ÜNİTE 4Böbrek HastalıklarındaBeslenme

Bu üniteyi çalıştıktan sonra,■ Yiyeceklerle aldığımız besinlerin vücudumuzda metabolik işlelerden sonra oluşan

artık maddelerin böbrekler tarafından nasıl süzüldüğünü,■ Böbrek hastalıklarında besinlerin mutlaka kontrollu alınması gerektiğini,■ Akut ve kronik böbrek hastalıklarında ve böbrek yetmezliğinde uygulanması gereken

diyetleri öğrenmiş olacaksınız.

■ Beslenme ve Böbrek ■ Akut Glomerulonefrit ve Diyet ■ Kronik Glomerulonefrit ve Diyet ■ Akut ve Kronik Böbrek Yetmezliğinde Diyet Tedavisi■ Böbrek Hastalarında Genel Yasak ve Serbest Yiyecekler■ Böbrek Taşları■ Özet■ Değerlendirme Soruları■ Kavram Dizini■ Başvurulabilecek Kaynaklar

■ Böbrek hastalıkları kitaplarında diyet uygulamaları, hastalıkların tedavisinde önemliyer tuttuğundan, geniş olarak bulunmaktadır. Bu nedenle nefroloji kitaplarınabaşvurunuz.

- 200 -

Amaçlar

İçindekiler

Öneriler

1. BESLENME VE BÖBREK

Yediğimiz gıdaların metabolizması sırasında ortaya çıkan artık maddeler, büyük orandaböbreklerimiz tarafından atılırlar. Böbreklerimizin süzme işleminin aksadığı hastalıklarındabesinlerimize özellikle dikkat etmemiz gerekmektedir. Aldığımız gıdalar vücudumuzametabolik yönden belirli bir yük getirmektedirler. Barsaktan vena porta damarıyla kanlagelen besinler, karaciğere uğrayarak metabolik işlemlere katılırlar. Metabolik işlemlersonucunda ortaya çıkan artıkların organizmadan atılmaları gereklidir. Bu işlevi böbrekleryaparlar. Akciğer ve cilt yoluyla atılanların önemi genelde azdır.

Normal bir yemekle 300-400 miliosmol civarında bir osmolar yük alınmaktadır. Bu yüküatabilmek için belirli hacimde idrar yapılmalıdır. Yoğun idrar yapıldığında az miktarda idrarçıkarılması yeterlidir. Eğer idrar konsantre edilemiyorsa, vücutta birikim olmaması için dahafazla idrar atılması zorunludur.

Örneğin; Gıda ile günde 400 mOsmol civarında bir yük alındığında, 1030 dansiteli bir idraryaptığında 500 ml idrar çıkarması ile tüm yük atılabilmektedir.

Bir insan 1020 dansiteli idrar yapabiliyorsa, 400 miliosmol yükü 750 ml idrar yapmaklaatabilir.

Eğer kişi, 1005 dansiteli idrar yapıyor ise, 2000 ml'ye yakın idrar çıkarmalıdır.

Kişi ağızdan hiç beslenmiyor ise, vücudun kendi proteinleri yakılacağından osmolar yük600-800 mOsmol civarındadır.

Bazal kalori verildiğinde, organizma kendi proteinlerini yıkmayacağı için, osmolar yükazalacaktır. 200 mOsmol olacaktır.

Proteinden çok yüksek gıda aldığında, 1400 mOsmol yük olabilir.

Yükün yeterince atılabilmesi, konsantre veya dilüe (yoğun veya sulu) idrar yapabilmeninyanında, yeterli idrar çıkarabilme kabiliyetinin olmasına bağlıdır. En ufak böbrek üniti olannefronun mevcudiyeti gereklidir. Eğer nefron sayısı azalmış, veya böbreğin glomerullerininsüzme kabiliyetleri bozulmuş ise, yeterince idrar yapılamıyacağı için, oluşan yükatılamıyacaktır.

Bir nefronu oluşturan kısımlar;

- Glomerul,

- Proksimal tübül (ilk tübül),

- 201 -

- Henle kulpu,

- Distal tübül (son tübül),

- Toplayıcı kanallar.

İdrarın kandan süzülerek oluştuğu yer glomeruldür. Konsantrasyon ve dilüsyon işlemleri

geri kalan yerlerde olmaktadır. Çeşitli maddelerin emilimi ve atımı da ayrıca yapılmaktadır.

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacağı gibi, böbrek çalışması üzerine alınan gıdalar

etkilidir.

