budowa gospodarki niskoemisyjnej

ZZeessppóółł pprroojjeekkttuu RRSSCCRegionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią (REC)Ady Endre ut 9-11 � 2000 Szentendre � WęgryTel: (36-26) 504-000 E-mail: [email protected] � [email protected]

BBuuddoowwaa ggoossppooddaarrkkii nniisskkooeemmiissyyjjnneejjPPooddrręęcczznniikk ddllaa rreeggiioonnóóww eeuurrooppeejjsskkiicchh

Powstał dzięki Programowi INTERREG IVC Współfinansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

Partnerzy RSC:Burgenland Regional Management (Austria) �

Bułgarskie Ministerstwo Rozwoju Regional-nego (Bułgaria) � La Rioja (Hiszpania) �

Uniwersytet w Debreczynie, CEMP (Węgry) �

LaMoRo (Włochy) � Liguria (Włochy) �

Marche (Włochy) � Urząd Malty ds.Środowiska i Planowania (Malta) � GminaWrocław (Polska) � Rada Kornwalii (WielkaBrytania) � Cornwall Development Company(Wielka Brytania) � Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią

PodziękowaniaPublikacja pt. “Budowa gospodarki niskoemisyjnej: Podręcznik dla regionów europejskich”, która powstała między lutym a wrześniem 2011 r., to wynik wspólnych działań wramach projektu Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian (RSC) współfinansowanego przez program INTERREG EVC.Celem partnerstwa RSC jest promowanie przejścia na gospodarkę proekologiczną w całej Unii Europejskiej poprzez pobudzanie potencjału regionów do efektywniejszychsposobów łagodzenia skutków zmian klimatycznych i przystosowania do nich.

Redakcja: Dora Almassy � Ellen Baltzar � Zsuzsanna Keri � Jennifer McGuinn � Venelina Varbova Współpraca: Burgenland Regional Management � Bułgarskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego � La Rioja_Uniwersytet w Debreczynie, CEMP � LaMoRo � Liguria �

Marche � Urząd Malty ds. Środowiska i Planowania � Urząd Miejski Wrocławia � Rada Kornwalii � Cornwall Development Company � Regionalne Centrum Ekologicznena Europę Środkową i WschodniąProjekt i układ graficzny: Tricia Barna � Sylvia Magyar � Juan TornerosDwustopniowa korekta tekstu: Rachel Hideg � Nathan Johnson Zdjęcia: istock (okładka przednia i tylna, okładka wewnętrzna, 4, 18, 26, 36, 41, 44, 48) � Gabor Kardos (10) � Franz Kovacs (okładka przednia i tylna)Wydawca: Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią© 2011 - Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i WschodniąDruk: Typonova

W razie pytań lub komentarzy prosimy o kontakt: Dora Almassy na [email protected] i Venelina Varbova na [email protected]. Dalsze informacje o projekcie znajdują się na stroniewww.rscproject.org. Wszelkie prawa zastrzeżone dla projektu Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian. Powielanie jest dozwolone tylko dla celów niekomercyjnych, pod warunkiem korzystania zzatwierdzonego źródła. Publikację wydrukowano na papierze ekologicznym.

S e c t i o n n a m e

11SS pp ii ss tt rr ee śś cc ii

BB UU DD OO WW AA GG OO SS PP OO DD AA RR KK II NN II SS KK OO EE MM II SS yy jj NN EE jj

PPrrzzeeddmmoowwaa DDyyrreekkccjjii GGeenneerraallnneejj ddss.. DDzziiaałłaańń ww DDzziieeddzziinniiee KKlliimmaattuu,, KKoommiissjjaa EEuurrooppeejjsskkaa

PPrrzzeeddmmoowwaa DDyyrreekkccjjii GGeenneerraallnneejj ddss.. PPoolliittyykkii RReeggiioonnaallnneejj,, KKoommiissjjaa EEuurrooppeejjsskkaa

Rozdział 1: PPrrooppoozzyyccjjee rroozzwwiiąązzaańń nnaa rrzzeecczz wwzzrroossttuu nniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo 66 Wstęp do podręcznika 88 Struktura podręcznika 88 Podręcznik RSC: Pomoc regionom w drodze ku rozwojowi

niskoemisyjnemu

Rozdział 2: PPrrzzyyggoottoowwaanniiee nniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo ppllaannuu bbaazzoowweeggoo ddllaa rreeggiioonnóóww eeuurrooppeejjsskkiicchh1122 Przeprowadzanie oceny wyjściowej w regionie 1122 Projekty pilotażowe wdrożone przez partnerów RSC dla celów pomiaru

poziomu emisji gazów cieplarnianych ich regionów1144 Określanie mocnych i słabych stron regionów: Regionalny wskaźnik

pewności klimatycznej (ang. RCCI - The Regional Climate Confidence Index) 1166 Ocena ryzyka klimatycznego regionu

Rozdział 3: OOkkrreeśśllaanniiee ddaallsszzyycchh kkiieerruunnkkóóww ii pprriioorryytteettóóww ddzziiaałłaańń2211 Opisowa definicja scenariusza 2222 Dobór środków2222 Ustalenie priorytetów w obrębie środków niskoemisyjnych:

Narzędzie PACE do oceny efektywności kosztów

Rozdział 4:WWłłąącczzaanniiee zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh ddoo ppllaannoowwaanniiaa rreeggiioonnaallnneeggoo2288 Planowanie strategiczne w zakresie rozwoju niskoemisyjnego 3311 Rola ocen strategicznych jako narzędzi włączających zmiany klimatyczne

do planowania regionalnego3344 Efektywne instytucje i przywództwo polityczne 3355 Mechanizmy finansowe wspierające władze regionalne i lokalne w procesie

realizacji niskoemisyjnego rozwoju gospodarczego

Rozdział 5: MMoonniittoorroowwaanniiee ppoossttęęppóóww ww kkiieerruunnkkuu rroozzwwoojjuu pprrooeekkoollooggiicczznneeggoo3388 Pomiar postępu 4400 Pilotażowy monitoring postępów w kierunku gospodarek niskoemisyjnych

prowadzony przez regiony RSC4422 Zestaw narzędzi niskoemisyjnych wskaźników RSC

Rozdział 6: GGłłóówwnnee pprrzzeessłłaanniiaa4466 Podejmowanie kroków w kierunku rozwoju niskoemisyjnego4477 Kluczowe obszary do dalszej analizy4488 Wnioski

BBiibblliiooggrraafifiaa

GGlloossaarriiuusszz

22

33

44

1100

1188

2266

3366

4444

4499

5500

Regiony odgrywają bardzo ważną rolę w procesie przechodzenia na gospodarkęniskoemisyjną i odporną na zmiany klimatu.

Dzięki przekrojowej odpowiedzialności za różne elementy naszego środowiska, np.budynki użytku publicznego, mieszkania socjalne, komunikację publiczną,planowanie przestrzenne oraz ochronę terenów wiejskich, regiony mogą przy-czynić się zarówno do redukcji emisji gazów cieplarnianych, jak i procesu adaptacjido negatywnych skutków zmian klimatu.

Wydany przez Komisję Europejską w marcu 2011 r. Plan Działania do 2050 r.wykazał, iż UE powinna przygotować się do redukcji krajowych emisji o 80% dopołowy bieżącego wieku oraz zachęcił kluczowych interesariuszy do uwzględnieniatego planu poprzez dalsze wdrażanie polityk UE zarówno na poziomie krajowym,jak i regionalnym. Jak dotąd, finansowanie regionalnych projektów związanych zklimatem było ograniczone oraz zbyt rzadko uwzględniane jako priorytet strate-giczny rozwoju regionalnego. Pojawiają się jednak inicjatorzy wyznaczający nowykierunek. Sieci takie jak Porozumienie Burmistrzów, czy pakt ISLE, stowarzysza-jące miasta, regiony i wyspy, które zobowiązały się do redukcji emisji przynajmniejo 20%, stanowią pozytywne przykłady inicjatyw. Mimo to konieczne jest podjęciesilniejszych starań w celu mobilizacji regionów. W zakresie nadchodzących wielo-letnich ram finansowych Komisja Europejska proponuje, aby przynajmniej 20 pro-cent budżetu UE miało związek z klimatem, co jest dla regionów odpowiednimimpulsem do korzystania z rozwoju proekologicznego. Cel ten powinien zostaćosiągnięty między innymi dzięki zdecydowanemu nastawieniu na realizację za-łożeń dotyczących klimatu i efektywności energetycznej, zawartych w przyszłejpolityce spójności UE, z której regiony mogłyby czerpać w trakcie dążenia doniskoemisyjnego wzrostu i tworzenia nowych miejsc pracy. W tym kontekście po-dręcznik opracowany przez Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian to aktualnyi bardzo przydatny praktyczny przewodnik dla regionów, dotyczący budowygospodarki niskoemisyjnej. Niniejsza publikacja opisuje innowacyjne narzędzia,przykłady najlepszych praktyk i zalecenia, które wskazują regionom sposoby opra-cowywania swoich własnych strategii przy wykorzystaniu własnych regionalnychszans i mocnych stron. Zachęcamy władze regionalne do zastosowania założeńprzedstawionych w projekcie RSC i do wykorzystania niniejszego podręcznika wprocesie dążenia do gospodarki niskoemisyjnej.

Stefaan Vergote Kierownik Działu Oceny Strategiczno-Ekonomicznej

22 PP rr zz ee dd mm oo ww aa


PPrrzzeeddmmoowwaa DDyyrreekkccjjii GGeenneerraallnneejj ddss.. DDzziiaałłaańń ww DDzziieeddzziinniiee KKlliimmaattuu,, KKoommiissjjaa EEuurrooppeejjsskkaa

Celem zrównoważonego wzrostu, który został uznany za jeden z trzech priory-tetów strategii UE 2020, jest wspieranie przechodzenia na gospodarkę zaso-booszczędną i niskoemisyjną. Zrównoważony wzrost to zarówno kluczowewyzwanie, jak i szansa dla wszystkich państw członkowskich i regionów UE.Bardziej konkurencyjna i zrównoważona gospodarka może przyczynić się dowzrostu zatrudnienia i rozwoju możliwości rynkowych, w szczególności dzięki roz-wojowi źródeł odnawialnych, efektywności energetycznej i efektywnemu korzysta-niu z zasobów, jak również łagodzenia skutków zmian klimatycznych orazprzystosowywania się do nich.

Ratuje ona gospodarki UE przed kryzysem, jednocześnie nie dopuszczając dodegradacji środowiska i chroniąc zasoby naturalne. Podejście to powinno stanowićfundament wszelkich działań związanych z gospodarką, społeczeństwem i spójnoś-cią terytorialną. W tym zakresie, sukces w osiągnięciu celów strategii UE 2020 wdużej mierze zależeć będzie od decyzji podjętych na szczeblu lokalnym i regional-nym, co podkreślono w naszym komunikacie pt. „Wkład Polityki Regionalnej wZrównoważony Wzrost w Ramach Strategii ‘Europa 2020’”.

Projekt partnerski Regiony na Rzecz Zrównoważonych Zmian, współfinansowanyprzez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, zastosował ten opis w praktyce,przyjmując analityczno-strategiczne podejście do gospodarki niskoemisyjnej naszczeblu regionalnym, a w szczególności opracowując praktyczny przewodnik wrazz innowacyjnymi narzędziami wspierającymi realizację konkretnych polityk. Za-sługuje to na szczególne uznanie, gdyż jednym z podstawowych warunków realiza-cji założeń zrównoważonego wzrostu na szczeblu lokalnym i regionalnym jestdostęp do praktycznych i efektywnych narzędzi, a także do innowacyjnychrozwiązań. Wszystkim partnerom niniejszego projektu chcielibyśmy pogratulowaćich dotychczasowych osiągnięć, a także zachęcić ich do kontynuacji starań i dalszejmiędzyregionalnej wymiany wiedzy i doświadczeń z innymi regionami całej UniiEuropejskiej.

Mikel LandabasoKierownik Działu Koordynacji Tematycznej i Innowacji

33FF oo rr ee ww oo rr dd


PPrrzzeeddmmoowwaa DDyyrreekkccjjii GGeenneerraallnneejj ddss.. PPoolliittyykkii RReeggiioonnaallnneejj,, KKoommiissjjaa EEuurrooppeejjsskkaa

S e c t i o n n a m e44


1 2 34 5 6

S e c t i o n n a m e55


PPrrooppoozzyyccjjee rroozzwwiiąązzaańń nnaa rrzzeecczz wwzzrroossttuunniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo

Zmiana klimatu jest zagrożeniem dla rozwoju społeczno-gospodarczego, wobec czego zwalczanie jejnegatywnych wpływów to sprawa zasadnicza dlaregionów europejskich. Jednocześnie zmianyklimatyczne dają regionom szeroki wachlarz możliwościinwestycji w rozwój proekologiczny. Regiony europejskiedysponują ogromnym potencjałem zwiększaniaodporności na zmiany klimatyczne i zainicjowaniaprocesu przechodzenia na przyszłą gospodarkęniskoemisyjną poprzez wdrażanie środków łagodzeniaskutków zmian klimatycznych i przystosowania do nichna szczeblu lokalnym. Zwrot ku rozwojowiniskoemisyjnemu opartemu na efektywnościenergetycznej, energii odnawialnej i zrównoważonejprodukcji i konsumpcji umożliwi regionom walkę zezmianami klimatycznymi przy jednoczesnym pobudzeniugospodarki i tworzeniu nowych miejsc pracy.

66 R o z d z i a ł 1 : P r o p o z y c j e r o z w i ą z a ń n a r z e c z w z r o s t u n i s k o e m i s y j n e g o


WWssttęępp ddoo ppooddrręęcczznniikkaaNiniejszy podręcznik jest zbiorem wyników uzyskanych w ramach projektuRegiony na Rzecz Zrównoważonych Zmian ((RSC - Regions for SustainableChange) współfinansowanego przez INTERREG IVC. Projekt ten to trzyletniepartnerstwo dwunastu organizacji z ośmiu państw członkowskich UniiEuropejskiej (UE), którego celem jest dostarczenie regionom środkówmetodologicznych służących do przejścia na gospodarkę o minimalnej emisjigazów cieplarnianych. Pierwotnym zamierzeniem partnerów był rozwójniskoemisyjny w odpowiedzi na zmiany klimatyczne. Ponieważ jednak adaptacjastała się równie ważnym elementem reakcji na zmiany klimatyczne w kolejnychlatach po uruchomieniu projektu i skoro była ona priorytetem dla niektórychpartnerów, tam, gdzie to konieczne część działań projektowych poszerzonorównież o adaptację. Niniejszy podręcznik opiera się na przesłance, iż adaptacjapowinna, kiedy to tylko możliwe, być dopełnieniem działań łagodzących orazstanowić integralną część podejścia regionów do zmian klimatycznych. Podręcznikten został opracowany z myślą o wsparciu władz regionalnych całej Europy izmotywowaniu ich do przejścia na rozwój niskoemisyjny. Przedstawia on nie tylkonarzędzia, metody i wskazówki opracowane przez projekt RSC, ale równieżprzykłady dobrych praktyk stosowanych przez regiony partnerskie RSC i inne.Niniejsza publikacja służy również jako wstęp do rozszerzonej wersji internetowej,zawierającej pełen zestaw materiałów, wskazówek, studiów przypadku i narzędzistworzonych przez projekt RSC.

