copyright i teuta cerpja 2015 · 2.3.1 të ardhurat 14 2.3.2 koefiçenti i varësisë së moshës...

i

Copyright i

Teuta Cerpja

2015

“KURSIMET KOMBËTARE DHE FAKTORËT PËRCAKTUES TË TYRE” - RASTI I SHQIPËRISË

ii

Udhёheqёsi i Teuta ÇERPJA vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm:

“KURSIMET KOMBËTARE DHE FAKTORËT

PËRCAKTUES TË TYRE”

(RASTI I SHQIPËRISË)

Prof.Dr Kristaq Kume


iii

“KURSIMET KOMBËTARE DHE FAKTORËT

PËRCAKTUES TË TYRE”

(RASTI I SHQIPËRISË)

Përgatitur nga Teuta ÇERPJA, MSc

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotë

me kërkesat

për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Tetor, 2015


iv

Prindërve të mi;

Arsyeja për gjithçka që unë jam sot,

Ju faleminderit që me besimin maksimal, çdo gjë tuajën e investuat tek unë !


v

Falenderime Realizimi i një punimi shkencor kërkon përkushtim dhe angazhim të vazhdueshëm, duke bartur në vetvete një rrugë të gjatë e të vështirë. Por, gjithçka kthehet në kënaqësi kur gjen në tërësinë e hallkave të realizimit të tij, mbështetje dhe përkrahje. Pa kontributin e këtyre personave ky punim nuk do të ishte mbyllur me sukses dhe si rrjedhojë shpreh mirënjohjen e thellë dhe të përzemërt. Falenderime të përzemërta për stafin e Departamentit të Shkencave Ekonomike të Fakultetit të Biznesit të Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës, për mbështetjen dhe rekomandimet e dhëna gjatë përgatitjes së këtij punimi. Një falenderim i veçantë shkon për udhëheqësin tim në këtë punim shkencor Prof. Dr. Kristaq Kume, i cila më ka përkrahur me sugjerime dhe ndihmë në aspektin profesional dhe shkencor. Mirënjohje të thellë dëshiroj të shpreh për prindërit e mi, vëllain dhe bashkëshortin tim, për mbështetjen dhe kurajon e vazhdueshme që më kanë dhënë në çdo hap të edukimit tim. Në fund, shpreh falënderimet e mia për të gjithë kolegët dhe miqtë e mi, të cilët më mbështetën në çfarëdo mënyre gjatë studimeve dhe përgjatë përgatitjes së disertacionit.


vi

Deklaratë mbi origjinalitetin

Teuta ÇERPJA Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programe vetë studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së”, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr.____, datë ______ . Durrës, më12 tetor 2015 Firma


vii

Abstrakt Kursimet kombëtare luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të shumë vendeve në zhvillim. Teoritë tradicionale ashtu sikurse një numër i konsiderueshëm i studimeve empirike në këtë fushë, mbështesin idenë që një nivel më i lartë kursimesh do të thotë një nivel më i lartë investimesh dhe si rezultat një rritje ekonomike e qëndrueshme. Në këtë mënyrë të kuptuarit e dinamikës së kursimeve si dhe e faktorëve që ndikojnë tek ato është e rëndësishme, sepse sjell implikime të rëndësishme të politikave që duhet të ndiqen me synim që të zhvillohen strategji të përshtatshme për të promovuar rritjen ekonomike në vendet në zhvillim.

Ky studim doktoral synon që të kuptohet dinamika e kursimeve në Shqipëri në nivelin makro ashtu sikurse në nivelin mikro dhe rolit që ato kanë në rritjen ekonomike. Prandaj ky studim fokusohet pikërisht në një analizë ekonometrike të impaktit të faktorëve makroekonomikë në dinamikën e kursimeve në periudhë afatshkurtër dhe afatgjatë në Shqipëri përgjatë këtyre dy dekadave, duke përdorur qasjen më të fundit të kointegrimit ARDL (The Autoregressive Distributed Lag). Gjithashtu, nëpërmjet analizës përshkruese do të ofrohet një vlerësim i sjelljes së konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve familjare, si një nga komponentët më të mëdhenj dhe të rëndësishëm të kursimeve kombëtare.

Fjalët kyçe; kursimet kombëtare, rritje ekonomike, lidhje shkak-pasojë, ARDL.


viii

Abstract The national savings play an important role in the economic development of many developing countries. The traditional theories, along with a significant number of empirical studies in this field, are supporting the idea that a higher level of savings means a higher level of investments, and as a result a sustainable economic growth. In this way, understanding the dynamics of savings and the factors affecting them is important, because it brings important implications of policies that should be followed in order to develop appropriate strategies to promote economic growth in developing countries.

This doctoral research aims to understand the dynamics of savings in Albania, at the macro level as well as the micro level, and the role they have on economic growth. Therefore, this research focuses precisely on an econometric analysis of the impact of macroeconomic factors on the dynamics of savings in the short and long term in Albania during these two decades, using the latest approach of co-integration ARDL (The Autoregressive Distributed Lag). Also through a descriptive analysis will provide an overview of behavior of Albanians consumers to household savings, as one of the biggest and significant components of the national savings.

Key words; national savings, economic growth, causal relation, ARDL.


ix

Pasqyra e lëndës

“Kursimet kombëtare dhe faktorët përcaktues të tyre”

(Rasti i Shqipërisë)

Falenderime v

Pasqyra e lëndës ix

Lista e tabelave, grafikëve dhe figurave xiv

KAPITULLI I Hyrje 1

1.1 Qëllimi i studimit 3

1.1.1 Hipotezat e studimit 4


x

1.2 Rëndësia e studimit 5

1.3 Struktura e punimit 6

KAPITULLI II Rishikimi i Literaturës 8

2.1 Kursimet dhe rëndësia e tyre 8

2.2 Teoritë e kursimit 11

2.2.1 Teoria e të ardhurave absolute 11

2.2.2 Teoria e ciklit të jetës dhe Teoria e të ardhurave permanente 12

2.2.3 Teoria e të ardhurave relative 14

2.3 Faktorët përcaktues të kursimeve 14

2.3.1 Të ardhurat 14

2.3.2 Koefiçenti i varësisë së moshës 15

2.3.3 Norma e interesit 19

2.3.4 Kursimet e huaja 23

2.4 Lidhja shkakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike 28

2.4.1 Nga kursimet te rritja ekonomike - Modelet e rritjes 28

2.4.1.1 Modeli ekzogjen Solow-Swan i rritjes 29

2.4.1.2 Modeli endogjen Romer-Lucas i rritjes 32

2.4.2 Nga rritja ekonomike te kursimet - Modelet e sjelljes së

konsumatorëve

33

2.4.3 Lidhje shkakësore e dyanshme, apo mungesë e lidhjes

shkakësore? - Teoritë moderne të kursimeve

34


xi

2.4.4 Studimet empirike mbi lidhjen shkak-pasojë të rritjes

ekonomike dhe kursimeve

35

2.5 Dinamika e kursimeve në Shqipëri dhe e faktorëve përcaktues të tyre 39

KAPITULLI III Metodologjia 51

3.1 Burimet dhe llojet e të dhënave 50

3.2 Teknikat e mbledhjes së të dhënave 52

3.3 Teknikat e analizimit të të dhënave 53

3.4 Stacionariteti dhe jo-stacionariteti i serive kohore 54

3.5 Ndërtimi dhe testimi i modelit 56

3.5.1 Analiza e kointegrimit 58

3.5.2 Vlerësimi i qendrueshmërisë së modelit 64

3.6 Testi i lidhjes shkak-pasojë midis variablave 66

KAPITULLI IV Analiza e të dhënave 69

4.1 Analiza ekonometrike 69

4.1.1 Rezultatet e testimit të stacionaritetit 69

4.1.2 Rezultatet e kointegrimit 73

4.1.2.1 Testi i kointegrimit 73

4.1.2.2 Vlerësimi i koefiçentëve afatgjatë nëpërmjet teknikës

ARDL

75


xii

4.1.2.3 Qëndrueshmëria e modelit 79

4.1.2.4 Rezultatet e ECM dhe vlerësimi i koefiçentëve

afatshkurtër

82

4.1.3 Analiza e shkakësisë 83

4.2 Analiza përshkruese 87

4.2.1 Statistika përshkruese të të dhënave 87

4.2.2 Gjetje dhe analiza kërkimore 89

4.2.3 Analiza dyvariabëlshe 94

Konkluzione, Rekomandime 103 Anekse 107 Bibliografi 139


xiii

Lista e tabelave, grafikëve dhe figurave

TABELA

Tabelë 2.1 Kursimet e Brendshme Bruto sipas kategorisë së të ardhurave (si % e GDP-së), për

vitet 2009-2013

40

Tabelë 2.2 Totali i depozitave, Depozitat me afat dhe Depozitat pa afat (në milionë lekë)

si gjendje në fund të vitit, për periudhën 2005-2013 43

Tabelë 2.3 Raporti i varësisë së moshës në Shqipëri për 100 banorë, për periudhën 1950-2010 48

Tabelë 2.4 Treguesit e moshës për disa vende Europiane krahasuar me Shqipërinë 49

Tabela 4.1 Rezultatet e testeve ADF,PP dhe KPSS të stacionaritetit të serive kohore 72

Tabela 4.2 Rezultatet e testit DF-GLS të stacionaritetit të serive kohore 73

Tabela 4.3 Vlerat kritike për analizën e kointegrimit të përllogaritura nga Narayan (2005) 74

Tabela 4.4 Vlerësimi i lidhjes afatgjatë dhe koefiçentëve afatgjatë nëpërmjet teknikës ARDL 75

Tabela 4.5 Testet diagnostifikuese 79

Tabela 4.6 Paraqitja e ECM për ARDL (1,0,2,0) 82

Tabela 4.7 Rezultatet e testit Toda-Yamamoto (WALD i modifikuar) 84

GRAFIKË

Grafik 2.1 Norma e kursimeve kombëtare bruto të Shqipërisë, krahasuar me normën mesatare të

kursimeve kombëtare bruto të vendeve të Ballkanit Perëndimor, për vitet 2009-2014

40

Grafik 2.2 Kursimet e brendshme bruto të Shqipërisë, për vitet 2005-2014 42

Grafiku 2.3 Kursimet e huaja krahasuar me kursimet kombëtare në Shqipëri, për vitet 2009-2014 42


xiv

Grafiku 2.4 Struktura e depozitave sipas kontributit që zënë sektorët e ekonomisë( në milionë

lekë), për vitet 2005-2014

44

Grafik 2.5 Të ardhurat dhe shpenzimet buxhetore (si % e GDP-së) për vitet 2008-2014 45

Grafik 2.6 Norma e interesit të depozitave dhe norma e interesit të kredive 12-mujore (si

përqindje) për vitet 2009-2015

46

Grafik 2.7 Llogaria korrente (si % e GDP-së), për vitet 2008-2014 47

Grafik 2.8 Raporti i varësisë së të rinjve dhe të moshuarve në Shqipëri ( në përqindje), për vitet

2010-2014

49

Grafik 4.1 Përqindja e individëve të anketuar sipas gjinisë 87

Grafik 4.2 Përqindja e individëve të anketuar sipas moshës 88

Grafik 4.3 Përqindja e individëve të anketuar sipas statusit civil 88

Grafik 4.4 Rëndësia e kursimeve në kulturën familjare 89

Grafik 4.5 Përqindja e individëve që vetë-identifikohen si kursimtare dhe jo kursimtarë 90

Grafik 4.6 A po kursejnë mjaftueshëm konsumatorët shqiptarë? 92

Grafik 4.7 Arsyet e zgjedhjes së bankës për ruajtjen e kursimeve 93

Grafik 4.8 Norma e kursimeve në raport me të ardhurat 94

Grafik 4.9 Norma e kursimeve në varësi të gjinisë 96

Grafik 4.10 Norma e kursimeve në varësi të nivelit të edukimit 98

Grafik 4.11Motivet e kursimit në varësi të moshës 99

Grafik 4.12 Pritshmëritë për kursimet në raport me sigurinë e punësimit 100

FIGURA

Figurë 2.1 Pasqyrimi i lidhjes midis kursimeve, investimeve, prodhimit dhe hyrjes së të

ardhurave

10

Figurë 2.2 Funksioni i kursimeve në mënyrë të thjeshtuar, sipas Kejnsit 12

Figurë 2.3 Modeli konsum-kursime në varësi të moshës sipas Hipotezës së ciklit të jetës 16

Figurë 2.4 Lidhja shkak-pasojë e dyanshme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike 35

Figura 4.1 Grafikët e variablave të përdorur në model dhe diferencat e para të tyre 71

Figura 4.2 Testi CUSUM 81

Figura 4.3 Testi CUSUM of squares 81

1

KAPITULLI I

HYRJE

Rritja ekonomike mbetet një objektiv makroekonomik i rëndësishëm për çdo vend. Kjo sepse rritja ekonomike është një nga faktorët më të rëndësishëm që përcakton standartin e jetesës së individëve në një ekonomi. Në këtë mënyrë, shumë studime teorike dhe empirike kanë bërë kërkime rreth faktorëve që sjellin një normë të lartë të rritjes ekonomike.

Në procesin e zhvillimit ekonomik të një vendi, norma e lartë e kursimeve dhe e investimeve është konsideruar një element shumë i rëndësishëm për të sjellë një normë të lartë dhe të qëndrueshme të rritjes ekonomike. Kjo për shkak se norma e kursimeve është e lidhur drejtpërdrejtë me normën e investimeve, i cili është një nga komponentët kryesorë të prodhimit kombëtar. Ky fakt gjen mbështetje në teoritë neoklasike dhe teoritë e rritjes1. Për më tepër, Krieckhaus theksonte se kursimet marrin një rol edhe më të rëndësishëm në rastin e vendeve në zhvillim, në të cilat tregjet e kapitalit nuk janë shumë të zhvilluar2.

Në këtë mënyrë të kuptuarit e dinamikës së kursimeve si dhe e faktorëve që përcaktojnë ato në aspektin makro dhe mikro, është kritike për implementimin e politikave të duhura që nxisin kursimet dhe investimet, për të sjellë si rezultat një rritje më të madhe dhe të qëndrueshme ekonomike. Kjo bëhet edhe më sfiduese në rastin e vendeve në tranzicion ku kalimi nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi të hapur është shoqëruar me pasoja karakteristike për këto vende, si rënie e prodhimit, tkurrje të kapitalit, ndryshime strukturore, kolaps të institucioneve, ristrukturim të tregut të punës etj3. 1Modeli më i hershëm i rritjes ekonomike është propozuar nga dy ekonomistët Roy Harrod dhe Evsey Domar, i cili njihet si modeli HD i rritjes dhe më tej ka gjetur zhvillim nga modeli i Solow-Swar (1956) dhe Rohmer (1986) sipas të cilëve rritja ekonomike më e lartë mund të arrihet nga kursimet më të larta të një vendi nëpërmjet impaktit në akumulimin e kapitalit. 2Krieckhaus, J., (2002): Reconceptualizing the Developmental State: Public Savings and Economic Growth, World Development,Vol(30), nr.10,fq. 1697–1712. 3 Campos, N. F., &Coricelli, F (2012): Growth in transition: What we know, what we don’t, and what we should. William Davidson Working Paper, 470.


2

Pjesa më e madhe e këtyre vendeve gjatë kalimit në një ekonomi tregu, u karakterizua nga një rënie e theksuar ekonomike. Një shpjegim i mundshëm i kësaj rënie besohet se mund të ketë qenë pikërisht norma e ulët e kursimeve dhe investimeve. Periudha ish-komuniste u karakterizua nga norma të larta të kursimeve për shkak të kursimit e “pavullnetshëm”, ose të “detyruar” gjatë kësaj periudhe, kryesisht si rezultat i mungesës së të mirave të konsumit. Me fillimin e procesit të tranzicionit, normat e kursimit në këto vende u ulën në mënyrë të konsiderueshme duke marrë edhe vlera negative, për pothuajse të gjithë ekonomitë në tranzicion. Kursimet janë ajo pjesë e të ardhurave të cilat nuk shpenzohen. Ndërkohë që investimet janë një prej faktorëve jetësorë për zhvillimin ekonomik të një vendi. Në procesin e zhvillimit ekonomik, normat e larta të kursimeve nevojiten për të siguruar një normë më të lartë të investimeve, të cilat si rezultat do të shërbejnë për të siguruar norma të larta dhe të qëndrueshme të rritjes ekonomike në periudhë afatgjatë. Nisur nga këto arsye, Banka Botërore realizoi një studim për të parë rolin që kanë patur kursimet në rritjen ekonomike të vendeve të ndryshme. Ajo doli në konkluzionin se vendet të cilat karakterizoheshin nga një normë e lartë e kursimeve, kishin patur një rritje ekonomike më të shpejtë se sa vendet të cilat shoqëroheshin nga një normë e ulët e kursimeve. Si rezultat,ajo rekomandonte që vendet në zhvillim duhet të ndërtojnë politika të tilla me qëllim që të përkrahin rritjen e kursimeve. Për më tepër vendet në zhvillim, duhet që të mbështeten në këto politika në mënyrë që të nxisin rritjen ekonomike. Megjithatë, pavarësisht studimeve të shumta në këtë fushë, lidhja që ekziston midis normës së kursimeve dhe rritjes ekonomike ka qenë në qendër të shumë debateve midis ekonomistëve për vite me rradhë, duke përkrahur si idenë se kursimet duhen rritur për të nxitur rritjen ekonomike, ashtu sikurse e anasjellta. Teoritë tradicionale të rritjes ashtu sikurse një pjesë e konsiderueshme e punimeve empirike në këtë fushë, mbështesin idenë se një nivel më i lartë kursimesh nëpërmjet procesit të akumulimit të kapitalit, përkthehet në një nivel më të lartë investimesh dhe si rezultat sjell një rritje ekonomike të qëndrueshme. Në themel të këtyre argumentave është modeli Solow-Swan i rritjes ekonomike. Teoritë moderne argumentojnë gjithashtu që rritja e kursimeve mund të mbështesë një rritje ekonomike të qëndrueshme, vetëm nëse burimet e kursimeve kanalizohen në mënyrë efiçente në aktivitete prodhuese. Nga ana tjetër një pjesë e konsiderueshme e punimeve empirike kanë dalë në përfundimin se nxitja e politikave të tilla që përkrahin rritjen e kursimeve, jo gjithmonë ka sjellë për vende të ndryshme rritje ekonomike, për arsye se nuk ka rezultuar të ketë një lidhje shkakësore midis këtyre treguesve makroekonomikë. Si pasojë, drejtimi i lidhjes shkakësore dhe kointegrimi midis kursimeve dhe rritjes ekonomike është i rëndësishëm për politikëbërësit si në rastin e vendeve të zhvilluara ashtu edhe për vendet në zhvillim. Në këto kushte, një vëmendje gjithnjë e më të madhe ka marrë studimi i lidhjes shkak-pasojë që ekziston midis këtyre treguesve dhe sidomos kjo për vendet në zhvillim. Shqipëria përgjatë këtyre këtyre dy dekadave ka kaluar një periudhë tranzicioni të mbushur me ngjarje të cilat kanë ndikuar në të gjithë aspektet dhe treguesit ekonomike të


3

saj. Padyshim që kjo periudhë tranzicioni ka patur efektet e saj edhe në kursimet e të gjithë sektorëve në ekonomi. Shqipëria megjithëse tashmë renditet midis vendeve me të ardhura mesatare, norma e kursimeve të brendshme të saj mbetet ende shumë larg nivelit mesatar të këtyre vendeve. Ajo renditet midis vendeve në zhvillim, në të cilën norma e kursimeve të brendshme është në nivele të ulta në rajon, duke qëndruar në krah të Maqedonisë, Bosnje Hercegovinës dhe Serbisë4. Të dhënat e disponueshme nga Banka Botërore, tregojnë se mesatarja e normës së kursimeve pas viteve ’90 për Shqipërinë ka qenë e ulët. Norma e kursimeve të brendshme bruto si përqindje e Produktit të Brendshëm Bruto për vitin 2014, ka qenë vetëm 6.9% 5. Në këtë mënyrë një analizë e faktorëve makroekonomikë që ndikojnë në dinamikën e kursimeve në Shqipëri, është e rëndësishme për krijimin e politikave me qëllim nxitjen e e tyre në mënyrën më efiçente të mundshme, për t’u kanalizuar drejt investimeve. Gjithashtu studimi i kursimeve në nivelin agregat kërkon padiskutim edhe një analizë në aspektin mikroekonomik. Në këtë mënyrë të kuptuarit e faktorëve demografikë, ekonomikë dhe psikologjikë që ndikojnë tek sjellja e individëve ndaj kursimeve është e rëndësishme, për sa kohë që kursimet personale të individëve përbëjnë komponentin më të rëndësishëm dhe më të madh të kursimeve kombëtare. Ato konsiderohen si burimi kryesor i fondeve për të financuar investimet kapitale, të cilat janë faktori më i madh që ndikon në rritjen ekonomike në terma afatgjatë. Por në disa raste, kursimet mund të ndikojnë negativisht duke zvogëluar kërkesën për produkte. Prandaj qëllimi i analizës përshkruese është që të identifikojë se si faktorë të ndryshëm me karakter ekonomik, socio-demografik, psikologjik etj, ndikojnë në prirjen për të kursyer të individëve në rastin e Shqipërisë. Ky studim nëpërmjet përdorimit të serive kohore të disa variablave për periudhën 1993-2013, fokusohet në shqyrtimin e faktorëve makroekonomikë që kanë ndikuar në kursimet kombëtare në Shqipëri si dhe jep një pasqyrë të sjelljes së konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve nëpërmjet një analize përshkruese. Gjithashtu, duke qenë se norma e kursimeve të një vendi është një tregues i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik për sa kohë që norma e kursimeve është e lidhur në mënyrë direkte me normën e investimeve do të shqyrtohet lidhja shkak-pasojë midis kursimeve dhe rritjes ekonomike.

1.1 Qëllimi i studimit Ky studim doktoral ka për qëllim që të paraqesë një pamje sa më të plotë të dinamikës së kursimeve kombëtare në Shqipëri si dhe rolit që ato kanë në rritjen ekonomike të vendit tonë. Për të arritur këtë qëllim, objektivat specifikë të këtij studimi shkencor janë:

4World development indicators 2015, World Bank. 5www.worldbank.org/qershor 2015


4

• Studimi në mënyrë empirike i ndikimit të faktorëve makroekonomikë në periudhë afatshkurtër dhe afatgjatë në kursimet kombëtare në Shqipëri, për vitet 1993-2013.

• Shqyrtimi i drejtimit të lidhjes shkak-pasojë midis kursimeve dhe faktorëve të tij përcaktues, duke vënë theksin e veçantë në rritjen ekonomike.

• Shqyrtimi i faktorëve ekonomikë, socio-demografikë dhe psikologjikë në orientimin e sjelljes së konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve familjare, si një nga komponentët kryesorë të kursimeve kombëtare.

1.1.2 Hipotezat e studimit Duke patur parasysh fokusin e këtij studimi doktoral, pyetjet kërkimore të cilat ai synon t’u japë përgjigje janë:

a. A ndikojnë faktorët makroekonomikë në kursimet kombëtare dhe në çfarë mënyre?

b. A ka lidhje shkak-pasojë ndërmjet faktorëve makroekonomikë dhe kursimeve kombëtare, duke vënë theksin e veçantë në rritjen ekonomike?

c. Si ndikojnë faktorët ekonomikë, socio-demografikë dhe psikologjikë në prirjen për

të kursyer të konsumatorëve shqiptarë? Për të identifikuar impaktin e faktorëve makroekonomikë në kursimet kombëtare si dhe në çfarë mënyre ndikojnë ato në kursime, janë ngritur këto hipoteza; H0:Të ardhurat kombëtare bruto për frymë ndikojnë në kursimet kombëtare. H0: Normat e interesit ndikojnë në kursimet kombëtare. H0: Koefiçenti i varësisë së moshës ndikon në kursimet kombëtare. H0: Kursimet e huaja ndikojnë në kursimet kombëtare

Pasi të provohet nëse ekziston apo jo kointegrimi midis faktorëve ekonomikë të përzgjedhur nga literatura teorike dhe studimet empirike, do të provohet drejtimi i lidhjes shkak-pasojë që ekziston midis këtyre variablave.


5

Është argumentuar që shkakësia është e rëndësishme sepse jo vetëm ndihmon për të kuptuar procesin, por ndihmon gjithashtu në hartimin e politikave të përshtatshme. Për të identifikuar lidhjen shkak-pasojë midis variablave të marrë në modelin tonë, janë ngritur hipotezat si më poshtë: H0: Rritja e të ardhurave kombëtare për frymë shkakton kursimet kombëtare H0: Normat e interesit të depozitave shkaktojnë kursimet kombëtare H0: Koefiçenti i varësisë së moshës shkakton kursimet kombëtare H0: Kursimet e huaja shkaktojnë kursimet kombëtare Në fund, për të identifikuar faktorët dhe mënyrën se si ndikojnë ato në sjelljen e konsumatorëve ndaj kursimeve në kontekstin e Shqipërisë, është supozuar se: faktorët socio-demografikë, ekonomikë dhe psikologjikë, ndihmojnë për të kuptuar sjelljen e konsumatorëve ndaj kursimeve familjare. 1.2 Rëndësia e studimit Ka një sërë studimesh teorike dhe empirike mbi dinamikën e kursimeve dhe faktorët që përcaktojnë ato. Një numër më i madh i tyre është në vendet e zhvilluara, megjithatë vitet e fundit është rritur interesi i këtyre studimeve empirike edhe për vendet në zhvillim. Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë në rastin e Shqipërisë. Në shumë studime empirike, kursimet e një vendi rezultojnë të jenë të rëndësishme dhe të lidhura ngushtë me rritjen ekonomike në periudhë afatgjatë. Në këtë mënyrë ky studim do të ishte me vlerë sepse: Së pari, në rastin e Shqipërisë nuk ka shumë punime të cilat kanë studiuar sjelljen e kursimeve. Ky studim do të japë një kontribut të dobishëm në literaturën aktuale si dhe mund t’i shërbejë studiuesve të sjelljes së konsumatorëve në lidhje me konsumin dhe kursimin, akademikëve dhe studentëve të kësaj fushe, të cilët përveç përdorimit të këtij punimi për arsye studimore, mund t’a përdorin edhe si një guidë të mirë për një tjetër studim të ngjashëm. Së dyti, ky studim gjithashtu do të jetë i rëndësishëm për politikbërësit në Shqipëri, sepse rezultatet e përfituara mund të shërbejnë për analiza makroekonomike. Përdorimi i të dhënave statistikore si dhe shpjegimi i faktorëve që përcaktojnë kursimet si në periudhë


6

afatshkurtër ashtu edhe në periudhë afatgjatë, mund të ndihmojë në orientimin e politikave të duhura në kontekstin e Shqipërisë. Për më tepër nëse provohet që rritja e kursimeve është një faktor që sjell një normë më të lartë të rritjes ekonomike, atëherë kjo do t’i orientojë politikbërësit drejt politikave të nxitjes së kursimit. Gjithashtu një kanalizë formale e faktorëve që përcaktojnë sjelljen e konsumatorëve ndaj kursimeve personale e bën këtë punim edhe më kuptimplotë. 1.4 Struktura e temës

Ky studim është i trajtuar në katër kapituj duke zhvilluar një analizë të detajuar të studimeve teorike dhe empirike mbi rolin e kursimeve në rritjen ekonomike dhe faktorët që përcaktojnë ato në aspektin makro dhe mikro.

Kapitulli i parë, do të japë një pasqyrë të të gjithë mënyrës se si është konceptuar ky studim doktoral. Kapitulli fillon me një prezantim të shkurtër të rolit dhe rëndësisë së kursimeve si arsye e interesit gjithnjë e më shumë në rritje për t’i studiuar ato. Më tej paraqiten objektivat kryesorë të këtij studimi, pyetjet kërkimore dhe hipotezat e ngritura për të arrritur qëllimin e këtij studimi, duke u mbyllur në fund me një trajtim të rëndësisë dhe kontributit që do të sjellë ky punim. Kapitulli i dytë, do të trajtojë bazën teorike mbi konceptin dhe rolin e kursimeve kombëtare në ekonomi, si dhe faktorët që përcaktojnë kursimet kombëtare mbështetur në shqyrtimin e literaturës teorike dhe empirike për të ofruar një shpjegim të variablave të zgjedhur për të përcaktuar funksionin e kursimeve kombëtare në Shqipëri. Gjithashtu në këtë kapitull do të shqyrtohen teoritë kryesore të rritjes, duke trajtuar edhe karakteristikat e vendeve në tranzicion si dhe qasjet mbi lidhjen shkak-pasojë midis kursimeve dhe rritjes ekonomike. Në këtë kapitull , gjithashtu do të jepet një paraqitje e dinamikës së kursimeve në Shqipëri krahasuar edhe me vende të rajonit apo me krahasuar me vende që kanë karakteristika të ngjashme ekonomike, si dhe ecuria e disa prej treguesve makroekonomikë të cilët mund të përcaktojnë dinamikën e tyre. Qëllimi i këtij kapitulli është që të ofrojë një pamje të qartë të literaturës teorike dhe empirike mbi rolin dhe rëndësinë e kursimeve, si dhe të mjedisit makroekonomik në të cilat ndodhet Shqipëria. Kapitulli i tretë, do të trajtojë metodologjinë e përdorur për të analizuar faktorët makroekonomikë që përcaktojnë kursimet kombëtare në Shqipëri si dhe analizën e drejtimit shkak-pasojë midis kursimeve dhe faktorëve të tij përcaktues, duke vënë theksin e veçantë në rritjen ekonomike. Për këtë qëllim janë përdorur dy nga teknikat ekonometrike më të reja të kointegrimit dhe të lidhjes shkakësore. Ndërkohë për të analizuar sjelljen e konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve personale, si një nga kontribuesit më të rëndësishëm në kursimet kombëtare, është përdorur analiza përshkruese e mbështetur në të dhënat e përfituara nga pyetësori.


7

Kapitulli katërt do të konsistojë në prezantimin e rezultateve empirike dhe analizën e këtyre rezultateve të marra nga të dhënat e mbledhura për Shqipërinë. Në pjesën e parë të këtij kapitulli, do të jepen rezultatet e analizës ekonometrike e cila shqyrton lidhjen afatgjatë dhe afatshkurtër midis disa prej faktorëve makroekonomikë dhe kursimeve kombëtare si dhe rezultatet e analizës shkak-pasojë midis këtyre variablave të përzgjedhur në këtë studim. Në pjesën e dytë do të jepen rezultatet e pyetësorit nëpërmjet një analize përshkruese të faktorëve ekonomikë, socio-demografikë dhe psikologjikë që orientojnë sjelljen e konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve. Ky studim do mbyllet më disa konkluzione dhe rekomandime të përfituara nga analiza ekonometrike dhe përshkruese, me qëllim për t’ju shërbyer institucioneve përkatëse për ndërtimin në mënyrën e përshtatshme të politikave makroekonomike.


8

KAPITULLI II

RISHIKIMI I LITERATURËS Ky kapitull përbëhet nga tre pjesë kryesore: në pjesën e parë do të diskutojmë shkurtimisht teoritë kryesore të konsumit dhe kursimit që shërbejnë për përzgjedhjen e variablave të mundshëm që përcaktojnë kursimet, si dhe do të shqyrtohet një pjesë e punimeve empirike në këtë fushë. Në pjesën e dytë të këtij kapitulli, do të rishikohet literatura teorike mbi lidhjen shkakësore të kursimit dhe rritjen ekonomike, mbështetur si në teoritë e rritjes ashtu edhe në teoritë e konsumit dhe të kursimit, e ndërthurur me punimet e ndryshme empirike, me qëllim që të ofojmë një bazë të qartë të gjykimit mbi këtë lidhje. Në pjesën e tretë të kapitullit, do të jepet një pasqyrë e ecurisë së kursimeve kombëtare në Shqipëri si dhe e disa treguesve kryesorë që ndikojnë në nivelin e tyre. 2.1 Kursimet dhe rëndësia e tyre Termi kursime, përdoret si në rastin kur diskutohet për financat e individëve ashtu edhe kur ekonomistët dhe politikëbërësit diskutojnë për kursimet kombëtare. Si për individët ashtu edhe për kombin, kursimet nënkuptojnë heqjen dorë nga konsumi sot me qëllim për të siguruar në të ardhmen një standart më të mirë jetese. Me përkufizim, kursimet kombëtare llogariten si shuma totale e të ardhurave kombëtare minus shpenzimet agregate të konsumit dhe paraqesin gjithashtu fondet e disponueshme për investime si brenda edhe jashtë një vendi. Kursimet dhe investimet më të larta kontribuojnë në rritjen e produktivitetit dhe në një rritje ekonomike të qëndrueshme në periudhë afatgjatë. Nga këndvështrimi makroekonomik, kursimet janë një nga faktorët që besohet se luajnë rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike të qëndrueshme dhe afatgjatë. Kursimet e kombëtare përbëhen nga kursimet e tre sektorëve më të rëndësishëm të një ekonomie, sektori i familjeve, sektori i firmave dhe sektori qeveritar. Familjet kursejnë kur të ardhurat e tyre janë më të mëdha se shpenzimet dhe këto njihen ndryshe si kursimet personale. Firmat akumulojnë kursimet si rezultat i fitimeve të tyre dhe këto njihen si kursimet e firmave (bizneseve). Sektori qeveritar akumulon fonde për kursime si rezultat i sufiçitit buxhetor, të cilat njihen si kursime publike.


9

Kursimet familjare Kursimet e familjeve, ose ndryshe kursimet personale, janë ajo pjesë e të ardhurave aktuale të cilat nuk konsumohen ose transferohen si pjesë e konsumit aktual të individëve. E parë nga pikëpamja e individëve, kursimet janë të rëndësishme për të mbuluar shpenzimet e papritura ose, në varësi të stadit të jetës në të cilën ndodhen individët kursimet mund të shërbejnë për pension, për të siguruar blerjen e një shtëpie, për të investuar etj. Për ekonominë si një e tërë, kursimet personale shikohen si një burim jetësor i kursimeve kombëtare të disponueshme për të financuar investimet private dhe publike. Një normë e ulët e kursimeve në aspektin makroekonomik, ngre pyetjen rreth asaj se nëse brezat aktual po vendosin mjaftueshëm para menjëanë për të mbështetur kapacitetin prodhues të ekonomisë, veçanërisht nëse komponentët e tjerë të kursimeve kombëtare nuk janë në nivele të larta. Kursimet e bizneseve Kursimet e bizneseve paraqesin fitimet e pashpërndara pas pagesës së taksave dhe dividentëve. Këto fitime të pashpërndara i’u shërbejnë këtyre bizneseve për të financuar investimet e tyre pa qenë e nevojshme që të marrin hua. Në të kundërt ato do të jenë të detyruara të përdorin burime të tjera të financimit të investimeve të tyre, duke rritur në këtë mënyrë kostot. Kursimet personale dhe kursimet e bizneseve përbëjnë kursimet private kombëtare. Në rolin e tyre që kanë si kontribuese të kursimeve kombëtare, ata llogariten pas kursimeve personale të individëve. Kursimet publike Kursimet publike ose siç njihet ndryshe sufiçiti buxhetor, paraqet rastin në të cilën të ardhurat qeveritare janë më të mëdha se sa shpenzimet. Me përkufizim, kursimet publike janë diferenca e mbetur nga të ardhurat nga taksa, pas kryerjes së shpenzimeve qeveritare dhe pagesës së transfertave. Në qoftë se shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat, atëherë themi se kemi të bëjmë me defiçit buxhetor, pra kursimet publike janë negative. Kursimet kombëtare për një vend sigurojnë burimet e nevojshme për të investuar. Thirlwall argumentonte që: rritja e prodhimit të çdo ekonomie varet nga akumulimi i kapitalit dhe akumulimi i kapitalit kërkon investime dhe një sasi ekuivalente të kursimeve që të barazohen me to. Dy prej problemeve më të rëndësishme në zhvillimin e ekonomiksit dhe vendeve në zhvillim janë se si të stimulohen investimet dhe si të rriten kursimet me qëllim për të ndihmuar në rritjen ekonomike6. Investimet e brendshme në pajisje dhe makineri të reja sjellin rritjen e produktivitetit të punonjësve gjë e cila do të përkthehej në këmbim, si të ardhura më të larta dhe rritje ekonomike më e madhe në terma afatgjatë.

6Thirlwall, A.P.,(1999):Growth and Development: with Special Reference to Developing Economies. London: Macmillan.


10

Në mënyrë të përmbledhur është ilustruar në Figurën 2.1, kontributi i rëndësishëm që kanë kursimet në investimin e kapitalit me qëllim për të prodhuar mallrat dhe shërbimet e e një vendi.

Kapitali dhe puna janë faktorët bazë që shërbejnë për të prodhuar mallra dhe shërbime. Burimet të cilat përdoren për investimet e brendshme vijnë nga kursimet e familjeve, bizneseve dhe sektorit qeveritar. Por si burim shtesë për investime, një vend mund të përdorë edhe kursimet nga jashtë, në rastin kur kursimet e brendshme nuk janë të mjaftueshme për të finacuar investimet e brendshme. Produkti total i një vendi, ose GDP (Produkti i Brendshëm Bruto), është funksion i faktorëve të prodhimit punë kapital dhe i produktivitetit të faktorëve të prodhimit. Duke i shtuar dhe të ardhurat neto të marra nga jashtë, përfitojmë GNP (Produkti Kombëtar Bruto). Ajo pjesë e të ardhurave kombëtare bruto e cila kursehet, përdoret për të mundësuar investime shtesë. Nga ana tjetër, rritja e investimeve në stokun e kapitalit (makineri, pajisje etj), sjell rritjen e produktivitetit të punës, sjell rritjen e të ardhurave nga puna, rritjen e ekonomike të një vendi dhe si rezultat rritjen e mirëqënies.

