van Omme & De Groot 48 woningen en 12 apparte-menten realiseren, in nauwe samenwerking met de ketenpartijen.

Vervolgens staan er voor 2014 en 2015 nog veel meer projecten op stapel en ook daarbij willen we met BIM en Lean tot een zo strak en soe-pel mogelijk proces komen.

EIGEN VERANTWOORDELIJKHEIDDe grote vraag is dan natuurlijk: zijn onze beoogde partners ook de specialisten met wie je een sterke keten kunt opzetten? Zijn we allemaal klaar voor BIM en Lean? Het antwoord daarop moeten de ondernemingen zelf geven. De een is daar duidelijk verder in dan de ander, het kenmerk van een nieuwe ontwikkeling. Er zijn nu eenmaal altijd early adopters en volgers. Hoe dan ook, Van Omme & De Groot ziet het als een must om zeer gestructureerd te werken volgens de nieuwe standaard. Om die reden is een externe specialist van ingenieursbureau IOB gevraagd het proces te ondersteunen. Daarbij is het aardig om te zien hoe de bouw-bedrijven aan tafel deze ‘vreemde eend in de bijt’ toch een beetje zien als de leraar bij wie ze examen komen doen. Partijen moeten vaak gerust worden gesteld, bijvoorbeeld als ze niet met hetzelfde softwarepakket als de anderen blijken te werken. En software is bij BIM essentieel: het hele project en het proces worden in één 3D-model op de computer gegoten, waarna iedereen daar toegang toe heeft. Het hangt echter niet op dat specifieke pakket, het gaat om de manier van werken, de intentie. Het gaat erom dat we van meet af aan de verantwoordelijke mensen erbij hebben, de mensen die het ook daadwerkelijk gaan doen.

SPIJKERS MET KOPPENHoe cruciaal die intentie is, blijkt wel als er concrete afspraken gemaakt moeten worden. De woningen aan het Melkunieterrein moeten snel worden gerealiseerd, er is geen tijd te verliezen. Dat betekent dat we zo snel mogelijk de planning in orde moeten hebben. Na de eerste ken-nismaking zetten we snel de eerste stap. ’s Ochtends vroeg zitten de modelleurs van de funderings-, casco-, kozijnen- en installatiepartners al aan tafel. Later in de ochtend schuiven de modelleurs voor de trappen en de afbouw aan. Het resultaat: in slechts één dagdeel hebben we met de computertekenaars van de verschillende bouwondernemingen het gehele project ingepland. Spijkers met koppen. Of, zoals de begeleidende externe specialist het stelde: ‘We willen de mensen aan tafel die de teke-ningen maken. Als jullie projectleider mee wil komen, dan mag dat. Maar het gaat ons met name om die tekenaar.’ Bij BIM en Lean wordt veel meer verantwoordelijkheid neergelegd bij de mensen die het ook daad-werkelijk doen. Dat is het echte bouwen 2.0: intelligenter gebruikmaken van gezamenlijke expertise. Dit is voor ons allemaal een veranderingspro-ces. En veranderen is niet altijd makkelijk. Maar het is nodig om in deze tijden goed en kostenbewust te kunnen werken.

Waar BIM vooraan in het bouwproces een rol speelt, geldt dat voor Lean tijdens het bouwen zelf.


BIM IN HET KORTTijdens de realisatie van gebouwen en woningen werken ver-schillende partijen samen, zij wisselen voortdurend onderling informatie uit. De rollen en verantwoordelijkheden van deze partijen verschuiven tijdens de bouw regelmatig. De dynamiek van het bouwproces vergroot dan ook de kans op faalkosten. Om faalkosten te reduceren kunnen partijen samenwerken in het Building Information Modelling, kortweg BIM.BIM biedt bouwpartijen de gelegenheid om relevante informa-tie gedurende het bouwproces op te slaan, te gebruiken en te beheren in een digitaal driedimensionaal gebouwmodel. De informatie is continu beschikbaar en altijd actueel. Dankzij BIM werken de partijen tijdens het bouwproces met dezelfde informatie en zien ze van elkaar wat er gebeurt.

LEAN IN HET KORTLean is een managementfilosofie die de klantwaarde centraal stelt. Met Lean kan een organisatie zo veel mogelijk klantwaarde toevoegen, zo min mogelijk verspillen en vooral de mensen in de organisatie stimuleren om iedere dag weer nieuwe en slim-mere oplossingen te bedenken. Werknemers moeten leren zich technieken eigen te maken en deze toe te passen om een directe verbeterslag te maken. Hun inzet zorgt ervoor dat een organi-satie beter rendeert. De kosten zullen dalen, de kwaliteit stijgt. Doorlooptijden worden korter, de toegevoegde waarde neemt toe. Als dit gebeurt, wordt de organisatie flexibeler en kan zij beter inspelen op een voortdurend veranderende omgeving. Lean richt zich doorgaans vooral op de klant. En klanten worden beter bediend als organisaties investeren in hun mensen. Daarom koos Van Omme & De Groot voor het Lean-concept.