RReeggiioonnyy nnaa rrzzeecczz ZZrróówwnnoowwaażżoonnyycchh ZZmmiiaann:: OOddppoowwiieeddźź nnaa wwyyzzwwaanniiaakklliimmaattyycczznnee

� Zmiany klimatyczne zagrażają rozwojowi społeczno-gospodarczemu: projekt RSC wspiera starania regionówzmierzające do przeciwdziałania zmianom klimatycznym poprzez odblokowanie potencjału niskoemisyjnegowzrostu w ramach programów rozwoju regionalnego.

� inwestycje niskoemisyjne przynoszą korzyści pod różnymi względami: jak pokazuje projekt RSC, wzrostniskoemisyjny to nie tylko rzecz konieczna dla środowiska, ale też szansa dla gospodarki i społeczeństwa.

� Dzięki regionalnej współpracy i budowie sieci, projekt RSC stymuluje poszukiwanie innowacyjnych praktycznychrozwiązań zmierzających ku gospodarkom niskoemisyjnym na szczeblu regionalnym.

� Projekt RSC zwiększa możliwości władz lokalnych w zakresie koncentracji na innowacyjnych rozwiązaniach, jaki na narzędziach służących do zwalczania skutków zmian klimatycznych na szczeblu regionalnym. Promującideę ogólnoeuropejskiego przejścia na gospodarkę proekologiczną, partnerstwo RSC pełni funkcję modelu dlainnych regionów.

Internetowa, rozszerzona wersja niniejszego podręcznika oraz wszystkie materiały związane z projektem dostępnesą pod adresem: www.rscproject.org

777R o z d z i a ł 1 : P r o p o z y c j e r o z w i ą z a ń n a r z e c z w z r o s t u n i s k o e m i s y j n e g o


CCoo ttoo jjeesstt ggoossppooddaarrkkaa nniisskkooeemmiissyyjjnnaa??

Gospodarka niskoemisyjna to gospodarka, której wzrost osiąga się w wyniku integracji wszystkich aspektów gospo-darki wokół niskoemisyjnych technologii i praktyk, wydajnych rozwiązań energetycznych, czystej i odnawialnej en-ergii i proekologicznych innowacji technologicznych. W ramach takiej gospodarki w sposób efektywny zużywasię/lub wytwarza energię i materiały, a także usuwa, bądź odzyskuje odpady metodami minimalizującymi emisjęgazów cieplarnianych. Dwutlenek węgla (CO2) to najważniejszy gaz cieplarniany pod względem ilości, natomiast po-zostałe poziomy emisji gazów cieplarnianych przeliczono na ekwiwalent dwutlenku węgla (CO2eq). Wobecpowyższego, terminologia niskoemisyjna obejmuje całkowitą ilość gazów cieplarnianych.

DDllaacczzeeggoo nnaalleeżżyy nnaattyycchhmmiiaasstt ddzziiaałłaaćć?? KKoosszzttyy ii kkoorrzzyyśścciiKorzyści płynące z przejścia na gospodarkę niskoemisyjną (przeważnie) dalece przewyższają związane z tym zadania.Według komunikatu Komisji Europejskiej (KE) pt. „Plan Działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospo-darkę niskoemisyjną do 2050 r.” (Plan Działania KE do 2050 r.), wdrożenie gospodarki niskoemisyjnej ma potencjał, aby:

� podnieść efektywność kosztową i konkurencyjność przemysłów i usług poprzez promowanie wydajności ener-getycznej i efektywnej gospodarki zasobami;

� stworzyć nowe miejsca pracy dzięki wzmożonym inwestycjom odnawialnym, co da przewagę konkurencyjną ek-sportowi czystych technologii;

� stymulować innowacje prowadzące do nowych technik i produktów; oraz

� tworzyć nowe rynki w zakresie niskoemisyjnych technologii energetycznych.

Jak podkreślono w Planie Działania KE do 2050 r., w celu przejścia na gospodarkę niskoemisyjną i czerpania długo-falowych korzyści w postaci m.in. niższych kosztów ropy naftowej, UE musiałaby przez kolejne cztery dekady inwest-ować średnio 1,5% rocznego produktu krajowego brutto (PKB). Według raportu Sterna na temat finansowychaspektów zmian klimatu, koszty zaniechania działań sparaliżowałyby światową gospodarkę z powodu spadku global-nego PKB w skali od 5% do 20% rocznie.

jjaakkiiee ssąą ddzziiaałłaanniiaa UUEE ww kkwweessttiiii rroozzwwoojjuu nniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo??Polityki UE coraz częściej odzwierciedlają potrzebę stworzenia gospodarki niskoemisyjnej w Europie, co podkreślono wstrategii „Europa 2020”, pakiecie klimatyczno-energetycznym UE i Planie Działania KE do 2050 r., w celu uczynienia z Eu-ropy światowego lidera w dziedzinie energii odnawialnej i technologii niskoemisyjnych. Zgodnie z pakietem klimatyczno-energetycznym do roku 2020 mają zostać osiągnięte następujące cele „20-20-20”:

� redukcja emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20% w stosunku do poziomów z 1990 r.;

� 20% energii zużytej w UE ma pochodzić ze źródeł odnawialnych; oraz

� redukcja zużycia energii pierwotnej o 20% w stosunku do poziomów prognozowanych, co ma zostać zreali-zowane poprzez podniesienie efektywności energetycznej.

Niemniej jednak, aby utrzymać wzrost temperatury poniżej 2°C w stosunku do poziomu sprzed okresu uprzemysłowienia,globalna emisja CO2 musiałaby zostać zredukowana aż o 80%-95% do roku 2050. Celem Planu Działania KE do 2050 r. jestpomoc w osiągnięciu tego założenia.

ZZAAłłOOżżEENNIIAA

S e c t i o n n a m e88 R o z d z i a ł 1 : P r o p o z y c j e r o z w i ą z a ń n a r z e c z w z r o s t u n i s k o e m i s y j n e g o


SSttrruukkttuurraa ppooddrręęcczznniikkaaNiniejsza publikacja jest streszczeniem jej pełnej wersji internetowej pt. Budowagospodarki niskoemisyjnej: Podręcznik dla regionów.

Poszczególne działy podręcznika obejmują podstawowe problemy, na które napotykająwładze regionalne wdrażające środki niskoemisyjne. Cztery główne tematy podręcznikaprzedstawiają etapy prowadzące do rozwoju niskoemisyjnego: przygotowanie planubazowego, ustalenie priorytetów działań, planowanie strategiczne oraz monitorowaniepostępów. Struktura ta wynika z logicznej kolejności procesów rozwoju regionalnego, awraz z nimi przedstawione są odpowiednie narzędzia i wytyczne. W podsumowaniupodręcznika zawarte są zalecenia wspierające regiony europejskie w ich dążeniu doprzyszłości niskoemisyjnej. Zalecenia te są skierowane również do innychzainteresowanych i zaangażowanych stron, m.in. Komisji Europejskiej, krajowychdecydentów politycznych, ekspertów i naukowców.

PPooddrręęcczznniikk RRSSCC:: PPoommoocc rreeggiioonnoomm ww ddrrooddzzee kkuu rroozz--wwoojjoowwii nniisskkooeemmiissyyjjnneemmuuPartnerstwo RSC opracowało szereg innowacyjnych, łatwych w użyciu narzędzi dlawszystkich regionów starających się stworzyć niskoemisyjną, proekologicznągospodarkę. Zadania związane z niską emisją wyraźnie się różnią w poszczególnychregionach i jak dotąd nie stworzono jednolitych rozwiązań ani polityk. Podręcznikwyróżnia wiele podejść, które będą skuteczne w większości przypadków i które mogązostać wykorzystane przez regiony w celu osiągnięcia założeń niskoemisyjnych.

Wiele narzędzi i metodologii, pomimo przedstawienia ich w konkretnych działach,pełni różnorodne funkcje, w związku z czym można je stosować na innych etapachprocesu. Jedno z innowacyjnych narzędzi opracowanych w trakcie trwania projektu,czyli wskaźnik RCCI może być użyty zarówno do ustalenia planu bazowego, jak i dosystematycznej realizacji i monitorowania postępów regionu.

Przygotowanie planu bazowego

Monitorowanie postępów Ustalenie priorytetów działań

Planowanie strategiczne

�� Kroki w kierunku gospodarki niskoemisyjnej

S e c t i o n n a m e99R o z d z i a ł 1 : P r o p o z y c j e r o z w i ą z a ń n a r z e c z w z r o s t u n i s k o e m i s y j n e g o


TTeemmaattyy

Przygotowanie planu

MMeettooddoollooggiiee ii nnaarrzzęęddzziiaa ZZaassttoossoowwaanniiaa

Metody oceny bieżącejsytuacji i określaniestopnia ryzyka

Regionalna ocena bazowa

Narzędzie: Arkusz kalkulacyjny zdanymi

Ocena ta, dzięki gromadzeniu kluczowych danych,pomaga ustalić skalę problemów klimatycznychregionu i określić najważniejsze obszary.

Ćwiczenie dostępne w Internecie, dające pogląd nazdolność regionu do przeciwdziałania zmianomklimatycznym i wykorzystania szans.

Metoda punktowa towarzysząca określaniu i ocenieryzyk zmian klimatycznych regionu.

Wskaźnik RCCI

Narzędzie: Ankieta internetowa

Ocena ryzyka regionalnego

Narzędzie: Rejestr ryzyk

Ustalenie priorytetów

Ustalanie priorytetówdziałań, sporządzaniescenariuszy i ustalanieprzyszłych założeńniskoemisyjnych

Opracowanie scenariuszy i środków

Narzędzie: Struktura warsztatowado tworzenia środków i scenariuszy

Ilustruje wpływ poszczególnych środkówniskoemisyjnych oraz analizuje wzajemne powiązaniapomiędzy wzrostem gospodarczym a emisją CO2.

Analizuje efektywność kosztową potencjalnychśrodków poprzez porównanie wpływu na koszty,stworzenie miejsc pracy i ograniczenia emisji CO2.

Analiza ilościowa

Narzędzie: Ustalanie priorytetówdziałań na rzecz gospodarkiniskoemisyjnej (PACE)

Planowanie strategiczne

Włączanie zagadnieńniskoemisyjnych doplanowaniastrategicznego

Dyskusje i wskazówki dot. włączeniaproblemu zmian klimatycznych doplanowania w ramach SEA

Narzędzie: Wskazówki dotycząceuwzględnienia problemów zgodnie zwymogami unijnej dyrektywy SEA

Zawiera wskazówki i zalecenia na temat sposobówwłączenia zagadnień klimatycznych i niskoemisyjnychdo procesów planowania przy użyciu strategicznejoceny oddziaływania na środowisko (SEA).

Monitorowanie

Wskaźniki i współczynnikido monitorowaniapostępów regionu wkierunku gospodarkiniskoemisyjnej

Zestaw narzędzi wskaźnikówniskoemisyjnych

Narzędzie: Internetowa bibliotekawskaźników niskoemisyjnych

Zapewnia wgląd w zastosowanie wskaźników domonitorowania rozwoju niskoemisyjnego orazzawiera krótką ankietę samooceniającą.

�� Kroki w kierunku gospodarki niskoemisyjnej: Metodologie i narzędzia

1100


1 2 34 5 6

1111

Ten rozdział przedstawia założenia na temat podjęciapierwszego kroku w kierunku gospodarkiniskoemisyjnej i wprowadza narzędzia opracowane wramach projektu RSC, z których regiony europejskiemogą korzystać w celu oceny sytuacji wyjściowej orazpomiaru ryzyka i szans wpisanych w rozwójniskoemisyjny: metodologię oceny bazowej, wskaźnikRCCI oraz rejestr oceny ryzyka. Wskaźnik RCCI jestjednym z kluczowych narzędzi, które może byćwykorzystane do oceny mocnych i słabych stronregionu w procesie przeciwdziałania problemomklimatycznym oraz zmierzania ku wzrostowiniskoemisyjnemu. Ocena sytuacji regionu jest kwestiąpodstawową w trakcie określania i doboru działańniezbędnych do rozwoju gospodarki niskoemisyjnejoptymalnie spełniającej potrzeby regionu.


PPrrzzyyggoottoowwaanniieenniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo ppllaannuubbaazzoowweeggoo ww rreeggiioonnaacchh

PPrrzzeepprroowwaaddzzeenniiee rreeggiioonnaallnneejj oocceennyy bbaazzoowweejj Tworzenie regionalnych planów bazowych drogą gromadzenia dostępnych danychśrodowiskowych i gospodarczych pomoże politykom i decydentomposzczególnych regionów lepiej zrozumieć swoją sytuację regionalną i pogodzićcele gospodarcze z niskoemisyjnymi. Scenariusz bazowy może pomóc w określeniugłównych źródeł emisyjnych regionu, uwypuklić zależności pomiędzy sektorami ozbyt wysokiej emisji gazów cieplarnianych, jak i ustanowić punkt wyjścia dladalszych badań i zmotywować do pozyskiwania dodatkowych danych.

PPRROOCCEESS OOCCEENNyy BBAAZZOOWWEEjj RRSSCCPartnerstwo RSC opracowało i przeprowadziło ocenę bazową służącą do analizy ioceny pewności klimatycznej 10 regionów europejskich reprezentowanych przez12 partnerów RSC. Ocena bazowa RSC opiera się na

� podstawowych danych demograficznych, takich jak populacja, obszar i PKB;� energii i emisji: profil energetyczny regionalnej produkcji i konsumpcji, źródeł

energii, istniejących i potencjalnych źródeł energii odnawialnej, emisji gazówcieplarnianych i głównych emitentów gazów cieplarnianych;

� politykach i prawodawstwie krajowych oraz regionalnych założeń i strategiiokreślonych w politykach krajowych i/lub regionalnych;

� głównych instytucjach odpowiedzialnych za zmiany klimatyczne na szczebluregionalnym oraz za samoocenę efektywności tych instytucji;

� aspektach społeczno-politycznych: gotowość społeczeństwa i kluczowych grupinteresu do działań w sprawie zmian klimatycznych;

� instrumentach finansowych: subwencje finansowe, programy finansowaniapublicznego oraz inne instytucje i instrumenty przeznaczone do finansowaniainicjatyw klimatycznych i energetycznych regionu.

W trakcie sporządzania raportu bazowego RSC zebrano jeszcze dokładniejszedane bazowe dotyczące gospodarki oraz emisji CO2 i przeanalizowano je wodniesieniu do trzech regionów partnerskich w ramach makroekonomicznej anal-izy aspektów emisji CO2 w tych trzech gospodarkach. Podstawowa i kompleksowaocena bazowa znajduje się w internetowej wersji podręcznika.

PPrroojjeekkttyy ppiilloottaażżoowwee wwddrroożżoonnee pprrzzeezz ppaarrttnneerróówwRRSSCC ddllaa cceellóóww ppoommiiaarruu ppoozziioommuu eemmiissjjii ggaazzóówwcciieeppllaarrnniiaannyycchh ww iicchh rreeggiioonnaacchh Część partnerów RSC przeprowadziła pilotażowe analizy w celu zebraniadokładniejszych i aktualniejszych informacji dotyczących poziomów emisji wich regionach. Projekty pilotażowe przedstawiono w studiach przypadków poprawej stronie.