Burimi: Përshtatur nga, National Savings, Answers to key questions, fq.59

Figura2.1:Pasqyrimi i lidhjes midis kursimeve, investimeve, prodhimit dhe hyrjes së

të ardhurave Nga ana tjetër argumentohet që kursimet kombëtare nëpërmjet efektit në normat e interesit ndikojnë drejtpërdrejtë në investime dhe rritjen ekonomike gjithashtu. Përshembull, një ulje e kursimeve kombëtare neto do të nxisë rritjen e normave të interesit, të cilat si rezultat do të ndikojnë në uljen e investimeve dhe uljen e rritjes së stokut të kapitalit. Ndikimi në normat e interesit do të varet nga madhësia e vendit, duke bërë që në rastin e një vendi të madh e të integruar me vendet e rajonit ku ai bën pjesë, të


11

ketë një rritje më të madhe të normave të interesit. Gjithashtu si rezultat i uljes së rritjes së stokut të kapitalit do të kemi pasoja negative edhe në teknologjinë e re, e cila ndihmon në përmirësimin e produktivitetittë punës. Efekti përfundimtar i gjithë këtij kanali do të jetë ulja e Produktit të Brendshëm Bruto, që do të thotë uljen e rritjes ekonomike. E kundërta do të ndodhte në qoftë se do të kishim rritje në kursimet kombëtare të cilat do të kontribuonin pozitivisht në rritjen ekonomike. 2.2 Teoritë e kursimit 2.2.1 Teoria e të Ardhurave Absolute Studimet makroekomike rreth sjelljes së konsumit dhe si rezultat kursimit besohet se kanë nisur shumë dekada më parë, por Kejnsi në veprën e tij “ Teoria e përgjithshme e parasë, normës së interesit dhe punësimit”, ishte ekonomisti i parë i cili nxorri në pah rëndësinë e lidhjes konsum-të ardhura dhe ka hedhur themelet për shumë analiza makroekonomike rreth sjelljes së konsumit dhe kursimeve. Një nga risitë më të mëdha që Kejnsi ka sjellë në veprën e tij ka qenë paraqitja e një funksioni që lidhte konsumin dhe kursimet me të ardhurat. Sipas Kejnsit: “Ligji bazë psikologjik, sipas të cilit sillemi të gjithë, në të njëjtën kohë apriori nga dijet tona si qënie humane dhe nga faktet e detajshme të eksperiencës, është që meshkujt (dhe femrat gjithashtu) sipas këtij ligji, përgjithësisht rrisin nivelin e konsumit me rritjen e të ardhurave të tyre, por jo me të njëjtën masë sa rritja e të ardhurave7. Kjo nënkupton që me rritjen e të ardhurave prirja mesatare dhe prirja marxhinale për konsum do të zvogëlohet, ndërkohë që pjesa e të ardhurave që shkon për kursim do të rritet me rritjen e të ardhurave. Në fakt, ky rezultat është provuar edhe në studimet rreth buxhetit të familjeve të ndryshme me të ardhura të ndryshme dhe ka rezultuar se pjesa e të ardhurave e shpenzuar për konsum nga familjet e pasura është më e vogël se ajo e familjeve të varfëra. E thënë ndryshe, familjet e pasura kursejnë një pjesë më të madhe të të ardhurave të tyre krahasuar me familjet e varfëra. Kejnsi mbështetet në supozimin se faktori më i rëndësishëm që përcakton si konsumin ashtu edhe kursimin janë të ardhurat aktuale absolute . Sipas tij, funksioni i kursimeve në mënyrë të thjeshtë mund të paraqitet si më poshtë:

� = − � + �1 − �� (1)

Ku: S përfaqëson kursimet, YD përfaqëson të ardhurat e disponueshme, 1-β paraqet Prirjen Marxhinale për Kursim (MPS), pra atë pjesë të rritjes së të ardhurave e cila shkon

7Keynes, J., (1936): The general theory of Employment, Interest and Money. Macmillan.Co.


12

për kursim dhe (-α) tregon kursimet autonome, pra ato kursime që nuk varet nga niveli i të ardhurave. Në këtë funksion kuptohet në mënyrë të qartë që të ardhurat e disponueshme janë faktor përcaktues i kursimeve.

Figura 2.2: Funksioni i kursimeve në mënyrë të thjeshtuar sipas Kejnsit

Në këtë mënyrë, Kejnsi mbështetet në supozimin se faktori më i rëndësishëm që përcakton si konsumin ashtu edhe kursimin janë të ardhurat korrente ndërsa faktorët e tjerë të tillë si normat e interesit, mund të ketë shumë pak ose aspak rëndësi në impaktin ndaj konsumit. Ky supozim i Kejnsit, në fakt ka qenë objekt i kritikave të shumta, për shkak se variabla të tilla si pasuria, norma e interesit etj, është provuar se kanë impakt në sjelljen e konsumit dhe kursimeve si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet në zhvillim.

Kontributi i Kejnsit është i rëndësishëm sepse teoria e propozuar prej tij, ka shërbyer si inspirim si për Teorinë e Ciklit të Jetës ashtu edhe për Teorinë e të Ardhurave Permanente.

2.2.2 Teoria e ciklit të Jetës dhe Teoria e të ardhurave permanente Studimet e fundit mbi sjelljen e kursimit janë bazuar më së shumti në teorinë e Ciklit të Jetës. Teoria e Ciklit të Jetës është formuluar fillimisht nga Brumberg dhe Modigliani në vitin 1954 dhe është zhvilluar më vonë nga Ando dhe Modigliani. Në modelin e Ciklit të Jetës, akumulimi i të ardhurave për pension është motivi kryesor për të kursyer. Sipas kësaj teorie nje individ tipik, në vitet e hershme të jetës shpenzon për konsum duke marrë hua nga të tjerët ose duke shpenzuar asetet e lëna trashëgimi nga të afërmit e tij. Në këtë mënyrë të ardhurat e tij janë shumë të ulta në vitet e para të jetës. Gjatë viteve në të cilat individi punon, ai konsumon më pak se sa të ardhurat që fiton dhe në këtë mënyrë kursimet e tij janë pozitive. Këto kursime ai i investon në asete duke


13

akumuluar pasuri, të cilën e konsumon gjatë viteve të ardhshme. Pas daljes në pension, ai përdor kursimet e tij, që do të thotë se shpenzimet për konsum gjatë kësaj periudhe të jetës janë më të mëdha se të ardhurat, por ai është në gjëndje që të mbajë të njëjtin nivel konsumi. Ideja themelore e Hipotezës së Ciklit Jetësor të konsumit eshte se individët planifikojnë sjelljen e konsumit dhe kursimeve në periudha afatgjata me qëllim shpërndarjen e konsumit gjatë gjithë jetës së tyre, në mënyrën më të mirë të mundshme. “Individët e shtrijnë në kohë konsumin e tyre përgjatë gjithë jetës dhe jetojnë duke akumuluar kursimin gjatë viteve me të ardhura të larta, me qëllim që t’i përdorin gjatë periudhës së pensionit për të ruajtur të njëjtin nivel konsumi”8. Në ndryshim nga Kejnsi, Modigliani në funksionin e kursimeve zëvendësoi të ardhurat korrente me të ardhurat që merren gjatë gjithë jetës si dhe përfshiu rëndësinë e pasurisë, të akumuluar nga kursimi. Në këtë mënyrë kjo shpjegonte faktin se konsumatorët racionalë kursejnë gjatë kohës që punojnë dhe i përdorin këto kursime kur dalin në pension me qëllim që të mbajnë konsumin konstant gjatë gjithë jetës. Sipas këtij modeli një ndër faktorët kryesorë që përcakton kursimet agregate, është norma e rritjes së të ardhurave për frymë dhe jo niveli i të ardhurave për frymë. Një rritje në të ardhurat e pritshme do të rrisë normën e kursimeve agregate, sepse rrit burimet e të ardhurave për grupmoshën e re në raport me grupmoshën e të moshuarve. Sipas këtij modeli, norma agregate e kursimeve do të jetë e lartë sa më e lartë të jetë norma e rritjes ekonomike dhe nëse kjo normë e rritjes ekonomike do të jetë zero, me siguri mund të thuhet që edhe norma agregate e kursimeve do të jetë zero.

Ndërkohë që teoria e të ardhurave permanente është përdorur më së shumti për të studiuar luhatjet makroekonomike dhe dinamikën afatshkurtër midis konsumit, kursimeve dhe të ardhurave. Supozimi bazë i të ardhurave permanente është që konsumi optimal do të jetë pothuajse i njëjtë përgjatë gjithë jetës së individit, ndërkohë që kursimet do të varen nga dinamika e të ardhurave. Sipas kësaj hipoteze, konsumatorët sigurojnë një nivel konstant konsumi dhe duhet që të kursejnë gjatë kohës që marrin të ardhura nga puna, me qëllim që t’i përdorin ato gjatë periudhave në të cilat mund të ndodhin rënie të paparashikueshme të të ardhurave. Në qoftë se të ardhurat qëndrojnë pak a shumë të njëjtat përgjatë gjithë jetës, konsumatorët nuk do të kenë nevojë për kursime. Në qoftë se të ardhurat do të rriten, atëherë konsumatorët do të munden që të kursejnë9. Pra në thelb, njerëzit kursejnë një pjesë më të madhe të të ardhurave kur të ardhurat e tyre vjetore janë më të larta se të ardhurat permanente të pritshme në afatgjatë dhe, kursejnë një pjesë më të vogël kur të ardhurat e tyre janë më të ulta se të ardhurat e pritshme në periudhë afatgjatë.

8 Modigliani, F. (1966): The life cycle hypothesis of savings, the demand for wealth and the supply of capital. Social Research. 9 Friedman, M. (1957): Introduction to a Theory of the Consumption Function.In A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, fq. 1-6.


14

Për më tepër Friedman argumentonte se ata që marrin të ardhura të ulta kanë një normë marxhinale të lartë konsumi, ndërsa ato që përfitojnë të ardhura të larta kanë një normë marxhinale më të ulët konsumi.

2.2.3 Teoria e të ardhurave relative E zhvilluar nga Duesenberry, e ashtëquajtura Teoria të Ardhurave Relative, konstaton që qëndrimi i individëve në lidhje me konsumin dhe kursimin diktohet më shumë nga të ardhurat e tyre në raport me të tjerët se sa nga standarti i tyre i jetesës10. Sipas kësaj teorie përqindja e të ardhurave të një individi që shkon për konsum varet nga pozita e tij në raport me shpërndarjen e të ardhurave. Sipas Duesenberry, për shkak se të ardhurat relative të individit qëndrojnë konstante, ai do të shpenzojë të njëjtin raport të të ardhurave ndaj konsumit, njësoj si përpara rritjes së të ardhurave. Kjo do të thotë që prirja mesatare për konsum do të qëndrojë konstante pavarësisht rritjes në të ardhurat absolute. Në këtë mënyrë, sipas Hipotezës Relative të të Ardhurave, individët ndërkohë që të ardhurat rriten, në periudhë afatgjatë do të vazhdojnë të konsumojnë të njëjtin raport të të ardhurave. Pra sipas kësaj hipoteze, sasia e konsumit dhe e kursimeve nuk përcaktohet nga të ardhurat absolute të individëve, por nga niveli relativ i të ardhurave të konsumatorit lidhur me të ardhurat e fqinjëve. Gjithashtu Duesenberry supozon se konsumi aktual nuk varet thjesht nga niveli aktual i të ardhurave absolute, por gjithashtu nga niveli i konsumit i arritur në periudhën e mëparshme. Sipas tij, vendimet e individëve mbi konsumin dhe kursimin nuk janë të pavarura nga njëri-tjetri dhe pikërisht për këtë arsye dinamika e konsumit dhe dinamika e kursimeve duhen studiuar edhe nga pikëpamja psikologjike dhe sociale. 2.3 Faktorët përcaktues të kursimeve Nga shqyrtimi i literaturës teorike dhe empirike, faktorët më të rëndësishëm dhe më së shumti të përdorur për studimin e dinamikës së kursimeve kombëtare janë: të ardhurat, raporti i varësisë së moshës, normat e interesit dhe kursimet e huaja.

2.3.1 Të ardhurat

Duke ndjekur teorinë e Kejnsit, është pranuar gjerësisht që niveli i të ardhurave ka një influencë pozitive në kursime. Sipas Kejnsit, konsumi është funksion pozitiv dhe varet nga të ardhurat absolute megjithëse shpenzimet e konsumit nuk kanë të njëjtën lidhje 10Dusenberry, J. (1949): Income, Savings, and the Theory of Consumer Behavior, Harvard University Press, Cambridge, MA


15

proporcionale me të ardhurat. Ndërkohë që të ardhurat rriten, prirja mesatare për konsum dhe prirja marxhinale për konsum tentojnë të zvogëlohen. Kjo sjell që pjesa e të ardhurave të kursyera rritet me rritjen e të ardhurave. Evidenca të shumta empirike kanë provuar se normat e kursimeve rriten kur rriten të ardhurat. Sipas Denizer dhe Wolf është gjetur se kursimet janë të larta midis familjeve me të ardhura më të larta, por janë gjithashtu të larta për ato familje të cilat presin një rënie të të ardhurave.11 Kjo për arsye se kursimet i’u shërbejnë atyre ndaj situatave të vështira ekonomike. Teoritë konservatore (shtërnguese) të shpenzimeve supozojnë se për shkak të forcës së zakonit, individët rrisin ngadalë shpenzimet e tyre të konsumit ndërkohë që rriten të ardhurat. Prandaj, sa më shpejtë që të ndodhë një ekspansion i të ardhurave aq më i madh do të jetë volumi i kursimeve në një ekonomi. Në këtë mënyrë, modelet e shtrirjes në kohë të konsumit parashikonin se fluktacionet e përkohshme në të ardhura duhet që të shkonin për kursime. Sipas kësaj ideje, në qoftë se fluktacionet e përkohshme nuk ndikonin mbi perceptimin e të ardhurave permanente, konsumi nuk do të ndryshonte në përgjigje të këtyre luhatjeve të përkohshme dhe pjesa më e madhe e tij do të kursehej. Për të përcaktuar se në çfarë mase të ardhurat ndikojnë në kursimet agregate, studime empirike të ndryshme kanë përdorur si variabël shpjegues tregues të ndryshëm makroekonomik të tillë si produktin kombëtar, të ardhurat kombëtare, normën e rritjes së të ardhurave kombëtare etj. Në studimin tonë do të përdoret si variabël përfaqësues i të ardhurave, e ardhura kombëtare për frymë (GNP/frymë), sepse besohet se ky variabël tregon më mirë nivelin e mirëqenies në një ekonomi. 2.3.2 Koefiçenti i varësisë së moshës

Gjatë viteve të fundit ka patur një rritje të vëmendjes ndaj ndikimit të drejtpërdrejtë që ka stuktura e moshës së popullsisë në makroekonomi. Themelet teorike të përdorimit të këtij variabli në shumë analiza ekonometrike janë: hipoteza e ciklit jetësor të konsumit dhe ndryshimet specifike të moshës në produktivitetin e punës. Në shumë analiza teorike dhe empirike është provuar që struktura e moshës së popullsisë është një variabël i rëndësishëm, i cili mund të shpjegojë ndryshimin në normën e kursimit dhe të rritjes ekonomike midis vendeve të ndryshme. Madje, shumë autorë besojnë se një ndër faktorët e rëndësishëm që ka kontribuar në “mrekullinë e rritjes ekonomike” në Azinë Lindore, ka qenë pikërisht ulja e numrit të popullsisë poshtë moshës së aftë për punë, në raport me popullsinë e aftë për punë12.

11Denizer, C. & Wolf, H. C. (2000): The Saving Collapse during the Transition in Eastern Europe, The World Bank Review, Vol(14), nr. 3, fq. 445-455. 12Prskawetz, A., Fent, Th., Barthel W., (2007): The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU. Research Report 32.


16

Ideja kryesore sipas hipotezës së ciklit të jetës është se individët që janë në moshë pune mundet që të kursejnë, ndërsa fëmijët dhe të moshuarit vetëm shpenzojnë. Sipas kësaj teorie individët kur janë në moshë të re, shpenzojnë për konsum dhe si rezultat kanë kursime negative për shkak se nuk kanë të ardhura, por mund të marrin hua ose shpenzojnë asetet e lëna trashëgimi. Gjatë viteve në të cilën ata janë produktivë, pra mund të punojnë dhe fitojnë të ardhura, kanë kursime pozitive. Ndërsa kur individët dalin në pension kanë kursime negative, sepse gjatë kësaj periudhe të jetës shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat 13. Sipas Modiglianit themeluesit të kësaj hipoteze, sa më i madh që të jetë raporti midis moshës së madhe dhe asaj të re, aq më e ulët do të jetë norma e kursimit. Kjo vjen sepse individët e planifikojnë konsumin e tyre. Duke qenë se individët besojnë që do të kenë një jetë të qëndrueshme, ata tentojnë të kursejnë gjatë kohës që përfitojnë nga të ardhurat në punë për periudhën pas daljes në pension, me qëllim që të konsumojnë në mënyrë të barabartë përgjatë gjithë jetës së tyre. Pas daljes në pension këta individë nuk do të kursejnë. Në këtë mënyrë kursimet agregate, varen edhe nga struktura e moshës së popullsisë. Në qoftë se koefiçenti i varësisë së moshës, përdoret si një variabël përfaqësues për strukturën demografike, atëherë teorikisht sa më i madh që të jetë raporti i varësisë së moshës aq më e madhe do të jetë kërkesa për konsum në periudhën korrente. Nëse rritet raporti i moshës produktive ndaj moshës jo-produktive, normat e kursimit do të jenë më të larta. Në këtë kuptim, nëse gjykojmë në nivel makro për një ekonomi, në kushtet kur të gjithë faktorët e tjerë mbahen konstantë, sipas kësaj hipoteze vendet me një numër të madh të popullsisë në moshë pune do të shoqërohen me norma të larta kursimi, ndërsa vendet me popullsi relativisht të plakur do të shoqërohen nga norma të ulta kursimi.

Figura 2.3: Modeli konsum-kursime në varësi të moshës, sipas Hipotezës së Ciklit të

Jetës 13 Modigliani, F., (1966): The life cycle hypothesis of savings, the demand for wealth and the supply of capital. Social Research.


17

Nga paraqitja grafike e mësipërme mund të vihet re që konsumi dhe të ardhurat ndryshojnë si rezultat i ndryshimeve të karakteristikave demografike të individëve. Por ashtu siç paraqitej edhe në funksionin e konsumit të Kejnsit, përqindja e shpenzimeve për konsum ndaj ndryshimit të të ardhurave është gjithmonë më e vogël se përqindja e ndryshimit të të ardhurave dhe kjo vjen pikërisht për shkak të faktit se individët, një pjesë të rritjes së këtyre të ardhurave i çojnë për kursim, me qëllim që t’i përdorin ato gjatë kohës në të cilën nuk janë në gjendje për të punuar14. Mason në një këndvështrim tjetër, argumentonte se në shqyrtimin e lidhjes midis kursimeve agregate dhe rritjes së popullsisë të një vendi, duhet të marrim parasysh forcën relative të lidhjes midis efektit të varësisë së moshës dhe efektit të rritjes 15. Në këtë kuptim, kursimet e familjeve mund të influencohen nga numri i fëmijëve në një familje. Në mënyrë logjike Mason argumentonte se sa më i madh të jetë numri i fëmijëve, aq më të mëdha do të jenë shpenzimet e këtyre familjeve dhe si rezultat norma e kursimeve do të jetë më e ulët. Sipas tij, për vendet në zhvillim faktorët demografikë dhe rritja ekonomike ishin faktorët kryesorë të përcaktimit të normës së kursimeve. Por nga ana tjetër, Fry argumentonte se familjet që kanë më shumë fëmijë mund të jenë të prirur për të kursyer më shumë, për shkak të motivit të trashëgimisë16. Si rezultat dëshira për të lënë më shumë trashëgimi, do të sillte një lidhje pozitive midis normës së kursimeve dhe koefiçentit të varësisë së moshës. Koefiçenti i varësisë së moshës ka ndikim të rëndësishëm edhe mbi kursimet qeveritare. Rritja e koefiçentit të varësisë së moshës, nënkupton një rritje të përqindjes së popullsisë së moshuar dhe fëmijëve në raport me totalin e popullsisë. Në këtë mënyrë, një rritje e raportit të varësisë së moshës mund të ushtrojë presion të konsiderueshëm për rritjen e shpenzimeve qeveritare në shëndetësi dhe edukim, me qëllim përmirësimin e cilësisë së jetës. Kjo do të sillte një reduktim të kursimeve publike, në kushtet kur supozojmë që instrumentat e tjerë të politikës fiskale mbahen konstantë. Prandaj mund të themi që struktura e moshës së popullsisë ka një rol të veçantë në shpjegimin e normës kombëtare të kursimit. Shumë studime empirike kanë përfshirë raportin e varësisë së moshës mbi funksionin e kursimeve si variabël përfaqësues të demografisë17. Një konkluzion i rëndësishëm i cili rezulton nga këto studime, është se koefiçenti i varësisë së moshës luan një rol të rëndësishëm në përcaktimin e sjelljes së kursimeve agregate të një vendi, pavarësisht nëse është vend i zhvilluar apo në zhvillim. Por pavarësisht lidhjes së rëndësishme midis këtyre dy variablave, literatura teorike dhe empirike nuk ofron një përfundim unanim të shenjës së koefiçentit të raportit të varësisë së moshës në lidhje me kursimet agregate. Nga hulumtimi i këtyre studimeve empirike vihet re se lidhja midis koefiçentit të varësisë 14Keynes, J., (1936): The general theory of Employment, Interest and Money. Macmillan.Co. 15 Mason, A., (1988): Saving, economic growth, and demographic change. Population and Development Review, Vol 14(1), fq.113-144. 16 Fry, M. J., (1994): Malaysia's inverse saving-investment correlation, the role of public and foreign direct investment. In Balasubramanyam, The economic of international investment. Baltimore, MD: John Hopkins University Press. 17Osoian C., Lazar I., Gavrea C., Zaharie M., (2007): Determinats of saving in transition economies (1986-2006). Transylvanian Review of Administrative Sciences, 23E/2008 fq. 90-99.


18

së moshës dhe kursimeve mund të jetë pozitiv ose negativ dhe kjo lidhje mund të jetë e ndryshme në vende të ndryshme dhe varet gjithashtu, edhe nga periudha në të cilën kjo lidhje merret në shqyrtim. Në një punim empirik për të analizuar lidhjen midis faktorëve demografikë dhe kursimeve mbështetur në analizën e të dhënave të kryqëzuara për 74 vende të zhvilluara dhe në zhvillim të marra në studim, Nathaniel Leff doli në përfundimin se kushtet demografike “ …janë përcaktuesi kryesor i normës së kursimeve” dhe se raporti i varësisë së moshës është “…statistikisht i dallueshëm dhe ka ndikim sasior të rëndësishëm mbi normën e kursimeve agregate si për vendet e zhvilluara ashtu edhe përvendet në zhvillim”18. Sipas tij këto dy variabla janë të lidhur në mënyrë inverse sipas kësaj logjike: Në çdo shoqëri, fëmijët dhe të rinjtë konsumojnë më shumë dhe kontribuojnë më pak në të ardhurat e familjes. Gjithashtu fëmijët dhe të rinjtë kontribuojnë më pak edhe në GDP-në e një vendi, krahasuar me grup-moshën tjetër. Në këtë mënyrë, raporti i lartë i varësisë së moshës ndaj forcës punëtore në një vend, mund të reduktojë potencialin e familjeve për të kursyer. Leff argumentonte se ka një lidhje gjithashtu edhe midis koefiçentit të varësisë së moshës dhe kursimeve qeveritare. Ndërsa në kursimet e bizneseve, sipas tij nuk ka arsye të dukshme që të besojmë se raporti i varësisë së moshës ka ndikim. Ai argumenton se norma e lartë e raportit të varësisë së moshës dhe norma e lartë e lindjeve janë midis faktorëve më të rëndësishëm të cilët duhet të merren parasysh për të shpjeguar diferencën në normën e kursimeve midis vendeve në zhvillim dhe vendeve të zhvilluara. Rossi19 gjithashtu doli në përfundimin se me përjashtim të Europës Jugore, përvoja empirike nuk tregon për një konkluzion përfundimtar të lidhjes midis normës së kursimeve dhe raportit të varësisë së moshës. Në një studim të sjelljes për 10 vende të CESEE (vende të Europës Qëndrore, Lindore dhe Juglindore) midis viteve 2010-2011, mbështetur në hipotezën e ciklit jetësor, autorët dalin në përfundimin se mosha është e lidhur me kursimet ashtu siç parashikohet në LCH20. Sipas tyre për këto vende të marra në studim, të rinjtë dhe të moshuarit janë më pak të prirur për të kursyer se sa mosha e mesme, por prirja mesatare për të mos kursyer e moshës së vjetër është më e vogël se ajo që parashikon LCH. Kjo sipas tyre mund të vijë për shkak të motivit për të lënë trashëgimi, ose për shkak të trazirave që kanë patur në të kaluarën.

18Leff, N. H., (1969): Dependency rates and savings rates. American Economic Review, Vol(59), fq. 893-894. 19 Rossi, N., (1989): Dependency rates and private savings behavior in developing countries. International Monetary Fund Staff Paper, Vol(36), fq. 166-181. 20 Beckmann E., Hake M., Urvova J., (2013): Determinats of household’s savings in Central, Eastern and Southeastern Europe. Focus on European Economic Integration Q3/13, fq.8–29.


19

Collins gjithashtu tregon në mënyrë empirike, se kursimet janë të lidhura negativisht me koefiçentin e varësisë së moshës në vendet e zhvilluara por ka një lidhje pozitive për vendet në zhvillim21. Loyaza argumentoi se raporti i urbanizimit dhe struktura e moshës së popullsisë kanë efekt të rëndësishëm në normën e kursimeve private dhe pikërisht sipas tij argumentet teorike për të mbështetur këtë lidhje qëndrojnë në themel të LCH22. Loyaza mbështeti gjithashtu faktin se, struktura e moshës së popullsisë ka efekt të rëndësishëm edhe në kursimet publike, duke argumentuar se një rritje e raportit të varësisë së moshës së vjetër dhe të re, rrit shpenzimet qeveritare mbi shëndetësinë dhe edukimin. Në kushtet kur instrumentat e politikës fiskale mbeten të pandryshuara, kjo do të sillte një ulje të kursimeve publike dhe si rezultat edhe të normës kombëtare të kursimeve. Megjithatë disa autorë kanë dalë në përfundimin se hipoteza e ciklit të jetës, nuk del në të njëjtat konluzione për vendet që karakterizohen nga të ardhura të ulta.

Si konluzion, mund të themi që efekti i koefiçentit të varësisë së moshës mbi normën e kursimeve mbetet i paqartë dhe është në varësi të kushteve ekonomike dhe rezultateve empirike të ekonomive të ndryshme. Prandaj, në rastin e Shqipërisë është e rëndësishme përcaktimi i efektit të këtij variabli mbi normën e kursimeve.

Për të përcaktuar efektin që ka struktura e moshës së popullsisë në kursime, disa studime kanë përdorur si variabël shpjegues, raportin e varësisë së moshës së re (YADR)23, ashtu sikurse raportin e varësisë së moshës së vjetër (OADR)24, por nga hulumtimi i literaturës së gjerë empirike, raporti i varësisë totale të moshës (ADR) është variabli më shumë i përdorur për të përshkruar efektin që ka struktura e moshës së popullsisë në kursime. Në këtë mënyrë në studimin tonë do të përdoret si variabël përfaqësues i strukturës së moshës së popullsisë, raporti total i varësisë së moshës. 2.3.3 Norma e interesit Norma e interesit është pjesë e rëndësishme e funksioneve, nëpërmjet të cilave ajo influencon në vendimet ekonomike si dhe ndikon në normën e rritjes ekonomike të një vendi. Një vend të rëndësishëm midis këtyre funksioneve, zë ndikimi që norma e interesit ka mbi mënyrën se si konsumatorët zgjedhin të shpërndajnë të ardhurat ndërmjet konsumit aktual dhe konsumit të ardhshëm. Kursimet, në fakt paraqesin një zgjedhje ndërkohore midis konsumit aktual dhe konsumit të ardhshëm. Duke qenë se vendimet ndërkohore mund të ndikojnë mbi rritjen ekonomike, një vëmendje e madhe i është kushtuar natyrës dhe rëndësisë së normave të interesit. 21 Collins, S. M. (1991): Saving behavior in ten developing countries. In B. D. Bernheim& J. B. Shoven (Eds.), National saving and economic performance, University of Chicago Press fq.349-375. 22Loayza, N., and Shankar, R., (2000a): What drives private savings across the world. The Review of Economic and Statistics, Vol(14), Nr.3, fq.393-414. 23Raporti i varësisë së moshës së re (YADR) përllogaritet duke pjesëtuar shumën e individëve të moshës 0-14 me shumën e individëve të moshës 15-65. 24Raporti i varësisë së moshës së vjetër (OADR) është i barabartë me shumën e popullsisë mbi 65 vjeç pjesëtim shumën e popullsisë së moshës 15-65.


20

Me të gjithë vëmendjen e madhe që i është kushtuar rolit të normës së interesit në ekonomi, efekti që kanë normat e interesit në variablat e rëndësishëm makroekonomike mbetet në qendër të debateve ekonomike. Veçanërisht, lidhja midis normës së interesit dhe një prej variablave më të rëndësishëm kursimit, ka qenë objekt i debateve të ndryshme. Kjo për arsye se ndryshimi në shpenzimet e konsumit dhe kursimit ndaj ndryshimeve në normat e interesit lidhet me një sërë problemesh makroekonomike, që nga efektet e politikës monetare e deri tek mënyrat e përdorimit të instrumentave të ndryshme të politikës fiskale. Me të drejtë mund të themi që nëse normat e interesit ndikojnë në vendimet e konsumatorëve për të konsumuar apo kursyer, atëherë mund të besojmë që ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë midis politikës monetare dhe fiskale së bashku dhe performancës ekonomike në tërësi. Për vendet në zhvillim, për të cilat efekti i politikave në lidhje me kursimet, investimet si dhe rritjen ekonomike është i rëndësishëm, i kushtohet një vëmendje dhe rëndësi më e madhe problemit të reagimit të dinamikës së kursimeve ndaj ndryshimeve në normat e interesit. Një pjesë e konsiderueshme e literaturës teorike dhe empirike mbi normat e interesit argumenton që kur ato mbahen të fiksuara në nivele të ulta, nuk nxisin njësitë ekonomike që pjesën e të ardhurave që nuk i konsumojnë (pra kursejnë), t’i investojnë në asete financiare. Në këtë mënyrë oferta për fonde të investueshme do të jetë e kufizuar. Mbështetësit e politikave liberalizuese, argumentojnë se rritja e normave të interesit është një mënyrë e mirë për të stimuluar rritjen e kursimeve dhe nëpërmjet saj rritjen ekonomike25. Sipas mbështetësve të këtyre politikave supozohet që individët, si rezultat i një rritje në normat e interesit, rrisin kursimet e tyre dhe e shtyjnë konsumin aktual. Shumë vende në zhvillim, duke besuar se rritja e normave të interesit do të sjellë rritje të kursimeve investimeve dhe si rezultat rritje ekonomike, i kanë besuar politikave liberalizuese. Megjithatë realiteti ka provuar se këto politika janë çështje e praktikave të ndryshme, për sa kohë edhe efekti i tyre është i ndryshëm në vende të ndryshme, në varësi të zhvillimit ekonomik që këto vende kanë patur. Nga rishikimi i literaturës teorike, efekti i një ndryshimi në normat e interesit mbi kursimet është i paqartë dhe i dykuptimtë, për shkak se një rritje në normat e interesit mund të sjellë si rritje ashtu edhe ulje të normës së kursimeve. Në qoftë se rritja e normave të interesit, sjell rritje të normës së kursimeve në periudhën aktuale për shkak se rriten kthimet nga kursimet dhe njëkohësisht rritet çmimi relativ i konsumit korrent në raport me konsumin e ardhshëm, atëherë kemi të bëjmë me të ashtëquajturin “efekti i zëvendësimit” Gjithashtu kjo rritje e normave të interesit, mund të përkthehet si një rritje e çmimit të konsumit aktual relativisht me çmimin e konsumit të ardhshëm. Rritja e çmimit të konsumit aktual, do të sillte rritje të kursimeve. Nga ana tjetër në qoftë se një rritje në normat e interesit, mund të nxisë individët të konsumojnë më shumë dhe të kursejnë më pak, sepse normat më të larta të interesit do 25MCKinnon, R. J., (1973): Money and Capital in Economic Development. Brookings, Washington DC


21

t’ju sigurojnë atyre të njëjtin nivel të të ardhurave me më pak kursime, atëherë ky njihet si “efekti i të ardhurave”. Kjo do të sillte si rezultat rritjen e shpenzimeve të konsumit në periudhën aktuale dhe uljen e normës së kursimeve. Për të kuptuar efektin neto që do të ketë rritja e normave të interesit mbi kursimet në një ekonomi duhet gjykuar se cili prej këtyre efekteve do të jetë më dominues26. Në qoftë se efekti i zëvendësimit do të jetë më i madh se efekti i të ardhurave për familjet në një ekonomi, atëherë mund të themi se rritja e normës së interesit do të rrisë kursimin. E anasjellta do të ndodhë në qoftë se efekti i të ardhurave do të jetë më i madh se efekti i zëvendësimit. Si në rastin e ekonomive të zhvilluara ashtu edhe në rastin e ekonomive në zhvillim, shumë studime kanë analizuar dinamikën e kursimeve, duke u fokusuar veçanërisht në rolin e normave të interesit, duke qenë se normat e interesit influencojnë në vendimet ekonomike. Punimet empirike mbi lidhjen midis kursimeve dhe normave të interesit për vendet në zhvillim nuk kanë rezultuar në të njëjtat konkluzione dhe parashikime, ashtu sikurse dhe teoria nuk ka prodhuar konsensus mbi këtë lidhje. Në përgjithësi, punimet empirike që studiojnë lidhjen konsum-kursim me normën e interesit mund të kategorizohen në dy grupe kryesore: studimet që mbështeten në qasjen tradicionale të konsumit dhe kursimit dhe, studimet që hulumtojnë mbi elasticitetin ndërkohor të zëvëndësimit në konsum dhe kursim. Studimet që mbështeten në qasjen tradicionale të konsumit dhe kursimeve, vlerësojnë ekuacionet strukturore të kursimeve, ku midis faktorëve të tjerë, norma e interesit përfshihet si një variabël shpjegues. Studimet alternative vlerësojnë në mënyrë direkte elasticitetin ndërkohor të zëvendësimit në konsum (IES), i cili është një parametër që përshkruan preferencat e konsumatorëve dhe përshkruan se sa lehtë munden këta individë të zëvëndësojnë konsumin aktual me konsumin e ardhshëm. Giovannini, shqyrtoi në mënyrë empirike lidhjen midis kursimeve dhe ndryshimeve në normën reale të interesit, duke argumentuar se kursimet përgjigjen pozitivisht ndaj ndryshimit në normën reale të interesit27. Ai e mbështeti hipotezën e tij në karakteristikat e këtyre vendeve në zhvillim. Sipas tij duke qenë se tregjet financiare nuk janë shumë të zhvilluara në këto vende dhe ku vetë-financimi dhe kredia bankare përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për investime, akumulimi i kursimeve financiare më shumë përcaktohet nga dëshira për të investuar se sa nga dëshira për të jetuar me të ardhurat nga interesi. Si rezultat pjesa më e madhe e kursimeve do të jetë në formën e parave cash dhe aseteve shumë të afërta me paranë. Efekti i zëvendësimit si rezultat i ndryshimit në normat e interesit, në këtë mënyrë do të jetë më i madh se efekti i të ardhurave për vendet në zhvillim.

26Gylfason, Th., (1981): Interest Rates, Inflation, and the Aggregate Consumption Function. Review of Economics and Statistics, fq. 233-245. 27Giovannini, A., (1983): The interest elasticity of savings in developing countries: the existing evidence, World Development, Vol(11), fq. 601-607.


22

Balassa shqyrtoi efektin e normave të interesit mbi kursimin për vendet në zhvillim duke përdorur të dhënat në formën e serive kohore për vende të marra individualisht në shqyrtim, si dhe duke përdorur të dhënat e kryqëzuara për një grup vendesh për të krahasuar njëkohësisht këtë efekt në vende të ndryshme28. Ai doli në përfundimin se një rritje në normat e interesit ka efekt pozitiv mbi kursimet. Por sipas tij ky efekt është më i madh, në qoftë se ndodhin ndryshime të konsiderueshme në normat e interesit dhe jo thjesht ndryshime të vogla. Në të njëjtin përfundim dolën edhe Raut dhe Virmani, të cilët shqyrtuan faktorët që përcaktojnë kursimet dhe konsumin për 23 vende në zhvillim. Por sipas tyre norma reale e interesit u evidentua të kishte efekt pozitiv mbi konsumin dhe negativ mbi kursimet, ndërsa norma nominale e interesit dhe inflacioni kishin efekt pozitiv mbi kursimet29. Kjo, sepse sipas tyre një normë e lartë inflacioni nënkupton një pasiguri më të madhe mbi konsumatorët e vendeve në zhvillim, gjë e cila i shtyn ata të rrisin kursimet. Ndërkohë që Deaton, në një studim mbi vendet e OECD, gjeti se kursimet nuk janë shumë të influencuara nga normat e interesit30. Të njëjtin përfundim mbështeti edhe Giovannini, i cili vlerësoi normën e pritshme të rritjes së konsumit dhe kursimit agregat ndaj ndryshimit në normën reale të pritshme të interesit, për 18 vende në zhvillim. Ai konkludoi se vetëm në pesë vende nga tetëmbëdhjetë të marra në studim, reagimi i konsumit ndaj ndryshimit të normës reale të interesit nuk ishte i vogël. Për pjesën tjetër të vendeve, ndryshueshmëria në normën e rritjes së konsumit dhe kursimeve, si rezultat i rritjes së normës reale të interesit ishte pothuajse zero31. Edwards konfirmoi gjithashtu që kursimet private janë të pandjeshme ndaj normave reale të interesit për vendet në zhvillim32. Edhe në rishikimin e literaturës empirike mbi marrëdhënien e kursimeve me normën reale të interesit, vihet re se nuk se ekziston një konsensus që përcakton qartë këtë lidhje për vendet në zhvillim. Disa studime kanë dalë në përfundimin që për një numër të madh vendesh në zhvillim, nuk duket të ketë një lidhje të përcaktuar qartë midis normës së kthimit dhe sjelljes së kursimit. Një nga shpjegimet e mundshme të këtij përfundimi, lidhet me cilësinë e dobët të të dhënave në këto vende dhe ku mungesa e përpunimit të tyre apo ndërhyrja direkte në tregjet financiare për rregullimin e tyre, mund të sjellë që normat e interesit të mos reflektojnë saktësisht pritshmëritë për bazat thelbësore ekonomike. Në shumë vende me të ardhura të ulta, ka një numër të vogël bankash dhe si rezultat tregu ka pak fuqi veprimi për të përcaktuar normat e interesit. Ky tipar i tregjeve të kreditit në

28 Balassa, B., (1989): The effect of interest rates on savings in developing countries. The World Develompent Report. 29Raut, L.K., &Virmani, A., (1989): Determinants of consumption and saving behavior in developing countries. The World Bank Economic Review, Vol(3) , Nr.(3), fq.379-393. 30 Deaton, A.,(1992): Saving and income smoothing in Cote d’Ivore. Princeton, Woodrow Wilson School-Development Studies 31Giovannini, A., (1985): Savings and the real interest rate in LDCs. Journal of Economic Development, Vol(18), fq. 197-217. 32 Edwards, S., (1995): Why are Saving Rates So Different Across Countries?: An International Comparative Analysis. NBER Working Paper No. 5097.