Model: Klunder Architecten

Cascomodel: Spaanse Bouwsystemen BV

Fotografie: Patrick Leeflang


Alles onder controle. Dat straalt Roel uit. En dat is nog niet zo eenvoudig bij het project waar hij uitvoerder is. Hij staat in het penthouse van een nieuw apparte-mentencomplex in de zeer chique Haagse wijk Prinsevinkenpark. Het zijn vooral goudvinken die hier zijn neergestreken; de appartementen zijn uitermate luxueus en volledig verschillend. Roel heeft bij elk appartement te maken met een aparte binnenhuisarchitect. Iedere woning zit vol domotica, geavan-ceerde apparatuur. Dan moet je op elk detail letten. Want als een plafond met 150 spotjes eenmaal dichtgaat, dan is-ie ook dicht. Zo’n operatie leidt Roel met bijna militaire discipline. Geen wonder, want hij was ooit vijf jaar onderof-ficier bij de 13e Gemechaniseerde Brigade in Oirschot. Thuis heeft Roel twee jonge kinderen. Ideaal om het werk uit je hoofd te zetten.

Roel Oudejans

P O R T R E T

EIGENLIJK IS HET EEN WONDERLIJK WOORD: UITVOERDER. ROEL

OUDEJANS, ADRIE VAN ZUNDERT EN BAS VAN DEN NIEUWENDIJK

ZIJN HET AL JAREN, BIJ VAN OMME & DE GROOT. ROEL WERKT NU

IN DEN HAAG, AAN HET PROJECT PRINSEVINKENPARK. ADRIE RIJDT

DAGELIJKS VAN ZEELAND NAAR ROTTERDAM, WAAR HIJ THE STU-

DENT HOTEL AAN DE WILLEM RUYSLAAN ONDER ZIJN HOEDE

HEEFT. EN BAS TREFFEN WE IN BERKEL EN RODENRIJS, WAAR

ACHT WONINGEN WORDEN GEBOUWD. DRIE UITVOERDERS.

DIT ZIJN DE MANNEN DIE BIJ EEN BOUW DE LEIDING HEBBEN. ZE

WORDEN NIET GEACHT ZELF EEN HAMER, KWAST OF SCHROE-

VENDRAAIER TER HAND TE NEMEN. DUS WAT VOEREN ZE DAN

EIGENLIJK UIT? NOU, DAT IS NOG EEN HEEL VERHAAL. WANT HET

VAK VAN UITVOERDER IS DE LAATSTE TIJD INEENS INGRIJPEND

VERANDERD. JE ZOU KUNNEN ZEGGEN: DE MODERNE UITVOER-

DER IS VOLOP BEZIG LEAN IN TE VOEREN. EN DAT IS BEST EEN

OMSLAG. MAAR DAT KUNNEN ZE BETER ZELF VERTELLEN.

Drie keer Mr. Lean

P O R T R E T



P O R T R E T

Zoals zoveel uitvoerders is ook Bas ooit begonnen als timmerman. Dat zijn toch de meest allround vakmensen op de bouwplaats. Bas heeft dus nog volop meegemaakt hoe er tot voor kort werd gebouwd. De uitvoerder als aanvoerder in het veld, dat was het idee. Nu staat Bas toch vooral aan de zijlijn, om de mensen in het veld aan te sturen. Het proces op de rails houden, elk moment op je qui-vive zijn. Lean werken is dus absoluut even wen-nen. Eerst maakte Bas de planning, nu doen de schilder, timmerlieden, installatietechnici en andere vak-mensen dat. Zo krijgen die acht woningen in Berkel en Rodenrijs snel vorm. We zijn inmiddels weer wat verder. De palen zijn de grond in en de begane grondvloer ligt. In februari zal het casco zelfs al gereed zijn. Lean gaat snel. Ook Bas heeft zo zijn manieren om het hoofd weer fris te krijgen. In de zomer op de motor, in de winter op de schaats. Dan is Bas weer als nieuw.

Basvan denNieuwendijk

P O R T R E T

Adrie is bij Van Omme & De Groot de Lean-pionier. Hij introduceerde deze nieuwe manier van werken, om te beginnen bij het pilotpro-ject aan de Leyweg in Den Haag. En nu staat hij tussen de beton-nen palen van het voormalige SoZaWe-gebouw aan de Willem Ruyslaan in Rotterdam. Als altijd vroeg opgestaan. ’s Ochtends rond vijven laat hij Zeeland achter zich. Al achter het stuur speelt hij de film af van wat hij de komende dagen doen moet. Lean werken is vooral: de mensen laten meeden-ken. De juiste vragen stellen aan de installateurs, de timmerlieden, de schilders en overige bouwpart-ners. In het verleden keken ze naar de uitvoerder: ‘Zeg jij maar wanneer ik iets moet doen.’ Nu is dat omgedraaid. Adrie stuurt, coacht en houdt het proces strak, samen met de andere mensen op de bouwplaats. En na een lange dag gaat hij weer terug richting Zierikzee. Als hij huiswaarts gaat naar vrouw en kinderen en langs de lijn staat te coachen bij hoc-key, dan komt de rust weer terug. Lange dagen. Maar Adrie geniet ervan.