G ıdalar ın böbrek üzer ine oluş turduğu solüt yükü ne demektir?

Nefron nedir ve nefronu oluş turan k ıs ımlar nelerdir?

İdrar miktar ı i le idrar ın yoğunluğunun solüt at ım ında etki ler i

nelerdir?

G ıda i le besin al ımlar ın ın solüt yükü üzer ine etki ler i nedir?

2. AKUT GLOMERULONEFR İT ve D İYET

Glomerullerin iltihaplanmasıdır. Glomeruller işlevlerini (fonksiyonunu) tamamen veya

kısmen kaybeder. Klinik ve patolojik bulgular sıvı ve mineral retansiyonuna bağlıdır.

Belirtilerini şöyle sıralayabiliriz.

- Oligüri veya anüri,

- Ödem,

- Hipertansiyon,

- İdrarda protein kaybı,

- İdrar rengi koyu ve bulanıklaşır. Hematüri oluşur. Granüle eritrosit silendirleri idrar

mikroskopisinde gözlenir.

- Kan ve üre nitrojeni (BUN), kreatinin, fosfor ve ürik asit yükselir.

- Anemi gelişebilir.

- Elektrolit bozukluğu oluşabilir.

- 202 -

?

Diyet tedavisi:

Solüt yükün azaltılmasına çalışılmalıdır.

Hasta iki hafta kadar bir idrar azalması olur, arkasından bol idrar yapabilir. Bu durumlaragöre protein, tuz ve sıvı alımı düzenlenir.

Enerji yeterince karşılanmalıdır. Bu şekilde solüt yükü azalacaktır.

Anürisi varsa hiç proteinsiz diyet ve gizli sıvı kaybı kadar sıvı verilir. Yapılan idrar miktarınagöre, giderek protein açılır. İyi kalite protein verilmelidir.

Enerji karbonhidratlardan sağlanmalıdır. Günde 2000-2500 kalori verilmelidir.

Hastaya istediği kadar yağ verilebilir.

Ödem olduğu sürece sodyum, dolayısıyla tuz kısıtlanır.

C vitamini verilebilir.

Oligüri veya anüri varsa potasyum kısıtlaması yapılabilir.

Akut glomerulonefr i t i tan ımlay ın ız.

Akut glomerulonefr i t in bulgular ı nelerdir?

Akut glomerulonefr i t te s ıv ı k ıs ı t lamas ı ne zaman yap ı l ır?

Akut glomerulonefr i t te tuz k ıs ı t lamas ın ı anlat ın ız.

Akut glomerulonefr i t te protein k ıs ı t lama gerekçesi nedir?

Akut glomerulonefr i t te niçin yüksek enerj i sağ lanmaya çal ış ı l ır?

Akut glomerulonefr i t te solüt yükünün önemini anlat ın ız.

3. KRON İK GLOMERULONEFR İT ve D İYET

Bu hastalıkta böbrek dokusunda harabiyet olmuştur. Glomerolonefrit gibi böbrekhastalıklarının ilerlemesi sonucu olabilir. İdrarla fazla potasyum atılması nedeniylehipopotasemi gelişebilir.

Vücutta toksik maddelerin birikmesine yol açar. Bunlarda kardiyovasküler bozukluklara yol

- 203 -

?

açar. Örneğin; perikardit gibi.

Fosfat iyonları yeterince atılamaz. Plazma fosfat düzeyi yükselir. Kalsiyumun barsaktanemilimi azalır. Kemik değişiklikleri ortaya çıkar. Anemi gelişir.

Üremik toksinlere bağlı olarak sinir sistemi bozuklukları ortaya çıkabilir.

İştahsızlık, bulantı, kusma, ağızda ülserasyonlar oluşabilir.

Diyet tedavisi:

Her hastada ayrı ayrı olmak üzere klinik değerlendirme yapılmalıdır. Başlıca iki ana grubunayarlanması yapılmalıdır.

Bunlar;

- Sıvı alımının ayarlanması,

- Günlük yeterli besin öğelerinin solüt yükünü arttırmadan verilmeye çalışılmasıdır.

Akut glomerulonefritte kısa süreli olan sıvı ayarlanması, bu hastalıkta uzun süreliyapılmalıdır.

Tuz ayarlanması idrarla çıkardığı tuz oranına göre yapılır. Ödem olduğu zaman tuzkısıtlanması yapılması gerekmektedir.