23

vendet pak të zhvilluara, mund të sjellë që kursimet t’i përgjigjen shumë pak ndryshimit në normat e interesit. Një tjetër arsye që mund të shpjegojë dështimin e studimeve për të gjetur efekte të rëndësishme të normës së interesit mbi kursimet private në vendet në zhvillim, lidhet edhe me konceptin e “mbijetesës”. Në fakt, shumë studiues argumentojnë se në vendet të cilat karakterizohen kryesisht nga niveli i ulët i të ardhurave, në mënyrë që të kursejnë, duhet që fillimisht të arrrijnë një nivel konsumi që t’ju sigurojë atyre mbijetesën. Pra, sa më e madhe të jetë pjesa e popullsisë që jeton në një nivel konsumi afër nivelit të mbijetesës, aq më e vogël do të jetë luhatshmëria e kursimeve ndaj normës së interesit . Një faktor tjetër që mund të shpjegojë se përse kursimet reagojnë shumë pak ndaj ndryshimeve në normën reale të interesit në vendet me të ardhura të ulta dhe me të ardhura mesatare, lidhet edhe me shkallën e lartë të kufizimit të likuiditetit. Disa studiues argumentojnë se vendet me të ardhura të ulta, karakterizohen nga një shkallë e lartë e kufizimit të likuiditetit, i cili bën që ndryshimi në konsum të ndikohet më shumë nga ndryshimi në të ardhurat korrente, se sa nga ndryshimi në normat e interesit. Rossi33 argumentonte që vendet me të ardhura të ulta, karakterizohen nga një shkallë e lartë e kufizimit të likuiditetit, i cili bën që ndryshimi në konsum të ndikohet më shumë nga ndryshimi në të ardhurat korrente, se sa nga ndryshimi në normat e interesit. Megjithatë, në përgjithësi nga shqyrtimi i literaturës teorike dhe empirike mund të konkludohet se normat e interesit luajnë rol në përcaktimin e kursimeve. Pavarësisht qasjeve të ndryshme mbi faktin nëse rritja e normës së interesit ndikon pozitivisht apo negativisht në normën e kursimeve, mund të thuhet se norma e interesit luan një rol të rëndësishëm dhe si rezultat ai duhet të përfshihet në faktorët përcaktues të dinamikës së kursimeve të një vendi. Në këtë studim, si variabël përfaqësues për normat e interesit do të përdoret norma e interesit të depozitave 12-mujore. 2.3.4 Kursimet e huaja

Ndërkohë që në një ekonomi të mbyllur, investimet janë të varura plotësisht nga kursimet e brendshme, në një ekonomi të hapur kursimet dhe investimet jo domosdoshmërisht duhet që të jenë të barabarta. Për një ekonomi të hapur, vlera totale e kursimeve përbëhet nga vlera e kursimeve të brendshme dhe vlera e kursimeve të jashtme. Pra investimet në një ekonomi të hapur do të financohen nga kursimet e brendshme dhe kursimet e huaja.

�� = S� + �� (2)

SB = janë kursimet e brendshme të përbëra nga kursimet private dhe kursimet qeveritare. 33 Rossi, N., (1989):Dependency rates and private savings behaviour in developing countries. International Monetary Fund Staff Paper, Vol(36), fq.166-181.


24

SH = janë kursimet e huaja të cilat vlerësohen si flukset hyrëse të kapitalit. Në këtë kuptim, kursimet e brendshme dhe kursimet e huaja mund të jenë plotësuese ose zëvendësuese të njëra-tjetrës për financimin e investimeve në një ekonomi. Ndërkohë që disa studime sugjerojnë që hyrjet e kapitalit mund të jenë shumë të dobishme për një vend dhe sidomos për vendet në zhvillim, të tjerë sugjerojnë që një ekonomi në zhvillim nuk duhet t’i besojë plotësisht hyrjes së kapitalit të huaj. Në vendet në zhvillim me të ardhura mesatare, të cilat shoqërohen me defiçite të llogarisë korrente (të cilat mund të financohen si nga huatë, nga investimet e huaja direkte etj), pritet që të ketë një kontribut pozitiv duke sjellë rritje të kapitalit. Nëse kjo rritje e kapitalit do te përkthehej në rritje të normës së investimeve dhe jo në rritje të shpenzimeve të konsumit, atëherë padyshim që defiçiti i llogarisë korrente do të kontribuonte pozitivisht në kursime. Nga hulumtimi i literaturës teorike dhe empirike, ka dy pikëpamje për mënyrën se si kursimet e huaja mund të ndikojnë në kursimet e brendshme. Njëra pikëpamje, mbështet faktin që kursimet e huaja mund të jenë zëvendësuese të kursimeve kombëtare dhe pikëpamja tjetër mbështet idenë se kursimet e huaja mund të jenë plotësuese të kursimeve kombëtare në financimin e investimeve në një ekonomi. Kontabiliteti i të ardhurave kombëtare, i cili lidh kursimet me investimet supozon se kursimet e huaja janë plotësuese të kursimeve të brendshme. Në konceptin e kontabilitetit të të ardhurave kombëtare:

� = � + �+ � + (� − � ) (3)

Sipas identitetit të të ardhurave kombëtare, në një ekonomi të hapur kursimet kombëtare paraqiten:

� = � − � − � + �� (4) Në mënyrë alternative ky ekuacion mund të paraqitet: � = �+ �� ku: � − � − � = � (5) Nëse i referohemi kursimeve kombëtare ato përcaktohen si shumë e kursimeve private (Sp) dhe kursimeve qeveritare (Sg).

� = �� + �� (6) Siç dimë kursimet private llogariten si pjesa e të ardhurave të disponueshme (të ardhurat pas taksave) e cila nuk konsumohet. Në këtë mënyrë kursimi privat llogaritet sipas identitetit:

�� = �� − � = �� − ��− � (7)


25

ku: Yd = janë të ardhurat e disponueshme T= taksat e mbledhura nga qeveria Sg= përcaktohen si diferenca mes të ardhurave të mbledhura nga qeveria në formën e taksave (T) dhe shpenzimeve qeveritare (G). Matematikisht studiuesit e paraqesin në formën :

�� = � − �(8) Ekuacioni (4) në formën e një identiteti mund të paraqitet:

� = �� + �� = (�� − �) + (� − �) = �+ �� (9) Pra, nga ky identitet kuptohet se kursimet e huaja janë plotësuese të kursimeve të brendshme. Sipas mbështetësve të kësaj pikpamje, një vend në zhvillim i cili inkurajon hyrjen e kapitalit të huaj, mund të jetë në gjendje për të patur një rritje më të shpejtë, se një vend i ngjashëm i cili nuk përfiton nga hyrja e kapitalit të huaj. Argumentohet njëkohësisht që duke marrë parasysh mungesën e kursimeve në vendet në zhvillim, përveç adoptimit të mekanizmave për të nxitur kursimet vendase nëpërmjet rritjes së kursimeve publike, kursimet e huaja në formën e huave apo investimeve do të ishin një mënyrë shumë e mirë për të nxitur zhvillimin. Në fakt, realiteti ka provuar se për shumë vende pak të zhvilluara, me një normë të ulët të akumulimit të kapitalit, kjo ka qenë një alternativë dukshëm e përdorur. Për të njëjtat arsye, kjo alternativë është përdorur edhe në shumë vende me të ardhura mesatare. Ekziston një literaturë e gjerë mbi lidhjen e hyrjeve të kapitalit të huaj dhe kursimeve të brendshme si për vende të veçanta ashtu edhe për një grup vendesh të marra në studim. Odhiambo në një studim për Afrikën e Jugut, për periudhën 1995-2005, doli në përfundimin se duke patur parasysh që këto vende karakterizoheshin nga një normë e ulët e kursimeve, me qëllim që të mbështesnin një rritje ekonomike të qëndrueshme, duhej që të nxisnin hyrjen e kapitalit të huaj34. Për më tepër sipas tij, midis hyrjes së kapitalit të huaj dhe kursimeve të brendshme ekzistonte një lidhje shkakësore e dyanshme, duke bërë në këtë mënyrë që kursimet e huaja të jenë plotësuese të kursimeve vendase. Të njëjtin rezultat mbështeteti edhe Agrawal në një studim mbi faktorët përcaktues të kursimeve kombëtare në Indi35. Sipas tij, hyrja e kapitalit të huaj është një faktor i cili ka kontribuar pozitivisht dhe në mënyrë të rëndësishme në kursimet e brendshme të Indisë.

34Odhiambo, N. M., (2009): Savings and economic growth in South Africa: A multivariate causality test. Journal of Policy Modeling, Vol(31),Nr.(5), 708-718. 35 Agrawal, P., Sahoo, P., Dash, R., (2007): Savings Behavior in India: Co-integration and Causality Evidence. Singapore economic Review.


26

Ndërsa Khan, Hassan & Malik theksuan se kursimet e huaja nuk munden kurrësesi të jenë zëvendësuese të kursimeve vendase36. Thanoon & Baharumshah gjithashtu duke studiuar faktorët që ndikojnë kursimet e brendshme për 5 vende Aziatike, dolën në përfundimin se kursimet e huaja ndikojnë pozitivisht në kursimet e brendshme37. Nga ana tjetër një grup i konsiderueshëm punimesh teorike dhe empirike provojnë të kundërtën. Sipas tyre, kapitali i huaj mund të jetë i “dëmshëm” për vendin përfitues. Sipas kësaj pikpamje, huhatshmëria e hyrjeve të kapitalit të huaj, mundet në mënyrë potenciale të çojnë në një mbivlerësim të monedhës vendase dhe si rezultat të reduktojë konkurrencën në vendin përfitues, të reduktojë kursimet e brendshme, të ndikojë në shpërndarjen jo efiçente të të ardhurave, si dhe të promovojë teknologjinë e papërshtshme në vendet në zhvillim38. Sipas tyre, hyrja e kapitalit të huaj siguron ofertë shtesë të burimeve vendase, duke rritur në këtë mënyrë shkallën e mundshme të shpenzimeve të konsumit dhe si rezultat kjo do të sillte ulje të kursimeve kombëtare. Kursimet e huaja përcaktohen si zëvendësuese të kursimeve vendase. Në këtë rast midis kursimeve të huaja dhe kursimeve vendase do të ekzistonte një lidhje negative. Griffin argumentonte që importi i kapitalit mund ta frenojë në vend që ta përshpejtojë rritjen ekonomike39. Hyrja e kapitalit të huaj sipas tij redukton normën e kursimeve të brendshme sepse mund të shpenzohet më së shumti mbi shpenzime konsumi dhe shpenzime të tjera jo-produktive, se sa mbi investimet. Kjo qasje është mbështetur edhe nga Agrawal, sipas të cilit kursimet e brendshme dhe kursimet e huaja janë zëvendësuese të njëra-tjetrës40. Në një tjetër studim empirik mbi disa vende të Azisë Jugore, Agrawal përsëri doli në përfundimin që kursimet e huaja ndikonin negativisht në kursimet e brendshme. Edwards në një studim për 36 vende, nga të cilat 11 vende ishin të industrializuara dhe 25 vende në zhvillim, kishte për qëllim të shqyrtonte se kush ishin faktorët kryesorë që përcaktonin kursimet. Duke përdorur të dhënat panel, për periudhën 1970-1992 ai doli në konkluzionin që normat e larta të kursimit të huaj, janë të lidhura me një normë të ulët të kursimeve të brendshme41. Ndërkohë në një studim empirik mbi rolin e hyrjes së kapitalit të huaj në 4 vende të Europës Juglindore, përkatësisht në Shqipëri, Bullgari, Maqedoni dhe Serbi, Panagiotis& Repousis, dolën në përfundimin se ndryshe nga hipoteza që ata

36Khan, A., Hassan, L & Malik, A., : Determinants of national savings in Pakistan. Economica internacionale, Vol(47), fq. 365-382. 37Baharumshah, A. Z., Thanoon, M. A., & Rashid, S. (2002): Saving dynamics in the Asian countries. Journal of Asian Economics 204.fq. 1-19. 38Irandoust, M., & Ericsson, J., (2004): Are imports and exports cointegrated? An international comparison. Metroeconomica, Vol(55), fq.49-64. 39 Griffin, K. B., (1970): Foreign Capital, domestic saving and economic development.Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol(32), fq. 99-112 40 Agrawal, P. (2001): The Relation between Saving and Growth: Cointegration and Causality Evidence from Asia. AppliedEconomics, Vol(33), fq. 499 – 513. 41 Edwards, S. (1996): Why are Latin America’s saving rates so low? An international comparative analysis. Journal of Development Economics, Vol(51), fq.5 – 44.


27

prisnin, pra që hyrja e kapitalit të huaj të ndikonte pozitivisht në kursimet e brendshme të këtyre vendeve, rezultoi se ajo kishte efekt negativ42. Megjithatë pavarësisht qasjeve mbi lidhjen midis kursimeve të brendshme dhe kursimeve të huaja, mbetet fakt se në proçesin e rritjes dhe zhvillimit ekonomik, burimet e jashtme të cilat përfshijnë hyrjen kapitalin e huaj, kanë luajtur një rol të rëndësishëm për kursimet e brendshme të një vendi, sidomos për vendet e pazhvilluara dhe në zhvillim. Në këtë studim doktoral, si variabël përfaqësues për kursimet e huaja do të përdoret bilanci i llogarisë korrente. Është zgjedhur ky tregues makroekonomik sepse ai është një tregues më i gjerë i hyrjes së kapitalit të huaj, i cili përfshin komponentë të rëndësishëm të tilla si remitancat, investimet e huaja direkte, etj., të cilat kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit tonë. Bilanci i llogarisë korrente gjithashtu është një tregues i rëndësishëm i performancës së një ekonomie në tranzicion. Rëndësia e tij lidhet me faktin që duke qenë se ai reflekton raportin kursim-investime, lidhet ngushtë me gjendjen e bilancit fiskal dhe me atë të kursimeve private.

42 Panagiotis, L. &Repousis, S., (2013): International development assistance and economic growth: The case of four Southeast European Countries. Southeastern Europe, Vol(37), Issue 3, fq. 265-282


28

Megjithëse rritja ekonomike nuk është një matës i përkryer i rritjes së mirëqënies, ajo është ndoshta receta më e mirë për lumturi që ekonomistët mund të ofrojnë” 43.

2.4 Lidhja shkakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike Një nga pyetjet, ndoshta nga më interesantet në zhvillimin e ekonomisë është se pas kaq shumë vitesh studimi mbi faktorët që përcaktojnë kursimet, konsumin dhe rritjen ekonomike, ekonomistët nuk kanë përcaktuar në mënyrë përfundimtare nëse rritja e kursimeve sjell rritjen ekonomike, rritja ekonomike sjell rritjen e kursimeve apo të dy variablat veprojnë njëkohësisht. Lidhja midis kursimeve dhe rritjes ekonomike ka qenë një ndër problemet kyç të teorive ekonomike për shumë dekada, madje drejtimi i shkakësisë midis kursimeve dhe rritjes ekonomike në literaturë vazhdon të jetë në qendër të debateve. Në fakt, pjesa më e madhe e analizave janë mbështetur në lidhjen shkakësore të kursimit me rritjen ekonomike, si një prej lidhjeve e cila mund të ndihmojë qeveritë e vendeve të ndryshme që të përdorin politikat e duhura për të arritur një zhvillim të qëndrueshmëm ekonomik. Në një përmbledhje të hulumtimit të literaturës teorike dhe empirike ekzistojnë katër pikëpamje të ndryshme mbi drejtimin e shkakësisë midis kursimeve dhe rritjes ekonomike. Këto njihen si drejtim shkakësor i njëanshëm i drejtuar nga kursimet te rritja ekonomike, drejtim shkakësor i njëanshëm i drejtuar nga rritja ekonomike te kursimet, drejtimi shkakësor i dyanshëm midis kursimeve dhe rritjes ekonomike si dhe mungesë e lidhjes shkakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike.

2.4.1 Nga kursimet te rritja ekonomike - Modelet e rritjes

Shumë ekonomistë janë përpjekur që të hulumtojnë mbi shkaqet që sjellin rritjen ekonomike të një vendi. Një nga ekonomistët më të njohur, i njohur edhe si “babai i ekonomisë” Adam Smith, argumentonte se kursimet janë ato që krijojnë investimet dhe rritjen ekonomike. Në përgjithësi është besuar se kursimet janë një ndër faktorët kryesorë që ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të një vendi. Ekonomistët që mbështesin këtë ide, supozojnë se formimi dhe akumulimi i kapitalit nëpërmjet kursimeve është një nga forcat kryesore që nxit rritjen ekonomike. Sipas modeleve të rritjes ekziston një lidhje e njëanshme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike, në mënyrë të tillë që kursimet i paraprijnë dhe drejtojnë rritjen ekonomike. Modelet endogjene të rritjes, mbrojnë idenë se kursimet sjellin rritjen për shkak se kursimet e larta janë katalizator të një norme rritje të qëndrueshme të një ekonomie. Në literaturën e gjerë teorike dhe empirike mbi rritjen ekonomike, Dornbusch e ndan studimin në këtë fushë në dy periudha kryesore, në të cilat janë zhvilluar teoria neoklasike dhe teoria endogjene e rritjes. Në thelb të dy këto teori përpiqen që të shpjegojnë arsyet që qëndrojnë prapa rritjes ekonomike dhe të shpjegojnë pse janë të 43 Mankiw, N. G. (2012): Macroeconomics.8theddition. New York: Worth Publishers.


29

ndryshme diferencat në normat e rritjes ekonomike dhe në nivelin e të ardhurave të vendeve të ndryshme. Modeli më i hershëm i rritjes ekonomike është propozuar nga dy ekonomistët Roy Harrod dhe Evesey Domar të cilët shpjeguan modelin e rritjes me një faktor44. Sipas tyre norma e rritjes së outputit të një ekonomie do të jetë në përpjestim me normën e investimeve dhe kursimeve të atij vendi. Duke qenë se kursimet janë burimi kryesor i investimeve, një normë më e lartë kursimesh do të sjellë një normë më të lartë investimesh dhe si rezultat do të sjellë rritje ekonomike. Megjithatë, edhe pse ky model ashtu sikurse edhe disa modele të tjera të rritjes datojnë përpara vitit 1956, kjo periudhë është përdorur si pikënisja e këtij punimi për të kuptuar lidhjen midis kursimeve dhe rritjes ekonomike. Në këtë periudhë, ekonomistët Robert Solow45 dhe Trevor Swan, publikuan modelet ekzogjene të rritjes, të cilat janë konsideruar si një kontribut i rëndësishëm në këtë fushë, duke shërbyer në këtë mënyrë si një themel i teorisë së rritjes nga të cilat janë inspiruar një sërë modelesh të tjera teorike dhe empirike të rritjes ekonomike.

2.4.1.1 Modeli ekzogjen Solow-Swan i rritjes

Sipas modelit Solow-Swan, madhësia e ekonomisë nuk është e rëndësishme për rritjen ekonomike, por ajo varet nga faktorët kryesorë të cilët përcaktojnë prodhimin mallrave dhe shërbimeve të një vendi: kapitali dhe puna. Në këtë mënyrë funksioni i prodhimit mund të paraqitet si më poshtë:

Yt= F(Kt, Lt,) (10)

ku: Yt - paraqet produktin përfundimtar në kohën t Kt - paraqet gjendjen (stokun) e kapitalit në kohën t Ky model supozon që kemi të ardhura kostante të shkallës si dhe produkt marxhinal pozitiv rënës, që nënkupton që niveli i prodhimit rritet me rritjen e sasisë së faktorëve të prodhimit por rritja e një faktori duke mbajtur konstantë faktorët e tjerë, rrit produktin përfundimtar me ritëm rënës. Gjithashtu ky model supozon që një pjesë e prodhimit konsumohet dhe pjesa e mbetur kursehet me një normë (1 - c). Pjesa e outputit që kursehet përcaktohet si konstante (merret si e dhënë) dhe ekzogjene, dhe shënohet me sYt.

44Ky model i cili njihet si Modeli i rritjes Harrod-Domar, ka shërbyer si model bazë për modelet e mëvonshme të rritjes. 45Robert Solow në artikullin e tij “A contribution to the theory of economic growth” të botuar në vitin 1956, paraqiti një model të thjeshtë teorik nëpërmjet të cilit përpiqet të shpjegojë procesin e rritjes ekonomike afatgjatë dhe arsyet pse disa ekonomi rriten më shpejt se të tjera. Po në të njëjtin vit Trevor Swan, në veprën e tij “ Economic growth and capital accumulation” zhvilloi një model të ngjashëm të rritjes.


30

Duke qenë se ekonomia në shqyrtim sipas këtij modeli, është një ekonomi e mbyllur ku mungon sektori publik, atëherë produkti përfundimtar mund të konsumohet ose të investohet si dhe kursimet janë të barabarta me investimet, atëherë do të kishim:

Yt=Ct + It (11)

St = It = Yt - Ct (12)

Nga supozimet që kapitali zhvlerësohet në mënyrë eksponenciale me një normë zhvlerësimi δ dhe që produkti final konsumohet ose investohet, investimet neto46 mund të paraqiten të barabarta me normën e kursimeve minus zhvlerësimin, sipas funksionit të mëposhtëm:

K��= �F(Kt, Lt)– δKt (13)

ku: ��t - tregon ndryshimin e stokut të kapitalit me kalimin e kohës, δKt – tregon zhvlerësimin e kapitalit në periudhën t.

Duke pjestuar të dy anët e ekuacionit (13) me L, me qëllim për t’i shprehur në termat për frymë47, atëherë do të përfitojmë ekuacionin:

�K��= �f(��)– δ�� (14)

ku: �� = ��

�� - tregon raportin efektiv kapital-punë

Duke shprehur edhe zhvlerësimin e kapitalit për frymë atëherë do përfitojmë ekuacionin (15) i cili mund të konsiderohet si ligji themelor i modelit Solow-Swan:

k��= �f(��)– (n + δ)�� (15)

Termi (n+δ) në ekuacionin e mësipërm tregon normën e investimeve të nevojshme për të mbajtur stokun e kapitalit për frymë konstant. Në periudhë afatgjatë investimet bruto, sf(kt) do të barazohen me zhvlerësimin efektiv të kapitalit e cila do të sjellë ��t =0. Kjo njihet si gjendja e qëndrueshme në periudhë afatgjatë. Ky ekuilibër afatgjatë është i qëndrueshëm sepse në qoftë se investimet bruto janë më të mëdha se zhvlerësimi efektiv i kapitalit, ��tdo të rritet dhe në qoftë se investimet bruto janë më të vogla se zhvlerësimi efektiv i kapitalit ��t, atëherë raporti efektiv kapital punë do të ulet. Prandaj çdo vlerë 46Investimet neto përkufizohen si rritja në stokun fizik të kapitalit. 47 Duke i shprehur variablat në termat për frymë, atëherë ne mund të marrim një vlerë e cila na lejon qe të krahasojmë ekonomitë e dy vendeve.


31

fillestare e ��tdo të çojë në ekuilibër afatgjatë.Për shkak të supozimit të produktit marxhinal pozitiv rënës të kapitalit në këtë ekuilibër, nuk do të kemi më rritje të kapitalit, që do të thotë se çdo njësi shtesë në kapital do të ketë si rezultat efekt pozitiv në prodhim, por ky efekt do të ulet ndërkohë që sasia e kapitalit rritet. Nga ana tjetër, gjendja e qëndrueshme e ekonomisë kënaq kushtin që:

sf(kt) = (n+δ+g) k*t (16)

Ky ekuacion nënkupton që një ndryshim në normën e kursimit nuk do të ndikojë në normën e rritjes në gjendjen e qëndrueshme, por vetëm në nivelin e kapitalit për punëtor dhe si rezultat në nivelin e të ardhurës për punëtor. Një nga implikimet kryesore të modelit Solow-Swan, është se norma e rritjes nuk varet nga norma e kursimeve. Sipas këtij modeli, rritja e normës së kursimit sepse sjell rritje të kapitalit për punëtor dhe të ardhurës për punëtor por kjo rritje është e përkohshme. Norma e saj vjen duke rënë dhe kur arrihet gjendja e re e qëndrueshme, norma e rritjes bëhet zero. Pra kursimi ka një efekt të përkohshëm në rritjen e të ardhurës për punëtor pavarësisht se rrit nivelin e saj në gjendjen e qëndrueshme. Ndryshimi i normës së rritjes të forcës së punës gjithashtu ndikon në nivelin e kapitalit për punëtor dhe nivelin e të ardhurës për punëtor, por duke pasur efekt të kundërt me efektin e ndryshimit të normës së kursimit. Sa më e lartë norma e rritjes së forcës së punës, aq më i ulët do të jetë kapitali për punëtor dhe e ardhura për punëtor. Në këtë mënyrë, ky model sugjeron se në periudhë afatgjatë ndryshimet në normën e kursimit apo rritjes së forcës së punës nuk ndikojnë rritjen ekonomike. Gjithashtu, ky model parashikon se midis vendeve më të varfëra dhe vendeve më të pasura ekziston konvergjencë. Kjo do të thotë se, nëse vendet e varfëra do të munden që të kenë norma të njëjta kursimi dhe norma të njëjta rritje të popullsisë me vendet e pasura, atëherë ato do të arrijnë të kenë edhe norma të njëjta të të ardhurave për punëtor me vendet e pasura. Por nëse normat e kursimit do të jenë të ndryshme, edhe pse mund të kenë norma të njëjta rritje të popullsisë, ato do të arrijnë nivele të ndryshme të ardhurash për punëtor me vendet e pasura. Modeli Solow-Swan, ka disa mangësi. Dobësia më e madhe e këtij është se ai supozon që në periudhë afatgjatë nuk do të ketë rritje për shkak të të ardhurave konstante të shkallës, si dhe produkt marxhinal pozitiv rënës. Parashikimi se rritja për frymë do të pushojë kur të arrihet gjendja e qëndrueshme nuk është e pajtueshme me botën reale. Gjithashtu ky model, supozon se norma e kursimeve është ekzogjene dhe do të ndikojë në rritje vetëm në periudhë afatshkurtër por nuk do të ndikojë në normën e rritjes në periudhë afatgjatë. Gjithashtu ky model e trajton progresin teknologjik si ekzogjen dhe nuk shpjegon progresin teknologjik që është variabli përgjegjës për rritjen e qëndrueshme në standartin e jetesës.

Megjithë dobësitë ky model përsëri mbetet thelbësor në zhvillimin e shumë modeleve të mëvonshme për të shpjeguar rolin që kanë kursimet në rritjen ekonomike të një vendi. Kështu Mankiw, Romer dhe Weil shqyrtuan se kur modeli i rritjes i propozuar nga Solow ishte i pajtueshëm me eksperiencën reale që kishin përjetuar shumë vende të botës. Ata


32

dolën në përfundimin se sa më e lartë që të ishte norma e kursimeve, sa më i pasur që të ishte një vend dhe sa më e lartë norma e rritjes së popullsisë, relativisht më pak i varfër do të ishte një vend48. Megjithatë ata argumentuan se këto vlerësime vinin kur në model nuk merrej parasysh roli i kapitalit human, i cili në fakt ishte i korreluar me normën e kursimeve dhe normën e rritjes së popullsisë. Kur kapitali human dhe fizik përfshihej, modeli i Solow-Swan ishtë në përputhje me jetën reale. Rezultatet e modelit të tyre treguan se marrja parasysh në model e akumulimit të kapitalit human si një variabël shpjegues shtesë i mundëson modelit Solow-Swan 80% të ndryshueshmërisë të të ardhurave për frymë midis vendeve. Pra, ky model sugjeron që pjesa kryesore e ndryshimit në të ardhurën për frymë midis vendeve të ndryshme shpjegohet nga normat e ndryshme të kursimit, ndryshimi në edukim dhe normat e ndryshme të rritjes të popullsisë.

2.4.1.2 Modeli endogjen Romer-Lucas i rritjes

Teoritë endogjene të rritjes, të cilat janë përkrahur nga Romer dhe Lucas, në ndryshim nga modelet ekzogjene të rritjes, kanë një këndvështrim tjetër për rritjen ekonomike. Në thelb këto teori përpqen që të shpjegojnë burimet e rritjes së produktivitetit. Supozojmë që funksioni i prodhimit paraqitet si më poshtë :

� = �� (17)

Sipas këtij modeli, kapitali përbëhet nga kapitali fizik dhe kapitali human. Kapitali human lidhet me njohuritë, aftësitë dhe trajnimin e fuqisë punëtore dhe kapitali human tenton që të rritet me të njëjtën normë si kapitali fizik. Prania e kërkimit dhe zhvillimit ndikon në rritjen e kapitalit human i cili nga ana tjetër kompenson rënien e produktit marxhinal të kapitalit.

Supozojmë se kursimet janë një pjesë konstante e prodhimit:

� = �� = �� (18)

dhe :

investimet janë të barabarta me investimet neto plus amortizimin:

�= ∆� + �� (19)

Në ekuilibër investimet janë të barabarta me kursimet dhe si rezultat do të kemi:

�� = ∆� + �� (20)

Duke pjesëtuar në të dy anët e ekuacionit mund të përfitojmë:

48 Mankiw, N. G., Romer, D. & Weil, D. N. (1992): A Contribution To The Empirics Of Economic Growth.The Quarterly Journal of Economics, Vol(107), Nr. 2, fq. 407-437.


33

∆��

= �� − � (21)

Në qoftë se Y është proporcional me K atëherë: ∆��

= ∆��

Si rezultat do të kemi që:

∆��

= �� − � (22)

Teoria endogjene e rritjes është një përpjekje e qartë për të shpjeguar ndryshimin në produktivitet. Ky identitet nënkupton që norma e kursimeve do të ndikojë në rritjen ekonomike në periudhë afatgjatë. Motorri i rritjes ekonomike afatgjatë është pikërisht norma e rritjes së kapitalit human. Në qoftë se përmirësimi i kapitalit human si dhe programet e kërkimit dhe zhvillimit do të arrijnë të sigurojnë një produkt marxhinal të kapitalit konstant, atëherë kursimet do të jenë një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e standartit të jetesës. Në këtë mënyrë sipas këtij modeli qeveritë e vendeve të ndryshme për të mbështetur një standart të lartë jetese, duhet që të hartojnë politikat në mënyrë të atillë që të mbështesin rritjen e kursimeve, të rrisin normën e rritjes së produktivitetit si dhe të ulin normën e rritjes së popullsisë.

Ndryshimi kryesor midis modelit të Lucas dhe Romer lidhet me faktin që qasja e Lucas sugjeron që norma e akumulimit të kapitalit human, është përcaktuesi i rritjes ekonomike ndërsa qasja e Romer sugjeron që stoku i kapitalit human është përcaktuesi i rritjes ekonomike.

2.4.2 Nga rritja ekonomike te kursimet - Modelet e sjelljes së konsumatorëve Teoritë e konsumit dhe të kursimeve luajnë një rol të rëndësishëm në shpjegimin e lidhjes shkak-pasojë që drejtohet nga rritja e të ardhurave të rritja e kursimeve. Sipas hipotezës së ciklit jetësor, nëse një vend karakterizohet nga një rritje e normës së rritjes ekonomike, ose një numër më i lartë i popullsisë së re krahasuar me numrin e popullsisë në moshën e vjetër, norma e kursimeve për këtë vend do të rritet. Si rezultat do të kemi një lidhje shkak-pasojë e cila drejtohet nga rritja ekonomike ashtu edhe rritja e popullsisë, tek rritja e kursimeve. Modigliani në një paraqitje të thjeshtuar të LCH vuri theksin tek lidhja pozitive që ekzistonte midis kursimeve dhe të ardhurave. Sipas tij kursimet agregate do të rriten në qoftë se do të kemi një rritje të të ardhurave, për shkak se kjo rritje e kursimeve të të rinjve do të jetë relativisht më e madhe se mos-kursimi i pjesës së moshuar të popullsisë.


34

Për më tepër Carrol dhe Weil përforcuan se konsumi do t’i përgjigjet më ngadalë një ndryshimi të të ardhurave, për shkak të formimit të një zakoni në sjelljen e konsumit49. Ndërkohë që si rezultat i kësaj rritje në të ardhura, një pjesë më e madhe e rritjes së të ardhurave do të shkojë për kursim dhe një pjesë më e vogël për konsum. Prandaj si rezultat do të kemi një lidhje pozitive midis rritjes së të ardhurave dhe kursimeve, në të cilën rritja e të ardhurave shkakton kursimet. Megjithatë autorët theksuan se në disa rrethana, të ardhurat mund të lidhen negativisht me kursimet. Kjo mund të ndodhë në rastin kur konsumatorët, si rezultat i një rritje në të ardhurat e tyre, të ndihen më të pasur dhe si rezultat do të rrisin shpenzimet aktuale të konsumit duke kursyer më pak. Nga ana tjetër, nëse kjo rritje në të ardhurat, e bën më të lehtë marrjen hua, mund të sjellë që të rinjtë të rrisin shpenzimet aktuale të konsumit dhe të ulin kursimet. Por Modigliani argumentonte se kjo lloj situate nuk mund të ndodhë shumë lehtë, sepse të rinjtë mund ta kanë më të vështirë për të marrë hua në shuma të mëdha për të mbështetur shpenzimet aktuale të konsumit 50. Hipoteza e të ardhurave permanente, për të shqyrtuar lidhjen midis të ardhurave dhe kursimeve, fokusohet në të ardhurat permanente dhe të ardhurat e pritshme. Sipas kësaj hipoteze, konsumi është i lidhur në mënyrë proporcionale me të ardhurat permanente. Në këto kushte, ata do të shpenzojnë më shumë për konsum dhe më pak do të kursejnë kur të ardhurat e tyre aktuale janë relativisht të vogla, por presin që të ardhurat e tyre në të ardhmen të rriten. Ndërsa, nëse sipas pritshmërive të tyre ata parashikojnë që të ardhurat e tyre do të ulen, atëherë do të ulin shpenzimet aktuale të konsumit dhe do të rrisnin kursimet me qëllim për t’iu paraprirë ditëve më të vështira. Si rezultat do të kemi një lidhje negative midis rritjes së të ardhurave dhe kursimeve në të cilën lidhja shkakësore është e drejtuar nga të ardhurat te kursimet. Si konkluzion, sipas teorisë së ciklit të jetës efekti që do të ketë një rritje e të ardhurave në kursime është i paqartë, ndërkohë që sipas teorisë së të ardhurave permanente një rritje e të ardhurave do të ndikojë negativisht në kursime. 2.4.3 Lidhje shkakësore e dyanshme, apo mungesë e lidhjes shkakësore? - Teoritë moderne të kursimeve Sipas teorive tradicionale të rritjes të shpjeguara më lart, për të arritur një rritje ekonomike të qëndrueshme nevojitet një rritje në normën e kursimeve e cila nëpërmjet procesit të akumulimit të kapitalit dhe lidhjes kursim-investime, do të sjellë rritje ekonomike. Nga ana tjetër teoria e konsumit, supozon se rritja ekonomike është një element i rëndësishëm që mbështet rritjen e kursimeve sepse rritja ekonomike përkthehet në një nivel më të lartë të ardhurash të cilat nga ana tjetër do të sjellin rritjen e kursimeve.

49Carroll, C. and Weil, D. (1994): Savings and growth: a reinterpretation. NBER Working Paper No. 4470. 50 Modigliani, F., (1986): Life cycle, individual thrift, and the wealth of nations. The American Economic Review, Vol(76), fq. 297-313.


35

Kombinimi i këtyre dy teorive ekonomike formon teorinë moderne të kursimeve, sipas së cilës midis kursimeve dhe rritjes ekonomike ekziston një lidhje shkakësore e dyanshme njësoj si në një cikël virtual. Sipas kësa teorie rritja ekonomike përcakton kursimet dhe si rezultat lidh kursimet me investimet. Duke qenë se investimet janë pjesë e rëndësishme e shpenzimeve agregate si rezultat ato do të ndikojnë në rritjen ekonomike.

Figura 2.4: Lidhja shkak-pasojë e dyanshme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike Si rezultat, do të kemi një lidhje shkakësore të dyanshme midis normës së kursimeve dhe rritjes ekonomike. Nga ana tjetër një pjesë e studimeve empirike kanë dalë në përfundimin se mund të mos ekzistojë asnjë lidhje shkakësore midis rritjes ekonomike dhe kursimeve. Si rezultat i argumentave teorike dhe rezultateve të ndryshme të punimeve empirike mbi këtë lidhje, është e rëndësishme dhe me vlerë që të shqyrtohet lidhja shkak-pasojë që ekziston midis kursimeve dhe rritjes ekonomike, në kushtet e Shqipërisë.