Adrievan Zundert

36 DOEN • WINTER 2014 DOEN • WINTER 2014DOEN • WINTER 2014 37

DE OUDE ENTREE VAN HET UTRECHTSE

HOTEL VIANEN VAN VAN DER VALK VOL-

DEED NIET MEER AAN DE EISEN VAN DE

MODERNE GAST. IN DE KLEINE, ONOVER-

ZICHTELIJKE ENTREE WAS EEN BEPERK-

TE ONTVANGST MOGELIJK. DE GASTEN

MOESTEN VOOR HET INCHECKEN MET

HUN KOFFERS NAAR DE RECEPTIE OP

DE EERSTE VERDIEPING. GASTEN VOOR

DE BANQUETING EN CONFERENTIES

WAREN WELKOM BIJ DE RECEPTIE OP

DE DERDE VERDIEPING. DAT KON AL-

LEMAAL BETER, WANT NIET MEER VAN

DEZE TIJD. NA VEEL GEPUZZEL MET

HUISARCHITECT TEUNISSEN BESLOOT

VAN DER VALK 16 KAMERS AAN EEN

NIEUWE ENTREE OP TE OFFEREN. DEZE

KAMERS WAREN GELEGEN OP DE BEGA-

NE GROND EN DE EERSTE VERDIEPING,

DIRECT NAAST DE ENTREE, EN MAAK-

TEN DEEL UIT VAN DE CONSTRUCTIE

VAN HET GEBOUW.

Van der Valk gunde Van Omme & De Groot de complexe opdracht om de kamers uit het gebouw te ‘pellen’. De bouwer trok eerst een draagconstructie op, om de te slopen kamers heen. Deze constructie draagt de hoger gelegen verdiepingen. Vervolgens sloopte de bouwer de pui en de kamers. De dage-lijkse gang van zaken had nauwelijks onder dit geweld te lijden. Speciale maatregelen waarborgden de veiligheid van de gasten. Van der Valk hield de gasten via Facebook op de hoogte van de vorderingen.

De befaamde tantes Van der Valk beslissen over de inrichting van de nieuwe en gerenoveerde hotels. Zij weten met luxe materialen hotelruimten en restaurants met een chic moderne uitstraling te creëren en toch het huiskamergevoel te bewaren. De entree is dankzij deze aanpak zichtbaar opgeknapt en kan weer heel wat jaartjes mee.



DOEN • WINTER 2014 3938 DOEN • WINTER 2014

eenentreemetallure

STRENG EN TOCH VRIENDELIJKDudok wordt nog altijd gezien als een van de grootste grensverleggende architecten van de vorige eeuw. In Hilversum worden zelfs complete Dudok-rondleidingen georganiseerd, want daar staan onder andere het bekende raadhuis en de Nassauschool. Dudok ontwierp, net als zijn tijdgenoot Berlage, zakelijke gebouwen die er door de materiaalkeuze niet streng uitzien. Het Erasmushuis heeft een betonskelet dat is afge-werkt met wit geglazuurde baksteen. Voor de kenners: dat is gemetseld in Noors verband. Aan de buitenkant zijn vormen aangebracht die de ‘strengheid’ eruit halen. Zie de schuine brandtrappen aan de lange zijden en de ronde raampjes aan de korte zijden.

GOUD IN DE KELDERAl snel na de oplevering bleek dat de kluisruimte te klein was voor onder andere het goud dat de HBU wilde opslaan. Dudok ontwierp al snel een groter alternatief, dat in de grond is ingebouwd. In de loop van de tijd zijn er trouwens meer aanpassingen gedaan. Zo werd in 1986 een ronde uitbouw toegevoegd. Het interieur ademt nog altijd de sfeer van de jaren 30. De ruimtes nodigen uit om er lampen van Gispen op te hangen,

of om zijn bekende stalen meubels te plaatsen. Een monumentaal pand vraagt om een monumentale finishing touch. Over monumentaal gespro-ken: het Erasmushuis is inderdaad een rijksmonument. Dat betekent dat Van Omme & De Groot niet onbeperkt aanpassingen kan doen. We zijn verplicht om met eerbied voor het werk van Dudok het Erasmushuis een nieuwe toekomst te geven.

CREATIEF DENKENHet Erasmushuis is een gebouw dat uitnodigt om creatief te denken. In de plint zou horeca kunnen komen. De verdiepingen zijn heel geschikt voor deelverhuur aan bijvoorbeeld creatieve bedrijven. Kan het voor een vormgever of architect mooier zijn dan in ‘een Dudok’ te mogen werken? Midden in de Rotterdamse binnenstad. Het gezellige Dudok om de hoek. En je hoeft niemand uit te leggen waar je werkt, ook prettig.