1122 R o z d z i a ł 2 : U s t a l e n i e n i s k o e m i s y j n e g o p l a n u b a z o w e g o w r e g i o n a c h e u r o p e j s k i c h


1133R o z d z i a ł 2 : U s t a l e n i e n i s k o e m i s y j n e g o p l a n u b a z o w e g o w r e g i o n a c h e u r o p e j s k i c h


WWyykkaazz eemmiissjjii ggaazzóóww cciieeppllaarrnniiaannyycchh ww KKoorrnnwwaalliiii ii nnaa IIsslleess ooff SScciillllyy

Region Kornwalii i Isles of Scilly, po realizacji międzynarodowego samorządowego protokołu dot. analizyemisji gazów cieplarnianych, wdrożył pilotażowy projekt służący do oceny ilościowej i porównaniaregionalnej emisji gazów cieplarnianych w latach 2007 i 2008. Wykaz ten, który jest pierwszym tego typuopracowaniem w Wielkiej Brytanii, opiera się na najszerzej dostępnych publicznych danych. Oprócz emisjipochodzącej ze źródeł energii związanych z budynkami, transportem, rolnictwem i odpadami, obejmuje onrównież inne zagadnienia, m.in. emisję pochodzącą z żeglugi i lotnictwa. Wydanie wymienionego wykazu jestdużą szansą regionu na aktywny pomiar i kontrolę emisji gazów cieplarnianych; przewiduje się, że wykazzostanie powtórzony w przyszłych latach dla celów weryfikacji postępów realizacji krajowych/europejskichzałożeń. Szacowana emisja na rok 2008 wyniosła 4 726 000 ton ekwiwalentu CO2.

PPoommiiaarr bbiillaannssuu eemmiissjjii ggaazzóóww cciieeppllaarrnniiaannyycchh ww LLiigguurriiiiW ramach projektu RSC włoski region Liguria wdrożył w regionalnym parku przyrodniczym MontemarcelloMagra pilotażowy projekt, którego celem było wprowadzenie efektywnych polityk regionalnych dotyczącychzmian klimatycznych oraz spełnienie założeń Protokołu z Kioto i unijnej inicjatywy „20-20-20”. Pilotażowyprojekt wdrożono w 21 miastach w celu sporządzenia szczegółowego bilansu emisji CO2 zgodnie z wytycznymina temat emisji gazów cieplarnianych wydanymi przez IPCC. Projekt bierze pod uwagę źródła emisji, a takżezdolności absorpcyjne roślin w celu ustalenia prawidłowego gospodarowania obszarem parku, który jestzalesiony w 50 procentach. Dane posłużą do oznaczenia obszarów, na których emisja jest wyższa oraz tam,gdzie absorpcję można podnieść dzięki efektywnemu zarządzaniu lasami w celu zrównoważenia emisjipochodzących z sąsiednich obszarów.

SSTTUUDDIIAA PPRRZZyyPPAADDKKÓÓWW

OOkkrreeśśllaanniiee mmooccnnyycchh ii ssłłaabbyycchh ssttrroonn rreeggiioonnóóww::RReeggiioonnaallnnyy wwsskkaaźźnniikk ppeewwnnoośśccii kklliimmaattyycczznneejj Opracowany w ramach projektu RSC wskaźnik RCCI to innowacyjne narzędzie służąceregionom europejskim do poszerzania swojej wiedzy na temat postępów zmierzającychszlakiem niskiej emisji ku rozwojowi gospodarczemu. Po wypełnieniu krótkiej ankietydostępnej przez Internet, uzyskany wskaźnik daje pogląd na pewność klimatycznąregionu, czyli stan emisji gazów cieplarnianych i zużycia energii wraz z subiektywną ocenąram polityki regionu, możliwości instytucjonalnych, świadomości społeczno-politycznejoraz instrumentów finansowych do zarządzania emisją i gospodarowania energią.

Wyniki wskaźnika mogą pomóc w określeniu mocnych stron, na których mogą sięopierać regiony w trakcie przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną, w określeniuproblemów, które należy rozwiązać, w ocenie stanu regionu pod względemniskoemisyjnych przedsięwzięć i w ustaleniu obszarów wymagających usprawnień lubszczególnej uwagi, oraz w monitorowaniu postępów (patrz rozdział 5).

W oparciu o wyniki, które wylicza się w Internecie, RCCI daje możliwość:

� porównania regionu ze średnią UE-27 i innymi;� uzyskania zaleceń w kwestii działań politycznych, jak i sugestii pomocnych dla re-

gionów� udoskonalenia swoich wyników w odniesieniu do sześciu kluczowych zagadnień

RCCI; oraz� dostrzeżenia sposobów na polepszenie wyników w regionie.Wskaźnik internetowy jest dostępny na stronie http://www.rscproject.org/indicators



Wskaźnik RCCI pokazuje każdemu regionowijego własne odbicie, jak i odbicie pozostałychregionów, dzięki czemu mogą one wyciągnąćodpowiednie wnioski. Niektórym spodobasię to, co zobaczą. Inne prawdopodobniedokonają ważnych wyborów i przyjrzą sięuważniej wcięciu w swojej „węglowej talii”.

Sergei Golovkin �� Urząd Malty ds. Środowiska i Planowania

ZMIENNE RCCI

Emisja gazów cieplarnianych

Zużycie energii

Energia odnawialna

Ramy polityk

Możliwości instytucjonalne

Aspekty społeczno-polityczne

Instrumenty finansowe

Średni wynik regionów RSC

0

10

20

30

40

50

OGÓŁEM

60

70

Ko

rnw

alia

, Wie

lka

Bry

tan

ia

Pó

łno

cna

Wie

lka

Niz

ina,

Wę

gry

Bu

rge

nla

nd

, Au

stri

a

La R

ioja

, His

zpan

ia

Bu

łgar

ia p

ołu

dn

iow

o-z

ach

od

nia

Mar

che

, Wło

chy

Lig

uri

a, W

łoch

y

Pie

mo

nt,

Wło

chy

Mal

ta

Do

lny

Śląs

k, P

ols

ka

Śre

dn

i wyn

ik r

eg

ion

ów

RSC

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

0

2

4

6

8

10

Kornwalia

Płn.Wlk. Nizina*

Burgenland

La Rioja

Bułgaria płd-zach.*

Marche

Liguria

Piemont

Malta*

Dolny Śląsk*




�� Wyniki punktowe uzyskane przez regiony RSC w wersji testowej wskaźnika RCCI

OOcceennaa ppeewwnnoośśccii kklliimmaattyycczznneejj rreeggiioonnóóww RRSSCC

W ramach procesu oceny bazowej 12 partnerów RSC, przy użyciu wersji testowejwskaźnika RCCI, oceniło swoją regionalną pewność klimatyczną. Wyniki pomogływ identyfikacji mocnych i słabych stron strategii i polityki dotyczącej zmianklimatycznych oraz zarządzania nimi w każdym z regionów, a także w ustaleniuobszarów wymagających usprawnień lub szczególnej uwagi.

Informacje niezbędne do oceny zostały zebrane drogą ankiety wypełnionej przezkażdy region. Wyniki punktowe obliczono na podstawie subiektywnej ocenyaspektów jakościowych (ramy polityk, możliwości instytucjonalne, świadomośćspołeczno-polityczna oraz instrumenty finansowe) oraz oceny danych wodniesieniu do średnich UE dotyczących aspektów ilościowych (emisje gazówcieplarnianych, zużycie energii, energia odnawialna).

* Liczba zdobytych punktów ukierunk-owana jest na wyniki, czyli wyższa punk-tacja odzwierciedla niższy współczynnikemisji gazów cieplarnianych i zużycia en-ergii oraz lepsze wyniki odnotowane wpięciu pozostałych zmiennych.



OOcceennaa rryyzzyykkaa kklliimmaattyycczznneeggoo rreeggiioonnuu Ocena ryzyka odgrywa kluczową rolę w procesie identyfikacji rodzaju ryzykklimatycznych danego regionu oraz wyboru optymalnych metod ich redukcji.Rozpoznanie potencjalnych wpływów oraz ocena ryzyka ich wystąpienia to ważnekroki w trakcie tworzenia ram polityki dotyczącej rozwoju niskoemisyjnego.

Ryzyka związane z klimatem to ryzyka zagrażające ludzkiemu zdrowiu,regionalnemu wzrostowi gospodarczemu oraz zdolności do redukcji emisji gazówcieplarnianych. Ryzyka i szanse płynące ze zmian klimatycznych nie są pewne iróżnią się w zależności od części świata, poszczególnych sektorów gospodarczych,poszczególnych przedsiębiorstw i domostw. Istnieje duże prawdopodobieństwo, żezmiany te będą wywierały różnorakie wpływy, które mogą się ujawnić wnastępujących obszarach: wpływ na środowisko naturalne, np. ograniczone zasobywody, wpływ na infrastrukturę fizyczną, np. przerwanie sieci transportowych, bądźteż wpływ na ludzi lub przedsiębiorstwa, w postaci np. wyższych kosztów emisjiCO2 lub obniżonej wydajności.

RREEjjEESSTTRR RRyyZZyyKK RRSSCC:: PPOOMMOOCC RREEGGIIOONNOOMM WW OOCCEENNIIEE RRyyZZyyKKZZWWIIĄĄZZAANNyyCCHH ZZ KKLLIIMMAATTEEMM

Narzędzie do rejestracji ryzyk opracowane w ramach projektu RSC może pomóc widentyfikacji i ocenie ryzyk zmian klimatycznych regionu, wspomóc proces selekcjipriorytetowych obszarów i środków służących do przechodzenia na gospodarkęniskoemisyjną. Oprócz uwypuklenia potencjalnego negatywnego wpływu ryzykumożliwia ono również wykrywanie zdarzeń ryzykownych, co może przynieśćkorzyści dla regionu. Ryzyka oceniane w ramach rejestru można podzielić nanastępujące kategorie:

� Ryzyka fizyczne: związane z fizycznymi zmianami klimatu.� Ryzyka energetyczne: związane z fluktuacjami rynku energii konwencjonalnej i

odnawialnej.� Ryzyka regulacyjne: związane ze zmianami polityk i przepisów.

Początkowo rejestr ryzyk testowany był w trzech pilotażowych regionachpartnerskich: Kornwalii, Burgenland i Marche, dzięki czemu stał się narzędziem,które można powielać i stosować w każdym regionie Europy.

W trakcie fazy pilotażowej przeprowadzono badanie w celu ustalenia zakresuryzyk w każdym z trzech regionów, jak również konsultacje z właściwymiekspertami i praktykami. W rezultacie uzyskano ocenę ram czasowych,prawdopodobieństwa wystąpienia i skutków (zarówno w zakresie emisji CO2, jak igospodarki) potencjalnych ryzyk w każdym regionie. Wyniki analizy ryzykapomogą regionom w doborze najodpowiedniejszych środków o największymznaczeniu i działań zmierzających do osiągnięcia celów klimatycznych i przejściuna gospodarkę niskoemisyjną.

Na stronie obok przykład sposobu oceny ryzyk i szans energetycznych w Marche.

Wyższe ryzykoWyższy priorytet

Niższe ryzykoNiższy priorytet

Pra

wd

op

od

ob

ień

stw

o z

ag

roż

en

ia

Rozmiary skutków

Wyż

sze

N

iższ

e

Wyższe Niższe

Źródło: UK Climate Impacts Programme (2003),Climate adaptation: Risk, uncertainty anddecision making. Technical Report

�� Określanie ryzyka w oparciu odwa współzależne czynniki: Prawdopodobieństwo i skutki wystąpienia



RRyyzzyykkaa eenneerrggeettyycczznnee ww MMaarrcchhee

RYZYKA MOŻLIWOŚCI REALNOŚĆ

Ocieplenie klimatuskutkujące coraz większąeksploatacją systemówklimatyzacyjnych wsektorze mieszkalnym, codoprowadzi do dalszegogwałtownego wzrostuzapotrzebowania na energię

� Wydajniejsze metody klimatyzacyjne (pompy ciepła) oraz pasywnesystemy chłodzenia

� Budynki o większej efektywności energetycznej (budynki z lepsząizolacją i o zerowej emisji CO2)

� Inteligentne systemy do kontroli czynników atmosferycznych w bu-dynkach oraz popyt na związane z tym technologie IT

� Udział w programie podlegających obrotowi świadectw efekty-wności energetycznej (TEEC) oraz pozyskiwanie finansów

Wysokie

Wzrost popytu na energię wMarche powodujący wyższąemisję CO2 i utrudnionąrealizację założeń

� Edukacja na temat oszczędzania energii

� Udział w programie TEEC i pozyskiwanie funduszy w jego ramach

� Zmiany w modelu transportu dzięki inwestycjom w infrastrukturę izmianom kulturowym

� Obniżenie popytu na transport dzięki pracy przez Internet

Niskie

Małe szanse Marche na nieza-leżność energ. do roku 2020

� Niezakłócony rozwój źródeł odnawialnych

� Większa efektywność energetyczna

� Redukcja popytu na energię dzięki zmianom praktykstosowanych w produkcji i pracy

Low

Znaczne narażeniegospodarki Marche nawzrost cen paliw kopalnych

Wysokie

SSTTUUDDIIUUMM PPRRZZyyPPAADDKKUU

Źródło: Mercados EMI Europe

1188


1 2 34 5 6

1199


Po dokonaniu oceny sytuacji bazowej, a przedrozpoczęciem konkretnego planowania, ważne jestokreślenie pożądanego kierunku rozwoju dla danegoregionu, porównanie kosztów i korzyści płynących zdziałań niskoemisyjnych, a także dobranie tychnajodpowiedniejszych. Ten rozdział przedstawia procesanalizowania i ustalania priorytetów działań w oparciu owyniki analizy aspektów związanych z emisją CO2 wgospodarkach trzech regionów RSC. Proces ten składa się zopisowych definicji scenariuszy, doboru środków i ustalaniaich priorytetów. Najważniejszym wynikiem opracowaniajest narzędzie PACE stworzone z myślą o wsparciuregionów w określaniu efektywności kosztowejposzczególnych środków niskoemisyjnych.

OOkkrreeśśllaanniiee ddaallsszzyycchhkkiieerruunnkkóóww ii pprriioorryytteettóówwddzziiaałłaańń

P

2200 R o z d z i a ł 3 : O k r e ś l a n i e d a l s z y c h k i e r u n k ó w i p r i o r y t e t ó w d z i a ł a ń


OOcceennaa aassppeekkttóóww ddoottyycczząąccyycchh eemmiissjjii CCOO22 ww ggoossppooddaarrkkaacchh ttrrzzeecchh rreeggiioonnóóww RRSSCC

W ramach projektu RSC, konsultanci SQW, ICLEI–Europe i Mercados EMI otrzymali zadanie przeprowadzenia analizyaspektów dotyczących emisji CO2 w gospodarkach trzech europejskich regionów: Kornwalii, Burgenlandu i Marche.Szczegółowa analiza makroekonomiczna objęła potencjalny poziom redukcji emisji CO2 oraz związane z tym koszty ikorzyści dla wymienionych tu gospodarek regionalnych. W analizę w znacznym stopniu byli zaangażowani interesar-iusze, którzy znacząco przyczynili się do udanej realizacji projektu. Opracowanie kilku innowacyjnych narzędzi (m.in.narzędzie PACE oraz rejestr ryzyk) było największą wartością dodaną opracowania. Wszystkie regiony europejskiemogą wykorzystywać ten typ analizy pomagającej im w przechodzeniu na gospodarkę niskoemisyjną.