2.4.4 Studimet empirike mbi lidhjen shkak-pasojë të rritjes ekonomike dhe kursimeve Gjetjet mbi lidhjen shkakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike nuk janë ende përfundimtare. Studime të ndryshme kanë prodhuar gjetje të ndryshme. Shumë studiues mendojnë se një nga arsyet që shpjegon këto konkluzione të ndryshme lidhet me teknikat e ndryshme ekonometrike që përdorin studiues të ndryshëm, ashtu sikurse cilësia e të dhënave ka ndikuar në rezultate të ndryshme. Caroll &Weil mbështesin idenë se vendet në përgjithësi dhe veçanërisht vendet në zhvillim duhet që të mbështesin politikat që synojnë rritjen ekonomike sepse normat më të larta të kursimeve do të ndjekin ritmet pozitive të rritjes ekonomike, duke siguruar një rritje ekonomike të qëndrueshme në periudhë afatgjatë. Sipas tyre pikëpamja se kursimet

Rritje ekonomike Rriten kursimet

Rriten investimet


36

drejtojnë rritjen ekonomike është mbivlerësuar. Autorët përdorën të dhënat makroekonomike dhe në nivel mikro për të testuar sjelljen e kursimeve. Në nivelin agregat ata dolën në përfundimin që drejtimi i shkakësisë shkon nga rritja tek kursimet, ndërkohë e anasjellta nuk është e vërtetë. Sipas Caroll&Weil në mënyrë të qartë provohet që: “rritja ekonomike shkakton kursimet, por kursimet nuk shkaktojnë rritjen ekonomike”51. Ndërsa duke u mbështetur në të dhënat mikro, të përfituara nga anketimet e familjeve, ata gjetën se familjet të cilat parashikonin që në të ardhmen do të kishin një nivel më të lartë të ardhurash kursejnë më shumë se sa familjet të cilat parashikonin një nivel më të ultë të ardhurash. Rodrik shkon edhe më tej duke provuar konkluzione në përputhje me teorinë e Solow. Sipas tij kalimi drejt një norme të lartë kursimi do të sjellë vetëm një rritje të përkohshme në normën e rritjes ekonomike dhe më pas, për një periudhë më pak se një dekadë, norma e rritjes do të kthehet në nivelin që ishte para tranzicionit52. Ndërkohë që rritja nga ana tjetër sjell një rritje permanente në normat e kursimeve. Sipas Rodrik për vendet në zhvillim, hartimi i politikave për të nxitur kursimet me shpresën për të arritur një rritje më të shpejtë ekonomike mund të mos sjellë rezultatet e pritshme. Si pasojë, vendet në zhvillim do të ishte më mirë të përqëndroheshin në politikat që nxisin rritjen ekonomike dhe si rezultat do të kenë edhe norma më të larta të kursimeve. Në studimin e tij Rodrik konstatoi se vendet të cilat kanë pësuar tranzicion në kursime, kanë një normë rritje mesatare prej 1.5% deri në 3.9% (relativisht me mesataren e rritjes në botë). Megjithatë ky efekt është i përkohshëm sepse sepse norma e rritjes ekonomike vjen duke u ulur deri sa arrin në nivelin që ishte përpara se të ndodhte rritja e kursimeve.

Në vitin 2001 Krieckhaus, realizoi një studim për të parë lidhjen që ekzistonte midis kursimeve publike dhe rritjes ekonomike në vendet në zhvillim, në një zgjedhje prej 32 vendesh53. Në studimin e tij, ai gjeti evidencë se rritja e kursimeve publike sillte një normë më të lartë të rritjes ekonomike. Rritja e kursimeve publike ndikonte pozitivisht në kursimet kombëtare dhe investimet kombëtare si rezultat, duke ndikuar më tej në rritjen ekonomike. Sipas tij, qeveritë e vendeve duhet që të mobilizonin dhe shpërndanin burimet në sektorët industrialë më efiçentë, me qëlllim që të stimulonin rritjen ekonomike. Ndërkohë që Mohan, nëpërmjet testit Granger për të përcaktuar lidhjen midis kursimeve të brendshme bruto dhe rritjes ekonomike për vende me nivele të ndryshme të ardhurash, përdori të dhënat në formën e serive kohore54. Studimi i tij kishte për qëllim që të përcaktonte drejtimin e shkakësisë në ekonomitë e vendeve mbështetur në nivelin e tyre të të ardhurave, duke i ndarë ato në 4 kategori kryesore: vendet me të ardhura të ulta, vendet me të ardhura të mesme të ulta, vendet me të ardhura të mesme të larta dhe vendet me të ardhura të larta. Zgjedhja e tij përbëhej prej 25 vendesh.

51Carroll, C. & Weil, D. (1994): Savings and growth: a reinterpretation. NBER Working Paper No. 4470. 52Rodrik, D., (2000): Saving transitions. The World Bank Economic Review, Vol(14), Nr.(3), fq. 481-507. 53Krieckhaus, J., (2002): Reconceptualizing the Developmental State: Public Savings and Economic Growth, World Development,Vol(30), Nr. 10, fq. 1697–1712. 54 Mohan, R., (2006): Causal relationship between savings and economic growth in countries with different income levels. Economic Bulletin, Vol (5), fq.1-12.


37

Rezultatet empirike treguan që në 9 vende nga 10 vende gjithsej me të ardhura të larta, shkakësia drejtohej nga rritja ekonomike tek norma e rritjes së kursimeve të brendshme. Në 4 vende me të ardhura të mesme të larta, nga 5 vende të zgjedhura, ekzistonte një lidhje shkakësore e dyanshme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike. Ky rezultat është konsideruar gjetje interesante për shkak se raporti i Bankës Botërore i vitit 1999, tregonte që normat e kursimeve dhe rritjes ekonomike, për këto vende ishin të larta. Drejtimi i shkakësisë nga rritja ekonomike tek kursimet u provua edhe për 4 prej 5 vendeve me të ardhura të mesme të ulta, ndërkohë që rezultatet nuk ishin kaq të qarta për vendet me të ardhura të ulta në të cilën u evidentua se ekzistonte si një lidhje shkakësore e njëanshme nga rritja tek kursimet ashtu edhe e anasjellta, lidhje shkakësore të dyanshme sikurse edhe mungesë të lidhjes midis këtyre dy variablave. Pra në pjesën më të madhe të vendeve të marra në studim, pavarësisht nivelit të të ardhurave, drejtimi i shkakësisë është nga rritja ekonomike te rritja e kursimeve. Në këtë mënyrë studimi i Mohan prodhoi edhe disa konkluzione të rëndësishme:

1- Klasa e të ardhurave të një vendi luan rol të rëndësishëm në përcaktimin e drejtimit të shkakësisë midis rritjes ekonomike dhe kursimeve.

2- Në përgjithësi teoria tradicionale e kursimeve u konfirmua në vendet me të ardhura të ulta, dhe më pak se mesatarja e të ardhurave, ndërkohë që teoria e Solow që kursimet përcaktojnë rritjen ekonomike u konfirmua në vendet me të ardhura më të larta se mesatarja.

3- Edhe në periudhë afatshkurtër ashtu sikurse në periudhë afatgjatë, për pjesën më të madhe të vendeve të marra në studim, rritja ekonomike drejton rritjen e kursimeve.

Mason doli në të njëjtin përfundim, duke sugjeruar se normat e larta të kursimeve janë të rëndësishme për vendet në zhvillim55. Ndërkohë që duke përdorur analizën e kointegrimit dhe testin shkakësor Granger, Piotr analizoi lidhjen midis rritjes ekonomike dhe kursimeve në vendet në zhvillim dhe vendet e zhvilluara56. Rezultatet e punimit të tij konfirmuan se ekzistonte një lidhje shkakësore e njëanshme nga kursimet tek rritja ekonomike si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për vendet në zhvillim. Në të njëjtin përfundim doli edhe Ramesh, i cili shqyrtoi lidhjen midis kursimeve, investimeve dhe rritjes ekonomike në Indi, për periudhën 1950-2008. Duke përdorur analizën e kointegrimit ai konkludoi se midis këtyre tre variablave ekzistonte një lidhje afatgjatë ekuilibër. Ndërkohë nëpërmjet testit Granger të shkakësisë, ai provoi se norma më e lartë e kursimeve sillte një normë më të lartë kursimesh, ndërkohë që norma më e larta e investimeve nga ana tjetër do të sillte një normë më të lartë të rritjes ekonomike.

55 Mason, A. (1988): Saving, economic growth, and demographic change. Population and Development Review, Vol(14), Nr.1, fq.113-144. 56 Piotr, M., (2011): The relationship between savings and economic growth in countries with different level of economic development. Ministry of Science and Higher Education, fq.17-29.


38

Ndërkohë që Sinha shqyrtoi të njëjtën lidhje midis kursimeve, investimeve dhe rritjes ekonomike për periudhën 1950-1993, por nuk doli në të njëjtin përfundim57. Ai gjeti se midis normës së rritjes së GDP-së dhe kursimeve të brendshme bruto, nuk ekzistonte lidhje shkakësore. Sipas tij ky rezultat vinte për shkak se kursimet nuk ishin kanalizuar në investime produktive duke sjellë si rezultat lidhje të parëndësishme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike. Në fakt, duke përdorur teknikën Toda dhe Yamamoto të shkakësisë, Baharumshah Thanoon dhe Rashid gjithashtu, në një studim empirik mbi dinamikën e kursimeve në 5 ekonomi aziatike me norma të shpejta të rritjes ekonomike, duke përdorur të dhënat për vitet 1960-1997, dolën në përfundimin se për 4 prej këtyre vendeve në periudhë afatshkurtër nuk dukej të kishte një lidhje shakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike58. Mavrotas dhe Kelly dolën në të njëjtën përfundim për Indinë. Sipas tyre nuk ekzistonte lidhje shkakësore midis normës së rritjes së GDP-së dhe kursimeve private 59. Një studim mbi lidhjen shkakësore midis kursimeve dhe rritjes ekonomike për tre vende të zhvilluara SHBA, Britani e Madhe dhe Suedi, është realizuar nga Anderson60. Rezultatet e studimit të tij treguan që ekzistonte një lidhje e dyanshme afatgjatë midis normës së kursimeve dhe normës së rritjes ekonomike për Britaninë e Madhe dhe Suedinë. Ndërkohë rezultatet treguan se në periudhë afatshkurtër në SHBA ekzistonte një lidhje e dyanshme shkakësore midis këtyre dy variablave, lidhje shkakësore e njëanshme nga kursimet te rritja ekonomike për Britaninë e Madhe, ndërsa nuk kishte evidencë për lidhje shkakësore në rastin e Suedisë. Mistzal analizoi lidhjen midis rritjes ekonomike dhe kursimeve duke përdorur teknikën e kointegrimit dhe të shkakësisë për 34 vende të zhvilluara dhe 150 vende në zhvillim61. Rezultatet e analizës së tij treguan se ekzistonte vetëm një lidhje shkakësore e njëanshme midis kursimeve dhe rritjes ekonomike si në vendet e zhvilluara ashtu edhe për vendet në zhvillim. Raporti i Bankës Botërore i vitit 1993, i cili shërbeu si bazë i një sërë punimesh të mëvonshme emrpirike, në analizën që i bëri efektit të kursimeve mbi rritjen ekonomike, doli në përfundimin se vendet të cilat karakterizoheshin nga një normë e lartë kursimesh shfaqnin një rritje më e shpejtë ekonomike se sa vendet që karakterizoheshin nga norma të ulta të rritjes së kursimeve62. Si rezultat, këto vende duhet që nëpërmjet politikave efektive të nxisnin rritjen e kursimeve në mënyrë efiçente me qëllim që të ndikonin në rritjen ekonomike.

57 Sinha, D., (1996): Saving and economic growth in India. Munich Personal RePEcArchieve paper no. 18283. 58Baharumshah, A. Z., Thanoon, M. A., & Rashid, S. (2002): Saving dynamics in the Asian countries. Journal of Asian Economics 204, fq. 1-19. 59Mavrotas, G., & Kelly, R. (2001): Old wine in new bottles: Testing causality between savings and growth. The Manchester School, Vol(69), fq. 97-105. 60 1999 61Misztal P. (2011): The Relationship Between Savings and Economic Growth in Countries With Different Level of Economic Development.eFinance ,Vol(7), nr 2. 62 World Bank (1993): The East Asian Miracle, Economic growth and Public policy. New Rork: Oxford University Press


39

Megjithëse hulumtimi i literaturës empirike të mësipërme mbi drejtimin e shkakësisë së rritjes ekonomike dhe kursimeve nuk është i plotë, për shkak se ekziston një numër shumë i madh studimesh në këtë fushë, krijon një pamje të qartë të faktit se ekzistojnë rezultate të ndryshme mbi drejtimin e shkakësisë së këtyre dy treguesve makroekonomikë. Megjithatë edhe pse nuk mund të përcaktohet me siguri shkakësia midis rritjes ekonomike dhe kursimeve, padiskutim pjesa më e madhe e studimeve empirike kanë dalë në përfundimin se midis këtyre dy variablave ekziston një lidhje shkak-pasojë. 2.5 Dinamika e kursimeve në Shqipëri dhe e faktorëve përcaktues të tyre Në këto 23 vite ekonomia shqiptare ka pësuar një transformim tërësor të ekonomisë dhe të shoqërisë. Tranzicioni i pas viteve ’90, për vendet ish-komuniste është konsideruar si një nga ngjarjet më të mëdha ekonomike që ka ndodhur gjatë këtyre viteve. Campos63 e krahasonte këtë periudhë me rëndësinë e Depresionit të Madh, e cila sipas tij shënoi një thyeje të madhe në mënyrën e organizimit të jetës ekonomike për këto vende. Me të njëjtat karakteristika u shoqërua edhe procesi i tranzicionit në Shqipëri. Ashtu sikurse shumë tregues të tjerë makroekonomikë, kjo periudhë tranzicioni padiskutim qe preku edhe kursimet kombëtare. Një nga karakteristikat e përbashkëta që shoqëroi pothuajse të gjitha vendet post-komuniste në vitet e para të tranzicionit, ishte rënia dramatike e normave të kursimit. Sipas të dhënave të Bankës Botërore, përpara tranzicionit kursimet në Shqipëri llogariteshin në norma relativisht të larta. Pas viteve të para të periudhës së tranzicionit në të cilat norma e kursimit arriti në vlera negative, filloi rritja e kursimeve megjithëse u vu re që kjo normë rritje nuk ishte e njëjtë për të gjithë sektorët e ekonomisë. Nëse para periudhës së komunizmit kursimet qeveritare ishin të larta ndërsa norma e kursimeve të familjeve ishte në nivele të ulta, pas viteve të para të tranzicionit u vu re një prirje për të ndodhur e anasjellta. Kursimet e familjeve patën një trend rritës, ndërkohë që kursimet publike u ulën në mënyrë të konsiderueshme, duke kaluar në vlera negative, si rezultat i defiçiteve të mëdha buxhetore. Sipas raporteve të Bankës Botërore, e gjithë bota ka përjetuar një ndryshim të konsiderueshëm në strukturën dhe normën e kursimeve. Vihet re që edhe pse norma totale globale e kursimeve ka qëndruar pothuajse konstante në nivelet rreth 22%, ka patur një rritje të kësaj norme në vendet me të ardhura të ulta dhe më pak në vendet me të ardhura mesatare. Në tabelën e mëposhtme është paraqitur norma mesatare e kursimeve

63 Campos, F. N., &Coricelli, F., (2002): Growth in transition: What we know, what we don’t, and what we should. Journal of Economic Literature, Vol(40), nr.3, fq. 793-836


40

të brendshme bruto për të gjitha vendet, duke i kategorizuar ato sipas nivelit të të ardhurave.

Tabela 2.1: Kursimet e Brendshme Bruto sipas kategorisë së të ardhurave (si % e GDP-së), për vitet 2009-2013

Burimi: World Development Indicators, World Bank Që prej vitit 2008 Shqipëria renditet midis vendeve me të ardhura mesatare të larta64. Siç vërehet nga tabela e mësipërme, norma e kursimeve të brendshme buto të Shqipërisë është shumë poshtë mesatares së normës së kursimeve të brendshme bruto të këtyre vendeve për periudhën 2009-2013. Gjithashtu kjo normë është shumë larg edhe vendeve me të ardhura mesatare të ulta. Norma e kursimeve të brendshme bruto të Shqipërisë duket se është më shumë e krahasueshme me normën e kursimeve të vendeve me të ardhura të ulta.

Burimi:World Development Indicators, World Bank.

Grafiku 2.1: Norma e kursimeve kombëtare bruto të Shqipërisë, krahasuar me normën mesatare të kursimeve kombëtare bruto të vendeve e Ballkanit Perëndimor,

për vitet 2009-2014 64Me përkufizim sipas BankësBotërore, vende me të ardhura mesatare të larta konsiderohen ato shtete të cilët kanë një të ardhur kombëtare bruto për frymë (GNI/capita), më të madhe se $4,125, por më të vogël se $12,736.

Vendet sipas nivelit të të ardhurave/Vitet 2009 2010 2011 2012 2013Gjithë vendet e Botës 21.7 22.3 22.4 22.4 22.3Vendet me të ardhura të ulta 7.0 8.1 8.0 8.4 8.4Vendet me të ardhura mesatare të ulta 30.9 31.4 31.2 30.8 30.3Vendet me të ardhura mesatare të larta 23.9 25.6 25.5 23.9 23.0Vendet me të ardhura të larta 33.4 33.4 33.2 33.2 32.9Vendet me të ardhura mesatare të larta 19.9 20.6 20.7 20.7 20.7

Shqipëria 10.4 9.7 8.7 10.0 10.4


41

Nëse do t’i referohemi normës së kursimeve kombëtare bruto të Shqipërisë krahasuar me vendet e Ballkanit Perëndimor për periudhën 2005-201365, sipas Grafikut 2.1, me të cilat vendi ynë ka karakteristika të përbashkëta ekonomike, vihet re që norma e kursimeve kombëtare të Shqipërisë, në përgjithësi është mbi mesataren e normës së kursimeve të këtyre vendeve. Në vitet e para të tranzicionit norma e kursimeve të brendshme në Shqipëri, pësoi një rënie të konsiderueshme duke arritur deri në minus 51.9 përqind të GDP-së. Kjo ashtu sikurse në shumë vende të tjera ish-komuniste, besohet se ndodhi së paku për tre arsye kryesore: Ä Së pari rënia e ekonomisë së centralizuar dhe kalimi drejt ekonomisë së tregut

eleminoi të ashtëquajturat “kursime të detyrueshme”. Ä Së dyti, rritja e inflacionit gjatë kësaj periudhe, solli uljen e vlerës reale të

kursimeve. Ä Së treti, shkatërrimi i të gjitha industrive që ekzistonin në deri në këtë periudhë

solli uljen e kapitalit. Ndërkohë Uvalic, në një studim për tranzicionin që përjetuan vendet e Europës Qendrore dhe Lindore theksonte se arsyet e niveleve të ulta të kursimeve gjatë këtyre viteve ishin: nivelet e ulëta të të ardhurave, nivelet në rënie të jetesës, tregjet e pazhvilluara kapitale dhe financiare, skemat e ndryshme piramidale, mungesa e besimit në institucionet zyrtare financiare, mbajtja e kursimeve nën dyshek, si dhe niveli i lartë i korrupsionit dhe i kriminalitetit66. Viti 1997, shënoi një tjetër rënie të konsiderueshme në kursimet e brendshme në Shqipëri. Rënia e firmave piramidale të cilat kishin tërhequr një pjesë të mirë të kursimeve të familjeve shqiptare, shkaktoi një kolaps në të gjithë ekonominë e vendit tonë. Pas kësaj periudhe, kursimet edhe pse në nivele të ulta krahasuar me shumë vende të rajonit, njohën ritme të rritjes. Megjithëse siç shihet edhe nga Grafiku 2.2, kemi një rritje të normës së kursimeve të brendshme, duke kaluar nga vlera negative në vlera pozitive, përsëri këto mbeten në nivele të ulta krahasuar me shumë vende të tjera me të njëjtin nivel të ardhurash. Ky nivel i ulët i kursimeve të brendshme, tregon se ato janë të pamjaftueshme për të siguruar nivelin e investimeve që kërkon ekonomia jonë.

65Në vendet e Ballkanit Perëndimor bëjnë pjesë Maqedonia, Bosnje-Hercegovina, Kosova, Mali i Zi, Serbia, Kroacia dhe Shqipëria. 66Uvalic, M., (2003): The Transition Twelve Years After – Specific Problems of Southeast Europe”, CEE-Japan Forum for the 21st Century-Democracy and Market Economics in Central and Eastern Europe: Are New Institutions Being Consolidated?


42

Burimi: World Development Indicators, World Bank

Grafiku 2.2:Kursimet e brendshme bruto të Shqipërisë, për vitet 2005-2014 Sipas të dhënave të publikuara nga Banka Botërore, vendet e rajonit ndahen në dy grupe kryesore: njëri grup që përbehet nga Maqedonia, Shqipëria, Serbia, Bosnje-Hercegovina dhe Greqia, normat e kursimeve të brendshme të të cilave janë shumë të ulta, me një mesatare poshtë 10%, duke qenë edhe në vlera negative në disa raste, dhe pjesa tjetër e vendeve të tilla si Rumani, Kroaci, Slloveni, etj., normat e kursimeve të të cilave arrijnë rreth 20%. Nëse i hedhim një vështrim normës së kursimeve të huaja dhe kursimeve të brendshme në Shqipëri, mund të dalim në përfundimin që kursimet e huaja kanë qenë kontribuese në kursimet e brendshme.

Burimi: Albania: Selected Issues and Statistical Appendix, IMF Country Report, February 2015

Grafiku 2.3:Kursimet e huaja krahasuar me kursimet kombëtare në Shqipëri, për

vitet 2009-2014


43

Njëkohësisht mund të themi se gjatë këtyre viteve të fundit 2013-2014, vihet re një rritje në normën e kursimeve të huaja, pra është rritur importi i kursimeve të huaja, ndërkohë që norma e kursimeve kombëtare ka pësuar një rënie përgjatë kësaj periudhe, rënie e cila ka filluar që në vitin 2011.

Depozitat Tregues i rëndësishëm i kursimeve kombëtare janë pikërisht depozitat e individëve, bizneseve dhe sektorit publik. Në këtë mënyrë ne mund të fokusohemi në nivelin e depozitave në banka, duke qenë se depozitat zenë peshën më të madhe në totalin e aseteve financiare. Rritja e besimit për sistemin bankar në tërësi sjell rritjen e depozitave duke ndihmuar jo vetëm sistemin bankar në vetvete por edhe të gjithë ekonominë në tërësi, sepse bankat do të ndihmonin ekonominë duke e mbështetur atë me investime. Në qoftë se do t’i hidhnim një vështrim nivelit total të depozitave përgjatë viteve 2005-2014, referuar të dhënave të Bankës së Shqipërisë, shohim që kemi rritje por norma e rritjes ka ardhur duke u zvogëluar.

Tabela 2.2: Totali i depozitave, Depozitat me afat dhe Depozitat pa afat (në milionë

lekë), si gjendje në fund të vitit, për vitet 2005-2013

Burimi: Banka e Shqipërisë Si depozitat me afat, ashtu dhe ato pa afat në përgjithësi përgjatë viteve kanë pësuar rritje, megjithëse jo me të njëjtën normë rritje, duke përjashtuar vitin 2014. Sipas të dhënave të paraqitura në Tabelën 2.2, vihet re që nga viti 2013 në vitin 2014 është rritur niveli i depozitave pa afat, ndërkohë që është ulur norma e rritjes së depozitave me afat. Fakti nëse depozituesit zgjedhin t’i depozitojnë paratë e tyre me ose pa një afat maturimi, është një tregues i besueshmërisë që ata kanë tek institucionet bankare dhe situata ekonomike në vend. Sipas studimeve të kryera nga Banka e Shqipërisë, megjithëse vihet re një rritje e besueshmërisë së konsumatorëve shqiptarë ndaj sistemit bankar 67, përsëri totali i depozitave me afat ka ardhur duke u ulur. Besojmë se një nga arsyet se pse ka ndodhur kjo rënie në totalin e depozitave me afat, mund të jetë si rezultat i rënies së normave të interesit të depozitave. 67 Banka e Shqipërisë: Raporti Vjetor i Bankës së Shqipërisë 2014.

Depozitat/Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014Depozitat pa afat 78,002 84,233 91,608 91,864 75,462 80,368 81,975 88,542 96,984 135,658Depozitat me afat 198,467 230,234 256,406 262,261 293,676 329,090 370,105 388,331 397,296 369,035Totali i depozitave 276,469 314,467 348,014 354,125 369,138 409,458 452,080 476,872 494,280 504,693


44

Burimi: Banka e Shqipërisë

Grafiku 2.4: Struktura e depozitave sipas kontributit që zënë sektorët e ekonomisë ( në milionë lekë), për vitet 2005-2014

Përsa i përket sektorit kryesor që kontribuon në totalin e depozitave, shihet qartë se individët zenë vendin kryesor. Ndërkohë sektori privat gjithashtu ze një vend të rëndësishëm në totalin e depozitave i shoqëruar më pas nga kursimet e institucioneve të tjera finaciare ndërmarrjet jofinanciare publike dhe në vend të fundit janë depozitat e autoriteteve lokale. Përjashtuar individët, kontributi i sektorëve të tjerë është pothuajse i papërfillshëm.

Bilanci buxhetor

Për të gjithë periudhën pas viteve ’90 Shqipëria është karakterizuar nga kursime publike negative. Kjo pikërisht për shkak të faktit se të ardhurat e buxhetit të shtetit janë në nivele më të ulta se shpenzimet buxhetore. Megjithatë duhet theksuar fakti që niveli i kursimeve publike, krahasuar me vitet e para të tranzicionit ka ardhur duke u rritur për shkak të reduktimit të defiçitit fiskal. Referuar të dhënave të Bankës së Shqipërisë shohim që për periudhën 2008-2014 niveli i të ardhurave buxhetore ka ardhur në rënie, përjashtuar vitin 2014. Ndërkohë që shpenzimet buxhetore edhe pse kanë pësuar një rënie nga viti 2008 deri në 2012, pas kësaj periudhe përsëri ka patur një rritje të tyre. Kjo ka sjellë që defiçiti buxhetor gjithashtu gjatë kësaj periudhë të rritet, duke kontribuar negativisht në normën e kursimeve të brendshme.


45

Nga ana tjetër, rritja e defiçitit buxhetor ka sjellë rritjen edhe të borxhit publik. Në rastin kur qeveria nuk mund të mbulojë shpenzimet e saj, ajo është e detyruar që të marrë borxh.

Burimi: Banka e Shqipërisë Grafiku 2.5:Të ardhurat dhe shpenzimet buxhetore (si % e GDP-së), për vitet 2008-

2014

Problematik mbetet fakti që përveç defiçitit buxhetor, i cili ka një efekt negativ në kursimet kombëtare, edhe rritja e përvitshme e borxhit publik gjithashtu ka ndikim në kursimet kombëtare. Kjo do të thotë që ato kursime kombëtare, të cilat para se të rritej borxhi publik do të përdoreshin për investime, pas rritjes së borxhit publik do të përdoren për të financuar koston e shërbimit të borxhit publik.

Normat e interesit

Ashtu siç vihet re edhe nga Grafiku 2.6, si norma mesatare e interesit për depozita 12-mujore, ashtu dhe norma mesatare e interesit të kredive përgjatë periudhës 2009-2015, kanë ardhur duke u zvogëluar. Siç treguam edhe më lart, pikërisht efektet e reduktimit të normës bazë të interesit janë përcjellë edhe në tregun e depozitave, duke sjellë këto vitet e fundit një rënie të nivelit të depozitave me afat. Nga ana tjetër nuk mund të thuhet e njëjta gjë për nivelin e kredive. Referuar të dhënave të Bankës së Shqipërisë, niveli i kredive ka ardhur duke u zvogëluar, megjithëse vihet re një rënie e normës së interesit për kreditë e reja.

0

5

10

15

20

25

30

35

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

26.9

26.1

26.2

25.4

24.7

24 25.932

.5

33.2

29.3

28.9

28.2

28.9 31

Të Ardhurat Buxhetore ndaj Shpenzimeve Buxhetore (% e GDP)

Të ardhurat buxhetore Shpenzimet buxhetore


46


Grafiku 2.6:Normat e interesit të depozitave dhe normat e interesit të kredive 12-mujore ( në përqindje), për vitet 2009-2015

Llogaria korrente Bilanci i llogarisë korrente i cili përfaqëson hyrjet dhe daljet valutore të mallrave dhe shërbimeve të Shqipërisë, është përkeqësuar këto vitet e fundit. Një pjesë e konsiderueshme e defiçitit korrent mbulohet nga investimet e huaja dhe remitancat. Por referuar të dhënave të publikuara nga Banka e Shqipërisë, niveli i remitancave këto vitet e fundit ka patur një prirje rënëse. Që prej vitit 2011, Shqipëria ka regjistruar një defiçit korrent të vazhdueshëm, i cili në vitin 2014 llogaritet rreth 12.1% e Produktit të Brendshëm Bruto. Gjatë këtyre viteve, llogaria korente e Shqipërisë ka kaluar në defiçite të cilat në shumicën e rasteve kanë shkuar përtej nivelit prej 5 përqind të PBB-së, i cili konsiderohet si nivel i qëndrueshëm. Defiçitet e larta tregtare në mallra janë shkaktari kryesor për defiçite të llogarisë korrente. Bilanci tregtar në Shqipëri ka pasqyruar një defiçit në rritje, që në fillimet e tranzicionit. Arsyeja kryesore që lidhet me këto defiçite është ecuria e ngadaltë e eksporteve nga njëra anë dhe rritje e importit nga ana tjetër. Megjithëse është e vështirë të identifikohet çdo faktor i vetëm brenda llogarisë korrente, që mund të shfaqet si një forcë potenciale e cila mund të sjellë sufiçite tregtare, rritja e defiçitit të mallrave dhe shërbimeve si dhe rënia e remitancave konsiderohen si shkaqet kryesore të rritjes së defiçitit të llogarisë korrente.


47


Grafiku 2.7:Llogaria korrente (si % e GDP-së), për vitet 2008-2014

Siç mund të vihet re edhe nga Grafiku 2.7, megjithëse defiçiti i llogarisë korrente ka njohur një përmirësim të dukshëm deri në vitin 2011, pas kësaj periudhe kemi një përkeqësim të tij.

Koefiçenti i varësisë së moshës

Mbështetur në treguesit demografikë, Shqipëria konsiderohet si një nga vendet me popullsi më të re në rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore. Megjithatë referuar strukturës së popullsisë ndër vite, sipas të dhënave të publikuara nga Instituti i statistikave të Shqipërisë, vihet re që pjesa që zenë të rinjtë në popullsinë e Shqipërisë është zvogëluar ndërkohë që pjesa që zenë të moshuarit është rritur. Sipas raportit të INSTAT68 në vitin 2014, në totalin e popullsisë mesatare të Shqipërisë, të rinjtë (0-14 vjeç) zënë 18,6 %, ndërsa të moshuarit 65 vjeç e lart zënë 12,4 % të popullsisë gjithsej. Në vitin 2000 të rinjtë zinin 29,5 % të popullsisë gjithsej, rreth 10.9 % më shumë krahasuar me pjesën që zenë ato në vitin 2014. Krejt e kundërta mund të thuhet për të moshuarit që zinin vetëm 7,4 % të popullsisë gjithsej në vitin 2000, rreth 5 % më pak

68 INSTAT, (2014):Shqipëri, Popullsia dhe dinamikat e saj, horizonte të reja demografike?


48

krahasuar me vitin 2014, duke treguar një trend të pandalshëm të plakjes së popullsisë. Ndërkohë që nuk mund të thuhet e njëjta gjë për numrin e personave në grupmoshën 15-64 vjeç, i cili edhe pse ka patur një rritje të vogël ka qenë relativisht e qëndrueshme. Tabela 2.3: Raporti i varësisë së moshës në Shqipëri për 100 banorë, për periudhën

1950-2010

Burimi: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2011). World

population Prospects : The 2010 Revision. New York Pas viteve ’90, plakja e popullsisë në Shqipëri besohet se ka qenë e lidhur drejtpërdrejtë me dy faktorë kryesorë: uljen e numrit të fëmijëve të lindur dhe emigrimit masiv të të rinjve. Deri në vitin 2011, Shqipëria kishte popullsinë me moshë më të re në kontinentin Europian, përjashuar Turqinë, Irlandën dhe Islandën. Sipas Censusit të vitit 2011 të publikuar nga INSTAT, vetëm nga viti 2001 deri në vitin 2011, llogaritet një ulje e moshave fëmijërore me rreth 30 %, duke ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në uljen e numrit të popullsisë si dhe në plakjen e saj. Ritmi i plakjes së popullsisë shqiptare gjatë dekadës së fundit ka qenë më i larti në kontinent me përjashtim të Lituanisë. Gjatë kësaj dekade, popullsia në tërësi është plakur me mesatarisht 4.7 vjet në Shqipëri ndërsa në BE është plakur me 2.9 vjet69. Para viteve ‘90, piramida e popullsisë i përkiste modelit të piramidës me bazë të gjerë që tregon përqindje të lartë të fëmijëve dhe grupmoshave të reja dhe një koefiçent të lartë të rritjes së popullsisë. Vitet ‘90 e ndryshuan në mënyrë të konsiderueshme këtë pamje. Rënia e lindshmërisë ka shkuar drejt niveleve të vendeve europiane, emigracioni vazhdon të jetë në shkallë të gjerë. Kjo nënkupton se koefiçenti i varësisë – raporti i numrit të personave në grupmoshat 0-14 vjeç dhe 65 vjeç e lart përkundrejt numrit të personave në grupmoshën aktive 15-64 vjeç, shprehur në përqindje, ka zbritur në mënyrë të njëtrajtëshme70.

69 Open Data Albania: Mosha mesatare, Ritmi i plakjes së popullsisë në Shqipëri dhe vende të EU 2001-2011. 70 INSTAT, (2014): Shqipëri, Popullsia dhe dinamikat e saj, horizonte të reja demografike? Maj 2014

Raporti i varësisë së moshës(për 100 banorë)/Vitet 1950 1960 1970 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010Raporti i varësisë së moshës së re 72 77 80 61 57 53 53 48 40 34Raporti i varësisë së moshës së vjetër 13 10 8 9 9 9 10 12 13 14Raporti total i varësisë së moshës 85 86 88 70 66 62 63 60 53 48


49

Burimi: INSTAT

Grafiku 2.8:Raporti i varësisë së të rinjve dhe të moshuarve në Shqipëri ( në përqindje), për vitet 2010-2014

Në kontekstin e gjerë Europian, Shqipëria renditet e katërta me koefiçentin më të madh të varësisë së të rinjve dhe e treta me koefiçentin më të vogël të varësisë së të moshuarve.

Tabela 2.4: Treguesit e moshës për disa vende Europiane krahasuar me

Shqipërinë(2011)

Vendi Koefiçentët e varësisë(%) Mosha Medianë Gjithsej Të rinjë Të moshuarit Shqipëria 47.1 30.4 16.7 33.5 Greqia 50.7 21.7 29 42.1 Maqedonia 41.2 24.6 16.5 36.1 Mali i Zi 46.9 28.3 18.6 36.5 Gjermania 51.5 20.3 31.2 44.6 Franca 54.5 28.6 25.9 40 Sllovenia 44.3 20.5 23.9 41.7 Spanja 47.4 22.2 25.2 40.3 Kroacia 44.7 22.4 22.4 21.5

Burimi: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2011). World population Prospects : The 2010 Revision. New York

32.9 31.2 29.8 28.4 27.4

16.2 16.5 16.8 17.2 17.8

0

5

10

15

20

25

30

35

2010 2011 2012 2013 2014

në %

Raporti i varësisë së të rinjve/ Raporti i varësisë së të moshuarve

Raporti ivarësisë së tërinjve

Raporti ivarësisë së tëmoshuarve


50

Sipas Bloom, Canning dhe Sevilla, nëse do të kemi një numër të lartë popullsie potencialisht ekonomikisht aktive përkundrejt një numri të ulët popullsie të re dhe të moshuar atëherë kemi të bëjmë më një “dividend demografik”71.

Kjo do të thotë që ende Shqipëria ka mundësi, që nëpërmjet përdorimit të politikave të duhura dhe të përshtatshme social-ekonomike për punësimin e fuqisë së aftë për punë në punë produktive, të përfitojë nga ky “dividend demografik”.

71 Bloom, D., Canning, B., &Sevilla (2003): The demographic dividend: a new perspective on the Economic Consequences of Population Change.