Protein, karbonhidrat ve yağ alımı dengelenmelidir. Proteinler solüt yükünüartırabileceğinden, ancak kendi yapı taşlarını yıkmaması için, minumum gereksinimi kadarverilmelidir.

Yukarıda belirtildiği hususlara dikkat edilerek fosfat kısıtlaması yapılmaktadır. Ancak elzemmineraller ve diğer öğeler verilmelidir.

Kronik glomerulonefr i t te böbrek dokusunun durumu (nefronlar)nas ı ld ır?Kronik glomerulonefr i t te rast lanan baz ı k l in iko-patoloj ik bulgularnelerdir?Kronik glomerulonefr i t te s ıv ı a l ım ı nas ı l ayar lanmal ıd ır .Kronik glomerulonefr i t te protein al ım ın ında dikkat edi leceklernelerdir?Kronik glomerulonefr i t te g ıdalarda karbonhidrat ver i lmesinin öneminedir?

- 204 -

?

Kronik glomerulonefr i t te günlük besinlerden al ınan yükündeğerlendir i lmesini anlat ın ız.Kronik glomerulonefr i t te fosfat a l ım ı neden k ıs ı t lanmal ıd ır?Kronik glomerulonefr i t te kalsiyum ve diğer madenler in ver i lmesinas ı l o lmal ıd ır?Kronik glomerulonefr i t te v i tamin ver i lmesinde ana noktalarnelerdir?

4. AKUT ve KRON İK BÖBREK YETMEZL İĞİNDE DİYET TEDAV İS İ

Kısa veya uzun süreli olarak böbreklerin işlevlerini yapamamalarından kaynaklanansorunlardır.

Diyet tedavisi:

- Protein yıkımını azaltmak.

- Dehidratasyon ve ödemi önlemek.

- Asidozu düzeltmek.

- Hipertansiyonu tedavi etmek.

- Elektrolit kaybını kontrol etmek.

- Kilo kaybını önlemek.

- Hastanın uygun beslenmesini sağlamak, organizmanın yaşaması için gerekli tüm besinöğeleri vermek. (Ancak solüt yüklenmesine neden olmamak zorunludur)

- İsteğine ve iştahına uygun yemekler düzenlemek.

Hastanın klinik ve laboratuvar bulgularına göre diyeti düzenlenir.

Peritoneal veya Hemodialize girmeyen hastaya daha az solüt yüklü besin uygulanmalıdır.

Karbonhidrat ve yağ yeterince enerjiyi sağlayacak kadar verilir.

Protein, dialize girmeyenlerde genellikle 0.5 gram/Kg (günlük) verilir. 20-40 gram arasındadeğişebilir. Dialize girenlerde protein 0.8 g/Kg (günlük) verilebilir. İyi kalite proteinverildiğinde iyi sonuclar alınmaktadır. Genellikle proteinler süt ve yumurtadan sağlanır.

- 205 -

?

Potasyum ve fosfatlar kısıtlı verilir.

Fe, B vitaminlari, D vitamini ve multivitamin takviyesi yapılır.

Oligüri ve anüri varsa sıvı kısıtlaması yapılır. Özellikle anurisi varsa sadece gizli sıvıkayıpları kadar bir miktar (Metrekare başına 400-700 ml) verilmelidir. Az idraryapmaktaysa, gizli kayıplara çıkarılan idrar miktarı eklenerek verilecek sıvı miktarıbulunmaktadır.

Sıvı yüklenmesinin olup olmadığı kişinin devamlı tartılması ile bulunabilecektir.

Proteinsiz diyet örneği:

Genellikle 1-2 gün uygulanır.

- Sabah kahvaltıda; şekerli çay, reçel, yağ, glutensiz ekmek.

- Ara öğün olarak; sütsüz nişasta peltesi.

- Öğle ve akşam yemeklerinde; komposto, limonata, nişasta peltesi, glutensiz ekmek.

- Ara öğün olarak; yağ, şeker karışımı şekerlemeler.

Böbrek yetmezl iğ inde genel diyet tedavisindeki ana hat lar nelerdir?Böbrek yetmezl iğ inde s ıv ı tedavisi esaslar ı nelerdir?Böbrek yetmezl iğ inde proteinsiz yemekler i aç ıklay ın ız.Böbrek yetmezl iğ inde solüt yüklenmemesi iç in nelere dikkat edi l i r?Böbrek yetmezl iğ inde protein ver i lme dozlar ı nedir?Böbrek yetmezl iğ inde madenler in ver i lmesinde dikkat edi leceklernelerdir?Böbrek yetmezl iğ inde giz l i kay ıplar ı nas ı l saptars ın ız?Böbrek yetmezl iğ inde ver i lecek s ıv ı miktar ı nas ı l saptan ır?Böbrek yetmezl iğ inde kiş in in hergün enaz bir defa tart ı lmas ın ınnedeni nedir?