W oparciu o analizę PACE opracowano zestaw propozycji dla ww. trzech regionów. Ponadto zebrano zalecenia natemat sposobów, w jakie regiony - w zależności od ich uprawnień i uzgodnień instytucjonalnych - mogą wpływać naproces przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną za pomocą metod maksymalizujących efektywność przy jed-noczesnej minimalizacji kosztów. Wyniki analizy zaprojektowano z myślą o bezpośrednim kształtowaniu przyszłychstrategii rozwoju w trzech regionach. Ponadto wyniki analizy stanowią praktyczną ilustrację typu analizy, którą mogązastosować inne regiony. Raport bazowy oraz raport oceny ryzyk przedstawiono w rozdziale 2, natomiast pozostałeelementy procesu omówiono w niniejszym rozdziale.


Ocena bazowa zmianklimatycznych to zestawieniewskaźników oraz analizaaktualnego stanu inajważniejszych tendencjimetodą porównania zewskaźnikami ogólnokrajowymi iwskazania luk w danych.

Przy użyciupredefiniowanychscenariuszy dokonujesię oceny efektyw-ności gospodarczej (koszty i nowemiejsca pracy) i środowiskowej(emisja CO2) potencjalnychpolityk i inicjatyw regionu.

Dzięki narzędziu PACE i innymanalizom można określić

indywidualnepropozycjeprzedsięwzięć i działańsformułowanych wkluczowych politykach,które pomogą wrozwoju niskoemisyjnejgospodarki regionalnejdo roku 2020.Propozycje mogąsłużyć do wspierania iukierunkowywaniainwestycjiproekologicznych,analizowania iudoskonalaniaaktualnych planów iprogramówenergetycznych iśrodowiskowych, a

także do pomocy decydentom wopracowywaniu niskoemisyjnychstrategicznych wizji regionu.

1. Ocena ryzyka

2. Raport bazowy

3. Definicja scenariusza

4. Analiza

5. Propozycje

Rejestr ryzyk to narzędzieoferujące podejście systemowedo analizy ryzyk wynikających zezmian klimatycznych. Ocenauwzględnia prawdopodo-bieństwo i następstwa ryzykwynikających ze zjawiskklimatycznych zagrażającychregionalnemu wzrostowi gosp. irealizacji założeń dot. redukcjiemisji gazów cieplarnianych.

NARZĘDZIE PACEUstalanie priory-tetów działań wramach gospo-darkiniskoemisyjnejKompleksowametodologia kalkula-cyjna umożliwiającaporównanie szereguśrodków łagodzącychskutki emisji CO2poprzez określenieilościowe ich efekty-wności gospodarczej iśrodowiskowej.

W oparciu o jednorazowe lubkilkakrotne konsultacje zregionalnymi interesariuszamioraz raport bazowy i ocenę ryzyk, dla poszcze-gólnych regionów stwor-zono zestaw spójnychscenariuszy gospod-arczych/środowiskow-ych do roku 2020 (lub dla innych ram czasowych).

DDeefifinniiccjjaa sscceennaarriiuusszzaa ooppiissoowweeggooScenariusz jest połączeniem informacji na temat bieżącej sytuacji, przyszłychtendencji oraz czynników ryzyka zmian klimatycznych, przed którymi może stanąćregion, tworzących tło i kontekst dla wszelkich oddzielnych środków, jakie regionzamierza wdrożyć i tym sposobem kształtować proces selekcji.

Scenariusze przedstawiają zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływposzczególnych środków służących do redukcji poziomów emisji oraz wspomagająanalizę ewentualnych powiązań między emisją CO2, rozwojem gospodarczym iróżnymi sektorami społeczeństwa. Scenariusz opiera się na wysokim, średnim lubniskim wyniku różnorodnych parametrów, z których każdy wpływa na regionalnypoziom emisji. Przykłady zmiennych istotnych dla rozwoju niskoemisyjnego obejmują:

� koszt energii;� koszt emisji CO2;� krajowe ramy polityczne;� inwestycje i finanse;� wzrost gospodarczy;� zmiany technologiczne; oraz � zmiany zachowań.

Aktywne zaangażowanie kluczowych interesariuszy reprezentujących szeroką grupęspołeczną ma decydujące znaczenie w tworzeniu scenariuszy i doborze typówśrodków, które powinny zostać wdrożone w regionie w celu przejścia na gospodarkęniskoemisyjną. Zawsze lepiej, jeśli interesariusze mają poczucie odpowiedzialności zaprzyszłe środki oraz jeśli zainteresowane grupy mają możliwość publicznegowyrażania swoich opinii. W trakcie etapu warsztatowego należy w formie dyskusji idebat omówić tendencje i ryzyka, które mogą wpłynąć na zdolność regionu dooddzielenia wzrostu gospodarczego od emisji CO2.

2211R o z d z i a ł 3 : O k r e ś l a n i e d a l s z y c h k i e r u n k ó w i p r i o r y t e t ó w d z i a ł a ń


Walka ze zmianami klimatycznymi tonajwyższa konieczność, a zarazem szansana rozwój gospodarczy przyczyniający siędo zmiany stylu życia. Christian Ballaro � Wydział Środowiska, region Piemontu

DDoobbóórr śśrrooddkkóówwPodobnie jak na etapie opracowywania scenariusza, korzystny jest proces doboru

środków w ramach warsztatów dla interesariuszy. W trakcie doboru środkównależy wziąć pod uwagę następujące zagadnienia:

� perspektywy długofalowe wraz z bieżącymi ryzykami i tendencjami;� zalety i wady każdego środka w kontekście zakresu potencjalnych wizji

przyszłości;� przesłanki na korzyść poszczególnych środków;� obszary wpływów – kluczowi gracze regionów i środki nacisku, którymi dys-

ponują w trakcie kształtowania strategii na rzecz redukcji emisji, łącznie zmechanizmami finansowania;

� analiza luk – główne luki w wydajności politycznej i instytucjonalnej, którenależy wypełnić w celu umożliwienia przemiany gospodarczej regionu;

� szybkie efekty (albo „nisko wiszący owoc”): dostępne działania przynoszącenatychmiastowe efekty przy stosunkowo niskim koszcie;

� zapewnienie wsparcia: analiza obszarów, w których działania sektora pub-licznego mogą przynieść wymierne i długofalowe korzyści dzięki badaniom irozwojowi, edukacji i wydajnej administracji;

� wymagania infrastrukturalne: kluczowa infrastruktura (np. transportowa, ener-getyczna i wodna), którą należy usprawnić w celu utrzymania wymaganychpoziomów niskoemisyjnego wzrostu gospodarczego; oraz

� ambitne cele: zakres, w którym każdy region dysponuje uprawnieniami iszansami na poszerzenie różnych celów niskoemisyjnych (np. krajowych) bezryzyka poniesienia dużych kosztów.

UUssttaalleenniiee pprriioorryytteettóóww śśrrooddkkóóww nniisskkooeemmiissyyjjnnyycchh::NNaarrzzęęddzziiee PPAACCEE ddoo oocceennyy eeffeekkttyywwnnoośśccii kkoosszzttóóww W trakcie dobierania rodzajów środków i działań niskoemisyjnych, priorytetnależy przyznać rozwiązaniom korzystnym dla wszystkich stron, tj. klimatu,gospodarki i społeczeństwa, które można zrealizować przy użyciu metodynajefektywniejszej kosztowo.

Kalkulacja efektywności kosztowej w oparciu o kluczowe parametry zawarte wposzczególnych scenariuszach umożliwi regionom stworzenie bazy faktów dlacelów kształtowania doboru niskoemisyjnych środków i działań. W ramachprojektu RSC opracowano innowacyjne narzędzie służące do oceny efektywnościkosztowej środków niskoemisyjnych w skali regionalnej. Narzędzie PACEpowstało dla celów porównania zakresu działań w obszarze środków łagodzącychskutki emisji CO2, które mogą zostać uwzględnione w regionie:

2222 R o z d z i a ł 3 : O k r e ś l a n i e d a l s z y c h k i e r u n k ó w i p r i o r y t e t ó w d z i a ł a ń




� instalacja mocy do wytwarzania energii odnawialnej (energia elektryczna i ogrzewanie nawielką, małą i mikro- skalę);

� podniesienie efektywności energetycznej (sektor krajowy i biznesowy);� wspieranie przechodzenia na zrównoważone środki transportu lub wprowadzenie po-

jazdów niskoemisyjnych; oraz � sekwestracja węgla (zmiany w gospodarowaniu gruntami i tworzenie pochłaniaczy CO2)

Narzędzie PACE może wspomóc regiony poprzez:� dostarczenie analizy porównawczej wraz z innymi uwzględnionymi środkami;� ujawnienie względnych kosztów i/lub korzyści poszczególnych środków na konkretną skalę;� ranking środków zgodnie z ich udziałem w realizacji celów regionu (redukcja emisji,

tworzenie miejsc pracy, itp.);� wykazanie wkładu środków w założenia krótkoterminowe oraz szacowanie efektów w okre-

sie ich trwania;� weryfikacja skali i bilansu wspieranych środków w ramach całkowitego budżetu; oraz � zestawianie i systematyczne zapisywanie dostępnych dowodów w odniesieniu do anali-

zowanych środków oraz identyfikacja luk w dowodach.

Total impact to 2020: Jobs v cost

No

we

mie

jsca

pra

cy (

FTE

)

Net present cost (GBP million) Bubble area = carbon saving

Wave power plants, 50MW

Geothermal power plants, 50MW

Domestic solar PV systems, 25000 installations

PV energy parks, 200 MW

Residential ground source heat pumps, 20000 houses

Anaerobic digestion installations, 3MW

Easy energy e!ciency measures, 100% of houses

‘Hard to Treat’ energy e!ciency measures, 10000 houses

District Heating, 5 networks

Electric cars, 2% of cars

4,000

3,500

3,000

2,500

2,000

1,500

1,000

500

0

-500

-1,000

100 200 300 400 500 600 700 8000-100

Bieżące koszty netto (w milionach GBP) Powierzchnia koła = obniżenie emisji CO2

Elektrownie falowe, 50 MW Elektrownie geotermiczne, 50 MW Krajowe słoneczne systemy PV, 25 000 instalacji

Parki fotowoltaiczne, 200 MW Gruntowe pompy ciepła, 20 000 domów

Instalacje do fermentacji beztlenowej, 3 MW

Proste środki zwiększające efektywność energetyczną, 100% domów

Środki efektywności energetycznej „trudnej w obróbce”, 10 000 domów

Ogrzewanie komunalne, 5 sieci

Samochody elektryczne, 2% samochodów

4,000

3,500

3,000

2,500

2,000

1,500

1,000

500

0

-500

-1,000

100 200 300 400 500 600 700 8000-100

�� Środki dotyczące źródeł odnawialnych i efektywności energetycznej, przetestowanych zapomocą narzędzia PACE w Kornwalii Ogólne wyniki do 2020 r., nowe miejsca pracy a koszty

2244

W celu przeprowadzenia wymiernej oceny, wpływ każdego środka zawsze obliczasię w odniesieniu do porównywalnego przypadku (tj. jakie byłyby następstwa brakuwdrożenia środka). Oznacza to, że np. koszt instalacji kotła wydajnego energety-cznie należy porównać do kosztów braku takiego urządzenia, obejmujących wydatkizwiązane z utrzymaniem niewydajnego kotła, takie jak np. wyższe koszty paliwa. Wyniki analizy przedstawione są jako rezultaty netto trzech kluczowych para-metrów: koszty, emisja CO2 i miejsca pracy. W każdym przypadku pokazany jestrezultat ogólny, jak i rezultat regionalny. Próbne wyniki można zweryfikowaćporównując poszczególne środki z wykresami i tabelami podsumowującymi rezul-taty, bądź, dla bardziej szczegółowych wyników, poprzez zbadanie poszczególnychdanych i analiz użytych w odniesieniu do każdego środka. Po przeprowadzeniu pierwszej analizy, narzędzie PACE daje kilka możliwościprzyszłego wykorzystania. Kilka takich przypadków można podać na przykładziepartnerów projektu RSC. W Kornwalii rezultaty zostaną wykorzystane w celuskierowania inwestycji na konkretne obszary (mianowicie w ramach przetargów nafinansowanie inwestycji i zarządzanie nimi) oraz na systematyczne oraz długo-falowe monitorowanie i raportowanie. W oparciu o wyniki analizy, włoski regionMarche działa w kierunku udoskonalenia swoich bieżących planów a także pro-gramów energetycznych i środowiskowych.Wyniki opracowania scenariusza, arkusze PACE i instrukcja obsługi dostępne są winternetowej wersji niniejszego podręcznika.

R o z d z i a ł 3 : O k r e ś l a n i e d a l s z y c h k i e r u n k ó w i p r i o r y t e t ó w d z i a ł a ń


Opracowanie służyć będzie jako wartościoweźródło dowodów umożliwiające ustalenie

priorytetów działań w oparciu o ichefektywność kosztową, oraz zostanie

wykorzystane do kierowania procesempodejmowania decyzji i wspierania tych

inicjatyw niskoemisyjnych, które mają szansęna najlepsze wyniki w regionie.

Stuart Farmer � Cornwall Development Company, Wielka Brytania




GGłłóówwnnee eelleemmeennttyy aannaalliizzyy PPAACCEE ww oobbrręębbiiee wwsszzyyssttkkiicchh śśrrooddkkóóww ttookkoosszzttyy,, eemmiissjjaa CCOO22 ii mmiieejjssccaa pprraaccyy

PARAMETR JEDNOSTKA DEFINICJA

Koszty � Koszt wdrożenia środków z uwzględnieniem kosztów wstępnych instalacji i budowyoraz kosztów obsługi i utrzymania środka w całym okresie jego trwania.

� Efektywność kosztowa środka pozwala użytkownikom na ocenę kosztów ogólnych,jak i kosztów ponoszonych szczególnie przez władze regionu.

Koszty wcałymokresietrwania

Wysokośćemisji CO2

Tony CO2 eq. wcałym okresietrwania

� Emisja CO2 w ramach środka pokazuje zakres obniżenia emisji uzyskanej dziękistosowaniu środka przez cały okres jego trwania, z uwzględnieniem emisji związanychz dostarczeniem środka, jak i oszczędnościami, które przyniesie on docelowo.

Nowemiejsca pracy

Lata istnieniastanowiskpracy

� Wpływ środka na tworzenie miejsc pracy służy do oceny zakresu, w jakim w ramachśrodka powstaną nowe miejsca pracy, tym samym przyczyniając się do realizacjigospodarczych i środowiskowych założeń regionu.

� Miejsca pracy stworzone bezpośrednio lub pośrednio w związku z produkcją i insta-lacją lub budową środka oraz jego stałą obsługą i utrzymaniem, określone za pomocąekwiwalentu lat pracy w przeliczeniu na pełne etaty.