51

KAPITULLI III

METODOLOGJIA

Ky kapitull paraqet metodologjinë e përdorur për arritjen e objektivave të këtij studimi. Qëllimi është që të jepet në mënyrë të detajuar informacion mbi burimet e të dhënave, mbledhjen e të dhënave të përdorura në këtë studim si dhe teknikat ekonometrike dhe përshkruese të përdorura mbi analizën e kursimeve dhe faktorëve përcaktues të tyre në aspektin makro dhe mikro. 3.1 Burimet dhe llojet e të dhënave Mbledhja e të dhënave përbën një fazë të rëndësishme të studimit shkencor, sepse cilësia dhe besueshmëria e rezultateve varet pikërisht nga cilësia e të dhënave të siguruara. Grumbullimi i tyre mund të bëhet si nga burimet primare ashtu edhe ato sekondare. Në realizimin e këtij studimi është përdorur një metodologji e cila në përputhje me pyetjet kërkimore dhe hipotezat e ngritura në këtë studim, kombinon si të dhënat primare ashtu edhe ato sekondare. Të dhënat primare janë ato të dhëna te cilat nuk disponohen nga burime zyrtare, por që mund të sigurohen nëpërmjet burimeve të tilla si intervistat, eksperimentet, anketat etj. Në këtë studim është përdorur pyetësori si mjet për mbledhjen e të dhënave primare, duke qenë se ai konsiderohet si një teknikë e shpejtë, e strukturuar dhe që të krijon lehtësi në përpunimin e të dhënave. Pyetësorët janë shpërndarë në mënyrë rastësore dhe nuk ka karakteristika specifike për të qenë pjesëmarrës në këtë anketim, përveç të qenit “konsumator”. Pyetësori ka në fokus marrjen e informacionit për të kuptuar se si ndikojnë faktorët e ndryshëm psikologjikë, socio-demografikë dhe ekonomikë në sjelljen e individëve ndaj kursimeve. Kursimet e individëve ose ndryshe kursimet personale, zenë peshën kryesore në totalin e kursimeve. Referuar literaturës teorike dhe empirike, në pyetësor janë përfshirë një sërë variablash të tillë si mosha, gjinia, niveli i edukimit, statusi, të ardhurat, pritshmëritë, të ardhurat e paparashikuara, pasiguria, optimizmi, qëndrimi ndaj kursimeve, zakonet e sjelljes, kultura financiare etj., të cilët orientojnë sjelljen e


52

individëve ndaj kursimeve. Periudha në të cilën është fokusuar pyetësori, i takon sjelljes së individëve në lidhje me kursimet gjatë 12 muajve të fundit. Të dhënat sekondare janë ato të dhëna që mund të sigurohen nga burime të ndryshme zyrtare. Në këtë studim janë përdorur të dhënat vjetore për periudhën 1993-2013 të marra nga burimet zyrtare. Të dhënat sekondare të përfshira në model janë marrë nga faqja zyrtare e Bankës Botërore dhe Bankës së Shqipërisë dhe i referohen variablave më së shumti të përdorur në literaturën empirike mbi faktoret që ndikojnë në kursimet kombëtare. Variablat e përdorur janë kursimet kombëtare bruto, produkti kombëtar për frymë, norma e interesit të depozitave, koefiçenti i varësisë së moshës dhe bilanci i llogarisë korrente. Të dhënat vjetore janë përdorur për shkak se të dhënat 3-mujore nuk janë të disponueshme për variabla të tillë si kursimet kombëtare ashtu si edhe koefiçentin e varësisë së moshës. Për më tepër duke qenë se midis variablave të përdorur në këtë model do të shikohet kointegrimi i cili është një fenomen afatgjatë, përdorimi i një hapësire më të gjerë të dhënash për t’i dhënë më shumë fuqi kointegrimit, është më i mirë se sa thjesht rritja e frekuencës së të dhënave, por në një hapësirë më të vogël të të dhënave72. Prandaj mund të themi që, duke qenë se hapësira e të dhënave është më e rëndësishme se numri i vrojtimeve, për sa kohë që theksi vihet në kointegrimin e variablave atëherë në këtë studim janë zgjedhur të dhënat vjetore. Arize dhe Shwiff argumentonin gjithashtu që në analizën e kointegrimit, të dhënat që përmbajnë një numër më të vogël vrojtimesh për një periudhë kohe të gjatë janë më të preferueshme se të dhënat që përmbajnë një numër më të madh vrojtimesh por në një periudhë më të shkurtër kohe, për sa kohë që rritja e numrit të vrojtimeve duke ndarë periudhën vjetore, mund të mos reflektojë lidhjen kointegruese afatgjatë73.

3.2 Teknikat e mbledhjes së të dhënave Mbledhja e të dhënave primare. Mbledhja e të dhënave është një proces i cili konsiston në mbledhjen e informacionit të nevojshëm për studimin. Të dhënat primare mund të mblidhen nëpërmjet eksperimentit ose me anë të pyetësorëve. Në këtë studim, mbledhja e të dhënave është realizuar nëpërmjet pyetësorëve. Qëllimi i zgjedhjes së këtij mjeti është sepse pyetësorët mund të përdoren për të mbledhur një gamë të gjerë informacioni në lidhje me qëndrimet dhe sjelljet. Për këtë qëllim është realizuar një pyetësor i cili përmban përveç seksionit demografik edhe faktorët psikologjikë dhe ekonomikë që ndikojnë në sjelljen e një individi ndaj kursimeve. Është zgjedhur pyetësori, pikërisht si një teknikë e strukturuar, që të lejon lehtësi në përpunimin e të dhënave dhe për më tepër të siguron të dhëna krahasuese nëpërmjet të cilave të dhënat e përfituara mund të interpretohen më mirë.

72Hakkio, C.S., & Rush, M., (1991): Cointegration: How Short Is the LongRun. Journal of International Money and Finance, Vol (10), fq 571-578. 73Arize, A. C, &Shwiff, S. S., (1998): The appropriate exchange-rate variable in the money demand of 25 countries: an empirical investigation. North American Journal of Economics and Finance, Vol. 9(2), fq 169-185.


53

Janë zgjedhur në mënyrë rastësore 400 individë në qytetin e Tiranës, të gjinive, moshave, niveleve të ndryshme të edukimit dhe profesioneve të ndryshme për të patur rezultate sa më gjithëpërfshirëse dhe konsistente. Ky pyetësor u shpënda në mënyrë elektronike dhe i printuar. Nga 400 pyetësorët e shpërndarë, janë përgjigjur 382 individë dhe nga këto vetëm 374 janë përdorur në këtë studim pasi 8 prej tyre ishin të plotësuar pjesërisht dhe nuk mund të identifikohej sjellja e të anketuarve. Pyetësori u hartua mbi bazën e pyetjeve të strukturuara dhe të mbyllura. Gjithashtu ai është plotësuar me vetëadministrim, me anë të teknikës së kampionimit të zgjedhjes së thjeshtë dhe të rastësishme. Mbledhja e të dhënave sekondare. Të dhënat sekondare janë marrë nga faqja zyrtare e Bankës Botërore, konkretisht nga “World Development Indicators” i cili përfshin të dhënat e disponueshme më të sigurta dhe aktuale, si dhe nga Banka e Shqipërisë. Të dhënat janë në formën e serive kohore vjetore dhe përfshijnë periudhën 1993-2013. 3.3 Teknikat e analizimit të të dhënave Analizimi i të dhënave të siguruara si dhe metodologjia e ndjekur për përpunimin e këtyre të dhënave, përbën pjesën më të rëndësishme të një studimi shkencor. Ashtu siç është theksuar edhe më lart, lidhur edhe me objektivat e këtij studimi, analizimi i të dhënave është bërë nëpërmjet dy mënyrave kryesore:

Ø Analiza përshkruese Ø Analiza ekonometrike

Analiza përshkruese lidhet me përshkrimin e thjeshtë të një dukurie ose koncepti në një zgjedhje, në mënyrë që të dalin në pah karakteristikat e kësaj zgjedhjeje në lidhje me një objektiv të caktuar. Analiza përshkruese është përdorur për analizimin e të dhënave të përfituara nga pyetësorët. Nëpërmjet kësaj analize synohet që të studiohet se si, secili prej variablave të pavarur të përmendur më lart, ndikojnë në variablin e varur “ sjelljen e individit ndaj kursimeve”. Një nga strategjitë e kërkimit të përdorura për realizimin e studimeve është ajo e mbështetur në survejime dhe pyetësorët janë një nga teknikat e mbledhjes së të dhënave që i përkasin kësaj strategjie. Pikërisht nëpërmjet kësaj analize synohet që të paraqitet informacion sa më efektiv mbi faktorët psikologjikë, demografikë, socialë dhe ekonomikë që ndikojnë në prirjen e individëve për të kursyer si dhe problematika të tjera të lidhura me to. Ky informacion do të paraqitet nëpërmjet tabelimit të thjeshtë “njëvariabëlsh” dhe tabelimit të kryqëzuar “analizë dyvariabëlshe” me qëllim për të shpjeguar lidhjen mes dy variablave. Analiza ekonometrike është përdorur në këtë studim për të përcaktuar nëse ekziston një lidhje afatgjatë dhe afatshkurtër midis kursimeve kombëtare, të ardhurave kombëtare për frymë, normës së interesit të depozitave dhe bilancit të llogarisë korrente. Për këtë qëllim është ndërtuar një ekuacion regresioni i shumëfishtë, si një mjet i rëndësishëm për të kuptuar lidhjen që ekziston midis dy ose më shumë variablave. Nëpërmjet teknikës së


54

kointegrimit ARDL është evidentuar lidhja midis variablave të përfshirë në model. Njëkohësisht nëpërmjet analizës ekonometrike, është shqyrtuar edhe lidhja shkak-pasojë midis faktorëve makroekonomikë që janë përdorur në këtë studim. Qëllimi i kësaj analize është që të provohen në mënyrë empirike pyetjet kërkimore të ngritura në këtë studim. Për të përfituar rezultatet e analizës ekonometrike janë përdorur programet statistikore Microfit 4.1 dhe Eviews 8.1. 3.4 Stacionariteti dhe jo-stacionariteti i serive kohore Siç është përmendur në kapitullin e parë, një objektiv i rëndësishëm i këtij punimi shkencor është që të përcaktohet efekti i disa variablave makroekonomikë mbi kursimet kombëtare në Shqipëri, për periudhën 1993-2013. Për këtë qëllim janë ngitur katër hipoteza. Duke qenë se testimi i hipotezave kërkon analizën e serive kohore të variablave makroekonomikë, atëherë e gjithë metodologjia e kërkimit do të jetë në përputhje me ekonometrinë e serive kohore. Në një studim empirik i cili përdor seritë kohore është e rëndësishme që të bëhet kontrolli i stacionaritetit74. Në qoftë se seritë kohore nuk janë stacionare, atëherë është e pamundur që të përdorim OLS me qëllim që të vlerësojmë lidhjen afatgjatë midis variablave. Si një para kusht i domosdoshëm i stacionaritetit të serive kohore vjen edhe për faktin se në rastin e analizës së kointegrimit duhet detyrimisht që të gjithë të dhënat e përdorura të jenë individualisht stacionare me qëllim që të shmanget regresioni i rremë. Problemi i regresionit të rremë lind kur një variabël i serisë kohore mund të përfshihet në një variabël tjetër të serisë kohore dhe si rezultat nuk ekziston një lidhje logjike midis tyre. Rezultatet që vijnë nga modele të tilla regresioni mund të mos jenë të besueshme dhe për më tepër të mos kenë kuptim ekonomik. Në qoftë se një variabël është stacionar pa u diferencuar, atëherë themi së është i integruar në formën nivel ose është i integruar i rendit zero, I(0). Në qoftë se një variabël kthehet në stacionar pas diferencimit të parë, thuhet së është i integruar i rendit të parë I(1) dhe në qoftë se kthehet në stacionar pas diferencimit të dytë, i integruar i rendit të dytë I(2). Për të testuar rendin e integrimit të variablave të përdorur, zakonisht përdoren disa lloj testesh, si psh., testi Augmented Dickey-Fuller (ADF), testi Phillips-Perron (PP) apo testi Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS). Megjithëse secili prej këtyre testeve është shumë i dobishëm, secili prej tyre ka kufizime. Një nga shqetësimet e shumta që është nënvizuar nga shumë studiues, lidhet me fuqinë e ulët të këtyre testeve, sidomos kur të dhënat janë të disponueshme për periudha kohore të shkurtra. Në mënyrë që rezultatet e marra të jenë sa më të besueshme, shumë studiues rekomandojnë që të bëhet testimi i serive kohore për prezencën ose jo të rrënjëve unitare, 74Një variabël seri kohore është stacionar , d.m.th. i qëndrueshëm, nëse mesatarja dhe varianca e tij janë konstante përgjatë kohës dhe kovarianca midis dy vlerave varet vetëm nga gjatësia e periudhës së kohës që i ndan ato dhe jo nga momentet kohore kur ato ndodhin.


55

nëpërmjet disa tipeve të testeve. Madje si një zgjidhje më e mirë, rekomandohet kombinimi i testeve që kanë si hipotezë zero jostacionaritetin e serive kohore dhe testeve që kanë si hipotezë zero stacionaritetin e serive kohore, duke besuar që rezultatet do të plotësojnë njëri-tjetrin75. Testi PP dhe testi ADF kanë si hipotezë zero stacionaritetin e serive kohore ndërsa testi KPSS ka si hipotezë zero jostacionaritetin e serive kohore.

Testi Augmented Dickey-Fuller (Dickey-Fuller i shtuar-ADF)

Midis testeve të ndryshme që bëhen për të testuar prezencën e rrënjëve unitare, ose ndryshe stacionaritetin e serisë kohore, është testi Dickey Fuller, i cili mund të përdoret në qoftë se termat e gabimit janë të palidhur, pra janë të pavarur dhe në mënyrë identike të shpërndarë. Në qoftë se termat e gabimit janë të korreluar, testi DF nuk mund të përdoret. Megjithatë, në këtë rast mund të përdorim testin Dickey-Fuller të shtuar, duke “shtuar” ekuacionin e testit DF, pra duke shtuar termin e diferencës me vonesë optimale të variablit të varur dhe si rezultat termi i gabimit është i palidhur në seri76.

Hipotezat që shtohen në përdorimin e testit ADF janë: H0: δ=0 Seria ka rrënjë unitare (nuk është stacionare) H1: δ≠0 Seria nuk ka rrënjë unitare (është stacionare) Testi statistikor t, krahasohet me vlerën t kritike të llogaritur nga Mackinnon (2006). Hipoteza zero hidhet poshtë në qoftë se t-statistikore e llogaritur është më e vogël se t- kritike. Pra, në këtë rast dalim në përfundimin që seria është stacionare. Në qoftëse hipoteza zero nuk hidhet poshte, që do të thotë se t-statistikore është më e madhe se t- kritike, atëherë dalim në përfundimin që seria është jo-stacionare.

Testi Phillip-Person (PP)

Një test tjetër alternativ, që përdoret për të testuar prezencën ose jo, të rrënjëve unitare është testi PP. Ky test mund të përdoret në qoftë se mbetjet e një procesi të rrënjëve unitare janë me lidhje të dobët ndërvarësie ose heterogjene, sepse ky test lejon për lidhje mesatare ndërvarësie dhe terma gabimi heteroskedastikë77. Në përgjithësi, testi PP preferohet ndaj testit ADF për shkak se ky test përdor metodat jo-parametrike për të përshtatur ndaj korrelacionit serial dhe endogjenitetit të variablave të pavarur të përfshirë në model, duke parandaluar humbjen e vrojtimeve të nënkuptuara nga testi ADF. Edhe në testin PP prezenca e rrënjës njësi, tregon që seria nuk është stacionare dhe rendi i integrimit është një ose më i madh. Shtrimi i hipotezave, vlerat kritike dhe procedura për të testuar prezencën e rrënjëve unitare, është e njëjtë me atë të përdorur nga testi ADF.

75Mahadeva, L, & Robinson, P., (2004): Unit root testing to help model building. London:Bank of England. 76 Gujarati, D. N., (2006): Essential of Econometrics. 3rd Edition, MCGraw Hill. 77 Enders, W., (2004): Applied econometric time series. 2ndEdition.New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.


56

Testi Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (KPSS)

Në ndryshim nga testet ADF dhe PP, për të testuar prezencën ose jo të rrënjëve unitare, testi KPSS shtron hipotezat: H0: δ=0 Seria nuk ka rrënjë unitare (është stacionare) H1: δ≠0 Seria ka rrënjë unitare (nuk është stacionare) Sipas Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin, testet e ADF dhe PP të cilët ngrihen mbi bazën e hipotezës zero, e cila supozon se seria nuk është stacionare, pra ka prezencë të rrënjëve unitare, kanë fuqi të vogël për të diferencuar procesin e stacionaritetit të rrënjëve unitare dhe të rrënjëve pothuajse unitare dhe në këtë mënyrë mund të mos hedhin poshtë hipotezën zero. Testi KPSS në këtë mënyrë është i domosdoshëm sepse konfirmon rendin e integrimit të të gjithë variablave. Testi statistikor LM krahasohet me vlerat kritike të llogaritura nga Kwiatkowski (1992). Në qoftë se LM-statistikore është më e madhe se LM- kritike, hipoteza zero hidhet poshtë. Pra, seria ka prezencë të rrënjëve unitare që do të thotë se seria nuk është stacionare. Në qoftë se LM-statistikore është më e vogël se LM- kritike, hipoteza zero nuk mund të hidhet poshtë. Pra, seria nuk është stacionare. Megjithatë, përdorimi i të tre këtyre testeve në shumë punime empirike tregon që ato jo gjithmonë prodhojnë të njëjtat rezultate mbi stacionaritetin e serive kohore. Përsëri në këtë rast rekomandohet që të përdoren teste të tjera shtesë për të verifikuar, ose për të ofruar evidencë shtesë për rezultatet e stacionaritetit të serive kohore. 3.5 Ndërtimi dhe testimi i modelit Për të vlerësuar ndikimin e faktorëve makroekonomikë në kursimet kombëtare është ndërtuar një ekuacion regresioni logaritmik me disa variabla, ku si variabël i varur është marrë kursimi kombëtar bruto. Si variabla të pavarur janë marrë disa prej faktorëve makroekonomikë më të rëndësishëm, të cilat besohet se ndikojnë mbi kursimet kombëtare, mbështetur në literaturën teorike dhe empirike mbi kursimet. Periudha e marrë në studim i referohet viteve 1993-2013. Ä Variabël i varur

§ Kursimet kombëtare bruto (GNS)


57

Ä Variabla të pavarur

§ Produkti kombëtar bruto për frymë (GNP/capita) § Norma e interesit të depozitave (INT) § Koefiçenti i varësisë së moshës (ADR) § Bilanci i llogarisë korrente (CBA)

GNSt= f (GNPCt, INTt, ADRt, CBAt)

Në formën logaritmike funksioni i mësipërm për kursimet kombëtare bruto në Shqipëri, mund të paraqitet:

�� = �� + �� + �� + �� + �� + �� (23) ku βi, paraqesin koefiçentët e elasticitetit. Ky ekuacion paraqet lidhjen ekuilibër në periudhë afatgjatë. Variablat e përzgjedhur në këtë studim mund të përkufizohen si më poshtë:

Kursimet kombëtare bruto, llogariten si të ardhurat kombëtare bruto minus shpenzimet totale të konsumit plus transfertat neto. Të dhënat janë në milionë lekë. Të ardhurat kombëtare bruto për frymë, i referohen vlerës së përgjithshme të tregut të mallrave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një ekonomi gjatë një viti, e pjesëtuar me numrin total të popullsisë. Si variabël përfaqësues i të ardhurave për frymë është përdorur produkti kombëtar bruto, i pjesëtuar me numrin total të popullsisë. Të dhënat janë në milionë lekë. Norma e interesit të depozitave, llogaritet si norma mesatare vjetore e interesit e paguar nga institucionet finaciare. Të dhënat janë në përqindje. Koefiçenti i varësisë së moshës, është raporti i varësisë ndërmjet popullsisë me moshë më të vogël se 15 vjeç dhe më të madhe se 64 vjeç, ndaj popullsisë në moshë pune (me moshë 15-65 vjeç).

Koefiçentiivarësisësëmoshës = ��(��)

(��) (24)


58

Të dhënat paraqiten si proporcion i popullsisë së moshës së varur për çdo 100 banorë në moshë pune. Ndryshe raporti i varësisë së moshës, mund të përkufizohet si raporti i moshës së popullsisë jo produktive ose e papunë ndaj moshës së popullsisë produktive, ose moshës së aftë për punë.

Bilanci i llogarisë korrente, përcaktohet si pagesat e marra nga jashtë në këmbim të mallrave dhe shërbimeve minus pagesat e ngjashme të bëra për të huajt nga ekonomia vendase. Në bilancin e llogarisë korrente tregohen flukset neto të të mirave, shërbimeve dhe transfertave të njëanëshme (dhuratave). Bilanci i llogarisë korrente, si një tregues më i gjerë që përfshin disa komponentë makroekonomikë, është përdorur si variabël përfaqësues i kursimeve të huaja. Të dhënat janë marrë në dollarë dhe nëpërmjet kursit zyrtar të këmbimit të Bankës së Shqipërisë, janë konvertuar në milionë lekë. Arsyet kryesore të përdorimit të modelit logaritmik janë:

• Së pari, një ndër arsyet kryesore që e ka bërë shumë tërheqës përdorimin e modeleve logaritmike lidhet me faktin që koefiçentët β, masin elasticitetin e variablit Y në lidhje me variablin X. Pra, masin ndryshimin në përqindje të variablit Y për një ndryshim të dhënë në përqindje në variablin X78. Në këtë mënyrë në këtë studim synohet që të përcaktohet reagueshmëria në përqindje e kursimeve kombëtare si rezultat i ndryshimit në produktin kombëtar bruto për frymë, normën e interesit të depozitave, koefiçentin e varësisë së moshës dhe bilancin e llogarisë korrente (pra elasticitetin e këtyre variablave). Përdorimi i modelit logaritmik na ofron mundësinë për të shpjeguar këtë reagueshmëri nëpërmjet koefiçentëve të elasticitetit të këtyre variablave.

• Së dyti, modeli logaritmik i kthen të gjithë variablat e modelit në të njëjtin nivel ose njësi. Vlerat e variablave të normës së interesit dhe koefiçentit të varësisë së moshës janë të vogla, ndërkohë që vlerat e kursimeve, produktit kombëtar për frymë dhe bilancit të llogarisë korrente janë vlera të mëdha.

3.5.1 Analiza e kointegrimit

Nga autorë të ndryshëm janë përdorur teknika të shumta për të vlerësuar ndikimin e faktorëve makroekonomikë mbi kursimet kombëtare, duke filluar nga metodat e regresionit klasik e deri tek metodat e kointegrimit. Metodat e regresionit linear mbështeten në supozimin se të gjithë variablat e përfshirë në model janë stacionarë. Megjithatë, shumë seri kohore janë jo-stacionare dhe si rezultat teknika e regresionit klasik mund të japë vlerësime jo të vlefshme për parametrat e ekuacionit.

Kjo solli zhvillimin e disa metodave të reja të cilat bazohen tek kointegrimi.

78 Gujarati, D. N., (2003): Basic Econometrics 4-th Edition. MCGraw-Hill, fq.176


59

Në qoftë se një grup variablash në formën e serive kohore janë individualisht të integruar në të njëjtin rend dhe në qoftë se të paktën, njëri prej kombinimeve lineare i këtyre variablave është stacionar, atëherë thuhet se variablat janë të kointegruar79. Kjo nënkupton që midis këtyre variablave ekziston një lidhje ekuilibër afatgjatë. Testimi i kointegrimit, nënkupton testimin e kësaj lidhje afatgjatë midis këtyre variablave80. Disa teknika të testimit të kointegrimit, të përdorura në një numër të madh studimesh empirike janë teknika Engle-Granger, teknika Johansen e kointegrimit dhe Autoregresive Distributed Lag Model (ARDL).

Teknika Engle-Granger Kjo teknikë është përdorur gjerësisht në analizat e kointegrimit. Me qëllim që të përdoret kjo teknikë, kërkohet detyrimisht që të gjithë variablat të jenë të integruar në të njëjtin rend. Pas verifikimit të stacionaritetit të variablave dhe provimit se kanë të njëjtin rend integrimi, bëhet vlerësimi i parametrit të kointegrimit nëpërmjet OLS dhe testit të kointegrimit. Për këtë llogariten termat e gabimit nga ekuacioni i vlerësuar dhe testohet stacionariteti i tij. Në qoftë se mbetjet janë stacionare, atëherë dalim në përfundimin që variablat janë stacionarë81. Hapi tjetër konsiston në krijimin e modelit ECM, ku termi i korrigjimit të gabimit tregon shpejtësinë e përshtatjes së ekuilibrit në periudhë afatgjatë.

TeknikaJohansen maximum Likelihood Teknika Johansen e kointegrimit është një ndër teknikat që në një farë mënyrë zgjidh mangësitë e teknikës Engle-Granger. Në thelb, kjo teknikë lejon vlerësimin e më shumë se një lidhje kointegrimi, në qoftë se të dhënat që disponojmë përmbajnë dy ose më shumë seri kohore. Megjithatë kusht për zbatimin e kësaj teknike është që të gjithë variablat të jenë të të njëjtit rend integrimi. Në të kundërt aplikimi i kësaj teknike do të dështojë, sidomos nëse disa variabla janë I(0). Njëkohësisht kjo teknikë kërkon disponueshmërinë e një numri relativisht të madh të zgjedhjes.

Teknika ARDL

Një teknikë relativisht e re e kointegrimit, e propozuar nga Pesaran dhe Pesaran82, Pesaran dhe Smith83, Pesaran dhe Shin84, është teknika Autoregresive Distributed Lag

79 Harris, R., (1999): Using Co-integration Analysis in Econometric Modeling. London, Prentice Hall. 80Koncepti i kointegrimit është përdorur për herë të parë nga Granger në vitin 1981. Në qoftë dy ose më shumë seri kohore lëvizin së bashku, thuhet se ato janë të kointegruara, gjë e cila nënkupton se ekziston një lidhje afatgjatë midis tyre. 81Enders ,W., (1996): Applied Econometric Time Series. Lowa State University: John Wiley & Sons INC. 82Pesaran, M. H., &Pesaran., B., (1997): Working with Microfit 4.0: Interactive Econometrics Analysis. Oxford University Press, Oxford. 83Pesaran, M. H., & Shin, Y., (1998): Structural analyses of CointegratingVARs. Journal of Economic Survey, Vol. (12), fq 471-505.


60

Model (ARDL). Teknika ARDL ka gjetur përdorim të madh, pikërisht sepse ka disa avantazhe të rëndësishme krahasuar me metodat Engle dhe Granger dhe Johansen të kointegrimit. Së pari, teknika ARDL nuk kërkon domosdoshmërisht që të gjithë variablat të jenë të të njëjtit rend integrimi. Sipas kësaj teknike, mjafton që variabli i varur të jetë i rendit të parë të integrimit I(1), ndërsa variablat shpjegues mund të jenë një përzierje variablash I(0) dhe I(1). Megjithatë teknika ARDL edhe pse është e aplikueshme për variablat me rende të ndryshme integrimi I(0) apo I(1), ajo kërkon që asnjëri prej variablave të mos jetë i rendit të dytë të integrimit I(2)85. Së dyti, ndërkohë që teknika Johansen e kointegrimit, kërkon një zgjedhje të madhe të të dhënave që modeli të jetë i vlefshëm, teknika ARDL ka veti mjaft të mira edhe kur janë të disponueshme zgjedhje të vogla duke e bërë këtë metodë shumë të përshtatshme dhe efiçente86. Nga hulumtimi i punimeve empirike që kanë përdorur teknikën ARDL, rezulton se ka relativisht një numër të konsiderueshëm të studimeve që kanë përdorur këtë teknikë, në zgjedhje të vogla të dhënash në trajtën e serive kohore që përmbajnë më pak se 30 vrojtime. Për shembull, Pattichis ka përdorur metodën ARDL për të vlerësuar funksionin e kërkesës të importit të Qipros duke përfshirë në model vetëm 20 vrojtime vjetore87. Ndërkohë që për të studiuar ndikimin e Investimeve të Huaja Direkte në Produktin e Brendshëm Bruto në Indi, Gaikëad dhe Fathipour përdorin qasjen ARDL të kontegrimit duke përdorur vetëm 18 vrojtime vjetore 88. Chang gjithashtu ka përdorur 21 vrojtime vjetore për të vlerësuar funksionin e kërkesës të importit të Koresë së Jugut me metodën e ARDL89. Në këtë studim janë përdorur të dhënat vjetore për periudhën 1993-2013. Në këtë mënyrë numri total i observimeve është 21, të cilat janë relativisht të vogla. Së treti, teknika ARDL lejon përdorimin e gjatësive të ndryshme të vonesave optimale, për variabla të ndryshëm të përfshirë në model90.

84Pesaran, M. H., & Shin, Y. (1999): An autoregressive distributed lag modelling approach to cointegration analysis. Chapter 11 in: Econometrics and Economic Theory in the 20th Century: The Ragnar Frisch Centennial Symposium, Strom S (ed). Cambridge University Press: Cambridge. 85Pesaran, M. H., & Shin, Y., (2001): Bound testing approaches to the analysis of level relationships. Journal of Applied Econometrics.Vol(16), fq. 289-326. 86Pesaran, M.H., & Shin, Y., (1999): An Autoregressive Distributed Lag Modelling Aproach to Cointegration Analysis. Chapter 11 in Econometrics and economic Theory in the 20 thCentrury: The Raggnar Frisch Centennial Symposium, Strom S. Cambridge University Press,. 87Pattichis, C. A., (1999): Price and income elasticities of disaggregated import demands; results from UECM s and an application. Applied Economics, Vol(31), fq. 1061-1071 88 Gaikwad, P.S., &Fathipour, G., (2013): The impact of FDI on GDP in Indian Economy. Information Management and Business Review, Vol (5), nr 8, fq. 411-416. 89 Chang, T.Ho.Y.,& Huang, C., (2005): A reexamination of South Korea’s Aggregate Import Demand Function: The Bound Test Analysis. Journal of Economic Development, 90Pahlavani, M., Wilson, E.J, & Worthington, A.C., (2005): Trade-GDP Nexus in Iran: An Application of the Autoregressive Distributed Lag (ARDL) Model. American Journal of Applied Science, US, Vol(2), Nr.7, http://www.ansinet.org/sciencepub/journals.htm


61

Së katërti, teknika ARDL mund të adresojë gjithashtu edhe problemet e shkaktuara nga variablat e lënë jashtë modelit91. Së fundi, teknika ARDL jo vetëm bën të mundur që të testohet prania e lidhjeve afatgjata midis variablave në model, por lejon gjithashtu që njëkohësisht të vlerësohen edhe lidhjet afatshkurtra midis variablave që shqyrtohen. Për shkak të të gjitha avantazheve të përmendura më lart, në këtë studim për të testuar lidhjen kointegruese midis serive në model do të përdoret teknika ARDL, ose e njohur ndryshe si testi i kufijve. Sipas Pesaran, modeli ARDL mund të aplikohet duke modeluar ekuacionin afatgjatë (1) si një model VAR (Model me Vektorë Autoregresivë ) i rendit p. �� = �� + �� + ∑ �� + ��

�� t=1,2,…….T……………………(25)

ku: zt është një vektor kolonë i variablave yt dhe xt. yt është variabli i varur, ndërsa xt është një vektor kolonë i k variablave shpjegues. β0 paraqet një vektor kolonë me (k + 1) komponentë konstantesh, (vektor i interceptit) αt paraqet një vektor kolonë me (k + 1) komponentë koefiҫentësh trendi kohor, (vektor i trendit të koefiҫientëve) θi përfaqëson një matricë (k + 1) * (k + 1) parametrash VAR për vonesën i, µt është një vektor kolonë me (k + 1) komponentë termash gabimi zhurmë të bardhë, t përfaqëson kohën ρ është gjatësia optimale e vonesës (zakonisht kur të dhënat janë vjetore rekomandohet një p=2). Modeli i mësipërm thuhet që është “autoregresiv”, sepse përfshin ρ vonesa optimale të variablit të varur dhe është gjithashtu “distributed lag” sepse përfshin q vonesa optimale të variablave të varur. Më tej Pesaran e zhvilloi modelin VECM (Vector Error Correction Model) në formën vijuese, duke vendosur kufizimin λxy = 0, pra që tregon se ekziston një lidhje unike afatgjatë midis variablit të varur dhe variablave shpjegues: ∆�� = �0 + �� + λ��− 1 ∑ ��∆��− �+ ∑ ��

�− 1�= 0 ∆��− 1 + ��

�− 1�= 1 t=1,2,…..….T…….....................(26)

ku: 91 Narayan, P. K., (2004): Reformulating critical values for the bounds F -statictics approach to cointegration: an application to the tourism demand model for Fiji. Department of Economics Discussion Papers No.02/04, Monash University, Melbourne, Australia.


62

Δ është operatori i diferencës së parë, λ është një matricë (k + 1) * (k + 1) koefiҫentësh afatgjatë, τi dhe ��janë përkatësisht një vektor kolonë (k + 1) dhe një matricë (k + 1)*k koefiçentësh afatshkurtër. Për të përdorur teknikën ARDL të kointegrimit ndiqen disa hapa: Ä Hapi i parë është që provojmë nëse midis variablave të përfshirë në model ekziston

apo jonjë lidhje afatgjatë. Për këtë specifikojmë modelin e mëposhtëm:

∆�� = �� + �� + �� + ��+ ��

+ ��+ �� + ∑ ��

�� ∆��+ ∑ ��

�� ∆��(27)

� ��

�

��

∆�� + � ��

�

� ��

∆�� + � ��

�

��

∆�� + ��

ku: logGNS - logaritmi i kursimeve kombëtare. logGNPC - logaritmi i produktit kombëtar bruto për frymë. logINT- logaritmi i normës së interesit të depozitave. logADR- logaritmi i koefiçentit të varësisë së moshës. logCBA - logaritmi i bilancit të llogarisë korrente. Dummy-është 1 për periudhën 1997 dhe zero për vitet e tjera. θ1, θ2, θ3, θ4, θ5 - janë koefiçentët afatgjatë. β1, β2, β3, β4, β5 - janë koefiçentët afatshkurtër. Pasi specifikojmë modelin, si dhe përcaktojmë numrin e vonesave optimale, për të testuar nëse ekziston apo jo lidhje afatgjatë midis variablave, kryhet testi i kufijve për kointegrimin. Hipotezat ngrihen si më poshtë: H0:θ1= θ2= θ3= θ4= θ5=0 (nuk ka kointegrim midis variablave, që nënkupton

se nuk ka lidhje afatgjatë midis variablave) H1:θ1≠ θ2≠ θ3≠ θ4≠ θ5≠ 0 (variablat kointegrohen, që nënkupton se ka lidhje

afatgjatë midis variablave) Për të kontrolluar nëse variablat kointegrohen apo jo krahasojmë vlerën e statistikës tëllogaritur F me vlerën kritike të F. Statistika F ka një shpërndarje jostandarte që varet nga:


63

Ä numri i variablave shpjegues të përfshirë në model dhe rendi i tyre i integrimit, Ä përfshirja e një konstanteje dhe/ose trendi në modelin ARDL dhe nëse ato janë të

kufizuara apo jo, Ä numri i vrojtimeve të disponueshme.

Vlerat kritike të statistikës F, janë të përcaktuara nga Pesaran, Shin, and Smith. Megjithatë Narayan, ka argumentuar që vlerat e siguruara nga autorët e mësipërm, janë të papërshtatshme për zgjedhje relativisht të vogla dhe si rezultat përdorimi i tyre në zgjedhje të vogla mund të çojë në rezultate të gabuara. Prandaj ai gjeneroi një bashkësi të re me vlerat e statistikës F, për zgjedhje të vogla të cilat variojnë nga 30-80 vrojtime duke përdorur të njëjtën teknikë. Në këtë studim, janë përdorur vlerat kritike të përcaktuara nga Narayan. Të dy autorët kanë përcaktuar dy grupe të vlerave kritike, të quajtura vlerat e kufirit të poshtëm dhe vlerat e kufirit të sipërm. Pikërisht kjo teknikë, shpeshherë njihet edhe si teknika e kufijve. Për një nivel të dhënë besimi, mund të merret një vendim rreth kointegrimit vetëm nëse statistika F e llogaritur bie jashtë këtyre kufijve kritikë, pavarësisht rendit të integrimit të variablave shpjegues. Më konkretisht, nëse statistika F e llogaritur është më e vogël se vlera kritike e kufirit të poshtëm hipoteza Ho nuk mund të refuzohet, pra nuk ekziston lidhje afatgjatë midis variablave. Nëse statistika F e llogaritur është më e madhe se vlera kritike e kufirit të sipërm hipoteza Ho refuzohet, pra ekziston lidhje afatgjatë midis variablave. Nëse statistika F e llogaritur bie midis kufijve të poshtëm dhe të sipërm, vendimi rreth kointegrimit nuk është përfundimtar dhe prandaj rekomandohet përdorimi i një tjetër teknike. Ä Hapi i dytë, pasi kemi marrë vendimin se variablat janë të kointegruar, konsiston në

vlerësimin e modelit afatgjatë ARDL për vonesat optimale (p,q,r,s,t) si më poshtë:

�� = �0 + �� + �1��− 1 + �2��− 1+ �3��− 1

+ ��+ �� + ��(28) Ky hap ka të bëjë me gjetjen e vonesave optimale duke përdorur një prej kritereve AIC ose SBC. Ä Hapi i tretë, konsiston në vlerësimin e VECM i cili përcakton dinamikën e

parametrave në periudhë afatshkurtër.

∆�� = �� + �� + � ��

�

��

∆��+ � ��

�

��

∆��

+ ∑ �� ∆�� + ∑ ��

�� ∆�� + ∑ ��

�� ∆��+ �� + ��(29)


64

ku: β1, β2, β3, β4, β5 - paraqesin koefiçentët afatshkurtër të modelit që konvergjon në ekuilibër. Koefiçentët afatshkurtër janë të gatshëm nga vlerësimi i VECM. Ata janë koefiçentët e diferencave të para. ECTt-1 - është termi i korrektimit të gabimit me një periudhë vonesë. � - mat shpejtësinë e përshtatjes drejt ekuilibrit në periudhë afatgjatë në rastin e shok-eve në sistem. µt - është një vektor komponentë termash gabimi zhurmë të bardhë. Termi i korigjimit të gabimit derivohet nga modeli afatgjatë, koefiçentët e të cilit përfitohen duke normalizuar ekuacionin. Pasi përcaktohet modeli afatgjatë dhe afatshkurtër, kryhen një sërë testesh me qëllim për të kontrolluar qendrueshmërinë e modelit.