DE NIEUWSTE AANWINST VAN VAN OMME & DE GROOT EN EEN AANTAL PARTNERS IS

EEN OUDE BEKENDE: HET ERASMUSHUIS. DIT RIJKSMONUMENT IS OOK BEKEND ALS

HET HBU-GEBOUW. EEN TIJDLOZE CREATIE VAN WILLEM DUDOK. EEN GEBOUW MET EEN

LETTERLIJK EN FIGUURLIJK RIJKE GESCHIEDENIS. EN EEN MOOIE TOEKOMST.

Er is een foto van het centrum van Rotterdam, gemaakt op 28 april 1946. Het is een verbijsterend beeld. Bijna een jaar na de bevrijding is de binnenstad een vrijwel kale vlakte, een woestijn van steen. Vanaf de Coolsingel kijk je ongehinderd naar de Maas. Slechts een paar gebouwen staan er wonderwel nog. Het Schielandhuis. De Laurenskerk. En daar staat ook nog, compleet ongeschonden, dat prachtige monument van Willem Dudok: het Erasmushuis, beter bekend als het HBU-gebouw. De schepping van Dudok was vlak voor de oorlog opgeleverd, in 1939. Zij was gebouwd in opdracht van de Hollandsche Bank Unie (HBU). Nu, in 2014, past het gebouw prachtig bij de strakke hoogbouw in de directe

omgeving. Maar toen, bijna 75 jaar geleden, was het z’n tijd dus ver vooruit. In 1938 schreef het Rotterdamsch Dagblad onder andere dit over de plannen van de bekende bouwmeester: ‘Het hooge kantoorgebouw aan het Van Hogendorpplein met zeer veel glas en in lichte kleuren zal een merkwaardige verschijning worden aan onzen Coolsingel-boulevard.’ Merkwaardig is het in onze moderne ogen niet meer, wel erg aantrekke-lijk. Een tijdloze icoon, midden in de stad.

TEKST HENK DE KLEINE FOTOGRAFIE VAN OMMEN & DE GROOT


MONUMENTALEAANKOOP

DE CONSTRUCTEUR IS EEN VAAK MINDER IN DE SCHIJNWERPERS STAANDE MAAR SCHIER ONMISBARE

KRACHT BIJ HET REALISEREN VAN BOUWWERKEN. DAAROM VOND VAN OMME & DE GROOT HET HOOG TIJD

OM HEN TE FÊTEREN. ZIJ ZORGEN MET HUN REKENKRACHT DAT GEBOUWEN HUN HOOGSTE TOPPEN SCHE-

REN. EEN RONDJE PANNENBIER IS DAN OOK OP ZIJN PLAATS, HET LIEFST GENOTEN OP EEN AANTREKKELIJKE

LOCATIE EN IN EEN VANUIT EEN CONSTRUCTEUROOGPUNT BIJZONDER GEBOUW. CAFÉ OLIVIER, GEVESTIGD

IN DE VOORMALIGE SCHUILKERK MARIA MINOR IN HARTJE UTRECHT, BLEEK DE IDEALE PLEK OM MET EEN

BIERPROEVERIJ 2014 IN TE LUIDEN. PIM PETERS (IMD), TJAN HUANG (THEO WULFFRAAT & PARTNERS), ROBERT

VAN ALPHEN (VAN ROSSUM), ANDRIES BROERSMA (BURO BROERSMA), ARJEN BEUKELMAN (IOB) EN DENNIS

KELFKENS (KELFKENS EN DE JONG) SCHOVEN AAN BIJ GEORGE VAN SCHEIJNDEL, MONICA BERWALD,

OLIVIER HOOGVELD, RUUD DE SCHEPPER EN ANNICK BAUR, ALLEN VAN OMME & DE GROOT.

De schuilkerk Maria Minor, Kleine Mariakerk, staat pal tegen het beton van Hoog Catharijne. De bulldozers van de jaren 60-visionairs waren machteloos tegen de status van de kerk als beschermd rijksmonument. De kerk bood de stad beschutting tegen de sloopzucht, zoals zij ooit katholieken een veilig onderkomen bood. Schuilkerken lijken aan de buitenzijde op een woonhuis. Bij de Maria Minor is het niet anders: achter een tweede, inpandige gevel zit het schip. Hier konden katholie-ken tijdens de reformatie en de Beeldenstorm hun visie op het geloof belijden. De kerk is ooit gebouwd achter het Huis Clarenburg. De huidige voorgevel werd later opgetrokken, maar kreeg weer het uiterlijk van een woning. In de jaren 80 van de vorige eeuw verloor de kerk haar functie als godshuis en werd Maria Minor vanwege de goede akoestiek gebruikt als opnamestudio voor oude en klassieke muziek. Maar de exploitatie was een probleem. Het gebouw werd verkocht, de nieuwe eigenaar ging in zee met een ontwikkelaar van Belgische biercafés buiten de Belgische landsgrenzen. Het Belgische café komt voort uit de kruidenierswinkel waar de klanten elkaar ontmoetten en vaak wat dronken. Elementen van die winkels zijn terug te vinden in Café Olivier en combineren wonderwel met de behouden interieurelementen van de kerk, zoals de beeldengroep van het altaar. Ook aan de boogvensters, het orgel, de vloerniveaus en de gewelven is de oude kerk nog herkenbaar. Maar zijn het wel echte gewel-