5. BÖBREK HASTALARINDA GENEL YASAK ve SERBEST YİYECEKLER

Genel yasaklar:

- Fazla verilen besinler (solüt yükü yaratacak miktar); süt, yumurta, et

- 206 -

?

- İçeriği bilinmeyen yiyecekler

- Konserve, turşu, salamura, sucuk, pastırma, sosis

- Sakatatlar

- Tuz ve tuzlu yiyecekler

- Kuruyemişler, kurutulmuş meyveler

- Çikolata

- Etsuyu

- Meşrubatlar, kahve, kakao, boza, nescafe

- Tahin, pekmez, tahin helvası

- Muz, kavun

- Kurubaklagiller, bulgur, mısır

- Tarhana

- Patates.

Serbest yiyecekler (Genel besin ayarlaması içinde serbest olanlar):

- Şekerli çay, ıhlamur

- Tuzsuz yağ

- Nişasta, şeker, sade akide şekeri, pişmaniye, sade lokum.

Dikkat edilecekler:

Pişirme sırasında besinlerin gıda özelliğini yitirmemeleri gerekmektedir. Kızartma yerinehaşlama daha yararlıdır.

Yalnız sebzelerin ilk haşlama suyu dökülür. Sonra yemek olarak pişirilir. Böylece potasyumazalması sağlanır.

Besinlerin tadını arttırmak için baharat katılması uygun değildir.

Gıdaların kolay sindirilebilecek şekilde pişirilmeleri gerekir.

- 207 -

Böbrek hastal ıklar ında genel yasaklar nelerdir?Böbrek hastal ıklar ında serbest y iyecekler nelerdir?Böbrek hastal ıklar ında g ıdalar ın haz ır lanmas ında dikkat edi leceklernelerdir?Böbrek hastal ıklar ında protein kaynaklar ı iç inde yasak ve serbestolanlar nelerdir?Böbrek hastal ıklar ında sebzeler iç inde yasak ve serbest olanlar ınadlar ın ı ver iniz .Böbrek hastal ıklar ında karbonhidrat kaynaklar ı iç inde yasak veserbest olanlar ı aç ıklay ın ız.Böbrek hastal ıklar ında yasak ve serbest olan yağ lar nelerdir?Böbrek hastal ıklar ında al ınan s ıv ı lar iç inde serbest ve yasak olanlar

hangi ler idir?

6. BÖBREK TAŞLARI

İdrardaki maddelerin yoğunlaşması ile oluşmaktadır.

Diyetin çok fazla bir yararı yoktur.

Ancak bol sıvı alınması genel olarak öğütlenebilir.

Taşın cinsine göre diyet düzenlenebilir.

Böbrek taşı kalsiyum taşı ise düşük kalsiyumlu diyet önerilir.

Ayrıca ürikasit, oksalat, sistin taşları da olabilir.

Böbrek taş lar ında uygulanacak diyet in seçimi nas ı l yap ı lmal ıdr ı?

Böbrek taş o luşumunun önlenmesinde dikkat edi lecekler nelerdir?

Aldığımız gıdalar vücudumuza metabolik yönden belirli bir yük getirmektedirler. Ortayaçıkan artıklar büyük oranda böbrekler vasıtasıyla organizmadan atılırlar.

Yükün yeterince atılabilmesi için, konsantre veya dilüe (yoğun veya sulu) idraryapabilmenin yanında, yeterli idrar çıkarabilme kabiliyetinin olması gerekir.

- 208 -

?

?

Özet

Akut glomerulonefrit ve diyet: Solüt yükün azaltılmasına çalışılmalıdır. Protein, tuz vesıvı ayarlaması yapılır. Enerji yeterince karşılanmalıdır. Bu şekilde solüt yükü azalacaktır.Enerji karbonhidratlardan sağlanmalıdır. Günde 2000-2500 kalori verilmelidir. Hastayaistediği kadar yağ verilebilir. Ödem olduğu sürece sodyum, dolayısıyla tuz kısıtlanır.