3.5.2 Vlerësimi i qëndrueshmërisë së modelit

Në të gjitha modelet dhe teknikat që përdoren në studime të ndryshme, është shumë e rëndësishme, pothuajse thelbësore që rezultatet e përfituara të jenë sa më të besueshme dhe të vlefshme. Pikërisht, në mënyrë që rezultatet e modelit të jenë të vlefshme nga ana statistikore, duhet që modeli të mos vuajë nga prezenca e autokorrelacionit serial, mbetjet të kenë shpërndarje normale, mbetjet të jenë homoskedastike, modeli të jetë i specifikuar në mënyrë korrekte dhe parametrat e modelit të jenë të qendrueshëm. Prania e autokorrelacionit serial, bën që gabimi standard i rezultateve të modelit të jenë më të ulëta se gabimi standard real, duke vënë në pikëpyetje rezultatet dhe rëndësinë e modelit. Për të testuar praninë e autokorrelacionit serial përdoren disa lloj testesh. Në studimin tonë është përdorur testi LM i autokorrelacionit. Në këtë rast, vlerësohet prania e korrelacionit të mbetjeve duke ngritur hipotezat:

HO : Seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit serial HA : Seritë e mbetjeve kanë prani të autokorrelacionit serial

Për të hedhur poshtë ose jo hipotezën zero krahasohet vlera p e statistikës LM, me nivelin e zgjedhur të besimit α=0.05. Nëse vlera p e statistikës LM, është më e madhe se niveli i besimit prej 5%, atëherë hipoteza zero e mosekzistencës së korrelacionit serial nuk mund të refuzohet. Pra, nuk ekziston autokorrelacion i mbetjeve. Një tjetë supozim po kaq i rëndësishëm që rezultatet e modelit të jenë të vlefshme, është që shpërndarja e mbetjeve μ të modelit, të ketë shpërndarje normale. Nëse nuk ndodh


65

kështu edhe rëndësia statistikore e përftuar mbi modelin vihet në pikëpyetje. Në këtë rast, hipoteza bazë H0 dhe hipoteza alternative Ha paraqiten si më poshtë:

HO : Termi i gabimit ka shpërndarje normale HA : Termi i gabimit nuk ka shpërndarje normale

Krahasojmë probabilitetin e statistikës LM me nivelin e besimit α=0.05. Nëse probabiliteti i statistikës është më i madh se niveli i besimit α prej 5 %, atëherë kemi të bëjmë me shpërndarje normale të mbetjeve. Testi ARCH përdoret për të kontrolluar nëse mbetjet janë homoskedastike. Në këtë rast, vlerësohet prania e korrelacionit të mbetjeve duke ngritur hipotezat:

HO : nuk kemi prezencë të heteroskedasticitetit të kushtëzuar autoregresiv HA : kemi prezencë të heteroskedasticitetit të kushtëzuar autoregresiv

Probabiliteti i statistikës së testit krahasohet me nivelin e besimit α=0.05. Në qoftë se probabiliteti i statistikës së testit është më i madh se α, hipoteza zero e mosprezencës të efekteve ARCH nuk mund të refuzohet. Pra, ne mund të arrijmë në përfundimin se specifikimi ynë nuk ka efekte ARCH. Për të kontrolluar nëse modeli ynë është specifikuar në mënyrë korrekte ose jo, përdorim testin RESET i Ramsey. Specifikimi jokorrekt i modelit, nënkupton që disa variabla të rëndësishëm mund të jenë të lënë jashtë tij, ose mund të kemi korrelacion midis variablave shpjegues të përfshirë dhe termit të gabimit ose zgjedhjes, ose është zgjedhur një forme funksionale jo e përshtatshme. Në këtë rast, vlerësohet korrektësia në specifikimin e modelit duke ngritur hipotezat:

HO : kemi specifikim korrekt të modelit HA : nuk kemi specifikim korrekt të modelit

Probabiliteti i statistikës LM krahasohet me nivelin e besimit α=0.05. Në qoftë se probabiliteti i statistikës LM është më i madh se α, hipoteza zero, specifikimit korrekt (jo keqspecifikim të modelit) nuk mund të refuzohet. Përveç teseteve të mësipërme në rastin e teknikës ARDL, mund të përdoret edhe një test shtesë, për të kontrolluar stabilitetin e parametrave të modelit. Ky njihet si Testi CUSUM ose CUSUM of SQUARES. Për të vlerësuar stabilitetin e parametrave të modelit i referohemi paraqitjes grafike. Në qoftë se grafikët tregojnë që statistikat e testeve janë brenda vijave kritike, atëherë dalim në përfundimin që kemi të bëjmë me stabilitet të parametrave të modelit.


66

3.6 Testi i lidhjes shkak-pasojë midis variablave Referuar rishikimit të literaturës të zhvilluar në kapitullin e dytë, mbi lidhjen midis kursimeve dhe rritjes ekonomike, u konkludua se mund të ekzistojë vetëm një drejtim i lidhjes shkakësore, lidhje shkakësore e dyanshme ose mund të mos ketë asnjë lidhje shkakësore mes tyre. Në këtë mënyrë, objektivi i dytë i rëndësishëm i këtij studimi, është që të përcaktohet nëse ka lidhje shkak-pasojë midis kursimeve dhe faktorëve makroekonomikë të përfshirë në model, duke vënë theksin e veçantë në rritjen ekonomike. Mënyra më e zakonshme, e cila është përdorur në një sërë punimesh empirike për të testuar lidhjen shkakësore midis dy variablave është testi shkak-pasojë Granger, i propozuar për herë të parë nga Granger92. Ky test është përdorur fillimisht për të vlerësuar fuqinë parashikuese të një serie kohore nga një seri tjetër. E thënë ndryshe ky test, përpiqet të përcaktojë se si vlerat e shkuara të një variabli mund të ndihmojnë në parashikimin e ndryshimeve të një variabli tjetër. Në analizën e kointegrimit, megjithëse në një fare mënyre përfshihet edhe prezenca e lidhjes shkak-pasojë e shkakësisë midis variablave, jo domosdoshmërisht identifikohet drejtimi i shkakësisë midis këtyre variablave. Shkakësia nënkupton që vlerat me një vonesë të variablit Y ndikojnë në mënyrë të rëndësishme variablin X, ashtu sikurse vlerat me një vonesë të variablit X ndikojnë në variablin Y. Kjo do të thotë që mund të testojmë bashkarisht nëse koefiçentët me kohë vonesë janë të ndryshëm nga zero nëpërmjet testit F dhe nëse rezulton që ato nuk janë të ndryshëm nga zero, vertetohet se ekziston lidhja shkakësore midis variablave X dhe Y. Thuhet se, variabli Y është pasojë e variablit X, nëse variabli X ndihmon në parashikimin e vlerës së variablit Y. Në qoftë se variabli Y shkakton variablin X dhe variabli X nuk shkakton variablin Y, thuhet se ekziston lidhje shkak-pasojë në një drejtim, nga Y tek X. Në qoftë se variabli Y nuk shkakton variablin X dhe variabli X nuk shkakton variablin Y, thuhet se të dy variablat janë statistikisht të pavarur. Në qoftë se variabli Y shkakton variablin X dhe variabli X shkakton variablin Y, thuhet se ekziston lidhje shkak-pasojë e dyanshme. Ky test është i lehtë për t’u kryer dhe është përdorur gjerësisht në shumë studime empirike. Megjithatë ai ka disa kufizime:

92 Granger, C. W. J. (1969): Investigating causal relations by econometric models and cross spectral methods. Econometrica, Vol(37), fq. 424-438.


67

Së pari, testi shkak-pasojë Granger, është subjekt i gabimeve në specifikim. Gujarati theksonte se një test shkakësor është i ndjeshëm ndaj specifikimit të modelit dhe numrit të vonesave optimale93. Në këtë mënyrë, nëse nuk përcaktohen saktë vonesat optimale, mund të kemi rezultate jo të sakta të modelit. Së dyti, seritë kohore karakterizohen nga problemi i stacionaritetit, gjë e cila siç theksuam më lart në analizën e stacionaritetit të serive kohore, mund të çojë në regresion të rremë. Në qoftë se variablat do të jenë të integruar gjithashtu, sipas Gujaratit proçedura e testit F nuk është e vlefshme dhe nuk do të kemi një shpërndarje normale94. Toda dhe Yamamoto zhvilluan një alternative të vonesave optimale të qasjes VAR të shtuar, për të testuar mos-shkakësinë Granger. Në thelb, ky test është një version i modifikuar i testit shkakësor Granger. Sipas kësaj qasje, konkluzionet për shkakësinë mund të kryhen në nivelin e VAR, e cila mund të përmbajë procese të integruara, por nuk mbështeten në karakteristikat e integrimit dhe kointegrimit të variablave. Kjo proçedurë ofron një formulim të thjeshtë dhe është e përshtatshme për t’u aplikuar sepse lejon testet lineare dhe jo-lineare të kufizimeve. Gjithashtu ka një shpërndarje standarte χ2 të kufizuar dhe procedura për zgjedhjen e vonesave optimale mund të aplikohet derisa procesi i rendit të integrimit nuk e kalon gjatësinë e vërtetë të vonesave optimale të modelit95. Testi statistikor Toda & Yamamoto, ose siç njihet ndryshe edhe si testi MWALD (testi Wald i modifikuar) është i vlefshëm edhe kur seritë janë të rendit I(0), I(1) ose I(2), të kointegruar ose jo të kointegruar96. Në thelb kjo procedure anashkalon përdorimin e testeve në lidhje me rrënjët unitare apo testet e kointegrimit. Sipas Toda & Yamamoto, në sistemet e integruara dhe të kointegruara, testi MWALD për kufizimet në parametrat e një sistemi VAR të rendit k, ka një shpërndarje asimptotike χ2 me m shkallë lirie, ku m është numri i kufizimeve kur vlerësohet një system VAR (k+dmax). Dy janë hapat për të realizuar këtë proçedure për testimin e lidhjes shkakësore: Ä Hapi i parë ka të bëjë me përcaktimin e gjatësisë së vonesave optimale (k) dhe, Ä Hapi i dytë konsiston në zgjedhjen e rendit maksimal të integrimit (dmax) për variablat

e sistemit. Pasi përcaktohet rendit maksimal të integrimit, shtohet gjatësia e vonesave optimale të kësaj dmax tek gjatësia e vërtetë e vonesave optimale k, dhe vlerësohet

93 Gujarati Gujarati, D. N., (2003): Basic Econometrics 4-th Edition. MCGraw Hill. 94Mangësi të tjera të testit shkakësor Granger janë diskutuar më specifikisht nga Toda & Phillips në artikullin “Vector Autoregressions and Causality: A Theoretical Overview and Simulation Study, Econometric Reviews 13, fq. 259-285 95Toda, H.Y., & Yamamoto (1995).Statistical inference in Vector Autoregressions with possibly integrated processes. Journal of Econometrics, Vol. (66), fq. 225-250. 96Rambaldi, A. &Doran , H.( 1996) Testing for Granger non-causality in cointegrated system made easy.Working Papers in Econometrics and Applied Statistics, Nr. 88, Department of Economics, University of New Zealand.


68

niveli i VAR. Atëherë mund të verifikohet hipoteza e mos-shkakësisë nëpërmjet testit MWALD.

�� = �� ∑ �� + ∑ ��

�� + �� (30)

�� = �� ∑ ��

�� + ∑ ��

�� + �� (31)

ku: d është rendi maksimal i integrimit të variablave në sistem, h dhe l janë gjatësitë optimale të vonesave të Xt dhe Yt, μt janë termat e gabimit. Hipotezat në rastin e përdorimit të këtij testi ngrihen si më poshtë: Ho: Variabli X nuk shkakton variablin Y H1: Variabli X shkakton variablin Y dhe, Ho: Variabli Y nuk shkakton variablin X H1: Variabli Y shkakton variablin X Themi se kemi lidhje shkak-pasojë vetëm në një drejtim midis dy variablave, në qoftë se ndodh që njëra prej hipotezave zero hidhet poshtë dhe tjetra nuk mund të hidhet poshtë. Themi se kemi lidhje shkak-pasojë të dyanshme midis dy variablave, nëse të dy hipotezat zero hidhen poshtë. Dalim në përfundimin se nuk ekziston lidhje shkak-pasojë midis dy variablave në qoftë se asnjëra prej hipotezave zero, nuk hidhet poshtë.


69

KAPITULLI IV

ANALIZA E TË DHËNAVE

Në këtë kapitull do të paraqitet analiza ekonometrike si dhe ajo përshkruese e

faktorëve që ndikojnë në kursime. Ashtu sikurse është konceptuar ky punim doktoral, në pjesën e parë do të jepen rezultatet e analizës ekonometrike e cila shqyrton lidhjen midis disa prej faktorëve makroekonomikë dhe kursimeve kombëtare si dhe lidhjen shkak-pasojë midis tyre, ndërsa në pjesën e dytë nëpërmjet analizës përshkruese do të jepet një pasqyrë e vlerësimit të sjelljes së individëve ndaj kursimeve si dhe e faktorëve socio-demografikë, ekonomikë dhe psikologjikë që orientojnë sjelljen e tyre, në rastin e Shqipërisë. 4.1 Analiza ekonometrike Analiza ekonometrike është përdorur në këtë studim për të përcaktuar lidhjen që ekziston në periudhë afatgjatë dhe afatshkurtër midis kursimeve kombëtare dhe disa prej faktorëve makroekonomikë të përzgjedhur nga literatura teorike dhe empirike në këtë fushë. Gjithashtu nëpërmjet analizës ekonometrike, është shqyrtuar edhe lidhja shkak-pasojë midis kursimeve kombëtare dhe rritjes ekonomike si dhe midis faktorëve të tjerë makroekonomikë. 4.1.1 Rezultatet e testimit të stacionaritetit Në mënyrë të tillë që të shqyrtojmë efektin e variablave makroekonomikë, produktit kombëtar për frymë (GNPC), normës së interesit të depozitave (INT), koefiçentit të


70

varësisë së moshës (ADR), si dhe bilancit të llogarisë korrente (CBA) mbi kursimet kombëtare, duke qenë se kemi të bëjmë me seri kohore hapi i parë dhe i rëndësishëm në ndërtimin e çdo modeli është testimi i stacionaritetit të variablave. Kjo për arsye se rezultatet e stacionaritetit të variablave luajnë një rol të rëndësishëm në marrjen e vendimit për zgjedhjen e teknikës më të përshtatshme që na mundëson vlerësimin e funksionit të zgjedhur. Për të testuar stacionaritetin e serive kohore, ose ndryshe prezencën ose jo të rrënjëve unitare, ekzistojnë disa teste të ndryshme, të cilat edhe pse ndryshojnë në disa aspekte, thelbi i tyre është i njëjtë: ato testojnë stacionaritetin e një variabli X të modeluar në një seri kohore. Ashtu siç u theksua edhe tek metodologjia e zgjedhur për këtë studim për shkak të avantazheve dhe disavantazheve që paraqesin testet e stacionaritetit, me qëllim që të ofrojmë rezultate sa më të besueshme, në këtë studim janë përdorur 3 teste shumë të aplikuar të rrënjëve unitare të njohura si testi ADF, PP dhe KPSS. Testi ADF dhe PP kanë si hipotezë zero jostacionaritetin e serive ndërsa testi KPSS ka si hipotezë zero stacionaritetin e serive kohore. Megjithatë në këtë studim arsyeja e përdorimit të këtyre tre testeve, më shumë se sa të provohet nëse variablat janë të integruar në nivel I(0), apo të integruar të rendit të parë I(1), është që të provohet që asnjëri prej tyre nuk është i integruar i rendit të dytë ose më lart, sepse ashtu siç është theksuar edhe më parë, nuk do të kishim mundësi të përdornim teknikën ARDL të kointegrimit. Hapi i parë që mund të na ndihmojë në zgjedhjen e ekuacionit të përshtatshëm të testit, pra nëse duhet testuar me kostante, me kostante dhe trend kohor apo asnjërën, është paraqitja grafike e variablave . Grafikët përkatës të variablave paraqiten si më poshtë:

23.2

23.6

24.0

24.4

24.8

25.2

25.6

26.0

26.4

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

LOGGNS

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

DLOGGNS

10.5

11.0

11.5

12.0

12.5

13.0

13.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

LOGGNPC

.0

.1

.2

.3

.4

.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

DLOGGNPC


71

1.2

1.6

2.0

2.4

2.8

3.2

3.6

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

LOGINT

-.6

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

DLOGINT

1.64

1.66

1.68

1.70

1.72

1.74

1.76

1.78

1.80

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

LOGAGE

-.011

-.010

-.009

-.008

-.007

-.006

-.005

-.004

-.003

-.002

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

DLOGAGE

42

44

46

48

50

52

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

LOGCBA

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

DLOGCBA

Burimi: Output i Eviews 8.1

Figura 4.1:Grafikët e variablave të përdorur në model dhe diferencat e para të tyre

Grafikët e variablave të përfshirë në model kundrejt kohës sugjerojnë që loggns, loggnp, logint, logcba dhe logage ndjekin trend kohor. Prandaj kur testojmë variablat për prezencë ose jo të rrënjëve unitare, ekuacionet e testeve të stacionaritetit përfshijnë një konstante dhe një trend kohor. Grafikët e diferencave të para të variablave kundrejt kohës sugjerojnë që diferencat e para të këtyre variablave luhaten rreth konstanteve, përveҫ Δlogage e cila ndjek trend kohor. Si rezultat kur testojmë sjelljen e diferencave të para të variablave ekuacionet e testeve përfshijnë vetëm një konstante përveҫ Δlogage e cila përfshin edhe një trend kohor. Në mënyrë të përmbledhur rezultatet e testeve të stacionaritetit paraqiten në Tabelën 4.1. Siç mund të shihet nga tabela e mëposhtme e rezultateve të testeve të rrënjëve unitare, kuptohet që variablat loggns, loggnpc, logcba janë të integruar të rendit të parë I(1), logage është e integruar e rendit të dytë ose më të lartë, ndërsa rezultatet në lidhje me rendin e integrimit të logint janë të pacaktuar, duke nënkuptuar që testet e përdorur nuk janë në gjendje të përcaktojnë rendin e integrimit të këtij variabli.


72

Tabela 4.1: Rezultatet e testeve ADF, PP dhe KPSS të stacionaritetit të serive

kohore

Variabli Në nivel

Rezultati Diferenca e Parë

Rezultati ADF PP KPSS ADF PP KPSS

loggns -4.646310** -2.951034 0.227024 I pacaktuar -1.882335 -6.767655* 0.414161* Stacionar

loggnpc 4.076763** -5.492931* 0.174141 I pacaktuar

-4.466776

* -4.579133* 0.559334 Stacionar

logint -1.372889 -2.290380 0.127806* I pacaktuar -5.40052* -2.644417 0.178183* I pacaktuar

logcba -2.825396 -2.616232 0.166744 Jostacionar -

6.088546 *

-6.730882* 0.356266* Stacionar

logage -4.587912** -2.178454 0.173906 I pacaktuar -3.207011 -0.872628 0.111456 Jostacionar

Shënime: Gjatësitë e vonesave janë zgjedhur automatikisht nga programi Eviews 8.1. Për testet ADF dhe PP, zgjedhja e gjatësive të vonesave optimale bazohet në Kriterin e Informacionit të Schwarz [SIC]. Për testin KPSS gjerësia e intervalit përcaktohet nga përdorimi i metodave spektrale të vlerësimit të Bartlett Kernel. Vlerat kritike në testin ADF dhe në testin PP u referohen vlerave kritike të përllogaritura nga Mac Kinnon (1996), ndërsa ato në testin KPSS u referohen vlerave kritike të përllogaritura nga Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (1992, Tabela 1). ***, **, * tregojnë refuzimin e hipotezës zero, për nivelet e rëndësisë përkatësisht 10%, 5% dhe 1%. Pikërisht në këto raste, autorë të ndryshëm rekomandojnë që të përdoren teste të tjera shtesë me qëllim për të siguruar evidence shtesë për sjelljet e tyre. Në këtë mënyrë u zgjodh testi Dickey-Fuller GLS (DF-GLS) për të gjithë variablat e marrë në studim me qëllim që të ofrojmë evidencë shtesë për sjelljen e këtyrevariablave. Testi DF-GLS është një version i modifikuar i testit ADF, sepse është argumentuar që ky test ka fuqi më të lartë se testi ADF97. Shtrimi i hipotezave dhe procedura për të testuar prezencën e rrënjëve unitare, është e njëjtë me atë të përdorur nga testi ADF. Rezultatet e testit DF-GLS për variablat e marrë në studim paraqiten në tabelën më poshtë: 97 Elliott, G., Rothenberg, T., &Stock, J. (1996): Efficient tests for an autoregressive unit root. Econometrica, Vol(64), fq. 813-836.


73

Tabela 4.2: Rezultatet e testit DF-GLS të stacionaritetit të serive kohore

Variabli Në nivel

Rezultati Diferenca e Parë

Rezultati DFG DFG

LOGNS -3.189130 Jostacionar -2.141241** Stacionar

LOGNPC -0.46206 Jostacionar -5.392296* Stacionar

LOGINT -1.493867 Jostacionar -4.763803* Stacionar

LOGCBA -2.956743 Stacionar -6.221699* Stacionar

LOGAGE -0.727800 Jostacionar -0.473620 Jostacionar Shënime: Gjatësitë e vonesave janë zgjedhur automatikisht nga programi Eviews 8.1. Për tesin DF-GLS, zgjedhja e gjatësive të vonesave optimale bazohet në Kriterin e Informacionit të Schwarz [SIC]. Vlerat kritike i referohen vlerave kritike të përllogaritura nga Mac Kinnon (1996). **, * tregojnë refuzimin e hipotezës zero, për nivelet e rëndësisë përkatësisht 5% dhe 1%. Nga rezultatet e paraqitura në Tabelën 4.2, testi DF-GLS konfirmon që variablat loggns, loggnpc, logcba dhe logint janë të integruar të rendit të parë I(1) ndërsa logage është e integruar e rendit të dytë ose më të lartë. Variabli i varur, kursimet kombëtare bruto është i integruar i rendit të parë. Kjo përmbush një nga kushtet e përdorimit të teknikës ARDL. Nga rezultatet e testimit të stacionaritetit të variablave të përfshirë në modelin tonë, shohim gjithashtu që koefiçenti i varësisë së moshës, është i integruar i rendit të dytë. Një nga kushtet kryesore të përdorimit të teknikës ARDL, është që në model nuk duhet të përfshihen variablat e integruar të rendit të dytë ose më lart. Si rezultat, në modelin tonë nuk mund të përfshijmë koefiçentin e varësisë së moshës. Edhe pse ky variabël është i rëndësishëm për t’u përfshirë në modelin tonë mbështetur në teoritë standarte mbi kursimet, nga pikëpamja statistikore, ky variabël nuk mund të përfshihet në modelin e ndërtuar për të paraqitur ndikimin e faktorëve makroekonomikë që përcaktojnë kursimet kombëtare. Megjithatë, referuar të dhënave të marra për ecurinë e popullsisë të vendit tonë, Shqipëria ende renditet midis vendeve me një koefiçent të ulët të varësisë së moshës, edhe pse vitet e fundit po vihet re një rritje në vlerën e këtij koefiçenti. Në këto kushte mund të themi që duhen gjetur përdorimi i politikave të duhura social-ekonomike me qëllim që Shqipëria të përfitojë nga ky “dividend”.

4.1.2. Rezultatet e kointegrimit 4.1.2.1 Testi i kointegrimit Hapi i parë në përdorimin e qasjes ARDL të kointegrimit, është specifikimi i modelit sipas ekuacionit (27),në mënyrë të tillë që të përcaktohen gjatësitë e vonesave optimale.


74

Për të përcaktuar gjatësitë e vonesave optimale mund të përdorim kriterin e AIC ose SBC. Megjithatë shumë studiues në punimet e tyre kanë argumentuar se në rastin kur të dhënat janë vjetore, zakonisht rekomandohet një vonesë optimale maksimale = 2. Mohan, argumentonte që për një studim i cili përdor të dhënat vjetore, gjatësia e vonesave optimale duhet të jetë më e vogël se tre, sepse një gjatësi më e madhe e vonesave optimale, në një zgjedhje të vogël do të humbasë shkallët e lirisë 98. Edhe në studimin tonë, duke qenë se të dhënat janë vjetore, është zgjedhur vonesa optimale maksimale = 2. Pasi kemi përcaktuar vonesat optimale, specifikojmë modelin dhe përfitojmë regresionin linear, ku sipas Pesaran vlerat që rezultojnë nga regresioni linear i parë nuk kanë interes të drejtpërdrejtë për analizën e kointegrimit. Nëpërmjet testit Wald, testojmë nëse ekziston lidhje afatgjatë midis kursimeve kombëtare, produktit kombëtar bruto për frymë, normave të interesit të depozitave dhe bilancit të llogarisë korrente. Testi Wald na mundëson që për të marrë një vendim rreth kointegrimit të përcaktojmë vlerën statistikore F të llogaritur, e cila krahasohet me vlerat e kufijve të sipërm dhe të poshtëm të ofruara nga Narayan. Pikërisht për këtë arsye, ky test njihet ndryshe edhe si testi i kufijve. Tabela 4.3. Vlerat kritike për analizën e kointegrimit të përllogaritura nga Narayan

(2005)99

F kritike sipas Narayan për K=3

F-statistikore e llogaritur=9.127616

Për nivelin 1% Për nivelin 5%

Kufiri i poshtëm Kufiri i sipërm Kufiri i poshtëm Kufiri i sipërm 5.333 7.063 3.71 5.018

Shënim: Vlerat kritike janë të cituara nga Narayan për rastin III (kostante e pakufizuar dhe pa trend), për numër variablash shpjegues (k) =3 dhe numër periudhash kohore (n) =30. Megjithëse në studimin tonë numri i periudhave kohore është 21, mund të përdorim vlerat e llogaritura për një zgjedhje prej 30 periudhash, sepse kjo është zgjedhja më e vogël për të cilën janë llogaritur vlerat nga autori, duke supozuar që ka një ndikim të vogël në rezultat. Siç shihet qartë ngarezultatet e paraqitura në Tabelën 4.3, vlera e statistikës F e llogaritur është më e madhe se vlera e kufirit të sipërm për nivelet e rëndësisë 1% dhe 5% të përcaktuar nga Narayan. Hipotezat për testimin e kointegrimit janë: H0 : θ1= θ2= θ3= θ4=0 H1: θ1≠ θ2≠ θ3≠ θ4≠ 0

98 Mohan, R. (2006): Causal relationship between savings and economic growth in countries with different income levels. Economic Bulletin, Vol (5), fq.1-12. 99 Narayan, P. K., (2004): Reformulating critical values for the bounds F -statictics approach to cointegration: an application to the tourism demand model for Fiji. Department of Economics Discussion Papers No.02/04, Monash University, Melbourne, Australia.


75

Duke qenë se statistika F e llogaritur është më e madhe se F kritike e përcaktuar nga Narayan, atëherë hipoteza zero e mos ekzistencës së lidhjes afatgjatë midis variablave kundrejt hipotezës alternative të ekzistencës së kointegrimit midis variablave, bie poshtë. Pra,kursimet kombëtare bruto, produkti kombëtar për frymë, normat e interesit të depozitave dhe bilanci i llogarisë korrente janë të kointegruar, që do të thotë se në periudhë afatgjatë këto seri lëvizin së bashku. 4.1.2.2 Vlerësimi i koefiçentëve afatgjatë nëpërmjet teknikës ARDL Pasi konfirmojmë se midis variablave të përdorur në model ekziston kointegrimi, atëherë vlerësojmë modelin afatgjatë ARDL për vonesat optimale (1,0,2,0,) , të cilat përcaktohen nëpërmjet kriterit SBC. Modeli afatgjatë dhe koefiçentët e vlerësuar paraqiten si më poshtë:

Tabela 4.4 : Vlerësimi i lidhjes afatgjatë dhe koefiçentëve afatgjatë nëpërmjet

teknikës ARDL

Dependent variable is LOGGNS ARDL(1,0,2,0) selected based on Schwarz Baeyesian Criterion 19 observations used for estimation from 1995 to 2013

Regressor Coefficients S.E T-Ratio Prob LOGGNPC 0.60277 0.24343 2.4762 0.031**

LOGINT 0.011624 0.15567 0.074671 0.094*** LOGCBA 0.14225 0.052568 2.7060 0.020**

C 10.9984 2.0702 5.3127 0.000* DUMMY -1.1394 0.20689 -5.5075 0.000*

R-squared 0.98129 S.D of Depended Variable 0.74569 R-Bar-Squared 0.96938 Residual Sum of Squares 0.18727

S.E. of Regression 0.13048 Equation Log-likelihood 16.9267 F-stat 82.4167[0.000] Akaike Info.Criterion 8.9267

DË-statistics 2.3425 Schëarz Bayesian Criterion 5.1490 Mean of Dep.Variable 25.5061

Shënim: Shenjat ***, ** dhe * tregojnë rëndësinë e koefiçentëve për nivelet e rëndësisë respektivisht 10%, 5% dhe 1%. Burimi: Microfit 4.1

Funksioni i vlerësuar i kursimeve kombëtare është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë një përqind (në termat e testit standart F). Duke qenë se modeli ynë është specifikuar në formën logaritmike, atëherë kjo na lejon që koefiçentët e variablave të varur të interpretohen si elasticiteti i këtyre koefiçentëve në


76

lidhje me kursimet kombëtare bruto. Lidhja afatgjatë midis variablave të pavarur dhe kursimeve kombëtare mund të paraqitet: �� = 10.9984 + 0.60277�� + 0.011624�� + 0.14225�� − 1.1394�� Koefiçenti i produktit kombëtar bruto për frymë (GNPC) është 0.60277 dhe është i lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare (GNS). Kjo nënkupton që në periudhë afatgjatë, duke mbajtur të gjithë faktorët e tjerë të pandryshuar, një rritje me 1% në produktin kombëtar bruto për frymë, do të sillte një rritje prej 0.60277 përqind ndryshim në kursimet kombëtare bruto. Përveç kësaj, probabiliteti tregon që ky koefiçent është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5%. Pra, GNPC ka ndikim të rëndësishëm afatgjatë në GNS. Ky variabël ka ndikimin më të madh në kursimet kombëtare. Në fakt, ky rezultat përmbush pritshmëritë. Të gjitha teoritë e kursimeve argumentojnë që faktori më i rëndësishëm që ndikon në kursime është pikërisht e ardhura. Për më tepër punimet e shumta empirike, që kanë shqyrtuar faktorë që ndikojnë në kursimet kombëtare argumentojnë se në vendet në zhvillim, e ardhura për frymë apo norma e rritjes së të ardhurave për frymë, janë faktorët kryesorë që përcaktojnë kursimet agregate. Në modelin tonë, kemi përdorur produktin kombëtar për frymë, si variabël përfaqësues për të ardhurat. Të ardhurat më të larta, sjellin një përmirësim të të ardhurave për frymë të individëve, gjë e cila mund t’i shtyjë ata për të kursyer më shumë. Norma e interesit përfaqëson normën e kthimit nga kursimet të agjentëve ekonomikë. Sipas teorisë ekonomike, në kushtet kur faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar, kursimet do të jenë të lidhura pozitivisht me normën e interesit. Koefiçenti i normës së interesit të depozitave (INT) në modelin tonë është 0.011624. Kjo nënkupton që në periudhë afatgjatë, duke mbajtur të gjithë faktorët e tjerë konstantë, një rritje me 1% në normën e interesit, do të sillte një rritje prej 0.011624 përqind ndryshim në kursimet kombëtare bruto. Ky koefiçent është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 10%. Megjithatë ne marrim në konsideratë edhe efektin e këtij variabli, përderisa probabiliteti F i modelit, tregon që modeli është statistikisht i rëndësishëm. Ashtu siç kemi përmendur në shqyrtimin e literaturës, efekti i normës së interesit në kursimet kombëtare është i paqartë, për shkak të efektit të zëvendësimit dhe efektit të të ardhurave që shoqërojnë një ndryshim në normat e interesit. Si rezultat efekti neto i këtij variabli mbi kursimet, do të varet nga fakti se cili prej efekteve do të jetë mbizotërues. Në rastin konkret të Shqipërisë, edhe pse koefiçenti i normës së interesit të depozitave është i lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare, në periudhë afatgjatë impakti i tij është i vogël. Kjo do të thotë që efekti i zëvendësimit në këtë rast është më i madh se efekti i të ardhurave. Një rritje në normat e interesit të depozitave, do të sillte që individët të ulnin shpenzimet aktuale të konsumit dhe të rrisnin kursimet me qëllim që të përfitonin nga e ardhura më e lartë e normës së interesit.


77

Në përgjithësi argumentohet që, në rastin e ekonomive tipike në zhvillim, efekti neto i një ndryshimi në normat e interesit mbi kursimet do të jetë pozitiv. Ky rezultat është në përputhje me gjetjet e McKinnon-Shaw, sipas të cilit në një ekonomi në të cilën zgjedhjet e portofolit janë të kufizuara, pra ku sjellja ndaj kursimeve karakterizohet më shumë si qasje për t’i patur paratë në formën e aseteve likuide (cash ose forma shumë të ngjashme me këtë), efekti i drejtpërdrejtë nxitës i normave të larta të interesit do të sjellë rritjen e normave të kursimit100. Gioavannini argumentonte nga ana tjetër që, duke qenë se në vendet në zhvillim, tregjet financiare nuk janë shumë të zhvilluara dhe ku vetë-financimi dhe kredia bankare përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për investime, akumulimi i kursimeve financiare më shumë përcaktohet nga dëshira për të investuar se sa nga dëshira për të jetuar me të ardhurat nga interesi101. Si rezultat pjesa më e madhe e kursimeve do të jetë në formën e parave cash dhe aseteve shumë të afërta me paranë. Efekti i zëvendësimit si rezultat i ndryshimit në normat e interesit, në këtë mënyrë do të jetë më i madh se efekti i të ardhurave për vendet në zhvillim. Në këto kushte mund të themi që në rastin e Shqipërisë, një politikë monetare e cila do të ndikonte në rritjen e normave të interesit të depozitave, do të ndikonte pozitivisht në nivelin e kursimeve në periudhë afatgjatë. Koefiçenti i bilancit të llogarisë korrente (CBA) është 0.14225. Ky koefiçent është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5% dhe i lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare. Sipas rezultateve të modelit tonë bilanci i llogarisë korrente nuk është zëvëndësues i kursimeve kombëtare por është plotësues i tyre. Rezultatet e paraqitura në Tabelën 4.4 tregojnë gjithashtu se në periudhë afatgjatë, duke mbajtur të gjithë faktorët e tjerë të pandryshuar, një rritje me 1% në bilancin e llogarisë korrente, do të sillte një rritje prej 0.14225 përqind ndryshim në kursimet kombëtare bruto. Ky rezultat është në përputhje me konceptin e kontabilitetit të të ardhurave kombëtare sipas të cilit kursimet e huaja janë plotësuese të kursimeve të brendshme. Në fakt, edhe një pjesë e konsiderueshme e punimeve empirike në këtë fushë, argumentojnë se në vendet në zhvilim me të ardhura mesatare, të cilat shoqërohen me defiçite të llogarisë korrente, pritet që të ketë një kontribut pozitiv duke sjellë rritje të kapitalit. Sigurisht nëse kjo rritje e kapitalit do të sillte rritje të investimeve më shumë se sa rritje të shpenzimeve të konsumit, atëherë padyshim që defiçiti i llogarisë korrente do të kontribuonte pozitivisht në kursime. Në Shqipëri, ashtu sikurse në të gjitha vendet e tjera ish-komuniste, vitet e para të tranzicionit u shoqëruan me një ulje të madhe të normës së kursimeve, të cilat ishin të pamjaftueshme për të përballuar nevojat për investime. Ky “boshllëk” u mbush në një fare mase nga hyrja e kapitalit të huaj. Të dhënat e paraqitura nga Banka e Shqipërisë si

100MCKinnon, R. J., (1973): Money and Capital in Economic Development. Brookings, Washington DC 101Giovannini, A., (1983): The interest elasticity of savings in developing countries: the existing evidence. World Development, Vol(11), fq. 601-607.


78

dhe shumë raporte të tjera, tregojnë që hyrja e kapitalit të huaj ka patur një rol shumë të rëndësishëm për ekonominë shqiptare. Sipas Chenery and Elkington (1979),102 kursimet kombëtare dhe kursimet e huaja janë plotësuese të njëra tjetrës në periudhë afashkurtër, por janë zëvendësuese në periudhë afatgjatë. Pra lidhja midis tyre mund të jetë si pozitive ashtu edhe negative. Rezultati i modelit tonë është gjithashtu në përputhje me Osoian, Lazar, Gavrea dhe Zaharie, të cilët studiuan faktorët që ndikojnë në kursimet e brendshme të vendeve në tranzicion dhe dolën në përfundimin që bilanci i llogarisë korrente, është i lidhur pozitivisht me kursimet komëtare bruto, duke kontribuar si plotësuese e tyre103. Në modelin tonë kemi shtuar edhe një variabël dummy për të kapur efektet e krizës që kaloi Shqipëria në vitin 1997. Prandaj ky koefiçent merr vlerën 1 për vitin 1997 dhe 0 për të gjithë vitet e tjera. Ky koefiçent është shtuar në model pikërisht sepse në këtë periudhë, Shqipëria kaloi një krizë të madhe për shkak të firmave piramidale, gjë e cila u reflektua në të gjithë sektorët e ekonomisë dhe treguesit makroekonomikë gjithashtu. Koefiçenti i variablit Dummy në modelin tonë është më shenjë negative dhe statistikisht i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë 1%. Në fakt, ky rezultat është në përputhje me pritshmëritë. Sikurse efektet negative të kësaj periudhe prekën të gjithë treguesit e ekonomisë negativisht, e njëjta gjë ka ndodhur edhe në rastin e kursimeve. Lidhja midis këtij koefiçenti dhe kursimeve kombëtare është negative. Shembull i qartë i këtij efekti negativ, është pikërisht fakti që një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve në këtë periudhë depozituan një pjesë të mire të kursimeve të tyre pranë firmave piramidale. Njëkohësisht si rezultat i krizës së kësaj periudhe, një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve humbi vendet e punës, pra burimin e tyre të të ardhurave. Kjo solli padyshim edhe rënien e nivelit të tyre të kursimeve. Si konkluzion mund të themi që, në lidhje me ekuilibrin afatgjatë midis variablave, të gjithë variablat e përfshirë në modelin tone janë statistikisht të rëndësishëm, edhe pse për nivele të ndryshme të rëndësisë statistikore. Midis variablave të përfshirë në model ekziston kointegrimi, që do të thotë se në periudhë afatgjatë këto seri lëvizin së bashku. Në periudhë afatgjatë, shohim gjithashtu që koefiçenti i të ardhurave kombëtare për frymë është koefiçenti me vlerën më të madhe, duke treguar në këtë mënyrë që të ardhurat kombëtare kanë impaktin më të madh mbi kursimet kombëtare. Kjo tregon që rritja e konsumit apo kursimeve është më shumë e lidhur me rritjen e të ardhurave se sa me ndryshimet në normat e interesit apo faktorët e tjerë makroekonomikë.

102Chenery, H. B., & Elkington, H. (1979): Changement des structures et politique de developpement. Economica, Chapter 10 , fq.367-381. 103Osoian C., Lazăr I., Gavrea C., Zaharie M.,(2008): Determinats of saving in transition economies (1986-2006).Transylvanian Review of Administrative Sciences, 23E/2008, fq. 90-99.