ven, zo vraagt een van de constructeurs zich af. Het dak ligt direct op de metershoge muren, trekstaven ontbreken. Het moment moet in de rozet-ten ‘zitten’ of het dak is gerestaureerd. De kerk is hoe dan ook een mooi staaltje van laat-middeleeuwse bouwkunst. De café-eigenaren voegen aan de devote sfeer Belgische accenten toe als donkereiken lambriserin-gen, Vlaamse lusters (kroonluchters) en allerlei Vlaamse snuisterijen. Het gebouw is geschilderd met historisch verantwoorde lichte tinten, zoals het mergelwit van de gewelven. Je kunt het een verantwoorde stijlmix in de traditie van het gebouw noemen, want ook de vorige eigenaren lieten zich niet onbetuigd. Tel daarbij op de sfeer van een grotestadsbrasserie, de Belgische bieren in het glas en de Vlaamse keuken op het bord, en je weet dat je een onderhoudend avondje uit voor de boeg hebt.Voordat de proefflessen op tafel verschijnen, eerst nog wat over het café. De beroepstooghangers van vakblad Misset Horeca zetten Café Olivier op de eerste plek van de enige echte Café Top 100 2014. Zij stellen dat 'traditie en trends in het stadscafé op een perfecte manier samenkomen. In meerdere juryrapporten worden de snelheid, service, gastvrijheid en verstand van zaken geroemd. De crisis lijkt volledig aan dit bedrijf voorbij te gaan. Sterker nog, dit kon wel eens het best lopende café van zowel stad als provincie zijn!”

PANNENBIER IN HET KERKCAFÉTEKST & FOTOGRAFIE JAAP VAN RIJN

F A V O R I E T E N F A V O R I E T E N


PAUWEL KWAKWat ben je voor een uitbater als je geen Kwakje schenkt, riep ooit een kenner aan de toog van een Randstedelijk biercafé. Er ontstond tumult in de zaak, maar de man, een beroepsprovocateur, liet zich de mond niet snoeren en begon ook nog eens over Geilings Brabants Blond. Hij werd buitengezet, maar de nieuwsgierigheid van de stamgasten was geprikkeld. De Belgen interesseert de aanstootgevende naam geen zier, zij laten de smaakpapillen prevaleren. Terecht, want de moutige Pauwel Kwak heeft veel te bieden, denk aan smaaktonen als abrikoos en karamel. De naam-gever van het biertje is een herbergier (†) uit Vlaams-Brabant.

TRIPEL KARMELIETDe Tripel Karmeliet is een aangenaam bier met een slimme naam die een kloostersfeertje opwekt, terwijl het biertje gewoon uit de brouwerij komt. Tijdens de ontwikkeling van het bier dook een recept op van karmelieten dat leek op de receptuur van de brouwer, zo wil het verhaal. Waar of categorie broodje aap, de tripel smaakt er niet minder om. Tonen van citrusfruit en banaan versmelten met enige kruidigheid en een aange-naam bittertje. De opvallend fijne belletjes koolzuurgas zorgen voor een champagnesensatie.

ROCHEFORT 10De huiskat van Café Olivier heeft smaak, want duikt pas op als de kelner flesjes Rochefort opent. De Rochefort 10 is een echt trappistenbier van de L'abbaye Notre-Dame de Saint-Remy in het Ardense Rochefort. De trappist wordt gebrouwen van onbewerkt water uit de bron waaruit het riviertje de Tridaine ontspringt. 'Trappist' is een kwaliteits- en authenti-citeitlabel dat wordt toegekend aan bieren, kazen en likeuren die mon-niken uitsluitend produceren binnen de omheining van het klooster of daar zeer dichtbij. Het werk moet worden gedaan door de monniken zelf of door leken die voor het klooster werken. Alleen het Belgische Achel, Chimay, Orval, Rochefort, Westmalle en Westvleteren en het Nederlandse La Trappe van Abdij Koningshoeven brouwen hooggegist bier dat aan de eisen van het label voldoet. Bier met een etiket dat 'Abdijbier' vermeldt, komt dus niet uit een klooster. Alle genoemde trappisten zijn in winkels en supermarkten te koop, behalve die van Westvleteren (bij Poperingen). Da's jammer, want kenners rekenen deze trappist tot een van de beste bieren ter wereld. Proeven kun je het bier wél, in Café De Vrede dat aan de overkant van de straat zetelt. Lekker bij de geserveerde boerenboter-hammen met natuurhesp. Echte kenners beschouwen de alcoholrijke (11,3%) Rochefort 10 niet als minder. Het complex smakende bier, denk aan bittere chocolade, rozijnen en gedroogd fruit, gecombineerd met finesse en frisheid, is in ieder geval de favoriet van de proevers.