�� Kalkulacja wyników netto za pomocą narzędzia PACE

A. Dane mierzalne� Koszty

� Emisja CO2� Nowe miejsca pracy

A – B = C

C. Wyniki netto stosowanego środka� Koszty netto/oszczędności

� Wysokość emisji CO2 netto

� Wysokość emisji CO2 netto

B. Dane porównawcze� Koszty

� Emisja CO2� Nowe miejsca pracy

2266


1 2 34 5 6Analiza i ustalenie priorytetów działań stanowią podstawę

planowania polityki dot. przeciwdziałania zmianomklimatycznym. Włączenie tego problemu do planowaniastrategicznego wymaga zrównoważonego połączeniapodejść odgórnych i oddolnych, prawidłowozaplanowanego programu finansowania, udziałuinteresariuszy już we wczesnych etapach procesu orazzaangażowania instytucji i liderów wyrażających chęćwprowadzenia planów w czyn. Ramy każdej polityki dot.przeciwdziałania zmianom klimatycznym powinnyobejmować problemy adaptacji i środki łagodzące zmianyklimatu. Ten rozdział wyszczególnia kluczowe aspektyopracowywania strategii dot. zmian klimatycznych, roliinstytucji, przywództwa politycznego i mechanizmówfinansowych na rzecz środków niskoemisyjnych. Omówionorównież potencjał ocen strategicznych w roli narzędzisłużących do włączania problemów zmian klimatycznych doplanowania regionalnego.

2277


WWłłąącczzaanniiee zzmmiiaannkklliimmaattyycczznnyycchh ddooppllaannoowwaanniiaa rreeggiioonnaallnneeggoo

2288 R o z d z i a ł 4 : W ł ą c z a n i e z m i a n k l i m a t y c z n y c h d o p l a n o w a n i a r e g i o n a l n e g o


WWłłąącczzaanniiee pprroocceessuu aaddaappttaaccjjii ddoo rraamm ssttrraatteeggiicczznnyycchh

„Adaptacja do zmian klimatycznych” to termin służący do opisu wszelkich działań zmierzających do przygotowaniasię na nieuniknione następstwa zmian klimatycznych, takich jak fale upałów, powodzie albo susze, lub walki z nimi.Mimo że początkowo partnerstwo RSC koncentrowało się na rozwoju niskoemisyjnym, a adaptacja wykraczałapoza zakres wielu działań RSC, partnerzy zgadzali się z opinią, że należy zająć się równolegle problememłagodzenia skutków i adaptacją oraz włączyć je w sposób horyzontalny do regionalnych polityk i programów. Naregiony i gminy wpływają różnorodne zmiany klimatyczne, co oznacza, że konieczne jest właściwe planowanie iwdrożenie adaptacji. Polityki adaptacyjne nie mogą zapewnić optymalnego rozwiązania, jeśli najpierw nie zostanąjasno określone szczególnie wrażliwe punkty danego terytorium.

PPllaannoowwaanniiee ssttrraatteeggiicczznnee ww zzaakkrreessiiee rroozzwwoojjuunniisskkooeemmiissyyjjnneeggooPrzyjęcie europejskiego pakietu klimatyczno-energetycznego przełożyło celełagodzenia skutków zmian klimatycznych na ścisłe zobowiązania po stronie państwczłonkowskich, a wiele z tych zobowiązań przyjęto na szczeblu regionalnym.

Intensywne planowanie strategiczne na szczeblu regionalnym konieczne jest dorealizacji zobowiązań krajowych i do opracowania sposobów wykorzystania szansregionu na rozwój niskoemisyjny, jak również rozwiązania kwestii ewentualnejpodatności na skutki zmian klimatycznych.

OPRACOWANIE KOMPLEKSOWYCH STRATEGII PRZECIWDZIAŁANIAZMIANOM KLIMATYCZNYM Najważniejszym krokiem w kierunku przekształcenia regionu w bastionniskoemisyjnego zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego jestopracowanie kompleksowej regionalnej strategii przeciwdziałania zmianom kli-matycznym lub planu działań, które:� dotyczą problemów związanych ze zmianami klimatycznymi i gospodarką

niskoemisyjną, takich jak istotne cele energetyczne i zobowiązania krajowei/lub regionalne;

� przewidują usprawnienia w zakresie redukcji emisji i efektywności energety-cznej w poszczególnych sektorach (zrównoważony transport, przemysł, rol-nictwo, gospodarka odpadami i sektor mieszkaniowy);

� obejmują aspekty zrównoważonego zarządzania energią (zrównoważonadostawa energii, wytwarzanie i zużycie energii, itp.);

� przedstawiają optymalne mechanizmy planowania przestrzennego, edukacji natemat zmian klimatycznych, mechanizmów komunikacyjnych i finansowych.


PIONOWA I POZIOMA INTEGRACJA PROBLEMÓW ZMIAN KLIMATYCZNYCHKwestie zmian klimatycznych w kierunku pionowym łączą priorytety i środkisłużące do realizacji celów klimatycznych i/lub emisyjnych. Cele te obejmują pri-orytety związane ze źródłami energii odnawialnej, efektywnością energetyczną,czy zrównoważonym transportem. Dla regionów większym wyzwaniem jestpozioma integracja problemów zmian klimatycznych i niskoemisyjnych wewszystkich aspektach każdego etapu planowania i programowania (w przeci-wieństwie do etapów dot. przede wszystkim środków związanych z klimatem).Oprócz środków przeciwdziałających zmianom klimatycznymi, część regionówwłączyła do polityk sektorowych zagadnienia przekrojowe, np.:

� Zmiany klimatyczne jako siła napędowa dla gospodarki: szanse na zatrudnie-nie i wzrost gospodarczy dzięki przejściu na gospodarkę niskoemisyjną.

� Zmiany klimatyczne a integracja społeczna: stworzenie powiązań międzyzmianami klimatycznymi a problemami społecznymi, takimi jak redukcjaubóstwa i ochrona grup o niskich dochodach.

� Świadomość zmian zachowań: zwiększanie świadomości efektywności ener-getycznej, zmian klimatycznych i ich znaczenia dla społeczeństwa.

2299R o z d z i a ł 4 : W ł ą c z a n i e z m i a n k l i m a t y c z n y c h d o p l a n o w a n i a r e g i o n a l n e g o


WWyybbrraannee eelleemmeennttyy ddookkuummeennttaaccjjii ppoolliittyykkii sseekkttoorroowweejj ww ppaarrttnneerrsskkiicchhrreeggiioonnaacchh RRSSCC,, uuwwzzggllęęddnniiaajjąąccee pprroobblleemmyy zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh

ENERGIA ROLNICTWO TRANSPORT SEKTOR GOSPODARKAI LEŚNICTWO MIESZKANIOWY ODPADAMI

Zmniejszenieczęstotliwościkorzystania ztradycyjnych źródełenergii dziękizwiększonejprodukcji RES orazpromocjiefektywnościenergetycznej.

Redukcja emisjigazówcieplarnianych.

Produkcja energii zbiomasy uzyskanejz rolnictwa.

Zrównoważonagospodarka leśna.

Usprawnieniepochłaniaczy CO2.

Ponowne zalesianieterenównierolniczych.

Promowanie izachęcanie dozrównoważonejmobilności.

Korzystanie zpojazdów nametan i technologiido kontroli emisji.

Środkiefektywnościenergetycznej wsektorze krajowym.

Przeciwdziałanieproblemowiubóstwaenergetycznego.

Redukcja emisjimetanu nawysypiskach śmieci.

Usprawnieniesystemów doodzyskiwaniaenergii z biogazuna wysypiskach.

Wprowadzenieopcji hierarchiigospodarkiodpadami.



SSttrraatteeggiiaa eenneerrggeettyycczznnaa rreeggiioonnuu BBuurrggeennllaanndd:: OOssiiąąggnniięęcciieessaammoowwyyssttaarrcczzaallnnoośśccii eenneerrggeettyycczznneejj ddzziięękkii wwyykkoorrzzyyssttaanniiuu ppootteennccjjaałłuueenneerrggiiii ooddnnaawwiiaallnneejj

Austriacki region Burgenland realizuje własną strategię energetyczną, dążąc do samowystarczalnościenergetycznej poprzez korzystanie z energii odnawialnej i oszczędności energii na szczeblu gminy. Regionstanowi przykład możliwości osiągnięcia ambitnych celów niskoemisyjnych regionu dzięki działaniom izaangażowaniu gmin, decydentów politycznych, przedsiębiorstw i obywateli. Strategia energetycznaBurgenland w szczególności przewiduje:

� niezależność elektryczną w roku 2013;

� całkowitą niezależność energetyczną w roku 2020;

� stosowanie własnych zasobów o wartości dodanej;

� wprowadzenie nowych rodzajów biznesu i technologii;

� unikanie konfliktu z sektorem produkcji żywności; oraz

� wdrożenie na szczeblu regionalnym, gminnym i prywatnym.

Przykład ten pokazuje, że ambicje polityczne razem ze współpracą w ramach regionu usprawniają wdroże-nie, oraz że podejście to stanowi potencjalny kierunek rozwoju dla wielu regionów Europy.


Już teraz 60% energii używanej w regionieBurgenland pochodzi ze źródeł odnawialnych.Jednak to nie wystarcza: Burgenland podjąłpolityczną decyzję o osiągnięciu niezależności energetycznej do roku 2020.Georg Schachinger �� Dyrektor Generalny Regionalmanagement Burgenland GmbH, Austria



KKwweessttiiee zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh,, kkttóórree mmoożżnnaa rroozzwwiiąązzaaćć nnaa sszzcczzeebblluu rreeggiioonnaallnnyymm zzaa ppoommooccąą SSEEAA

� Jakie będą prawdopodobne przejawy zmian klimatycznych na szczeblu regionalnym?

� Pod jakimi względami ekosystemy, gospodarka, infrastruktura i społeczeństwo regionu są podatne na różnewpływy zmian klimatycznych?

� Czy główne kierunki rozwoju proponowane w regionie są wykonalne w obliczu zmieniających się warunkówklimatycznych?

� Czy proponowane kierunki rozwoju zwiększają, czy zmniejszają odporność regionu na przewidywane zmianyklimatyczne?

� W jaki sposób jednostki i społeczeństwa modyfikują swoje zachowanie, by poradzić sobie z nadejściem zmianklimatycznych?

� Czy proponowane kierunki rozwoju zwiększają, czy zmniejszają udział regionu w zmianach klimatycznych?

RRoollaa oocceenn ssttrraatteeggiicczznnyycchh jjaakkoo nnaarrzzęęddzziiaa wwłłąącczzaa--jjąącceeggoo zzmmiiaannyy kklliimmaattyycczznnee ddoo ppllaannoowwaanniiaa rree--ggiioonnaallnneeggooSOceny strategiczne, takie jak strategiczna ocena oddziaływania na środowisko(SEA - Strategic Environmental Assessment) i ocena zgodności z zasadązrównoważonego rozwoju (SA - Sustainability Appraisal), mają wielki potencjałjako narzędzia służące do rozwiązania problemu zmian klimatycznych w ramachpolityki strategicznej. Ocena SEA jest obowiązkowa w planach i programach, któremają dużą szansę na wywarcie znaczącego wpływu na środowisko: przykładowoodnośnie rolnictwa, gospodarki gruntowej, gospodarki energetycznej,transportowej i ściekowej, co określono w dyrektywie SEA (2001/42/WE).

Celem dyrektywy jest wkład we włączanie zagadnień środowiskowych do procesuplanowania polityk. Ankieta przeprowadzona przez regiony partnerskie RSCwykazała, że regiony najczęściej miały styczność z oceną SEA w kontekścieplanowej dokumentacji polityki spójności przygotowanej i poddanej ocenie w roku2006 w odniesieniu do aktualnego okresu finansowania (2007-2013), zanimzmiany klimatyczne stały się priorytetowym działaniem UE, jak jest to obecnie.Jest to jeden z powodów, dla których nie wykorzystano w pełni potencjału SEA docelów włączania problemów zmian klimatycznych do planowania regionalnego.

Ocena SEA przeprowadzona równolegle z procesem planowania wsparła wieleregionów w trakcie modyfikacji pierwotnych propozycji rozwoju w celuintensyfikacji działań na rzecz ochrony środowiska, zabezpieczenia zasobównaturalnych, jak i uwzględnienia aspektów zrównoważonego rozwoju. Proces SEApomógł również włączyć do procesu planowania określone wskaźnikimonitorujące zmiany klimatyczne.



WWyyttyycczznnee RRSSCC ww sspprraawwiiee wwłłąącczzeenniiaa pprroobblleemmóóww zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchhddoo oocceennyy SSEEAA:: KKlluucczzoowwee eettaappyy ww pprroocceessiiee SSEEAA wwrraazz zzee wwsskkaazzóówwkkaammii

ETAP SZCZEGÓŁOWY OPIS WSKAZÓWKI

1. Rozpoznaniegłównychproblemów

� Określa zakres oceny, istniejąceproblemy środowiskowe i celedotyczące ochrony środowiska.

� Wykonuje się w porozumieniu zwłaściwymi władzami ds.środowiska.

� Rozważenie skrajnych przykładów zmian klimatu, któremogą pojawić się w przyszłości.

� Uwzględnienie problemów sformułowanych w założeni-ach środowiskowych i klimatycznych wyższego szczebla.

� Dobór wskaźników analizy do tendencji bazowych.

� Wyszczególnia podstawowe as-pekty klimatu i środowiska re-gionu, jak również prawdop-odobną ewolucję tych aspektów.

2. Analiza tendencjibazowych

� Koncentracja na głównych problemach środowiskowych,które zostały rozpoznane. Zebranie informacji niezbęd-nych do odpowiedzi na zagadnienia związane z tendencjąbazową, jej aktualnym stanem i przyszłą ewolucją.

� Wykorzystuje zestaw założeńśrodowiskowych jako punktodniesienia do analizy synergii ikonfliktów między planem akierunkami tych celów nawyższym szczeblu

3. Ocena spójnościproponowanegoplanu lub programu zgłównymi celamiśrodowiskowymi.

� W założeniach należy uwzględnić zarówno aspektyłagodzące, jak i adaptacyjne oraz zawrzeć wytyczne w celuminimalizacji emisji gazów cieplarnianych oraz zm-niejszenia podatności regionu na zmiany klimatyczne.

� Szacuje potencjalny wpływ real-izacji środków proponowanegoplanu lub programu na problemynajwyższej wagi.

4. Ocena realizacjiplanów lubprogramów naewoluujące tendencjebazowe.

� Realizacja analizy tendencji.

� Weryfikacja ustalonych wpływów na tendencje bazowe.

� Zastosowanie scenariuszy do opisu sytuacji najbardziej i najmniej korzystnej, która może wystąpić.

� Wyjaśnia wpływ poszczególnychopcji na rozwiązywanie prob-lemów zmian klimatycznych.

5. Rozważeniealternatyw, zaleceniadotyczące poprawek

� Należy zadać następujące pytania:

- Czy proponowany plan lub program wymaga dalszegorozwoju?

- Jak i kiedy powinien być on przeprowadzony?

6. Zalecenia dotycząceorganizacjimonitoringu

� Monitorują rezultatyśrodowiskowe wdrożonychplanów/programów w celurozpoznania negatywnegowpływu.

� Wykorzystanie istniejących działań monitorujących dorozpoznania istotnych, istniejących już danych. W razie za-potrzebowania na dodatkowe wskaźniki zmian klimaty-cznych powinno to zostać uzasadnione w projekcie.

� Obejmuje cały proces i zaw-iera podsumowanie tech-niczne.