79

4.1.2.3 Qëndrueshmëria e modelit Pasi përfituam rezultatet e mësipërme të ndikimit të disa variablave makroekonomikë mbi kursimet kombëtare në Shqipëri, është e rëndësishme që të kontrollohet nëse këto rezultate të përfituara nga analiza ekonometrike janë të vërteta dhe të besueshme. Për këtë qëllim realizojmë disa kontrolle diagnostifikuese të cilat na tregojnë nëse modeli i përfituar n’a ka dhënë rezultate të besueshme dhe reale. Këta kontrolle janë të rëndësishme sepse, nëse nga analiza e mbetjeve të modelit rezultojnë probleme atëherë vetë modeli mund të mos jetë i vlefshëm për analizë dhe parashikim. Përpara se të interpretohen rezultatet shtrojmë disa pyetje, ku pjesa më e madhe e tyre konsiston në analizën e mbetjeve të modelit: Ä A janë mbetjet e modelit të pakorreluara në mënyrë seriale? Ä A kanë mbetjet e modelit shpërndarje normale? Ä A tregojnë mbetjet e modelit probleme të heteroskedasticitetit? Ä A është specifikuar modeli në mënyrë korrekte? Ä A janë parametrat e modelit të qëndrueshme?

Rezultatet e testeve mbi analizën e mbetjeve janë përmbledhur në Tabelën 4.5:

Tabela 4.5 : Testet diagnostifikuese

LM Version F Version

A :Serial Correlation Test CHSQ ( 1 )= 0.81654 [0.366]** F(1,10) = 0.44906 [0.518]**

B: Functional Form CHSQ ( 1 )= 0.054067 [0.816]** F(1,10) = 0.028538 [0.869]**

C:Normality Test CHSQ ( 2 )= 0.34810 [0.840]** Not applicable D:Heteroskedasticity Test CHSQ ( 1 )= 0.50191 [0.479]** F(1,17) = 0.46126 [0.506]**

Shënim: Shenja ** tregon rëndësinë e koefiçentëve në nivelin e rëndësisë prej 5%. Numrat në kllapa () përfaqësojnë numrin e vonesave optimale, ndërsa vlerat në kllapa [] përfaqësojnë verat e propabilitetit. Statistikat e llogaritura së bashku me propabilitetet përkatëse paraqiten në kllapat katrore. Burimi: Microfit 4.1 Testi i korrelacionit serial tregon nëse mbetjet e modelit janë ose jo të korreluara në mënyrë seriale. Numri i vonesave optimale është 1, sepse zakonisht kur të dhënat janë vjetore rekomandohet një vonesë e barabartë me 1. Propabiliteti i statistikës LM është 0.366, i cili është më i madh se niveli i zgjedhur i besimit prej 5 përqind. Edhe sipas statistikës F dalim në të njëjtin përfundim. Kjo tregon se hipoteza zero e mosekzistencës së korrelacionit serial nuk mund të refuzohet. Pra, nuk ekziston autokorrelacion serial i mbetjeve.


80

Testi i formës funksionale mbështetet në testin Ramsey RESET. Ky test tregon nëse modeli është i specifikuar në mënyrë korrekte apo nëse kemi zgjedhur një formë funksionale jo të përshtatshme. Numri i termave të përshtatur është 1, sepse zakonisht kur të dhënat janë vjetore rekomandohet një vonesë e barabartë me 1. Vlera p e statistikës F është 0.816 dhe është më e madhe se niveli i zgjedhur i besimit prej 0.05. Kjo tregon se hipoteza zero e specifikimit korrekt të modelit nuk mund të refuzohet. Pra modeli ynë është i specifikuar në mënyrë korrekte. Testi i shpërndarjes së mbetjeve tregon gjithashtu që kemi një shpërndarje normale të tyre. Vlera p e statitikës LM është 0.840, pra më e madhe se niveli i besimit prej 0.05. Kjo do të thotë se kemi të bëjmë me shpërndarje normale të mbetjeve në model. Gjithashtu është e rëndësishme që modeli ynë të mos vuajë nga prezenca e heteroskedasticitetit. Testi i heteroskedasticitetit bazohet në regresionin që ekziston ndërmjet vlerave të gabimeve dhe vlerave të pritura të modelit. Vlera p statistikës LM prej 0.479, tregon qartë që nuk mund të hedhim poshtë hipotezën zero të mosekzistencës së heteroskedasticitetit. Pra modeli ynë nuk vuan nga prania e mbetjeve heteroskedastike. Gjithsesi ne kemi provuar edhe evidence shtesë nëpërmjet testit ARCH (shih, Aneksin 2 ), i cili konfirmon gjithashtu që modeli ynë nuk ka prezencë ARCH, pra mbetjet nuk vuajnë nga problemi i heteroskedasticitetit. Përveç testeve të mësipërme diagnostifikuese, është testuar edhe stabiliteti i parametrave të modelit në periudhë afatgjatë duke përdorur testin CUSUM dhe testin CUSUM of Squares. Këto teste janë të rëndësishme dhe rezultatet e tyre mund të evidentohen nëpërmjet paraqitjes grafike. Në qoftë se grafikët tregojnë që statistikat e testeve janë brenda vijave kritike atëherë dalim në përfundimin që kemi të bëjmë me stabilitet të parametrave të modelit. Siç shihet qartë nga Figura 4.2 dhe 4.3, në të dy testet rezultatet tregojnë që specifikimi është i qëndrueshëm gjatë periudhës së shqyrtuar. Të dy grafikët tregojnë që statistikat e testeve janë brenda vijave kritike duke treguar që koefiҫientët e vlerësuar të modelit janë të qendrueshëm. Të gjitha testet e mësipërme mbi analizën e mbetjeve dhe stabilitetin e parametrave tregojnë se rezultatet e modelit tonë mund të vlerësohen si të besueshme dhe efiçente.


81

Shënim: Vijat e drejta përfaqësojnë kufijtë kritikë në nivelin e rëndësisë 5%

Figura 4.2: Testi CUSUM

Shënim: Vijat e drejta përfaqësojnë kufijtë kritikë në nivelin e rëndësisë 5%

Figura 4.3: Testi CUSUM of squares


82

4.1.2.4 Rezultatet e ECM dhe vlerësimi i koefiçentëve afatshkurtër Në përgjithësi, Modeli i Korrigjimit të Gabimit (ECM), paraqet domethënien e pajtueshmërisë ndërmjet sjelljes afatshkurtër të variablave ekonomike dhe sjelljes afatgjatë të tyre. Modeli i Korrigjimit të Gabimit kap dinamikën afatshkurtër të sistemit, dhe koefiçentët e tij masin shpejtësinë e përshtatjes në ekuilibër ndaj tronditjeve që mund të këtë sistemi. Koefiҫientët afatshkurtër janë të gatshëm nga vlerësimi i VECM. Ata janë koefiҫientët e diferencave të para të variablave në VECM. Modeli i Korrigjimit të Gabimit për variablat e përfshirë në model paraqitet në Tabelën 4.6. Rezultatet e tabelës së mëposhtme tregojnë që modeli i ka kaluar të gjitha testet. Modeli i regresionit është i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1% ashtu siç mund të përcaktohet nga probabiliteti i F-statistikore. R-bar-squared është 0.93331, që tregon se afërsisht 93% e ndryshimit në variablin e varur, shpjegohen nga ndryshimet në variablat e pavarur.

Tabela 4.6: Paraqitja e ECM për ARDL (1,0,2,0). Dependent variable is dLOGGNS ARDL(1,0,2,0) selected based on Schwarz Baeyesian Criterion 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 Regressor Coefficients S.E T-Ratio Prob

DLOGGNPC 0.84594 0.34272 2.4683 0.030** DLOGINT -0.15694 0.31826 -0.49310 0.631

DLOGINT1 0.82319 0.29944 2.7491 0.018** DLOGCBA 0.19963 0.088102 2.2659 0.043**

DC -15.4355 3.0838 -5.0054 0.000* DDUMMY -1.5991 0.28894 -5.5345 0.000*

ECM(-1) -1.4034 0.19128 -7.3369 0.000* ku: ECM=LOGGNS - 0.60277*LOGGNPC - 0.011624*LOGINT - 0.14225*LOGCBA - 10.9984*C + 1.1394*DUMMY

R-squared 0.95924 S.D of Depended Variable 0.50524 R-Bar-Squared 0.93331 Residual Sum of Squares 0.18727

S.E. of Regression 0.13048 Equation Log-likelihood 16.9267 F-stat 43.1485[0.000] Akaice Info.Criterion 8.9267

DW-statistcs 2.3425 Schwarz Bayesian Criterion 5.1490 Mean of Dep.Variable 0.14924

Shënim: **, dhe * tregojnë rëndësinë e koefiçentëve për nivelet e rëndësisë respektivisht 5% dhe 1% Burimi: Microfit 4.1


83

Në këtë model, që rezultatet të jenë të vlefshme duhet që të përmbushen dy kushte të rëndësishme: Ä Koefiçenti i ECM duhet që të jetë negativ Ä Propabiliteti i ECM duhet të jetë statistikisht i rëndësishëm.

Siç mund të shikohet nga rezultatet e mësipërme ECM në modelin tonë i përmbush të dy kushtet. Koefiçenti i ECM është negativ, i barabartë me -1,4034 dhe është i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë 1%. Ky koefiçent tregon që, në rast të ndonjë tronditje të ekuilibrit nga viti i mëparshëm, shpejtësia e kthimit në ekuilibër është e barabartë me afërsisht 140,34%. Koefiçenti i produktit kombëtar për frymë është 0.84594 dhe është i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5%. Pra, në periudhë afatshkurtër nëse produkti kombëtar për frymë rritet me një përqind, kjo do të sjellë rritjen normës së kursimeve kombëtare me afësisht 0.8459%. Edhe në periudhë afatshkurtër, ky variabël ka ndikimin më të madh në kursimet kombëtare. Koefiçenti i normës së interesit të depozitave (INT) është -0.15694, por rezultatet tregojnë që ky koefiçent nuk është statistikisht i rëndësishëm. Në ndryshim nga koefiçenti afatgjatë i normës së interesit, shohim që në periudhë afatshkurtër ky koefiçent është negativ, duke treguar që në periudhë afatshkurtër një rritje në normën e interesit të depozitave do të sillte rënien e kursimeve. Megjthatë ky koefiçent në periudhë afatshkurtër rezulton statistikisht i parëndësishëm. Në fakt, ky rezultat është në përputhje me shumë studime empirike sipas të cilëve, në rastin e vendeve në zhvillim nuk përcaktohet nëse ekziston apo jo një lidhje e fortë midis normës së interesit dhe kursimeve, veçanërisht kur gjykohet për këtë lidhje në periudhë afatshkurtër. Koefiçenti i bilancit të llogarisë korrente (CBA) është 0.19963. Ky koefiçent është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5%. Pra, një rritje me një përqind në bilancin e llogarisë korrente, në kushtet kur faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar, do të sjellë rritjen me 0.19963 % në kursimet kombëtare, në periudhë afatshkurtër. Sikurse treguam më lart, në lidhjen afatgjatë midis bilancit të llogarisë korrente dhe kursimeve kombëtare, ekzistonte një lidhje pozitive. 4.1.3 Analiza e shkakësisë Ashtu siç u paraqit në analizën e mësipërme, midis kursimeve kombëtare bruto, produktit kombëtar bruto për frymë, normës së interesit dhe bilancit të llogarisë korrente, ekziston kointegrimi në periudhë afatgjatë. Në këtë mënyrë, ne mund të verifikojmë gjithashtu lidhjen shkakësore midis këtyre variablave. Teknika e propozuar për të shqyrtuar këtë lidhje është pikërisht testi Toda & Yamamoto, ose siç njihet ndryshe, testin WALD të modifikuar. Nga analiza për praninë e rrënjëve unitare të serive kohore, treguam që variablat e përfshirë në modelin tonë janë stacionar


84

në nivel ose në diferencën e parë. Prandaj në modelin tone do të shtojmë vetëm një vonesë optimale shtesë, pra dmax=1, për të evidentuar marrëdhënien shkak-pasojë midis variablave. Rezultatet e këtij testi janë paraqitur në Tabelën 4.7:

Tabela 4.7: Rezultatet e testit Toda-Yamamoto (WALD i modifikuar)

Hipoteza zero Chi-sq Pro Rezultati shkak-pasojë Granger

GNPC nuk shkakton GNS 1.088298 0.5803 Ho nuk mund të hidhet poshtë

GNS nuk shkakton GNPC 11.70659 0.0029 Ho hidhet poshtë

CBA nuk shkakton GNS 10.31562 0.0058 Ho hidhet poshtë

GNS nuk shkakton CBA 21.30343 0.0000 Ho hidhet poshtë

INT nuk shkakton GNS 24.88607 0.0000 Ho hidhet poshtë

GNS nuk shkakton INT 9.753319 0.0076 Ho hidhet poshtë

CBA nuk shkakton GNPC 1.537933 0.4635 Ho nuk mund të hidhet poshtë

GNPC nuk shkakton CBA 19.04032 0.0001 Ho hidhet poshtë

INT nuk shkakton GNPC 5.062888 0.0795 Ho hidhet poshtë

GNPC nuk shkakton INT 1.573896 0.4552 Ho nuk mund hidhet poshtë

CBA nuk shkakton INT 3.637961 0.3062 Ho nuk mund të hidhet poshtë

INT nuk shkakton CBA 22.65655 0.0000 Ho hidhet poshtë Burimi: Output i Eviews 8 Rezultatet e tabelës së mësipërme konfirmojnë që hipoteza zero “e ardhura kombëtare për frymë nuk shkakton kursimet kombëtare” nuk mund të hidhet poshtë, ndërkohë që për nivelin e besueshmërisë 1% hipoteza zero që “kursimet kombëtare nuk shkaktojnë të ardhurat kombëtare për frymë”, hidhet poshtë. Pra, testi konfirmon për një ndikim vetëm në një krah të kursimeve kombëtare në të ardhurat kombëtare për frymë. Ndërkohë që e anasjellta nuk mund të pranohet. Një rritje në nivelin e të ardhurave për frymë, do të thotë që kemi një rritje në nivelin e mirëqënies së individëve. Rezultatet e testit tonë, konfirmojnë vetëm parashikimin e modelit të Solow-Swan dhe të Romer, sipas të cilëve një normë më e lartë e kursimeve, përkthehet në një normë më të lartë të investimeve, e cila si rezultat stimulon rritjen ekonomike. Ky rezultat është mbështetur empirikisht edhe nga Mckinnon, Shaw dhe Mohan e shumë të tjerë. Këta studiues besojnë se kursimet i paraprijnë investimeve dhe si rezultat rritjes ekonomike. Kjo do të thotë që lidhja midis këtyre dy variablave duhet drejtuar domosdoshmërisht nga kursimet te rritja ekonomike. Efekti i një norme më të lartë të kursimeve sjell një


85

disponueshmëri më të madhe të fondeve për investime. Sa më shumë të mira kapitale që të ketë një vend, aq më shumë mallra dhe shërbime mund të prodhojë ai. Prandaj mund të themi që një nivel më i lartë i kursimeve çon në rritje të stokut të kapitalit, i cili nga ana e tij sjell një nivel më të lartë prodhimi. Deaton argumentonte që “ shkakësia është e rëndësishme sepse jo vetëm ndihmon për të kuptuar procesin, por edhe ndihmon për dizanjimin e politikave të duhura”104. Sipas tij kursimet janë një forcë e rëndësishme për stabilitetin dhe rritjen ekonomike. Të njëjtin rezultat ka provuar edhe Oladipo në studimin e saj mbi rolin e kursimeve në vendet në zhvillim, në rastin e vendeve të vogla. Ndërsa në rastin e Shqipërisë, në një punim empirik mbi lidhjen midis kursimeve të brendshme, investimeve të huaja dhe rritjes ekonomike, autorët dolën në përfundimin që qeveria duhet t’i kushtojë më shumë vëmendje politikave për nxitjen e investimeve të huaja të cilat do të ndihmonin në rritjen e kursimeve dhe rritja e tyre do të sillte si rezultat, nxitjen e rritjes ekonomike105. Ky rezultat është gjithashtu në përputhje edhe me raportin e Bankës Botërore sipas së cilës vendet në zhvillim duhet që nëpërmjet politikave të tyre të nxisin kursimet, si një mjet për rritjen e investimeve dhe si rezultat kjo do të ndikojë në rritjen ekonomike të këtyre vendeve. Ndërkohë që roli pozitiv dhe i rëndësishëm i normës së kursimit në investime, i shoqëruar me efektin pozitiv të investimeve në normën afatgjatë të rritjes ekonomike, duke nënkuptuar që norma e kursimit kontribuon pozitivisht në normën e rritjes afatgjatë është evidentuar edhe nga Tançe106. Sipas tij, politikat për të nxitur kursimin e brendshëm do të sillnin përfitim për rritjen ekonomike afatgjatë të Shqipërisë. I njëjti konluzion theksohet edhe nga teoritë moderne të konsumit, sipas së cilave për vendet në zhvillim, siç është edhe rasti i Shqipërisë, është e rëndësishme nxitja e kursimeve sepse nëpërmjet proçesit të akumulimit të kapitalit dhe lidhjes kursim-investime një normë më e lartë e kursimeve do tësjellërritjeekonomike. Midis bilancit të llogarisë korrente dhe kursimeve kombëtare, sipas rezultateve të paraqitura në tabelën 4.7 ekziston lidhje shkakësore e dyanshme. Për nivelin e besueshmërisë 1%, hipoteza zero që “bilanci i llogarisë korrente nuk shkakton kursimet kombëtare”, ashtu sikurse dhe hipoteza zero që “kursimet kombëtare nuk shkaktojnë bilancin e llogarisë korrente hidhen poshtë”. Ashtu sikurse kemi argumentuar edhe më lart, bilanci i llogarisë korrente ka efekt mbi kursimet kombëtare në rastin e Shqipërisë duke kontribuar si plotësuese të tyre. Nga ana tjetër, shumë studiues sugjerojnë se normat e ulëta dhe nërënie të kursimeve i bëjnë defiçitet e llogarisë korrente më pak tëqëndrueshme dhe ekonominë më të brishtë107.

104 Deaton, A.,(1992): Saving and income smoothing in Cote d’Ivore. Princeton, Woodrow Wilson School-Development Studies. 105Turan, G., Gjergji, O., (2014): What is the Impact of Savings on Growth? The Case of a Small Open Economy (Albania).Mediterranean Journal of Social Sciences, MCSER Publishing, Rome-Italy Vol(5), nr. 13. fq.360-368. 106Tançe, Gj., (2014): Ndikimi i dërgesave të emigrantëve në rritjen ekonomike: Rasti i Shqipërisë. Temë Doktorature, Tiranë. 107Tanku, A., Ruçaj, E., Frashëri A., (2007): A është i qëndrueshëm defiçiti i llogarisë korrente? Rasti i Shqipërisë. Material Diskutimi, Banka e Shqipërisë.


86

Ndërkohë nga Tabela 4.7, shohim që në nivelin e besueshmërisë 1% hipoteza zero që “norma e interesit nuk shkakton kursimet kombëtare”, hidhet poshtë. Po ashtu edhe hipoteza zero që “kursimet kombëtare nuk shkaktojnë normën e interesit” hidhet poshtë, në nivelin e besueshmërisë 1%. Kjo do të thotë që midis këtyre dy variablave ka një lidhje shkak-pasojë të dyanshme. Nga njëra anë rritja e normave të interesit të depozitave shkakton kursimet dhe nga ana tjetër kursimet shkaktojnë normat e interesit. Argumentimi ekonomik që mbështet këtë marrëdhënie mbështet faktin se politika monetare, nëpërmjet ndryshimit të normës së interesit do të ndikonte tek kursimet. Nga ana tjetër, një rritje në kursime do të mund të nxiste uljen e normave të interesit ose e anasjellta, një ulje e kursimeve kombëtare neto nxit rritjen e normave të interesit. Sipas testit të shkakësisë WALD i modifikuar, shohim gjithashtu që midis bilancit të llogarisë korrente dhe ardhurave kombëtare për frymë, ekziston një lidhje shkakësore e njëanshme, e drejtuar nga e ardhura kombëtare për frymë në bilancin e llogarisë korrente. Për nivelin e besueshmërisë 1%, hipoteza zero që “ e ardhura kombëtare për frymë nuk shkakton bilancin e llogarisë korrente”, hidhet poshtë. Ndërsa hipoteza zero që “bilanci i llogarisë korrente nuk shkakton të ardhurën kombëtare për frymë” nuk mund të hidhet poshtë. Kjo do të thotë që bilanci i llogarisë korrente shkakton produktin kombëtar për frymë , por nuk mund të thuhet e kundërta. Lidhja shkakësore e njëanshme tregohet gjithashtu edhe midis normës së interesit të depozitave dhe produktit kombëtar për frymë. Norma e interesit të depozitave shkakton produktin kombëtar për frymë, por nuk mund të thuhet e kundërta. Në nivelin e besueshmërisë 10% hipoteza zero që “norma e interesit nuk shkakton produktit kombëtar për frymë”, hidhet poshtë. Ndërkohë hipoteza zero që “produkti kombëtar për frymë nuk shkakton normën e interesit” nuk mund të hidhet poshtë. Argumentimi ekonomik për këtë marrëdhënie, është se normat e interesit ndikojnë drejtpërdrejtë në investime dhe duke qenë se investimet janë një prej komponentëve më të rëndësishëm të të ardhurave kombëtare, kjo do të ndikonte drejtpërdrejtë tek e ardhura kombëtare për frymë. Psh, një ulje e normave të interesit do të sillte rritje të shpenzimeve për investime dhe si rezultat kjo do të ndikonte pozitivisht në rritjen e prodhimit kombëtar. Rezultatet e testit të shkakësisë, konfirmojnë gjithashtu që midis bilancit të llogarisë korrente dhe normave të interesit ekziston lidhje shkak-pasojë e njëanshme. Hipoteza zero që “bilanci i llogarisë korrente nuk shkakton normat e interesit” nuk mund të hidhet poshtë, ndërsa hipoteza zero që “normat e interesit nuk shkaktojnë bilancin e llogarisë korrente” hidhet poshtë në nivelin e rëndësisë 1%. Argumentimi për këtë do të ishte që një ulje e normave të interesit të mund të nxiste hyrjen e investimeve të huaja. Në rastin e Shqipërisë, investimet e huaja zënë një pjesë të rëndësishme të llogarisë korrente.


87

4.2 Analiza përshkruese Në këtë pjesë do të analizohet se si karakteristikat socio-demografike, ekonomike, psikologjike ndikojnë në sjelljen e individëve ndaj kursimeve. Kursimet personale zënë pjesën më të madhe të kursimeve agregate, prandaj një pjesë e rëndësishme e këtij punimi i është kushtuar edhe analizës së sjelljes së individëve ndaj kursimeve në Shqipëri. Prirja e individëve, familjeve ndaj kursimeve varet nga faktorë ekonomikë të tillë si niveli i të ardhurave, të qënit ose jo i punësuar, shpenzimet e konsumit, punëzënia, madhësia e familjes dhe faktorë të tjerë socio-demografikë të tilla si edukimi, tradita, motivi për të kursyer. Por njëkohësisht edhe faktorë të tillë si optimizmi, marrja përsipër e rrisqeve, kultura financiare etj, ndikojnë në orientimin e sjelljes së konsumatorëve ndaj kursimeve personale 4.2.1 Statistika përshkruese të të dhënave Një numër faktorësh lidhen me karakteristikat socio-demografike të tilla si mosha, gjinia, edukimi, numri i anëtarëve në familje etj., të cilat kanë një impakt direkt mbi sjelljen e individëve ndaj kursimeve në një shoqëri. Nga të dhënat e pyetësorit identifikohet se përqindja e të anketuarve meshkuj në këtë studim është 51.5%, krahasuar me të anketuarit femra të cilat zënë 48.5 %.

Grafik 4.1: Përqindja e individëve të anketuar sipas gjinisë Pjesa më e madhe e të anketuarve bëjnë pjesë në grupmoshën 26-35 vjeç (33.3%) dhe grupmoshën 36-45 vjeç (26.3%), të cilat i takojnë edhe grupmoshës që konsiderohet më aktive dhe më produktive. Gjithsesi ky pyetësor ka shtrirje të konsiderueshme duke përfshirë individë të moshave të ndryshme. 11.1% e të anketuarve i takojnë grupmoshës 18-25 vjeç dhe rreth 4% e të intervistuarve i takojnë grupmoshës mbi 65 vjeç, gjë e cila


88

tregon se kemi një përfshirje të të gjitha grupmoshave për të dalë në përfundime sa më të pranueshme në lidhje me sjelljen e individëve sipas moshës, ndaj kursimeve, (Aneksi 3, grafiku2 ).

Grafik 4.2: Përqindja e individëve të anketuar sipas moshës Përqindja më e lartë e të anketuarve (69.7% ) janë të martuar, ndërsa 24.2% janë beqarë. Pjesa tjetër e të anketuarve bashkëjetojnë ose janë të divorcuar. Statusi civil është faktor i rëndësishëm që ndikon në sjelljen e individëve ndaj kursimeve, sepse besohet që individët e martuar janë më shumë të motivuar të kursejnë pavarësisht shpenzimeve më të mëdha të konsumit që kanë në familje, (Aneksi 3, grafiku4).

Grafik 4.3: Përqindja e individëve të anketuar sipas statusit civil


89

4.2.2 Gjetje dhe analiza kërkimore Një nga faktorët e rëndësishëm i cili ndikon në sjelljen e individëve ndaj kursimeve, lidhet me kulturën që ata marrin rreth tyre. Të pyetur nëse në familjet e të anketuarve flitet rreth kursimeve, 72.8% e tyre pohojnë që kursimet zënë një pjesë të rëndësishme në diskutimet e familjeve të tyre.

Grafik 4.4: Rëndësia e kursimeve në kulturën familjare Ky rezultat është në përputhje edhe me rezultatet e pyetjes, se cili ka patur ndikimin më të madh në kulturën tuaj të kursimeve dhe investimeve, ku 65.5% e të anketuarve kanë zgjedhur familjen, si faktorin kryesor nga i cili kanë marrë kulturën e kursimeve dhe investimeve (Aneksi 3, grafiku 7). Në fakt, familjet shqiptare si rezultat i problemeve ekonomike të shumta që kanë kaluar, situatave të papritura e të paparashikuara edhe si rezultat i tranzicionit, duket sikur kanë kultivuar midis tyre një kulturë të të kursyerit, pikërisht për të qenë në gjendje për të përballuar situatat e vështira financiare në të cilat ato mund të ndodhen. Megjithatë përveç kësaj arsyeje nga përgjigjet e të anketuarve shihet qartë, që pjesa më e madhe e tyre, rreth 86.9%, i kanë vendosur vetes objektiva të tilla si blerja e një shtëpie, hapja e një biznesi, edukimi i fëmijëve etj., të cilat kërkojnë kursime (Aneksi 3, grafiku 18). Në këto kushte kursimet marrin një rëndësi edhe më të madhe për këta individë. Vetëm 13.1% e të anketuarve janë përgjigjur që nuk kanë objektiva të tilla. Ndërkohë, referuar rezultateve gjithashtu të paraqitura në Grafikun 4.4, vetëm 8.6% e të anketuarve janë përgjigjur pozitivisht faktit që në familjet e tyre diskutohet për


90

përdorimin e huasë. Siç mund të gjykohet nga ky rezultat, familjet shqiptare kërkojnë të mbështeten më shumë në kursimet e tyre, se sa në gjetjen e formave të ndryshme të të ardhurave në raste vështirësish, apo në rastet kur duan të marrin vendime në lidhje me investimet. Pak kontradiktor duket rezultati në lidhje me planifikimin e shpenzimeve familjare, ku vetëm 18.6% e tyre i janë përgjigjur pozitivisht. Një faktor i rëndësishëm që ndikon në përcaktimin e sjelljes së individëve ndaj kursimeve, është fakti se si e identifikojnë veten e tyre të anketuarit, si kursimtarë apo jo-kursimtarë. Në këtë mënyrë të anketuarve i’u është kërkuar gjithashtu të bëjnë vlerësimin e sjelljes së tyre në raport me kursimet. 64.6% e të anketuarve e identifikojnë veten e tyre si kursimtarë kundrejt 35.4% të cilët janë përgjigjur se nuk e konsiderojnë veten si kursimtarë.

Grafik 4.5: Përqindja e individëve që vetë-identifikohen si kursimtarë dhe jo kursimtarë

Në këtë mënyrë për të kuptuar se në çfarë raporti qëndron vetë-identifikimi i sjelljes së të anketuarve krahasuar me sjelljen e tyre reale ndaj kursimeve, ata janë pyetur në vazhdim nëse kursejnë rregullisht para, apo sa herë që kanë mundësi. Pjesa më e madhe e të anketuarve, rreth 78.8% e tyre, janë përgjigjur se ata kursejnë para sa herë kanë mundësi, 14.1% tregojnë që i’a dalin të kursejnë rregullisht dhe vetëm 7.1% janë përgjigjur se nuk kursejnë asnjëherë (Aneksi 3,grafiku 23).


91

Edhe një studim i Bankës së Shqipërisë i publikuar në vitin 2013, në lidhje me kulturën financiare në Shqipëri, ka dalë në përfundimin se shqiptarët qofshin të varfër apo të pasur, përpiqen që të kursejnë 108. Besojmë që këto rezultate tregojnë që pavarësisht dëshirës dhe prirjes që kanë të të intervistuarit në studimin tonë për të kursyer, faktorë të ndryshëm me karakter ekonomikë e socialë, ndikojnë në faktin nëse konsumatorët arrijnë të kursejnë rregullisht apo në varësi të ndryshimit të këtyre faktorëve. Prandaj, të anketuarit janë pyetur nëse gjatë 12 muajve të fundit u ka ndodhur që me të ardhurat në dispozicion të mos ia dalin të mbulojnë shpenzimet mujore. 68% e të anketuarve deklarojnë se janë gjendur në një situatë të tillë, gjë që nuk i ka ndodhur 32% të totalit të zgjedhjes (Aneksi 3, grafiku 31). Në vijim të pyetjes për ndodhjen në një situatë ku të ardhurat nuk i’u kanë mjaftuar për të përballuar shpenzimet, është kërkuar të tregojnë se si kanë vepruar për të përballuar këtë situatë. Rezultatet dëshmojnë se sjellja më e ndjekur është përdorimi i kursimeve të tyre, me 31.7% megjithëse me një diferencë shumë të vogël krahasuar me përqindjen e atyre që deklarojnë se kanë ulur shpenzimet e tyre. 31% e të anketuarve deklarojnë se kanë shpenzuar më pak, duke reduktuar shpenzimet më pak të nevojshme. Një tjetër rrugëzgjidhje e ndjekur, është edhe huamarrja nga miqtë apo të afërmit, me 26.5% (Aneksi 3, grafiku 32). Mbështetur në rezultatet e këtij pyetësori, një konstatim interesant është se në rastin kur të anketuarit gjenden në vështirësi financiare, në përgjithësi nuk drejtohen pranë institucioneve financiare për të aplikuar për kredi, për të marrë overdraft etj., duke i parë këto si alternativa të fundit. Megjithëse, siç tregohet në rezultatet e mëposhtme të pyetësorit, të anketuarit janë shprehur se kanë besim dhe siguri te bankat, gjykojmë se këto shihen si zgjedhje jo shumë të pëlqyera prej tyre për të marrë hua. Referuar raporteve dhe analizave të Bankës së Shqipërisë, megjithësë vitet e fundit nga ana e saj është ndjekur një politikë e cila ka konsistuar në uljen e normave të interesit për kredi që ofrojnë institucionet e ndryshme financiare në Shqipëri, kërkesa e individëve për kredi është ulur. Një ndër faktorët kryesorë sipas Bankës së Shqipërisë, që ka ndikuar në këtë rezultat është prania e burimeve të tjera joformale. Të pyetur se për sa kohë do të përballonin shpenzimet e tyre pa marrë hua, 38% janë përgjigjur se do të mund të përballonin këtë situatë të paktën 1 muaj por më pak se 3 muaj. Ndërkohë një përqindje e konsiderueshme prej 25% i janë përgjigjur se do të përballonin këtë situatë për të paktën 3 muaj, por më pak se 6 muaj dhe rreth 21% e të anketuarve janë përgjigjur se do të ishin në gjendje të përballonin këtë situatë për më shumë se 6 muaj, (Aneksi 3, grafiku 34).

108 Ceca, K., Koleniço, A., Isaku, E., Haxhimusaj, B., (2013): Kultura financiare në Shqipëri: Rezultatet e vrojtimit për matjen e njohurive financiare të popullatës, 2011. Material Diskutimi, Banka e Shqipërisë.


92

Për të kuptuar nëse realisht po kursejnë apo jo mjaftueshëm konsumatorët e anketuar në Shqipëri, ata janë pyetur nëse kursimet e tyre ju mjaftojnë për të përballuar shpenzimet emergjente, apo objektiva të një natyre më afatgjatë? Referuar Grafikut 4.6 si më poshtë, 46.5% e të anketuarve tyre janë përgjigjur që kursimet e tyre nuk i’u mjaftojnë, 25.8 % janë përgjigjur që kursimet e tyre janë të mjaftueshme dhe 21.2% nuk janë të sigurtë. Raporti i fundit i Bankës së Shqipërisë tregon se vitet e fundit megjithëse kemi një rritje të depozitave në total nga ana e individëve, norma e rritjes së tyre ka ardhur duke u zvogëluar ndërkohë që vlera e depozitave me afat e familjeve shqiptare ka ardhur duke u zvogëluar më shumë se sa norma e rritjes së depozitave pa afat.109

Grafik 4.6: A po kursejnë mjaftueshëm konsumatorët shqiptare? Pjesë e rëndësishme e kësaj analize është edhe pyetja se çfarë vendi zgjedhin konsumatorët shqiptarë të anketuar për të ruajtur paratë e kursyera. Pjesa më e madhe e të anketuarve, rreth 51.4%, janë përgjigjur se preferojnë bankën, kundrejt 26.2% të cilët kanë zgjedhur që një pjesë të kursimeve të tyre t’i ruajnë në bankë dhe një pjesë në shtëpi dhe 22.4% të cilët pohojnë se kursimet e tyre preferojnë t’i ruajnë në shtëpi (Aneksi 3,grafiku 11). Besojmë se këto rezultate në këtë studim vijnë së paku për dy arsye kryesore: Së pari, pjesa më e madhe e të anketuarve në studimin tonë kanë llogari bankare, rreth 73%, kundrejt atyre të cilët nuk kanë llogari bankare rreth 27%. Të paturit e një llogarie bankare, qoftë edhe si një vend nga i cili merr të ardhurat mujore (pjesa më e madhe e të anketuarve në këtë studim janë të punësuar me kohë të plotë), bën që të krijohet një

109 Banka e Shqipërisë, (2015): Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë 2014.


93

marrëdhëniebesimi dhe sigurie me bankat dhe institucionet e ndryshme financiare (Aneksi 3, grafiku 8). Ky fakt konfirmohet edhe më shumë nga pyetja, pse mendoni që banka është një vend më i sigurtë për të ruajtur paratë, 51.6% e të anketuarve i janë përgjigjur se banka është më e sigurtë se çdo vend tjetër kursimi.

Ndërkohë që rezultatet tregojnë që arsyeja e dytë, pse të anketuarit zgjedhin bankat për të ruajtur kursimet e tyre (27.7 % e të anketuarve), është se mund të fitojnë të ardhura nga interesi, pra një normë më e lartë fitimi. Në fakt, po referuar raportit vjetor 2014 të Bankës së Shqipërisë, norma e rritjes së depozitave me afat është gjithnjë e më shumë në rënie krahasuar me depozitat pa afat, duke të krijuar më shumë përshtypjen që depozitimi i parave në bankë është më tepër për t’i ruajtur ato, se sa për të përfituar të ardhura nga norma e interesit të këtyre depozitave.

Grafik 4.7: Arsyet e zgjedhjes së bankës për ruajtjen e kursimeve

Së dyti, pjesa më e madhe e të anketuarve në studimin tonë, rreth 61%, i takojnë individëve me arsim të lartë apo pasuniversitar, (Aneksi, grafiku 3). Në përgjithësi besohet se sa më të arsimuar që të jenë individët, aq më e madhe është kultura e tyre financiare, aq më shumë këta e njohin rëndësinë e këtyre institucioneve finaciare dhe kanë besim tek ato.


94

4.2.3. Analiza dyvariabëlshe Një pjesë e rëndësishme e analizës përshkruese, është edhe analiza dyvariabëlshe. Qëllimi i kësaj analize është të shikohet më qartë, lidhja midis dy variablave dhe mënyra se si ato ndikojnë në normën e kursimeve të konsumatorëve. Për të realizuar këtë qëllim, disa prej faktorëve që përcaktojnë sjelljen e individëve, apo edhe faktorë ekonomikë janë parë në raport me normën dhe sjelljen e të anketuarve ndaj kursimeve.

Norma e kursimeve dhe të ardhurat Të ardhurat janë një faktor përcaktues i rëndësishëm i kursimeve. Siç e kemi përmendur edhe në teoritë e konsumit dhe kursimit, të ardhurat janë të lidhura pozitivisht me kursimet. Kur të ardhurat e një individi rriten, kursimet gjithashtu do të rriten dhe kur të ardhurat e tij ulen, norma e kursimeve do të ulet gjithashtu. Në përgjithësi literatura mbi kursimet tregon që një rritje në të ardhurat rrit mundësitë për të akumuluar më shumë pasuri dhe si rezultat një normë më të lartë kursimi. Sipas studimit tonë, pjesa më e madhe e të anketuarve prej rreth 46%, kursejnë 1-10% të të ardhurave të tyre mujore. Vetëm 10 % e të anketuarve nuk mund të kursejnë, 19% e tyre kursejnë 11-20% të të ardhurave të tyre mujore, rreth 16% kursejnë 21-30% të të ardhurave të tyre mujore, dhe vetëm 2% kursejnë 41-60% të të ardhurave mujore (Aneksi 3, grafiku24). Duke e parë këtë variabël në raport me normën e kursimeve, siç mund të vihet re edhe nga grafiku i mëposhtëm, një rritje e nivelit të të ardhurave të konsumatorëve bën që të rritet edhe norma e kursimit.