CUVEE DU CHATEAU Als toetje kreeg het gezelschap een Cuvée du Château voorgezet, de topcuvée van de lijn Kasteelbieren van de Belgische Brouwerij Van Honsebrouck. Het verhaal wil dat de brouwmeester een oude fles Kasteelbier proefde. Deze beviel zo goed, dat hij besloot een gelijksma-kend bier te maken, maar dan zonder jaren rijping op de fles. De meeste proevers vonden het bier geslaagd: het glas zat bomvol warm belegen smaakjes als port, Madeira en gebrande karamel. De een ervoer de eerste slok als een regelrechte knock-out, anderen zochten uit enthou-siasme in rap tempo de bodem van het glas op. De heren constructeurs worden bedankt voor hun inzet!

F A V O R I E T E N F A V O R I E T E N

KRIEK BOONOp de proeftafel wordt eerst een dorstlesser geserveerd, de Kriek Boon. Boon maakt het vruchtenbier van zes maanden op eiken vaten gerijpte oude en jonge lambiek. Aan de lambiek worden echte kersen, de krieken, toegevoegd, zodat het bier voor een tweede maal kan gisten. Lambiek is een specialiteit van brouwers uit het Pajottenland, de streek net ten zui-den van Brussel. Daar heersen micro-organismes als de Brettanomyces bruxellensis en Brettanomyces lambicus, die zorgen dat het bier in open tanks spontaan fermenteert, met als resultaat lambiek. Als de brouwer lambiek van verschillende jaargangen mengt, krijg je geuze die je ook als geuze lambiek tegenkomt. Geuze is een behoorlijk zuur biertje, dus een scheutje siroop of vruchtensap toevoegen kan geen kwaad. Dat kun je zelf doen of aan de brouwer overlaten. Bij Boon is de kriek lambiek in goede handen, want als een van de weinigen voegt hij geen kleurstoffen en kunstmatige smaakmakers toe. Deze kriek bevalt de constructeurs goed, al beoordelen ze het biertje vooral als een terrasdrankje.

BARBARPils is vooral marketing, het imago is heilig. Maar bij blinde proeverijen kunnen de fans van een bepaald merk maar zelden hun favoriete biertje aanwijzen. Qua smaak hebben abdij-, trappisten- en speciaalbieren meer te bieden dan pils. Het speciaalbier biedt de brouwer wel mogelijkheden om met ronkende verhalen nouveautés te slijten. Het hooggegiste Barbar is zo’n bier. De brouwer rept over het teruggaan naar de bronnen van de brouwkunst en verwijst naar krijgslustige Kelten. Het gebruik van honing in het brouwproces snijdt wél hout, want dat was de zoetstof waar ze het in het prekristalsuikertijdperk mee moesten doen. Het biertje toont als een ‘bière blonde’. De honing is nog proefbaar en combineert goed met het bitter van de hop. Ook vallen enige kruidigheid en een lichte dropsmaak op. Kortom, geslaagd biertje.

DUCHESSE DE BOURGOGNE Na een korte pauze schenkt de ober de Duchesse de Bourgogne uit, een biertje uit West-Vlaanderen. Deze streek staat bekend om de rode bieren. Een van de bekendste is Rodenbach, een vrij fris, zurig bier dat in stoofschotels een goede vervanger is van rode wijn. Het bier met een roodbruine kleur rijpt zeker achttien maanden op eiken. Bij de Duchesse wordt een bier van het type Rodenbach gemengd met een jonger bier, zodat voor de minder geoefende tong een meer toegankelijke, volle zoet-fruitige dorstlesser ontstaat.

DE TOP 10 VAN DE CAFÉ TOP 100Positie 2014 Positie 2013 Naam bedrijf Plaats bedrijf 1 11 Olivier Utrecht2 21 Groothuis Emmen3 2 De Bonte Koe Purmerend4 4 Van Ruysdael Heemskerk5 5 In de Karkol Maastricht6 12 Samson Nijmegen7 10 't Pleintje Hengelo8 7 De Gekroonde Suikerbiet Zierikzee9 8 In de Wildeman Amsterdam10 3 De Stee Leeuwarden

Bron: www.missethoreca.nl


HET MUIZENGAATJEWie vanuit Rotterdam koers zet richting Hillegersberg moet het Muizen-gaatje onder het spoor nemen, de fysieke en mentale grens tussen volks en chic Rotterdam. Voorheen geen sinecure, want ooit een tunnel van minimale breedte, waar zowel tram als verkeer zich doorheen wurm-de. Een extra opening in de spoordijk bood soelaas. Maar in de loop der jaren verloederde het Muizengaatje XL. Vooral een nachtelijke passage per fiets of met de benenwagen vergde civil courage. Actie was gebo-den, en een potje ging open voor de transformatie van de verkeerskun-dige no-go-area tot een geslaagd monument van grotestadspoëzie. De kosten: een slordige € 50.000. De ontwerpers: Threesome, een leer-bedrijf van kunstproducent Mothership. De auteurs: het volk en Coen Moulijn, ooit held van het Feyenoordlegioen. Aan de linkerkant van de tunnel staat: ‘Zij zocht een plaats voor ’t souvenir van haar dierbare grond’, en rechts: ‘En ’t lieve meisje stichtte hier de berg van Hillegond’. Met deze regels uit het Hillegondalied is de stichting van Hillegersberg niet te verklaren, want een urban legend uit andere tijden. Het verhaal ging dat de reuzin vrouwe Hillegonda haar woonstee aan de kust moest