� Publiczne konsultacje wsprawie raportu..

7. Kompilacjaraportu SEA ijego publicznaweryfikacja

� Należy zadać następujące pytania:

- W jaki sposób określono problemy zmian klimatycznych?

- Jak oceniono i uszeregowano wpływy zmian klimatycznychpod względem ich znaczenia?

� Dostarczenie władzom egzemplarza raportu SEA orazuwzględnienie otrzymanych danych w procesie podejmowa-nia decyzji.


SSPPOOSSOOBByy WWłłĄĄCCZZAANNIIAA ZZMMIIAANN KKLLIIMMAATTyyCCZZNNyyCCHH DDOO PPLLAANNOOWWAANNIIAARREEGGIIOONNAALLNNEEGGOO ZZAA PPOOMMOOCCĄĄ OOCCEENNyy SSEEAA:: WWSSKKAAZZÓÓWWKKII RRSSCC

Dokument RSC pt. “Szanse na włączenie problemów zmian klimatycznych doplanowania regionalnego dzięki strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko”zawiera wskazówki dla planistów regionalnych gwarantujące prawidłowe włączenieproblemów zmian klimatycznych do planowania regionalnego za pomocą różnychdziałań oceniających. Opiera się on na metodach, przykładach dobrych praktyk,przeglądzie literatury, ankiecie RSC oraz dyskusjach z partnerami projektu RSC iekspertami zewnętrznymi. Wskazówki podzielone są na siedem działów zgodnie zgrupami typowych działań w ramach procesu SEA. Dalsze informacje możnaznaleźć w internetowym podręczniku RSC.



WWłłąącczzaanniiee pprroobblleemmuu zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh ddoo ggłłóówwnneeggoo nnuurrttuu pprroo--cceessuu ppllaannoowwaanniiaa ggoossppooddaarrkkii ggrruunnttoowweejj nnaa MMaallcciiee..

Maltański Urząd ds. Środowiska i Planowania przeprowadził weryfikację krajowej struktury planowaniagospodarki gruntowej. Opracowanie to ujawniło, że ocena SEA może nie zawsze być wystarczająca dlapolityk „odpornych na klimat”, czyli że proces SEA niekoniecznie gwarantuje wydajne działanie polityk wzmieniającym się klimacie. Wobec tego może być konieczne połączenie metodologii oceny, np. w postaciSEA do oszacowania wpływu realizacji planu na czynniki klimatyczne oraz zastosowanie tzw. soczewkizmian klimatycznych. Na ten cel zaprojektowano przykładową soczewkę zmian klimatycznych, którastanowi listę kontrolną polityk dot. przystosowania do zmian klimatycznych.

WWyyttyycczznnee ddllaa llookkaallnnyycchh wwłłaaddzz PPiieemmoonnttuu:: WWłłąącczzeenniiee pprroobblleemmóóww zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh ddoo oocceenn SSEEAAW ramach badania przeprowadzonego przez włoski region Piemont przeanalizowano perspektywywłączenia problemów zmian klimatycznych do lokalnych planów i programów SEA. Ocena jakościowadoświadczeń płynących z procesu SEA w zakresie miejskich planów komunalnych pokazała, że zmianyklimatyczne nie są uwzględniane, bądź są traktowane w sposób powierzchowny. W związku z tym wynikibadania stały się łatwym w obsłudze narzędziem w formie wytycznych, zawierającym kryteria i podejściapraktyczne w trakcie włączania problemów zmian klimatycznych na szczeblu regionalnym. Celem byłorównież osiągnięcie większej świadomości politycznej, społecznej i kulturowej w dziedzinie problemówzmian klimatycznych oraz zwiększenie roli oceny SEA w planowaniu lokalnym. Dalsze informacje na tematbadania można znaleźć w internetowym podręczniku RSC.


IInnssttyyttuuccjjee nnaa rrzzeecczz nniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo wwzzrroossttuu ww rreeggiioonnaacchh RRSSCC

Poszczególne regiony RSC przyjęły różne podejścia do procesu ustanowienia instytucji odpowiedzialnychza rozwój niskoemisyjny.

GRUPA RODZAJ INSTYTUCJI ODPOWIEDG SZCZEGÓŁOWY OPISZIALNEJ ZA ZMIANY KLIMATYCZNE

Istniejące wyspecjalizowane instytucje, naszczeblu regionalnym/krajowym, przedewszystkim są odpowiedzialne za tworzenie iwdrażanie polityk przeciwdziałania zmianomklimatycznym. Kornwalia, Malta

Instytucje te mogą wykorzystywać umiejętności i wiedzęfachową do pomocy w ustanawianiu partnerstw z różnymiinteresariuszami w procesach planowania i realizacji. Możeto być kluczowe dla osiągnięcia założeń i celów politykiprzeciwdziałania zmianom klimatycznym.

Władza regionalna odpowiedzialna jest przedewszystkim za tworzenie i wdrażanie politykprzeciwdziałających zmianom klimatycznym. Burgenland, Liguria, Marche, Piemont, DolnyŚląsk

Partnerzy RSC w tej grupie charakteryzują się wyższympoziomem możliwości, finansowania, prawodawstwa, jak idostępu do badań.

Oddział lokalny/regionalny ministerstwaśrodowiska, inspektoratu lub innej instytucjiszczebla krajowego jest przede wszystkimodpowiedzialny za przeciwdziałanie zmianomklimatycznym w regionie. La Rioja, PółnocnaWielka Nizina, Bułgaria południowo-zachodnia

Władze regionalne odgrywają ograniczoną rolę wtworzeniu polityki i mogą, lecz nie muszą, byćodpowiedzialne za wdrożenie.

1

2

3



EEffeekkttyywwnnee iinnssttyyttuuccjjee ii pprrzzyywwóóddzzttwwoo ppoolliittyycczznneeKwestią zasadniczą dla efektywnego zarządzania niskoemisyjnym rozwojemgospodarczym regionu jest silne przywództwo polityczne, jak również dostęp dowystarczających zasobów ludzkich. Aby polityka regionalna była efektywna, musidokonać zwrotu programu politycznego w kierunku nadania priorytetowegoznaczenia działaniom w zakresie zmian klimatycznych. W chwili nadania temuproblemowi wagi priorytetu, następuje wdrożenie środków, które bezpośrednioprzeciwdziałają zmianom klimatycznym. Pomocna w osiągnięciu tych założeńmoże być edukacja publiczna, partnerstwa z głównymi grupami interesariuszy,oraz organizacjami pozarządowymi. Proces ustanawiania instytucji szczeblaregionalnego odpowiedzialnego za zmiany klimatyczne i nadawania im uprawnieńjest różny w poszczególnych regionach UE, jak wykazano w ocenie bazowejpartnerów RSC.




MMeecchhaanniizzmmyy fifinnaannssoowwee wwssppiieerraajjąąccee wwłłaaddzzee rree--ggiioonnaallnnee ii llookkaallnnee ww pprroocceessiiee wwddrraażżaanniiaa ssttrraatteeggiiiinniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo rroozzwwoojjuu ggoossppooddaarrcczzeeggooŁagodzenie skutków zmian klimatycznych wymaga dużych wydatkówkapitałowych. Bez przyznania i wykorzystania odpowiednich regionalnychśrodków budżetowych i funduszy w celu łagodzenia skutków i adaptacji do zmianklimatycznych, osiągnięcie znacznej redukcji emisji gazów cieplarnianych, bądźprzejście na gospodarkę niskoemisyjną, będzie praktycznie niemożliwe.

Kiedy rynkom nie udaje się w pełni sprostać kosztom środowiskowej i społecznejdziałalności gospodarczej, do skorygowania tych braków wykorzystuje się, wsposób efektywny kosztowo, instrumenty oparte na zasadach rynkowych.Potencjalne mechanizmy finansowe szczebla krajowego to między innymi:� linie kredytowe dla komercyjnych instytucji finansowych na potrzeby finan-

sowania projektu;� gwarancje dotyczące współdzielenia ryzyka kredytowego z komercyjną insty-

tucją finansową; � fundusze podwyższonego ryzyka inwestujące kapitał wysokiego ryzyka w in-

nowacje technologiczne;� dotacje na współdzielenie kosztów opracowania projektu;� programy dotyczące złagodzenia warunków kredytowych w celu mobilizacji

krajowych źródeł kapitału; oraz � programy stymulujące na rzecz prac badawczo-rozwojowych i postępu techno-

logicznego.

Inne dostępne instrumenty oparte na zasadach rynkowych, zyskały na popularnościw całej UE.

PPoolliittyykkaa ssppóójjnnoośśccii UUEE:: BBooggaaccttwwoo mmoożżlliiwwoośśccii fifinnaannssoowwaanniiaa śśrrooddkkóówwzzwwiiąązzaannyycchh zz kklliimmaatteemm

W ramach polityki spójności UE, będącej wielkoskalowym programem finansowania ukierunkowanym na regiony,przeznaczono blisko 350 miliardów euro na okres od 2007 do 2013 r. (http://ec.europa.eu/regional_policy). Znacznąkwotę tego funduszu (48 miliardów euro) przeznaczono, za pomocą strategii i programów krajowych iregionalnych, na środki związane ze zmianami klimatycznymi i niską emisją (komunikat prasowy Dyrekcji Generalnejds. Polityki Regionalnej z dn. 9 marca 2009 r.). Fundusze skierowane są do regionów, których rozwój jest opóźniony,w tym wielu regionów RSC. W wielu przypadkach fundusze w ramach polityki spójności wraz z procesamiplanowania i programowania strategicznego regulującymi ich wykorzystanie stanowią ważną siłę napędowąrozwoju regionalnego. W związku z powyższym stopień włączenia założeń związanych ze zmianami klimatycznymi iniską emisją do wymienionych programów jest kwestią zasadniczą dla poczynienia postępów w tej kwestii.

3366


1 2 34 5 6

3377

Ustalenie odpowiednich polityk, powołanie efektywnychinstytucji oraz wykorzystanie prawidłowej proporcjiśrodków finansowych i stymulujących jest konieczne,lecz samo w sobie niedostateczne do zagwarantowanianiskoemisyjnego wzrostu regionu.

Stałe i dokładne monitorowanie efektywności strategii,polityk i działań zapobiegających zmianom klimatycznymto kwestia podstawowa, gdyż wyniki mogą ujawnićdotąd nieznane warunki lub nowe kierunki rozwoju, co zkolei może wymagać modyfikacji i usprawnień w zakresieplanów i strategii. Ten rozdział daje pogląd na praktykimonitoringu, opierające się na różnych wskaźnikach ikryteriach, oraz przedstawia opracowany w ramachprojektu RSC zestaw narzędzi wskaźnikówniskoemisyjnych, który może wspomóc regiony w fazieweryfikacji istniejących wskaźników i zachęcić je doopracowania nowych.


MMoonniittoorroowwaanniiee ppoossttęęppóówwzzmmiieerrzzaajjąąccyycchh ddoo rroozzwwoojjuupprrooeekkoollooggiicczznneeggoo

PPoommiiaarr ppoossttęęppuuWskaźniki odgrywają kluczową rolę w śledzeniu tendencji i postępów w trakcierealizacji strategii rozwoju niskoemisyjnego na szczeblu regionalnym, jako żepotrafią one wykazać w formie numerycznej zmiany pojawiające się w złożonychsystemach środowiskowych. Regularne monitorowanie wskaźników dostarczadziałaniom regionalnym praktycznych wskazówek poprzez ocenę poziomuemisji i wydajności energetycznej, jak również mocnych i słabych stronregionalnej polityki przeciwdziałania zmianom klimatycznym.

WWSSKKAAŹŹNNIIKKII IILLOOŚŚCCIIOOWWEE Redukcja emisji gazów cieplarnianych jest kluczową sprawą w procesieprzechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną. Systematyczne i szczegółowepomiary szkodliwej emisji umożliwiają decydentom politycznym ustaleniesposobu włączenia podstawowych kwestii niskiej emisji do strategii i polityk.Ponieważ w większości gospodarek sektor energetyczny ma duży udział w emisjigazów cieplarnianych, połączenie źródeł energii i efektywności energetycznej jestrównież ważnym aspektem wymagającym monitorowania.

WWSSKKAAŹŹNNIIKKII jjAAKKOOŚŚCCIIOOWWEE Aby podołać przejściu na gospodarkę niskoemisyjną i poczynić postępy w zakresieredukcji emisji gazów cieplarnianych i zużycia energii, sprawą zasadniczą dla regionówjest zbadanie, czy aktualnie dysponują władzami, instytucjami, systemami ipraktykami wystarczającymi do nadzorowania takich przemian. Oprócz władzkrajowych i lokalnych ważne jest uwzględnienie roli przedsiębiorstw, agencji ds.promocji inwestycji, obywateli i grup konsumenckich, a także innych kluczowychinteresariuszy. Głównie z powodu nieuniknionej subiektywności pomiaru postępówjakościowych, dostępne wskaźniki służące do pomiaru możliwości regionu w zakresierozwiązania problemu zmian klimatycznych są na ogół mniej zaawansowane, niżwskaźniki ilościowe. Mimo to ocena głównych aspektów jest możliwa.

3388 R o z d z i a ł 5 : M o n i t o r o w a n i e p o s t ę p ó w z m i e r z a j ą c y c h d o r o z w o j u p r o e k o l o g i c z n e g o


CCzzyymm jjeesstt wwsskkaaźźnniikk śśrrooddoowwiisskkoowwyy??

Wskaźnik środowiskowy odnosi się do stanu zjawiska, środowiska lub obszaru, a także dostarcza informacji na jegotemat i podaje jego opis. Aby wskaźniki mogły być praktycznymi wskazówkami przy podejmowaniu decyzji, musząuwzględniać standardowe zasady rachunkowości, czyli adekwatność, kompletność, spójność, dokładność iprzejrzystość. Jako że nie ma specjalnego zestawu wskaźników do monitorowania postępów regionu w zakresiezmian klimatycznych, dobrane wskaźniki powinny zależeć od sytuacji i stopnia przystawalności do polityki, trafnościanalitycznej i wymierności. Podczas gdy wskaźniki ilościowe związane z płynącymi ze zmian klimatycznychzagrożeniami i warunkami są ogólnie dostępne i mierzalne, to większość wskaźników odzwierciedlających aspektyjakościowe reakcji społecznych jest za mało zaawansowana pod względem koncepcyjnym, jak i statystycznym.