Kronik glomerulonefrit ve diyet: Her hastada ayrı ayrı olmak üzere klinik değerlendirmesiyapılmalıdır. Başlıca iki ana grubun ayarlanması yapılmalıdır. Bunlar; 1- Sıvı alımınınayarlanması, 2 - Günlük yeterli besin öğelerinin solüt yükünü arttırmadan verilmeyeçalışılmasıdır

Böbrek yetmezliğinde diyet tedavisi: Hastanın klinik ve laboratuvar bulgularına göredieti düzenlenir. Karbonhidrat ve yağ yeterince enerjiyi sağlayacak kadar verilir. Protein,dialize girmeyenlerde genellikle 0.5 gram/Kg (günlük) verilir. Genellikle proteinler süt veyumurtadan sağlanır. Potasyum ve fosfatlar kısıtlı verilir. Fe, B vitaminlari, D vitamini vemultivitamin takviyesi yapılır. Verilecek sıvı miktarı, gizli kayıplara çıkarılan idrar miktarıeklenerek bulunmaktadır. Sıvı yüklenmesinin olup olmadığı kişinin devamlı tartılması ilebulunabilecektir.

Genel yasak ve serbest yiyecekler:

Genel yasaklar: 1- Gereksinimden fazla protein verilmesi, 2- İyi kaliteli olmayan (biyolojikyararlanma oranı düşük) proteinler, 3- İçeriği bilinmeyen yiyecekler, 4- Yüksek tuzlu gıda-lar, 5- Kuruyemişler, kurutulmuş meyveler, 6- Fazla tuz ve solüt kapsayan sıvı gıdalar,meşrubatlar, 7- Tahin, pekmez, tahin helvası gibi gıdalar, 8- Muz, kavun, gibi bazı meyveler,9- Kurubaklagiller, bulgur, mısır, tarhana, 10- Patates gibi gıdalar

Serbest yiyecekler: Şekerli çay, ıhlamur, tuzsuz yağ, nişasta, şeker, sade akide şekeri,pişmaniye, sade lokum.

Dikkat edilecekler: Pişirme sırasında besinlerin gıda özelliğini yitirmemeleri gerekmektedir.Kızartma yerine haşlama daha yararlıdır. Yalnız sebzelerin ilk haşlama suyu dökülür. Sonrayemek olarak pişirilir. Böylece potasyum azalması sağlanır.

Böbrek taşları:

İdrardaki maddelerin yoğunlaşması ile oluşmaktadır. Diyetin çok fazla bir yararı yoktur.Ancak bol sıvı alınması genel olarak öğütlenebilir. Taşın cinsine göre diyet düzenlenebilir.

- 209 -

1. Yanlış olanı işaretleyiniz.

A) Bazal kalori karşılanacak şekilde beslenme yapılan kişide böbrek solüt yüküyüksektir.

B) Genellikle ödem saptanmışsa tuz kısıtlanması yapılmalıdır.

C) Akut glomenulonefritte kısa süreli sıvı ayarlanması yapılması gerekirken kronikglomenulonefritte uzun süre sıvı takibi gerekir.

D) Oligüri ve anuri olduğu durumlarda sıvı kısıtlanması yapılmalıdır.

E) Böbrek taşlarının oluşmasında besin maddelerinin belirgin bir etkinliği saptana-mamıştır.

Oligüri : Yapılan idrar miktarının böbrek solüt yükünü atamayacak düzey-de azalmasıdır. Anüri : İdrar yapımının çok azalması veya olmaması durumudur.Hematüri : İdrarda kırmızı küre (eritrosit) saptanmasıdır.

AKŞİT, M.A.; Neonatolojiye Giriş, Program, Projelendirme, Uygulama Yaklaşımları.Anadolu Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1989.

BAYSAL, A.; Beslenme. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1985.BEHRMAN, R.E., VAUGHAN, V.C.; Nelson Textbook of Pediatrics. 13th ed., W.B.

Saunders Company, Philadelphia, 1987.GUYTON, A.C.; Textbook of Medical Physiology. W.B. Saunders Company, Phila-

delphia, 1981.NOYAN, A. ; Fizyoloji ders kitabı. 5. Baskı , Ankara, 1988.SELBACHER, K.J., ADAMS, R.; Harrison's Principles of Internal Medicine. 12 th

Edition by Mc Graw Hill Book Company, 1991.SENCER, E.; Beslenme ve Diyet. İstanbul, 1991.WYNGAORDEN, J., SMITH, L.H.; Cecil Textbook of Medicine. 18 th Edition by WB

Saunders Company, 1988.

- 210 -

Değerlendirme Soruları

Kavram Dizini

Başvurulacak Kaynaklar