DONKOp weg naar de berg laat de fietser zich verrassen door de Straatweg, een twee veenplassen doorkruisende allee, omzoomd door eind-negen-tiende-eeuwse villa’s en nouveau-chicpaleisjes van recentere datum. Aan het einde van de Straatweg begint de Bergse Dorpsstraat, waarachter zich de berg bevindt. Rondom de ‘berg’ – een donk, een natuurlijke zandrug – ontstond het dorp Hillegersberg. Op de berg werd eerst een kasteel gebouwd, de woonstee Huys ten Berghe van Kabeljauwse activisten, waarvan na een uit de hand gelopen bezoek van de Hoekse rebellenleider Willem Nagel slechts een kleine ruïne rest. Allemaal echt plaatsgevonden rond 1426. Naast de ruïne werd de Hillegondakerk gebouwd. Het gebouw dat er nu staat, stamt waarschijnlijk uit de zestiende eeuw en is Rotterdams oudste kerk.

Het Muizengaatje als betonnen dichtbundel

De reünie Huys ten Berghe op de zandrug van Hillegonda Hillegondakerk, de oudste kerk van Rotterdam

verlaten. Zij trok het land in, met een schort vol zand als herinnering. Haar schort leegde Hillegonda in het vlakke land bij de Rotte. Het zand vormde een hoop, de berg van Hillegonda.

Rotterdam groen tot achter de oren?ROTTERDAM IS GROENER DAN MENIGEEN VERMOEDT. PAK DE FIETS EN TRAKTEER JEZELF

OP EEN TOCHT DOOR HET LOMMERRIJKE HILLEGERSBERG-SCHIEBROEK. DEZE OOIT

DOOR ROTTERDAM GEANNEXEERDE WOONGEMEENSCHAPPEN BIEDEN EEN ONONDER-

BROKEN PARKLANDSCHAP MET KILOMETERSLANGE FIETS- EN WANDELPADEN TOT AAN DE

HAGELNIEUWE WILLEM-ALEXANDER ROEIBAAN.


L I F E S T Y L E L I F E S T Y L E


Pauw De Bonte Koe

Forte

Artu Napoli

Moodstore Now

Superdry

JE HELEMAAL ARM SHOPPENNa het bezoek aan het verleden lonkt werelds shopvertier. De driehoek Bergse Dorpsstraat-Freericksplaats-Weissenbruchlaan biedt naast dage-lijkse waar van gezellige bakkers, slagers, een luxe-kaasboertje, de betere bonbons van De Bonte Koe en luxe hondenmanden van upmarket Moodstore Now – een zinnenprikkelende mix van living, giving & fashion – vooral veel grote modemerken. Zoals Pauw, een Amsterdams mode-imperium dat zich inmiddels tot aan de Fifth Avenue in NYC strekt. Ook de moeite waard: de Artu Napoli Flagship Store, voor de man die perfect afgewerkte kwaliteitskleding met een sportieve Italiaanse twist zoekt. Niveau Graziano Pellè, zeg maar. De buurt telt een paar bovengemiddeld goed gesorteerde schoenenwinkels, zoals Forte, waar in ieder geval de liefhebbers van het Italiaanse Borgioli winkelen. Jongeren zoeken hun heil bij de kleurrijke collectie van Superdry, een modemerk dat Brits vakmanschap combineert met Japanse graphics, Amerikaanse vintage style en felle kleuren. Daarnaast komt de shopper aan zijn/haar trekken in talloze boetieks, een stortvloed van welluidende sophisticated modemerken omarmend. Denk aan Sartore, Helmut Lang, DtLM, Joe Taft, Citizens of Humanity, DNA, Rick Owens, Humanoid, Santoni, Tod’s, Acne, Gucci, Prada, et cetera, et cetera. Kortom, je gezellig helemaal arm winkelen in een van de rijkste buurten van Nederland is absoluut mogelijk. Bijkomen doe je onder meer in Wijnbar Mendoza aan de Bergse Voorplas of met een kop snert in de Hema.