3399R o z d z i a ł 5 : M o n i t o r o w a n i e p o s t ę p ó w z m i e r z a j ą c y c h d o r o z w o j u p r o e k o l o g i c z n e g o


Emisja gazów cieplarnianych (ogółem i według sektorów) tona CO2 lub ekwiwalent CO2Emisja gazów cieplarnianych/CO2 na osobę tona ekwiwalentu CO2

Natężenie emisji gazów cieplarnianych/CO2 tona ekwiwalentu CO2/jednostka PKB

Końcowe zużycie energii (FEC), uwzględniające podział według rodzaju paliwa tona ekwiwalentu ropy

Zużycie krajowe brutto (GIC) równe podaży całkowitej energii pierwotnej (TPES)i całkowitemu zużyciu energetycznemu, również z podziałem na rodzaje paliwa tona ekwiwalentu ropy

Energochłonność całkowita/końcowa tona ekwiwalentu ropy/jednostka PKB

Całkowite/końcowe zużycie energii na osobę tona ekwiwalentu ropy na osobę

Zużycie energii tona ekwiwalentu ropy lub kWh

Zużycie energii odnawialnej (udział w zużyciu krajowym brutto) tona ekwiwalentu ropy lub procent

Udział źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii (również wg sektora) procent

Pozyskanie energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych/zużycie elektryczności procent

Energia elektryczna pozyskana ze źródeł odnawialnych (również jako kWh procent kWh wytworzonej energii elektrycznej)

Zainstalowana pojemność do pozyskiwania energii odnawialnej kWh

WWsskkaaźźnniikkii zzwwiiąązzaannee zz eemmiissjjąą ggaazzóóww cciieeppllaarrnniiaannyycchh ii eenneerrggiiąą

WSKAŹNIK JEDNOSTKA MIARY


PPrrzzyykkłłaaddoowwee wwsskkaaźźnniikkii wwyyddaajjnnoośśccii iinnssttyyttuuccjjoonnaallnneejj

WSKAŹNIK OPIS

Instytucje ds. zmian klimatycznych Monitoruje etap rozwoju instytucjonalnego w procesie wdrażania Protokołu z Kioto.

Ogólna przyznana odpowiedzialność za Bada zakres formalnie nałożonej odpowiedzialności za weryfikacjędecyzje związane ze zmianami klimatycznymi polityk i stopnia zaangażowania w plany i pomiary osiągów.

Agencje ds. efektywności energetycznej lub Śledzi obecność takich agencji oraz ocenia ich jakość i funkcjonowanie.stowarzyszenia na rzecz energii odnawialnej

Ramy prawne w obszarach energii Śledzi obecność i zakres przepisów szczególnych wspierających odnawialnej i efektywności energetycznej technologie źródeł odnawialnych i środków efektywności energetycznej.

Obecność szczególnych przepisów Ocenia obecność przepisów, np. zobowiązań związanych ze źródłami odnawialnymi,sektorowych dot. energii odnawialnej wydawania pozwoleń na ekol. generatory i pierwszeństwa dostępu do sieci.

Przyjęcie standardów ekologicznych Ocenia działania pod względem promowania standardów efektywności energ.

Efektywne wprowadzenie polityk dot. Ocenia odsetek uregulowanych rachunków za prąd oraz straty z wyceny kosztów elektryczności przesyłu i dystrybucji w systemie elektrycznym.

Dostęp do e-administracji przez Internet Przedstawia zakres 20 podstawowych usług całkowicie dostępnych przez Internet.

Korzystanie z e-administracji przez osoby Mierzy odsetek osób w wieku od 16 do 74 lat, które w ostatnich trzech miesiącach prywatne korzystały z Internetu dla celów kontaktowych z władzami publicznymi.



WWaarrttoo wwiieeddzziieećć:: WWsskkaaźźnniikkii aaddaappttaaccyyjjnnee

Na podstawie wskaźników adaptacyjnych ocenia się podatność na zmiany klimatyczne oraz uzyskuje obrazskutków adaptacji. Wskaźniki do oceny podatności mogą dostarczyć pełniejszego poglądu na ekosystemy isektory najbardziej podatne na zmiany klimatyczne i tym sposobem wyróżnić obszary wymagające jaknajszybszych działań. Wskaźniki do pomiaru rezultatów adaptacji można wykorzystywać do oceny polityk,uzasadniania i monitorowania programów i finansowania adaptacji, kształtowania przyszłego procesu tworzeniapolityki adaptacyjnej, przekazywania środków adaptacyjnych do wiadomości publicznej, oraz dostarczaniainformacji negocjatorom w zakresie zmian klimatycznych na arenie międzynarodowej.

PPOOTTEENNCCjjAALLNNEE ZZAASSTTOOSSOOWWAANNIIAA WWSSKKAAŹŹNNIIKKÓÓWW NNIISSKKOOEEMMIISSyyjjNNyyCCHH Uzasadnione metodologicznie, starannie opracowane i precyzyjnie zmierzonewskaźniki niskoemisyjne można wykorzystać do: � oceny postępów w konkretnych obszarach związanych ze zrównoważonym roz-

wojem lub środowiskiem: na przykład postęp w kierunku gospodarkiniskoemisyjnej, zrównoważonego transportu, rolnictwa organicznego izrównoważonej eksploatacji energii;

� wsparcia monitoringu i oceny ogólnej sytuacji lub konkretnych zagadnień dz-ięki stworzeniu kompleksowego podejścia do rozwoju niskoemisyjnego;

� dostarczenia prostych, ale zrozumiałych informacji służących do ocenywarunków środowiskowych;

� edukacji społeczeństwa i budowania świadomości o pilnych problemachśrodowiskowych, takich jak globalne zmiany klimatyczne, niedobory wody pit-nej, niedożywienie i pustynnienie; oraz

� analizy porównawczej regionów z podobnymi regionami na terenie całej UE ina świecie.

� Dalsze informacje na temat wskaźników niskoemisyjnych można znaleźć w po-dręczniku internetowym.

PPiilloottaażżoowwyy mmoonniittoorriinngg ppoossttęęppóóww zzmmiieerrzzaajjąąccyycchhddoo ggoossppooddaarreekk nniisskkooeemmiissyyjjnnyycchh pprroowwaaddzzoonnyypprrzzeezz rreeggiioonnyy RRSSCCW oparciu o metodologię RCCI (patrz rozdział 2), część partnerów RSCopracowała specjalistyczne narzędzia monitoringowe, służące do pomiarurezultatów i osiągnięć ich polityk na rzecz promocji rozwoju proekologicznego.Pilotażowe projekty przedstawiono na kolejnej stronie.



OOcceennaa pprrooggrraammóóww rroozzwwoojjuu rreeggiioonnaallnneeggoo ii ppllaannóóww ddzziiaałłaańń wwwwęęggiieerrsskkiimm rreeggiioonniiee PPóółłnnooccnneejj WWiieellkkiieejj NNiizziinnyy

Projekt pilotażowy opracowany przez Centrum Zarządzania i Polityki Środowiskowej Uniwersytetu wDebreczynie objął analizę istniejących programów na rzecz rozwoju regionalnego Północnej Wielkiej Niziny naWęgrzech. Programy operacyjne krajowego planu rozwoju na lata 2011-2013 oceniono za pomocą specjalniestworzonej matrycy oraz w oparciu o siedem elementów RCCI. Rezultaty oceniono przy użyciu skali od -2: ocenaskrajnie negatywna do +2: ocena skrajnie pozytywna. Uzyskany raport przedstawia przewidywane wpływyprogramów prorozwojowych na siedem zmiennych RCCI, a informacje te zostaną wykorzystane dosformułowania zaleceń dla planistów regionalnych i decydentów w celu podwyższenia pewności klimatycznejrozwoju regionalnego w trakcie kolejnego okresu programowania.

RRCCCCII ddoossttoossoowwaannee ddoo bbuułłggaarrsskkiieeggoo ssyysstteemmuu mmoonniittoorruujjąącceeggooRCCI można wykorzystać jako podstawę analizy poprzez dostosowanie wskaźnika do specyficznych potrzebregionu. Bułgarskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Robót Publicznych przyjęło i włączyło RCCI domonitoringu planów rozwoju regionalnego w Bułgarii. Wskaźniki zmodyfikowano w celu osiągnięciazgodności z danymi dostępnymi w kraju. W efekcie końcowym sześciu bułgarskim regionom z poziomu NUTS2 przyznano punkty za siedem ww. zmiennych wykorzystujących zaadaptowaną metodologię, a następnieprzeanalizowano wyniki każdego regionu. Po uzyskaniu klarownego obrazu zadań, RCCI zostanie włączonydo procedury monitoringu w kolejnym okresie planowania, co ułatwi ocenę postępów Bułgarii w zakresiezidentyfikowanych kluczowych problemów.




ZZeessttaaww nnaarrzzęęddzzii nniisskkooeemmiissyyjjnnyycchh wwsskkaaźźnniikkóóww RRSSCCOpracowany w ramach projektu RSC zestaw narzędzi niskoemisyjnychwskaźników ma na celu zmotywować i wspomóc regiony europejskie w procesieweryfikacji istniejących i tworzenia nowych wskaźników niskoemisyjnych. W takimsensie został on zaprojektowany, by wspierać władze regionalne w doborzewskaźników służących do tworzenia lub udoskonalania ich systemówmonitorowania klimatu.

Użytkownicy zestawów narzędzi będą mogli:� znaleźć wytyczne na temat niskoemisyjnego wzrostu i stosowania wskaźników

(w tym doboru zasad, metodologii rozwoju i kategoryzacji), które pomogą imstworzyć nowe zestawy wskaźników lub zweryfikować zestawy już istniejące;

� zapoznać się z istniejącymi inicjatywami w zakresie tworzenia wskaźników naszczeblu międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym, które mogąprzystosować do własnych potrzeb;

� przejrzeć listę tematyczną wskaźników niskoemisyjnych i wybrać spośród nichte, z których stworzą swoją własną listę wskaźników;

� oceniać i monitorować efektywność swoich polityk za pomocą prostej ankiety; oraz� czerpać inspirację z przykładów dobrych praktyk w regionach europejskich i na

innych obszarach do usprawnienia istniejących polityk.

Zestaw narzędzi składa się z dwóch modułów: biblioteki wskaźnikówniskoemisyjnych oraz Regionalnego wskaźnika pewności klimatycznej (RCCI)(szczegółowy opis wskaźnika znajduje się w rozdziale 2).

W bibliotece wskaźników niskoemisyjnych decydenci polityczni znajdą zasobydotyczące regionalnych, krajowych i międzynarodowych zestawów wskaźników,obszerny zestaw wskaźników niskoemisyjnych, jak również wytyczne na tematsposobu zastosowania tych wskaźników w różnych konfiguracjach.

Udoskonaloną wersję RCCI udostępniono w formie internetowej ankiety dla celówmonitorowania zdolności regionów europejskich do rozwiązywania problemówzmian klimatycznych i przejścia na gospodarkę niskoemisyjną. Wersja ta zawierarównież szczegółowe informacje na temat implikacji wyników RCCI i dostarczapraktycznych wskazówek w zakresie dalszego usprawniania tych wyników.

Szczegółowe informacje o bibliotece wskaźników niskoemisyjnych RSC znajdująsię na http://www.rscproject.org/indicators, gdzie można również dokonać ocenyswojego regionu za pomocą RCCI.



Wyniki

Biblioteka wskaźników niskoemisyjnych Wskaźnik RCCI

Gospodarkaniskoemisyjna

Wytyczne natemat wskaźników

Objaśnieniewyników

Polepszeniewyników

Metodapunktacji

Ankieta

Wskazówki dlawskaźnikówwskaź

Wskaźnikiniskoemisyjne

ZZeessttaaww nnaarrzzęęddzzii wwsskkaaźźnniikkóóww nniisskkooeemmiissyyjjnnyycchh

Ta częśćzawieraobjaśnienieinterpretacjiwysokich/niskich wyników wodniesieniu dokażdejkategorii ipodkategorii.Wyświetloneobjaśnieniaodnoszą siędo uzyskanychwyników.

jest to zestawdziałań isugestii dot.polityk,powiązany zelementamiRCCI,przedstawiających sposobyuzyskaniawysokiejpunktacji zazmienne RCCIw innychregionach.

Przedstawiaszczegółowąmetodologię imetodępunktacji dlacelówobliczeniawynikówpunktowychkażdejzmiennejRCCI.

Przegląd istniejących wskaźników dot. środowiska izrównoważonego wzrostu oraz współczynnikówistotnych dla niskoemisyjnego rozwoju gosp.stosowanych przez organizacje międzynarodowe, rządykrajowe i inne podmioty. łatwiejszy w użyciu dziękiwytycznym, wyszukiwarce i hiperłączomumożliwiającym prosty dostęp do informacji.

Przegląd korzyściprzejścia nagospodarkęniskoemisyjną orazsposobów, w jakiewskaźniki mogąwspomóc tenproces.

Dokument zwytycznymi,przedstawiającykontekst stosowaniawskaźników. Wskrócie opisujemetody identyfikacji,doboru, kategoryzacjii stosowaniawskaźników.

Po wypełnieniu ankiety strona internetowaautomatycznie poda wyniki w oparciu o metodologiępunktową RCCI. Wyniki wyświetlane są w formacietabelarycznym i graficznym.

Zawiera zestaw pytań obejmujących ocenę ilościowąpoziomu emisji i wydajności energetycznej oraz ocenęjakościową ram polityki regionów, wydajnościinstytucjonalnej, świadomości społeczno-politycznej isposobów finansowania środków przeciwdziałającychzmianom klimatycznym.

Narzędzie oceny, które może wspomóc regionyeuropejskie w pomiarze stanu i postępówzmierzających do realizacji założeń niskoemisyjnegorozwoju gospodarczego. Dostarcza równieżdodatkowych materiałów pomagających lepiejzrozumieć uzyskane wyniki i metodologię punktacji.

Przeglądmiędzynarodowych,krajowych i regiona-lnych zestawówwskaźnikówdotyczącychzrównoważonegorozwoju i środo-wiska, istotnych dlagospodarkiniskoemisyjnej.

Przegląd wskaźnikówdot. emisji gazówcieplarnianych,sektora energ. i innychoraz kryteriów ocenyzdolności władzkrajowych iregionalnych/lokalnych do rozwiązywaniaproblemów niskiejemisji.

�� Struktura zestawu narzędzi

4444


1 2 34 5 6Byłoby idealnie, gdyby gospodarka niskoemisyjna była

rezultatem radykalnych zmian paradygmatów zachowańjednostek i funkcjonowania gospodarki. Jednakże,ponieważ kraje, regiony i jednostki mogą nie być gotowena radykalną przebudowę swojego stylu życia, gospodarkaniskoemisyjna jest wciąż dobrym sposobem na stopniowewprowadzanie zmian. Wobec istnienia wielu aspektówgospodarki niskoemisyjnej, każdy region, miasto luborganizacja powinny wybrać te najbliżej powiązane zeswoim aktualnym stanem lub pożądanym celem.

4455


GGłłóówwnnee pprrzzeessłłaanniiaa

4466 R o z d z i a ł 6 : G ł ó w n e p r z e s ł a n i a


PPooddeejjmmoowwaanniiee kkrrookkóóww ww kkiieerruunnkkuu rroozzwwoojjuu nniisskkooeemmiissyyjjnneeggoo

Partnerstwo RSC określiło 10 kluczowych działań, które regiony powinny podjąć w celu przejścia na gospodarkęniskoemisyjną:

Zagwarantowanie dostępu do odpowiednich, systematycznie aktualizowanych informacjii danych na temat charakterystyki emisji w regionie.

11

Oddzielenie emisji i zużycia energii od wzrostu za pomocą różnorodnych rozwiązań wzakresie efektywności energetycznej i energii odnawialnej.

22

Opracowanie polityk na rzecz efektywności energetycznej i zwiększenie wykorzystaniaźródeł odnawialnych.

33

Opracowanie zintegrowanego planowania strategii i polityki na rzecz niskoemisyjnegorozwoju.

44

Ustalenie priorytetów efektywnych kosztowo środków niskoemisyjnych przynoszącychkorzyści dla klimatu, gospodarki i społeczeństwa.

55

Powołanie odpowiednich instytucji o określonych obowiązkach oraz utrzymanie silnegoprzywództwa w regionie na rzecz osiągnięcia niskoemisyjnego wzrostu.

66

Aktywne zaangażowanie interesariuszy, badaczy, naukowców i społeczeństwa w procesiepodejmowania decyzji.

77

Rozbudzenie świadomości społeczeństwa i sektora biznesowego w celu promocjiniskoemisyjnych wyborów konsumpcyjnych i produkcyjnych.

88

Wykorzystanie funduszy w roli katalizatora inwestycji w rozwój niskoemisyjny poprzez przyznanie pierwszeństwa wydatkom na przyspieszenie redukcji emisyjności gospodarki.

99

Systematyczne monitorowanie osiągów emisyjnych regionu w celu ustalenia obszarównajwyższej redukcji.

1100

�� Etapy rozwoju

KKlluucczzoowwee oobbsszzaarryy ddoo ddaallsszzeejj aannaalliizzyyPrzejście na gospodarkę bardziej ekologiczną i mniej emisyjną będzie wymagaćwspółdziałania zainteresowanych w zakresie zmiany sposobów myślenia iprzedefiniowania tradycyjnych sił napędowych koniunktury i dobrobytu.Partnerstwo RSC wskazało pewne obszary wymagające dalszej analizy.

SSyysstteemm ppllaannoowwaanniiaa� Analiza sposobów odpowiedniego włączenia poszczególnych aspektów zmian

klimatycznych do dokumentacji polityki.� Zbadanie powiązań między założeniami polityk i lokalnych warunków UE i poszcz-

ególnych krajów w celu ustalenia procesu przełożenia celów na polityki lokalne. � Analiza porównawcza w celu ustalenia sprawnie działających podmiotów i zbada-

nia czynników sukcesu mogących zmotywować podmioty do poprawy wyników.� Weryfikacja strategii zamówień publicznych na rzecz stymulacji tworzenia

niskoemisyjnych produktów i usług.

TTwwoorrzzeenniiee pprrooeekkoollooggiicczznnyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy ii pprroommooccjjaa tteecchhnnoollooggiiiinniisskkooeemmiissyyjjnnyycchh� Analiza możliwości tworzenia proekologicznych miejsc pracy � Ocena głównych zagrożeń dla populacji i wzrostu gospodarczego, wynikają-

cych z ograniczonych zasobów obejmujących energię i materiały. � Analiza wpływu kryzysu gospodarczego i ograniczeń zasobów finansowych na

zwiększenie możliwości niskoemisyjnego rozwoju. � Ocena możliwości wprowadzenia innowacyjnych mechanizmów finansowych

w celu zmiany preferencji konsumentów i promocji inwestycji w technologieniskoemisyjne.

4477R o z d z i a ł 6 : G ł ó w n e p r z e s ł a n i a


Wierzymy, że w niskoemisyjnymspołeczeństwie innowacyjne technologiezaowocują nowymi sektoramiprzemysłowymi i przyniosą korzyścimiastom i regionom.

Bogdan Łukaszewicz �� Wydział Środowiska i Rolnictwa, Urząd Miejski Wrocławia, Polska

RRoozzwwiiąązzyywwaanniiee pprroobblleemmóóww pprrzzyyssttoossoowwaanniiaa ddoo zzmmiiaann kklliimmaattyycczznnyycchh iiłłaaggooddzzeenniiaa iicchh sskkuuttkkóóww ww ssppoossóóbb kkoommpplleekkssoowwyy

Należy przeanalizować możliwości systematycznego włączania środków łagodzącychi adaptacyjnych, gdyż siła działania obu aspektów wzrasta w przypadku ich synergii.Szanse na synergię kryją się w planowaniu przestrzennym, zdecentralizowanej pro-dukcji energii, jak i w obszarach, na których działania lokalne mają szczególneznaczenie. Choć aspekty łagodzenia skutków zmian klimatycznych są bardzo za-awansowane, strategie związane z adaptacją są wciąż wysoce niezadowalające.Wpływ klimatu będzie różnił się w zależności od regionu i będzie wymagał sza-cunkowej oceny poszczególnych wrażliwych punktów oraz stwarzał potrzebęplanowania i wdrażania adaptacyjnego na szczeblu lokalnym i regionalnym.

WWnniioosskkiiPartnerzy RSC są przekonani, że doświadczenie, wnioski i rezultaty wyniesione zprojektu mogą pomóc decydentom politycznym w opracowaniu bardziej zinte-growanych rozwiązań w zakresie rozwoju niskoemisyjnego i w ten sposóbbezpośrednio wesprzeć regiony europejskie w procesie przechodzenia na wzrostproekologiczny. Dalsze dyskusje na temat tej zmiany na lepsze znajdują się w inter-netowym podręczniku RSC.

ZZaapprraasszzaammyy ddoo zzaappoozznnaanniiaa ssiięę zz ppooddrręęcczznniikkiieemm RRSSCC nnaa wwwwww..rrssccpprroojjeecctt..oorrgg//hhaannddbbooookk..

4488 R o z d z i a ł 6 : G ł ó w n e p r z e s ł a n i a


4499RR ee ff ee rr ee nn cc ee ss


BBiibblliiooggrraafifiaa

Europejska Fundacja na rzecz Klimatu. Plan Działania 2050 (http://roadmap2050.eu)

Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, 2009. Regiony 2020: Ocena przyszłych wyzwań regionów UE.Bruksela, Belgia.

Komisja Europejska, 2009. Biała Księga — Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania. Bruksela, Belgia.

Komisja Europejska, 2010. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Analiza możliwości zwiększenia celu 20 %-owej redukcji emisji gazów cieplarnianych orazocena ryzyka ucieczki emisji. Bruksela, Belgia.

Komisja Europejska, 2011. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego rozwoju w ramachstrategii Europa 2020. Bruksela, Belgia

Komisja Europejska, 2011. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050r. Bruksela, Belgia.

Komisja Europejska. Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 r.(http://ec.europa.eu/clima/policies/roadmap/index_en.htm)

Europejska Sieć Organów Ochrony Środowiska, Grupa Robocza ds. Zmian Klimatycznych i Polityki Spójności, 2009. PoprawaOdporności Programów Finansujących Politykę Spójności na Zmiany Klimatyczne: Przegląd środków i narzędzi państwczłonkowskich w zakresie funduszy polityki spójności na rzecz przystosowania do zmian klimatycznych. Szentendre, Węgry

Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatycznych, 2007. Czwarte sprawozdanie oceniające: Zmiany klimatyczne 2007. Cambridge,Wielka Brytania i Nowy Jork, USA.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, 2003. Wskaźniki środowiskowe OECD: tworzenie, pomiary i zastosowanie. Paryż,Francja.

Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian, projekt INTERREG IVC, 2009. Raport z oceny bazowej - Regionalny wskaźnik pewnościklimatycznej. Szentendre, Węgry.

Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian, projekt INTERREG IVC, 2010. Rola strategicznej oceny środowiskowej we włączaniuproblemu zmian klimatycznych do planowania regionalnego. Szentendre, Węgry

Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian, projekt INTERREG IVC, 2010. Zestaw narzędzi wskaźników niskoemisyjnych.(www.rscproject.org/indicators)

Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian, projekt INTERREG IVC – SQW, ICLEI, Mercados, 2011. Analiza aspektów związanych zemisją CO2 w gospodarkach trzech regionów europejskich. Cambridge, Wielka Brytania.

Stern, N., 2006. Raport Sterna nt. ekonomiki zmian klimatycznych. “Streszczenie.” HM Treasury, Londyn.

Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych, 2008. Mechanizmy finansów publicznych dla celów stymulacji inwestycjiw łagodzenie skutków zmian klimatycznych. Paryż, Francja.

GGlloossssaarryy Adaptacja – dostosowanie proekologicznych, społecznych i gospodarczych systemów w odpowiedzi na aktualny lubprzewidywany wpływ zmian klimatycznych w celu osłabienia lub zrównoważenia potencjalnych szkód i wykorzystania korzystnychmożliwości.

Pewność klimatyczna – termin utworzony w ramach projektu RSC, związany z celem utrwalenia zdolności regionów doprzeciwdziałania skutkom i ryzykom zmian klimatycznych oraz możliwości czerpania korzyści płynących z gospodarkiniskoemisyjnej.

Polityka spójności – instrument integracji gospodarczej wprowadzony przez UE z myślą o państwach członkowskich o dochodziekrajowym brutto na osobę niższym niż 90% średniej dla Wspólnoty, w celu redukcji nierówności społecznych i gospodarczych wporównaniu z zamożniejszymi regionami.

Gazy cieplarniane – gazy atmosferyczne przyczyniające się do naturalnie występującego efektu cieplarnianego poprzez absorpcjępromieniowania podczerwonego i odpowiedzialne na zmiany klimatyczne i globalne ocieplenie; w skład tych gazów wchodzi CO2,metan, podtlenek azotu, węglowodory, perfluorowęglowodory oraz sześciofluorek siarki.

Produkt krajowy brutto (PKB) – całkowita wartość rynkowa wszystkich towarów i usług wyprodukowanych w całym kraju wustalonym okresie czasu.

Program INTERREG – inicjatywa UE, której celem jest zwiększenie spójności gospodarczej i społecznej poprzez promocję współpracymiędzynarodowej i transgranicznej. Ogólne założenie programu to kontynuacja wdrażania agendy lizbońskiej i agendy z Göteborga.Niektóre z omawianych problemów dotyczą innowacji, przedsiębiorczości, wiedzy gospodarczej, zmian klimatycznych, zrównoważonegorozwoju i tworzenia większej ilości lepszych miejsc pracy.

Protokół z Kioto – porozumienie międzynarodowe związane z Ramową Konwencją Narodów Zjednoczonych w sprawie zmianklimatu, które ustanawia wiążące dla 37 uprzemysłowionych krajów i Unii Europejskiej założenia na rzecz redukcji emisji gazówcieplarnianych

Gospodarka niskoemisyjna – gospodarka, w obrębie której wzrost osiąga się dzięki integracji wszystkich aspektów gospodarkiobejmujących technologie i praktyki z niską emisją, bardzo wydajnymi rozwiązaniami energetycznymi, czystą i odnawialną energią iproekologicznymi innowacjami technologicznymi, oraz której społeczności, budynki, transport, sektory przemysłu i rolnictwozużywają i/lub generują energię i materiały w sposób wydajny, jak również usuwają, bądź odzyskują swoje odpady metodamiminimalizującymi emisję gazów cieplarnianych.

Plan Działania do 2050 r. – inicjatywa Komisji Europejskiej na rzecz wykroczenia poza cele roku 2020 i niemal całkowitej redukcjiemisji gazów cieplarnianych w Europie do roku 2050. Wskazuje sektorom odpowiedzialnym za emisję w Europie (elektrownie,przemysł, transport, budynki, budownictwo i rolnictwo) sposoby przejścia na gospodarkę niskoemisyjną w nadchodzącychdekadach.

Łagodzenie skutków emisji – ludzka interwencja w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz rozwoju pochłaniaczy CO2 wcelu zmniejszenia następstw zmian klimatycznych.

Raport Sterna – opublikowany w październiku 2006 r. raport w sprawie ekonomiki zmian klimatycznych. Omawia on wpływ zmianklimatycznych i globalnego ocieplenia na światową gospodarkę, a jego główne przesłanie jest takie, że o ile świat nie podejmienatychmiastowych działań przeciwko zmianom klimatycznym, jego gospodarka ulegnie zniszczeniu.

Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SEA) – formalna ocena oddziaływania na środowisko stosowana na etapieprogramów, planów i polityk w celu rozpoznania, oszacowania, zmodyfikowania, uniknięcia, bądź zminimalizowania negatywnegowpływu na środowisko przed ich realizacją.

Biała Księga dot. Adaptacji do Zmian Klimatu – dokument wydany przez Komisję Europejską, określający ramy zmniejszeniapodatności UE na zmiany klimatyczne i podający schemat działań niezbędnych do podniesienia odporności UE na zmianyklimatyczne poprzez wdrażanie na szczeblu krajowym i regionalnym środków adaptacyjnych ściśle powiązanych z głównymiobszarami polityk UE, takich jak polityka spójności.

5500 GG ll oo ss ss aa rr yy


Partnerzy RSC:Burgenland Regional Management (Austria) �

Bułgarskie Ministerstwo Rozwoju Regional-nego (Bułgaria) � La Rioja (Hiszpania) �

Uniwersytet w Debreczynie, CEMP (Węgry) �

LaMoRo (Włochy) � Liguria (Włochy) �

Marche (Włochy) � Urząd Malty ds.Środowiska i Planowania (Malta) � GminaWrocław (Polska) � Rada Kornwalii (WielkaBrytania) � Cornwall Development Company(Wielka Brytania) � Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią

PodziękowaniaPublikacja pt. “Budowa gospodarki niskoemisyjnej: Podręcznik dla regionów europejskich”, która powstała między lutym a wrześniem 2011 r., to wynik wspólnych działań wramach projektu Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian (RSC) współfinansowanego przez program INTERREG EVC.Celem partnerstwa RSC jest promowanie przejścia na gospodarkę proekologiczną w całej Unii Europejskiej poprzez pobudzanie potencjału regionów do efektywniejszychsposobów łagodzenia skutków zmian klimatycznych i przystosowania do nich.

Redakcja: Dora Almassy � Ellen Baltzar � Zsuzsanna Keri � Jennifer McGuinn � Venelina Varbova Współpraca: Burgenland Regional Management � Bułgarskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego � La Rioja_Uniwersytet w Debreczynie, CEMP � LaMoRo � Liguria �

Marche � Urząd Malty ds. Środowiska i Planowania � Urząd Miejski Wrocławia � Rada Kornwalii � Cornwall Development Company � Regionalne Centrum Ekologicznena Europę Środkową i WschodniąProjekt i układ graficzny: Tricia Barna � Sylvia Magyar � Juan TornerosDwustopniowa korekta tekstu: Rachel Hideg � Nathan Johnson Zdjęcia: istock (okładka przednia i tylna, okładka wewnętrzna, 4, 18, 26, 36, 41, 44, 48) � Gabor Kardos (10) � Franz Kovacs (okładka przednia i tylna)Wydawca: Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią© 2011 - Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i WschodniąDruk: Typonova

W razie pytań lub komentarzy prosimy o kontakt: Dora Almassy na [email protected] i Venelina Varbova na [email protected]. Dalsze informacje o projekcie znajdują się na stroniewww.rscproject.org. Wszelkie prawa zastrzeżone dla projektu Regiony na rzecz Zrównoważonych Zmian. Powielanie jest dozwolone tylko dla celów niekomercyjnych, pod warunkiem korzystania zzatwierdzonego źródła. Publikację wydrukowano na papierze ekologicznym.

S e c t i o n n a m e

ZZeessppóółł pprroojjeekkttuu RRSSCCRegionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią (REC)Ady Endre ut 9-11 � 2000 Szentendre � WęgryTel: (36-26) 504-000 E-mail: [email protected] � [email protected]

BBuuddoowwaa ggoossppooddaarrkkii nniisskkooeemmiissyyjjnneejjPPooddrręęcczznniikk ddllaa rreeggiioonnóóww eeuurrooppeejjsskkiicchh

Powstał dzięki Programowi INTERREG IVC Współfinansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

budowa gospodarki niskoemisyjnej

Documents