HORECATYCOON LOOSTijd om het gewoel achter ons te laten en de rust in het struweel op te zoeken. Vertrekpunt is het voormalig raadhuis aan de Straatweg, waar ooit Cornelis N.A. Loos woonde. De straat is met reden naar hem ver-noemd: Loos was een horecatycoon, die voor WO II befaamde zaken uitbaatte als restaurant Riche aan de kop van de helaas verdwenen Passage, het tot over de landsgrenzen geroemde café Loos aan het Hofplein (gemengd koud vleesch, garnalenpasteitjes, kreeftensalade en kaas met beschuit) en het Hillegersbergse Café Hollandia (anguille à la Hollandaise, longue de veau rôti en gibelotte de lapin). Loop de C.N.A. Looslaan uit richting Schiebroek, geniet van de doorkijkjes op de Bergse Achterplas, pak de Plaswijcklaan en betreed het Schiebroekse Plaswijckpark, ook een idee van de kindervriend Loos. Deze ruim opge-zette, stijlvolle natuur-, dieren- en speeltuin is het beginpunt van de tocht door het Rotterdamse groen.

Loos heeft een eigen laan Doorkijk Bergse Achterplas

Plaswijckpark

Ex-woonhuis van horecaondernemer en kindervriend Cornelis Loos vond als kindergarten een gepaste bestemming.

L I F E S T Y L E L I F E S T Y L E


Al zijn de bomen kaal en meet de temperatuur rond de 5 graden, in deze Hillegersbergse haven waan je je dankzij palmen en in koloniale stijl gebouwde huizen in warmere streken.

HET BERGSE PARKHet Bergse Park biedt comfortabele appartementen op een ideale locatie. Vele aantrekkelijke mogelijkheden zijn onder handbereik, zoals het dorp Hillegersberg, de stad Rotterdam, het groen van twee stadsparken, de recreatiemogelijkheden van het Lage Bergse Bos, de golfbaan van het Hoge Bergse Bos, het water van de Rottemeren. Bonus voor de autobezit-ter: via stoplichtarme wegen de A13 en A12 kunnen bereiken.

Project Het Bergse Park, 96 terrasappartementen en 6 luxe penthouses Locatie Uiterste randje van Rotterdam, Hillegersberg-SchiebroekArchitect Klunder ArchitectenOntwikkeling Van Omme & De Groot in samenwerking met ASR Vastgoedontwikkeling Oplevering 2008

BERGSTEYNBergsteyn voegt met winkels kwaliteit toe aan hartje Hillegersberg. Niet alleen het dorp, maar ook Bergsteyn zelf biedt de bewoners de nodige aantrekkelijke faciliteiten, zoals een eigen parkeergarage, winkels en een door een landschapsarchitect ontworpen daktuin. De bewoners kunnen ook genieten van de nabije groene en blauwe oases.

Project Centrumplan Bergsteyn, 45 appartementen, 4.5002m winkelruimte en een parkeergarageLocatie Hillegersberg, RotterdamArchitect 01-10 Architecten te RotterdamOntwikkeling Van Omme & De Groot in samenwerking met ASR Vastgoedontwikkeling Oplevering 2007

Tijd om de Rotte op te zoeken en langs de meanderende rivier via het gehucht Terbregge – uitblazen bij De Prins van Terbregge aanbevolen – terug naar de stad te fietsen. Uiteindelijk kom je via de Molenlaan en de Straatweg weer bij het Muizengaatje, de poort naar het dichtbebouwde Oude Noorden. Coen Moulijn maakt vanaf de spoorlijn de passant duidelijk wat hij kan verwachten: ‘Uiteindelijk kom ik uit het Oude Noorden, dat moet je nooit vergeten.’ Kortom, welkom in het kapsonesvrije Rotterdam van doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg. En dat heeft ook wel wat.

Roeiers op leeftijd glijden door een winterse nevel naar de Willem-Alexander Roeibaan.

Duidelijk, Coen!

FIETSEN DOOR DE BOSSENVanaf het Plaswijckpark is het via de Jasonweg, Ankie Verbeek-Ohrlaan en Grindweg een paar minuutjes fietsen naar de Bosweg, de start van een fietsroute door een langgerekt parklandschap: het Lage Bergse Bos, de glooiingen van Golfbaan de Rottebergen en het Hoge Bergse Bos, met als attracties onder meer een skihelling en het kunstcentrum Artihove. De kers op de taart is de Willem-Alexander Roeibaan, een kaarsrechte geul met de allure van een landingsbaan voor watervliegtuigen.

Bos en polder vallen samen: de kap en wieken zijn verwijderd, dat scheelt onderhoudskosten.

De eindeloze paden van het Bergse Bos

Lekker een balletje slaan

P R O J E C T L I F E S T Y L E


DOEN • WINTER 2014


BEURS-WTCRotterdam

PROJECT BEURS-WTC Rotterdam, verbouwing Architect Mecanoo Architecten te Delft Opdrachtgever Beurs Rotterdam N.V. te Rotterdam

Wijze van aanbesteden bouwteam Duur van het project 2005

WIJ WILLEN. WIJ KUNNEN. WIJ DOEN. SINDS 1922.

WWW.VANOMME-DEGROOT.NL

facebook.com/vanommedegroot@vanommedegroot

bekijk doen magazine nr.7

Documents