Grafik 4.8 : Norma e kursimeve në raport me të ardhurat


95

Individët me të ardhura mesatare mujore deri në 25.000 lekë, në pjesën më të madhe nuk mund që të kursejnë nga të ardhurat e tyre mujore (0%), ndërsa një pjesë e vogël e tyre mund të kursejnë në normat 1-10%. Nga rezultatet e paraqitura në Grafikun 4.8, shohim gjithashtu që tendenca e përgjithshme e të anketuarve është që duke bërë pjesë në grupin me të ardhura më të larta, të rritet edhe norma e kursimeve. Kështu, pjesa më e madhe e individëve që kursejnë 41-60% të të ardhurave, janë ata individë me të ardhura mbi 120.000. Sigurisht që një shtrirje e këtij grupi, vihet re edhe në normat e tjera të kursime, pasi përveç të ardhurave, gjykojmë që ka edhe faktorë të tjerë që lidhen me arsye psikologjike, sociale etj., që ndikojnë në prirjen e këtyre konsumatorëve për të kursyer. Por, tendenca e përgjithshme që vihet re në rezultatet e këtij pyetësori, të paraqitur në Grafikun 4.8 dhe analiza dyvariabëlshe, është se ekziston një lidhje pozitive midis normës së kursimeve dhe të ardhurave, duke qenë në përputhje me teoritë e të ardhurave dhe kursimit. Ky rezultat konfirmohet edhe nga pyetja, se cilin faktor keni si pengesë kryesore për të kursyer, 46% e të anketuarve i janë përgjigjur të ardhurat e ulta, 38% e tyre i janë përgjigjur shpenzimet e larta familjare dhe 16% janë përgjigjur se në përgjithësi pëlqejnë të shpenzojnë paratë (Aneksi3, tabela 20).

Norma e kursimeve dhe gjinia Në përgjithësi është pranuar që gjinia është një variabël i rëndësishëm, i cili ndikon në normën e kursimeve. Nga njëra anë argumentohet që femrat për shkak të përgjegjësisë më të madhe dhe rolit menaxhues që kanë në familje, kanë prirje për të shpenzuar më shumë për konsum dhe si rezultat do të kursejnë më pak. Nga ana tjetër argumentohet që pikërisht për shkak të kësaj përgjegjësie që ato kanë në familje, mund t’i nxisë ato të kursejnë më shumë se sa meshkujt për t’i paraprirë situatave të paparashikuara. Madje studimet e fundit kanë dalë në përfundimin se midis femrave ekziston një shkallë më e lartë e mospranimit të rrezikut krahasuar me meshkujt. Për më tepër Floro dhe Seguino argumentojnë gjithashtu që femrat kursejnë relativisht më shumë se sa meshkujt, edhe me rritjen e të ardhurave110. Megjithatë pikërisht për shkak të argumentave që jepen nga të dy këto forca, mbështetur thjesht në literaturën teorike nuk mund të gjykohet për të nxjerrë një rezultat përfundimtar. Referuar rezultateve të pyetësorit, (Aneksi 3, grafiku 36), vihet re se përqindja e femrave të cilat janë përgjigjur se nuk kursejnë asnjë përqind të të ardhurave të tyre krahasuar me meshkujt është më e vogël, (8.2% kundrejt 11.7%). Për normat e kursimeve nga 1-10% femrat kursejnë më shumë se meshkujt (47.4% kundrejt 44.7%). Për normat e kursimeve nga 11-20% femrat kursejnë më pak se sa meshkujt (18.6% kundrejt 19.4%). Edhe për normat e kursimeve 21-30% të të ardhurave, femrat kursejnë më shumë se sa meshkujt (20.6% kundrejt 11.7%). Ndërsa për normat e kursimeve 31-40% dhe 41-60% të të

110Floro, M. S.,&Seguino, F., (2002): Gender effects on aggregate savings. Policy research report on gender and development, World Bank, Working Paper Series, Nr.23


96

ardhurave përqindja e meshkujve që kursejnë në këto nivele është me e madhe krahasuar me përqindjen e femrave. Referuar këtyre rezultateve gjykojmë se nivelet më të larta të kursimeve, të shprehura si % e të ardhurave, arrihen kryesisht nga meshkujt, gjë e cila shpjegon tendencën e tyre për investime afatgjata më shumë se sa tek femrat, por në rastin e niveleve të ulta të kursimeve, femrat kanë një përparësi në raport me meshkujt. Një shpjegim tjetër i mundshëm i këtij fakti, mund të jetë se meshkujt besohet se kanë nivele më të larta të të ardhurave të tyre, krahasuar me femrat. Ndryshime që lidhen në sjelljen e të anketuarve sipas gjinisë, vihet re edhe në pyetjen se çfarë vendimi do të merrnin ata në lidhje me kursimet, shpenzimet apo investimet, në një situatë ku mund të përfitonin një sasi më të madhe të ardhurash se ato që kanë parashikuar. Sipas teorisë permanente të të ardhurave, individët konsumojnë më shumë mbështetur në nivelin të ardhurave permanente dhe kursejnë më shumë nga të ardhurat e tyre tranzitore. Referuar rezultateve të pyetësorit tonë, pyetjes se çfarë vendimi do të marrin të anketuarit në rast se përfitojnë një sasi të ardhurash të paparashikuara (Aneksi 3, grafiku 17), vihet re se nuk ka diferencë të madhe në përqindje midis atyre që janë përgjigjur se do të kursejnë dhe atyre që janë përgjigjur se do t’i shpenzojnë për blerje të ndryshme (41.1% kundrejt 41.8%). Ndërkohë që në total përqindja e tyre që kanë zgjedhur se do të dëshironin që të kursenin ose investonin, është më e madhe se përqindja e atyre që zgjedhin t’i shpenzojnë këto para (58.2% kundrejt 41.8%).

Grafik 4.9 : Norma e kursimeve në varësi të gjinisë Sipas rezultateve të pyetësorit, nisur nga totali i atyre që kanë zgjedhur se të ardhurat e tyre të paparashikuara do ti çojnë më shumë për kursime, në përqindje më të madhe janë


97

të anketuarit femra (51.2% kundrejt 48.8%). Në lidhje me numrin e atyre që kanë zgjedhur se do t’i shpenzojnë më shumë këto para për blerje të ndryshme, përqindja e të anketuarve meshkuj është më e madhe se të anketuarat femra (50.7% kundrejt 49.3%). Ndërsa në lidhje me investimet, rezultatet tregojnë që nga totali i individëve që kanë zgjedhur këtë alternativë, meshkujt janë të prirur më shumë për të investuar se sa femrat, (54.9% kundrejt 45.1% femra). Këto rezultate tregojnë një sjellje më të orientuar të meshkujve ndaj investimeve.

Norma e kursimeve dhe niveli i edukimit Niveli i edukimit (edukimi formal që lidhet me shkallën e arsimimit), shikohet si një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e sjelljes së individëve në lidhje me kursimet. Sipas Morisset dhe Revoredo besohet se edukimi mund të ketë mbi kursimet një efekt si pozitiv ashtu edhe negativ111. Përshembull, edukimi mund të sjellë një rritje në normën e kursimeve, për shkak se një nivel më i lartë i edukimit, mesatarisht është i lidhur me një nivel më të lartë të ardhurash dhe si rezultat një nivel më i lartë të ardhurash nënkupton një nivel më të lartë kursimesh. Për më tepër besohet që një nivel më i lartë edukimi ka më shumë njohuri rreth mundësive për investime dhe përfitimeve të tjera nga kursimet, pra një kulturë më të madhe financiare. Megjithatë, edukimi mundet edhe të ndikojë negativisht mbi kursimet, për shkak se besohet që individët më të arsimuar, kanë më pak gjasa të jenë të papunë krahasuar me individët e pa arsimuar. Në këtë mënyrë, duke i lidhur kursimet me motivin parandalues, një nivel më i lartë edukimi do të sillte më pak pasiguri për punësimin dhe si rezultat do të ulte nevojën për kursime. Nga ana tjetër një nivel më i lartë edukimi besohet se shoqërohet me shpenzime më të larta konsumi dhe si rezultat norma më të ulta kursimi. Nga analiza dyvariabëlshe midis normës së kursimeve dhe nivelit të edukimit në studimin tonë, vihet re që ekziston një lidhje pozitive midis këtyre dy variablave. Grupi i të anketuarve që kanë vetëm arsim fillor munden maksimalisht të kursejnë 1-10% të të ardhurave të tyre. Pothuajse në përqindje të barabartë janë ato individë që nuk arrijnë të kursejnë nga të ardhurat e tyre mujore, krahasuar me individët të cilet arrijnë të kursejnë 11-20% të të ardhurave mujore.

111Jacques, M. & Cesar, R. (1995).Savings and education, a life-cycle modle applied to a panel of 74 countries. World Bank Policy Research Working Paper, nr. 1504.


98

Grafik 4.10: Norma e kursimeve në varësi të nivelit të edukimit Në fakt po t’i referohemi pyetësorit, vëmë re që ata individë të cilët munden që të kursejnë në këtë normë, ose marrin të ardhura nga remitancat, për shkak se ndonjëri prej familjarëve të tyre është në emigrim, ose kanë mundur që të sigurojnë qera nga pronat e tyre të trashëguara. Në këtë grup të anketuarish asnjë prej tyre nuk mundet të kursejë mbi 20% të të ardhurave të tyre mujore. Kjo mund të evidentojë edhe një fakt tjetër, që individët më pak të arsimuar, kanë më pak mundësi të gjejnë punë me të ardhura të larta dhe si rezultat edhe kursimet e tyre do të jenë në nivele më të ulta, pavarësisht dëshirës që mund të kenë këta individë për të kursyer. Vihet re gjithashtu që me rritjen e numrit të viteve të arsimit ekziston një tendencë për t’u shtrirë në të gjitha normat e kursimit, megjithëse pjesa më e madhe e të anketuarve, rreth 47 %, kanë zgjedhur normën e kursimeve 1-10% të të ardhurave të tyre mujore. Në grupin e individëve me arsim të lartë ashtu edhe pasuniveritar, vihet re si një lidhje pozitive ashtu edhe negative midis normës së kursimeve dhe edukimit. Në grupin e individëve me arsim të lartë rreth 2.6% e tyre tregojnë se kursejnë 41-60% të të ardhurave të tyre mujore dhe 4.8% e individëve me arsim pasuniversitar kursejnë në këtë normë. Shohim gjithashtu që pjesa më e madhe e tyre kursejnë vetëm 1-10% të të ardhurave të tyre, ashtu sikurse vihet re në pjesën më të madhe të të anketuarve. Pra, pavarësisht se individët me një nivel më ta lartë edukimi, kanë më shumë mundësi për të patur të ardhura të larta, nuk zgjedhin normat më të larta të kursimeve. Nga këto rezultate, mund të vlerësojmë se siguria më e madhe që kanë për punën këta individë, reflektohet në një normë jo shumë të lartë të kursimeve. Nga rezultatet e paraqitura në Grafikun 4.10, vëmë re gjithashtu që në të dy këto grupe një pjesë e konsiderueshme e të arsimuarve nuk kursejnë. Psh, në grupin e individëve me


99

arsim pasuniversitar 23.8% e tyre nuk kursejnë nga të ardhurat e tyre mujore. Ky rezultat mund të konfirmojë edhe njëherë sigurinë më të madhe për të patur të ardhura të vazhdueshme të këtyre individëve, ashtu sikurse edhe prirjen për të qenë jokursimtarë të tyre.

Motivi i kursimeve në varësi të moshës Objektivat që kanë individët për të kursyer mund të jenë ndryshme, në varësi të qëllimeve të gjithësecilit. Dikush ka për qëllim që të kursejë para për shpenzime të mëdha të tilla si shkollimi, investimi në një biznes, blerja e një shtëpie, të kursejë për moshën e pensionit etj. Të tjerë individë mund të kenë objektiva më afatshkurtra, të tila si të përballojnë shpenzimet e papritura në situata të paparashikuara. Në këto kushte besohet se individët në varësi të moshës në të cilën ato janë, mund të vendosin edhe për objektivat apo arsyet që i nxisin ata të kursejnë një pjesë të të ardhurave të tyre.

Grafik 4.11 : Motivet e kursimit në varësi të moshës

Sipas literaturës mbi kursimet, kufizimi i likuiditeve dhe motivi parandalues shpjegon kursimet pozitive në sjelljen e të rinjve, ndërsa motivi i trashëgimisë, rreziku që lidhet me shëndetin shpjegon kursimet pozitive për moshat e mëdha.


100

Nga rezultatet e Grafikut 4.11, shohim që të intervistuarit me moshë mbi 65 vjeç kanë zgjedhur se ata kërkojnë që të kenë para mjaftueshëm për të përballuar shpenzimet e pensionit të tyre si dhe njëkohësisht për të përballuar situata emergjente. E njëjta logjikë duket edhe në rezultatet e grupmoshës 55-65 vjeç. Kjo grupmoshe, në mënyrë të logjikshme nuk ka objektiva afatgjatë që lidhen me qëllime investimi apo blerjen e pasurive të patundshme. Ndërkohë individët në grupmoshën 45-55 vjeç kanë si motiv kryesor edukimin e fëmijëve. Ndërsa qëllimi për të investuar duket sikur është në të njëjtat nivele me përballimin e situatave emergjente Interesant në rezultatet e këtij pyetësori është fakti që individët e grupmoshës 18-25 vjeç, kanë si motiv kryesor të kursimeve të tyre blerjen e pasurive të patundshme ashtu sikurse kryerjen e investimeve. Megjithatë ky rezultat duketkontradiktor, për shkak se besohet që individët e kësaj moshe kursejnë për të përballuar shpenzimet e tyre emergjente, se sa për qëllime afatgjata. Kjo edhe për faktin se besohet që të ardhurat e kësaj grupmoshe nuk janë të mjaftueshme për të menduar për objektiva afatgjatë. Një gjetje tjetër interesante përsa i përket grupmoshës, është se më kursimtarët rezultojnë individët 26-55 vjeç, të ndjekur nga ata 18-29 vjeç, ndërkohë që pothuajse gjysma e personave mbi 56 vjeç pohojnë se nuk kursejnë. Sipas Hipotezës së Ciklit të Jetës individët, kanë prirje të kursejnë më shumë sa më shumë t’i afrohen moshës së pensionit, duke treguar në këtë mënyrë që mosha ka ndikim pozitiv në kursime. Për më tepër punimet e shumta empirike në këtë fushë argumentojnë që probabiliteti për të kursyer rritet me moshën, por me një normë më të ulët. Nga analiza dy-variabëlshe, vihet re gjithashtu që në të gjitha grupmoshat, përballimi i situatave emergjente, mbetet motivi më i rëndësishëm. Kjo tregohet qartë edhe kur të anketuarve i’u kërkua të vlerësonin se cili prej aspekteve të mësipërme ishte më i rëndësishmi, kur ata vendosnin për të kursyer. Ky vlerësim u bë nëpërmjet shkallës likert, duke filluar nga niveli 1 (pak i rëndësishëm), deri tek niveli 5 (shumë i rëndësishëm). Të intervistuarit, vlerësuan si motivin më të rëndësishëm, pikërisht përballimin e situatave emergjente me një mesatare 4.2. Edukimi i fëmijëve ze vendin e dytë, me një mesatare 4 dhe mundësia për të investuar ose hapur një biznes me një mesatare 3, (Aneksi 3, grafiku25). Këto rezultate janë në përputhje me rezultatet e një sërë punimesh të tjera, sipas të cilave në vendet në zhvillim motivi kryesor i ruajtjes së parave nga ana e individëve, janë pikërisht situatat emergjente. Këto rezultate tregojnë edhe njëherë, që pavarësisht dëshirës dhe sjelljes pro kursimeve që mund të kenë të anketuarit, duhen gjetur politika të tilla që së paku i’u ofron atyre siguri në punë, me qëllim që këta individë të jenë më shumë të orientuar ndaj objektivave me natyre afatgjatë, se sa situatave emergjente. Referuar Aneksit 3, grafiku 15, shihet qartë që më shumë se 60% e individëve janë shumë të pasigurt ose nuk e dinë se çfarë do të ndodhë më punën e tyre në të ardhmen.


101

Norma e kursimeve dhe pasiguria Një faktor shumë i rëndësishëm i cili përcakton prirjen e individive ndaj kursimeve, lidhet edhe me pasigurinë. Pikërisht në këtë studim, për të gjykuar mbi mënyrën se si ky faktor mund të ndikojë sjelljen e të individëve ndaj kursimet është parë pasiguria për të ardhmen në punë në raport me normën aktuale të kursimit, si dhe në raport me pritshmëritë që ato kanë në të ardhmen për sigurinë në punë. Pasiguria nuk ka një shkallë matëse dhe prandaj në studimin tonë për ta vlerësuar atë, të anketuarit janë pyetur se si do ta vlerësonin sigurinë në punë gjatë 5 viteve të ardhshme, duke filluar nga shkalla 1 (shumë e pasigurtë) deri tek shkalla 5 (shumë e sigurt), (Aneksi 3, grafiku15). Është zgjedhur pasiguria në punë, duke vlerësuar se pasiguria për të ardhmen lidhet pikërisht me mungesën ose jo të të ardhurave. Të ardhurat dhe pasiguria në punë janë të lidhura ngushtë dhe si rezultat ekziston një lidhje e ngushtë edhe midis pasigurisë në punë dhe kursimeve.

Grafik 4.12: Pritshmëritë për kursimet në raport me sigurinë e punësimit Sipas teorisë së Ciklit të Jetës së Produktit, ashtu sikurse edhe shumë punime empirike, është provuar se sa më e madhe të jetë shkalla e pasigurisë, aq më e madhe do të jetë norma aktuale e kursimeve. Kjo për shkak se individët, duan që t’iu paraprijnë situatave në të cilat ato nuk mund të kenë të ardhura të mjaftueshme për të përballuar shpenzimet e


102

tyre korrente. Në këtë mënyrë pritshmëritë për të ardhura të ulta në të ardhmen do të shoqërohen me rritje të kursimeve aktuale. Ky njihet ndryshe edhe si motivi parandalues. Nga rezultatet e pyetësorit tonë vihet re që përqindja më e lartë e individëve (33.3%), të cilët kanë vlerësuar me 1 sigurinë e punësimit të tyre në të ardhmen (shumë e pasigurt), besojnë se kursimet e tyre do të ulen shumë. Një përqindje të konsiderueshme, 29.6% e të anketuarve, janë përgjigjur se nuk e dinë se çfarë do të ndodhë në të ardhmen me kursimet e tyre dhe 22.2% e tyre janë përgjigjur se kursimet e tyre do të ulen. Pra, si rezultat i këtyre përgjigjeve, kuptohet qartë që ata individë, të cilët nuk janë të sigurtë për të ardhmen e tyre në punë, shfaqen edhe më pesimistë në lidhje me nivelin e tyre të kursimeve. Ndërkohë krejt e kundërta ndodh tek ata individë, të cilët kanë siguri në punë dhe si rezultat janë më optimistë. Ata besojnë se të ardhurat e tyre do të rriten, sikurse do të rriten edhe kursimet e tyre. Kështu po t’i referohemi atyre individëve të cilët janë shumë të sigurtë për të ardhmen e punës së tyre, 44.8% e tyre vlerësojnë që kursimet do të rriten dhe vetëm 3.4% e tyre mendojnë se ato mund të ulen në të ardhmen. Ashtu sikurse përmendëm në fillim të kësaj punimi, qëllimi i analizës përshkruese ishte që të identifikonte nëse faktorë të ndryshëm me karakter ekonomik, demografik, social etj, ndikojnë në sjelljen individëve ndaj kursimeve në Shqipëri. Rezultatet e pyetësorit, treguan se këta faktorë janë të rëndësishëm për të vlerësuar sjelljen e individëve ndaj kursimeve. Në pjesën më të madhe të analizës, rezultatet janë në përputhje me argumentimet teorike dhe empirike në këtë fushë.


103

KONKLUZIONE dhe REKOMANDIME Ky studim doktoral ka për qëllim që të paraqesë një pamje sa më të plotë të dinamikës së kursimeve kombëtare në Shqipëri si dhe rolit që ato kanë në rritjen ekonomike të vendit tonë. Në fokus të tij janë vendosur dy objektiva kryesore: Së pari shqyrtimi i faktorëve makroekonomikë që ndikojnë në kursimet kombëtare të Shqipërisë si dhe identifikimi i lidhjes shkak-pasojë midis tyre dhe, së dyti shqyrtimi i faktorëve që ndikojnë në sjelljen e konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve familjare, si një nga zërat kryesorë të kursimeve agregate. Për shkak se të kuptuarit e faktorëve që përcaktojnë kursimet janë të rëndësishme në hartimin e politikave, analiza e dinamikës së kursimeve është bërë një nga çështjet më të rëndësishme në studimet e ndryshme empirike. Për më tepër, pyetja nëse kursimet kontribuojnë në rritjen ekonomike të vendeve në zhvillim është ende subjekt i një debati midis ekonomistëve dhe studiuesve të shumtë. Prandaj ky studim doktoral përpiqet që të japë një kontribut në literaturën ekzistuese, duke eksploruar faktorët të cilët ndikojnë në kursime si dhe rolin e tij në rritjen ekonomike, në rastin e Shqipërisë.

Në këtë punim shkencor, ndikimi i faktorëve makroekonomikë si në periudhë afatshkurtër ashtu edhe në periudhë afatgjatë mbi kursimet kombëtare, është shqyrtuar nëpërmjet teknikës së kointegrimit ARDL. Njëkohësisht duke qenë se kointegrimi nuk nënkupton domosdoshmërisht shkakësi midis variablave, është përdorur testi Toda & Yamamoto ose siç njihet ndryshe testi Wald i modifikuar, për të identifikuar lidhjen shkakësore midis tyre, duke vënë theksin e veçantë në rritjen ekonomike. Ndërkohë që shqyrtimi i faktorëve që përcaktojnë sjelljen ndaj kursimeve personale të konsumatorëve shqiptarë, është përfituar nga analiza e pyetësorit, nëpërmjet një analize të hollësishme të ndikimit të faktorëve të ndryshëm socio-demografikë, ekonomikë dhe psikologjikë në sjelljen e tyre.

Rezultatet empirike të modelit tonë treguan se kursimet dhe rritja e të ardhurave kombëtare për frymë janë të lidhura pozitivisht dhe të kointegruara në periudhë afatgjatë. Koefiçenti i produktit kombëtar bruto për frymë, është statistikisht i rëndësishëm në nivelin 5% dhe ka ndikim të rëndësishëm si në periudhë afatgjatë ashtu edhe në periudhë afatshkurtër në kursimet kombëtare bruto në Shqipëri.

Norma e interesit të depozitave është e lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare, në periudhë afatgjatë, por impakti tij në kursime është i vogël. Efekti i zëvendësimit si rezultat i ndryshimit në normat e interesit, në rastin e Shqipërisë është më i madh se efekti i të ardhurave. Ndërkohë që në periudhë afatshkurtër në ndryshim nga periudha afatgjatë, koefiçenti i normës së interesit të depozitave rezulton të jetë i lidhur negativisht


104

me kursimet kombëtare. Megjthatë, ky koefiçent në periudhë afatshkurtër rezulton statistikisht i parëndësishëm.

Bilanci i llogarisë korrente rezulton i lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare dhe është plotësues i tyre. Ky rezultat është në përputhje me konceptin e kontabilitetit të të ardhurave kombëtare. Ai është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5%. Në të njëjtën mënyrë, edhe në periudhë afatshkurtër koefiçenti i bilancit të llogarisë korrente është i lidhur pozitivisht me kursimet kombëtare dhe është statistikisht i rëndësishëm. Shohim gjithashtu që krizat ekonomike kanë efekt negativ mbi kursimet kombëtare. Në këtë mënyrë referuar krizës së vitit 1997 që e kemi përfshirë në modelin tonë, të përfaqësuar nga variabli dummy, vemë re se ai ndikon negativisht mbi kursimet kombëtare dhe është statistikisht i rëndësishëm. Ndërkohë, variabli i fundit i përzgjedhur në modelin tonë, koefiçenti i varësisë së moshës, nga pikëpamja statistikore, nuk mund të përfshihet në modelin e ndërtuar për të paraqitur ndikimin e faktorëve makroekonomikë që përcaktojnë kursimet kombëtare. Mbështetur në analizën shkakësore u tregua që përfundimet e modelit tonë konfirmuan vetëm parashikimin e modelit të Solow-Swan dhe të Romer, sipas të cilëve një normë më e lartë e kursimeve, përkthehet në një normë më të lartë të investimeve, dhe si rezultat këto nxisin rritjen ekonomike. Ky rezultat është në përputhje gjithashtu me konkluzionet e mbështetura nga shumë studiues, të tillë nga Mckinnon, Shaw, Saltz, Bacha, Degregorio, Mohan e shumë të tjerë. Rezultatet e analizës shkakësore tregojnë që lidhja midis këtyre dy variablave duhet drejtuar domosdoshmërisht nga kursimet te rritja ekonomike. Efekti i një norme më të lartë të kursimeve sjell një disponueshmëri më të madhe të fondeve për investime. Sa më shumë të mira kapitale që të ketë një vend, aq më shumë mallra dhe shërbime mund të prodhojë ai. Prandaj mund të themi që një nivel më i lartë i kursimeve çon në rritje të stokut të kapitalit, i cili nga ana e tij sjell një nivel më të lartë investimesh dhe prodhimi. Duke qenë se nga analiza ekonometrike rezultoi se kursimet janë një forcë shtytëse e rritjes ekonomike, është e rëndësishme që për vendin tonë të sigurohen nivelet e mjaftueshme të kursimeve për të financuar akumulimin e kapitalit. Por gjithashtu është e rëndësishme të theksohet fakti se rritja e kursimeve jo automatikisht gjeneron investime, por duhet që të gjenden rrugët që kjo rritje e kursimeve të kanalizohet në investimeve. Për më tepër nëse do t’i referohemi normës të rritjes ekonomike afatgjatë të Shqipërisë pas vitit 2008, shohim që ajo ka një normë të ulët të rritjes. Shumë analiza të bëra rreth kësaj situate sugjerojnë politika të cilat nxisin investimet. Në këtë mënyrë kanalizimi i kursimeve në mënyrë efiçente në investime, pa diskutim që do t’i shërbente një rritje ekonomike të qëndrueshme dhe pozitive në periudhë afatgjatë.

Referuar analizës shkakësore gjejmë gjithashtu që midis bilancit të llogarisë korrente dhe kursimeve kombëtare, ekziston lidhje shkak-pasojë e dyanshme duke mbështetur konkluzionin e studimit tonë se kursimet e huaja janë plotësuese të kursimeve kombëtare në rastin e Shqipërisë, ashtu sikurse nga shumë studiues sugjerohet se normat e ulëta dhe


105

nërënie të kursimeve i bëjnë defiçitet e llogarisë korrente më pak të qëndrueshme dhe ekonominë më të brishtë. Ndërkohë që midis bilancit të llogarisë korrente dhe ardhurave kombëtare për frymë, ekziston lidhje shkak-pasojë e njëanshme, e drejtuar nga e ardhura kombëtare për frymë në bilancin e llogarisë korrente. Gjithashtu, lidhje shkak-pasojë e njëanshme, konfirmohet edhe midis bilancit të llogarisë korrente dhe normave të interesit. Midis normës së interesit të depozitave dhe kursimeve kombëtare sipas rezultateve të modelit tonë, ekziston lidhje shkakësore e dyanshme. Ndërsa midis normës së interesit të depozitave dhe produktit kombëtar për frymë ekziston lidhje shkak-pasojë e njëanshme.

Rezultatet e përfituara mbi analizën përshkruese treguan që faktorët e ndryshëm socio-demografikë, ekonomikë, psikologjikë,etj., ndikojnë në sjelljen e konsumatorëve shqiptarë ndaj kursimeve. Nëpërmjet kësaj analize u bë e mundur të kuptoheshin dhe përcaktoheshin në mënyrë më të detajuar karakteristikat e sjelljeve dhe qëndrimeve të konsumatorëve mbi kursimet personale. Kjo për shkak se ashtu siç kemi vlerësuar edhe më parë, sjellja e tyre ndaj kursimeve nuk ndikon vetëm mbi financat e tyre personale por ka efekt mbi të gjithë situatën makroekonomike.

Familjet shqiptare duket sikur kanë trashëguar midis tyre kulturën e të kursyerit, për shkak të rrethanave të vështira që kanë shoqëruar Shqipërinë për vite me rradhë dhe si rezultat ata përpiqen që të kursejnë. Referuar rezultateteve të këtij studimi, konsumatorët shqiptarë kanë si motiv të fortë kursimi motivin parandalues. Të ardhurat e paqëndrueshme, pasiguria në punë, etj., janë shkaqet kryesore që i shtyjnë këta konsumatorë të kursejnë për t’ju paraprirë ditëve të vështira.

Megjithatë, kursimet aktuale të konsumatorëve shqiptarë janë të pamjaftueshme për të përballuar shpenzimet emergjente, apo objektiva të një natyre më afatgjatë. Kjo tregon se konsumatorët shqiptare nuk po kursejnë mjaftueshëm, megjithëse ata e identifikojnë veten e tyre si kursimtarë. Sipas rezultateve të këtij studimi, konsumatorët shqiptarë nuk ndjejnë siguri për vendin e punës ashtu sikurse nivelin e të ardhurave të tyre në të ardhmen. Kjo ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në orientimin e sjelljes së tyre ndaj konsumit dhe kursimeve. Mështetur në analizën dyvariabëlshe gjithashtu, tregohet qartë që niveli i të ardhurave, niveli i edukimit, mosha, gjinia, dhe pasiguria, janë disa prej faktorëve të cilët ndikojnë në nivelin e kursimeve personale. Mështetur në studimin e kryer, nëpërmjet teknikave ekonometrike dhe përshkruese të përdorura, evidentohet qartë impakti pozitiv i kursimeve në rritjen ekonomike të vendit tonë. Si rezultat i gjetjeve të këtij studimi, mund të rekomandojmë: ♦ Ndërtimi i një pakete politikash nga institucionet politikbërëse në mënyrë të tillë që të

promovojnë një nomë më të lartë kursimesh efiçente dhe në terma afatgjatë.


106

♦ Përpjekjet per të promovuar nxitjen e kursimeve dhe si rezultat rritjen ekonomike, do të jenë më efektive nëse kjo plotësohet nëpërmjet reformave në sistemin financiar. Megjithëse vitet e fundit vihet re një përmirësim i këtij sistemi, në Shqipëri ai ende dominohet vetëm nga bankat të cilat sigurojnë një pjesë të burimeve të financimit për bizneset. Zhvillimi i sistemit financiar është i rëndësishëm pikërisht për të kanalizuar kursimet në investime dhe si rezultat në rritje ekonomike.

♦ Rritja e kursimeve publike gjithashtu do të ndihmonte në rritjen e kursimeve kombëtare. Rritja e kursimeve publike do të thotë përmirësim i bilancit buxhetor, pra ulje të shpenzimeve inefiçente të qeverisë dhe inkurajimi për rritjen e të ardhurave, që midis të tjerave do të ndihmonte edhe në formalizimin e ekonomisë.

♦ Nxitja e skemave private të pensioneve do të ishte një mënyrë e mirë për t’i shërbyer jo vetëm individëve për planifikimin e shpenzimeve e tyre, por gjithashtu mund t’i sjellë kursimet e tyre në sistemin financiar duke ndihmuar në zhvillimin e tij. Nga ana tjetër, nxitja e këtyre skemave mund të ndihmojë në uljen e barrës së pensioneve në buxhetin e shtetit.

♦ Hyrja e kapitalit të huaj me qëllim që të nxisë dhe mbështesë investimet e brendshme, në kushtet kur norma e kursimeve të brendshme në vendin tonë është e pamjaftueshme për të mbështetur rritjen e investimeve, kërkon krijimin e një mjedisi të besueshëm për investitorët e huaj si dhe hartimin e politikave të cilat inkurajojnë investimet e huaja, që sjellin teknologji të reja dhe mbështesin zhvillimin e kapitalit human.

♦ Politika monetare mund të jetë një mjet efektiv për të ndikuar tek normat e interesit në periudhë afatgjatë, ndërkohë që ajo nuk ka efekt mbi normat e interesit dhe si rezultat kursimet, në periudhë afatshkurtër. Por nga ana tjetër, duke qenë se vendimmarrjet e konsumatorit kanë efekt mbi të gjithë stabilitetin makroekonomik, Banka Qëndrore duhet të bëjë më shumë përpjekje për edukimin financiar të konsumatorëve shqiptarë.

♦ Krijimi i vendeve të punës të sigurta dhe të qëndrueshme, kërkon domosdoshmërisht krijimin gjithashtu i një mjedisi ekonomik të qëndrueshëm. Politika të shëndosha makroekonomike të cilat ndihmojnë në rritjen e të ardhurave dhe përmirësimin e mjedisit ekonomik, do të ndihmojnë për nxitjen e kursimeve.


107

ANEKSE

ANEKS 1 : TESTET E RRËNJËVE UNITARE

Testi: Phillips-Perron Variabli: Kursimet kombëtare bruto Null Hypothesis: LOGGNS has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 5 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel

Adj. t-Stat Prob.* Phillips-Perron test statistic -2.951028 0.1689

Test critical values: 1% level -4.498307 5% level -3.658446 10% level -3.268973 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: D(LOGGNS) has a unit root Exogenous: Constant Bandwidth: 18 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Testi: KPSS Variabli: Kursimet kombëtare bruto Null Hypothesis: LOGGNS is stationary Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 0 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel

LM-Stat. Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin test statistic 0.227026

Asymptotic critical values*: 1% level 0.216000 5% level 0.146000 10% level 0.119000 *Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (1992, Table 1)


108

Null Hypothesis: D(LOGGNS) is stationary Exogenous: Constant Bandwidth: 15 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel


Asymptotic critical values*: 1% level 0.739000 5% level 0.463000 10% level 0.347000

*Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (1992,Table1) Testi: Phillips-Perron Variabli: Produkti kombëtar bruto për frymë Null Hypothesis: LOGGNPC has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGGNPC) has a unit root Exogenous: Constant Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel




109

Testi: KPSS Variabli: Produkti kombëtar bruto për frymë Null Hypothesis: LOGGNPC is stationary Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 3 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGGNPC) is stationary Exogenous: Constant Bandwidth: 3 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Testi: Phillips-Perron Variabli: Norma e interesit të depozitave Null Hypothesis: LOGINT has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 1 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel


Test critical values: 1% level -4.498307 5% level -3.658446 10% level -3.268973

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.


110

Null Hypothesis: D(LOGINT) has a unit root Exogenous: Constant Bandwidth: 6 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Testi: KPSS Variabli: Norma e interesit të depozitave Null Hypothesis: LOGINT is stationary Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGINT) is stationary Exogenous: Constant Bandwidth: 4 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel




111

Testi: Phillips-Perron Variabli: Koefiçenti i varësisë së moshës Null Hypothesis: LOGAGE has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGAGE) has a unit root Exogenous: Constant Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Testi: KPSS Variabli: Koefiçenti i varësisë së moshës Null Hypothesis: LOGAGE is stationary Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 3 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel




112

Null Hypothesis: D(LNAGE) is stationary Exogenous: Constant Bandwidth: 3 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Testi: Phillips-Perron Variabli: Bilanci i llogarisë korrente Null Hypothesis: LOGCBA has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandëidth: 3 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGCBA) has a unit root Exogenous: Constant Bandwidth: 4 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel




113

Testi: KPSS Variabli: Bilanci i llogarisë korrente Null Hypothesis: LOGCBA is stationary Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 2 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel



Null Hypothesis: D(LOGCBA) is stationary Exogenous: Constant Bandwidth: 8 (Newey-West automatic) using Bartlett kernel




114

ANEKS 2: REZULTATET E MODELIT ARDL

Ekuacioni i parë i regresionit

Autoregressive Distributed Lag Estimates ARDL(1,0,2,0) selected based on Schwarz Bayesian Criterion

Dependent variable is LOGGNS 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 Regressor Coefficient Standard Error T-Ratio[Prob] LOGGNS(-1) -.40343 .19128 -2.1091[.059] LOGGNPC .84594 .34272 2.4683[.031] LOGINT -.15694 .31826 -.49310[.632] LOGINT(-1) -.96381 .44338 -2.1738[.052] LOGINT(-2) .82319 .29944 2.7491[.019] LOGBLK .19963 .088102 2.2659[.045] C -15.4355 3.0838 -5.0054[.000] DUMMY -1.5991 .28894 -5.5345[.000] ***************************************************************************** R-Squared .98129 R-Bar-Squared .96938 S.E. of Regression .13048 F-stat. F( 7, 11) 82.4167[.000] Mean of Dependent Variable 25.5061 S.D. of Dependent Variable .74569 Residual Sum of Squares .18727 Equation Log-likelihood 16.9267 Akaike Info. Criterion 8.9267 Schwarz Bayesian Criterion 5.1490 DW-statistic 2.3425 Durbin's h-statistic -1.3522[.176]


115

Testet diagnostifikuese

Diagnostic Tests

* Test Statistics * LM Version * F Version A:Serial Correlation*CHSQ( 1)= .81654[.366]*F( 1,10)= .44906[.518]* * B:Functional Form*CHSQ( 1)= .054067[.816]*F( 1, 10)= .028538[.869]* * *C:Normality *CHSQ( 2)= .34810[.840]* Not applicable * D:Heteroscedasticity*CHSQ( 1)=.50191[.479]*F( 1, 17)= .46126[.506]* A:Lagrange multiplier test of residual serial correlation B:Ramsey's RESET test using the square of the fitted values C:Based on a test of skewness and kurtosis of residuals D:Based on the regression of squared residuals on squared fitted values Vlerësimi i koefiçentëve afatgjatë të regresionit

Estimated Long Run Coefficients using the ARDL Approach ARDL(1,0,2,0) selected based on Schwarz Bayesian Criterion

Dependent variable is LOGGNS 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 ***************************************************************************** Regressor Coefficient Standard Error T-Ratio[Prob] LOGGNPC .60277 .24343 2.4762[.031] LOGINT .011624 .15567 .074671[.094] LOGBLK .14225 .052568 2.7060[.020] C 10.9984 2.0702 5.3127[.000] DUMMY -1.1394 .20689 -5.5075[.000]


116

Vlerësimi i koefiçentëve afatshkurtër të regresionit

Error Correction Representation for the Selected ARDL Model ARDL(1,0,2,0) selected based on Schwarz Bayesian Criterion

Dependent variable is dLOGGNS 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 ***************************************************************************** Regressor Coefficient Standard Error T-ratio[Prob] dLOGGNPC .84594 .34272 2.4683[.030] dLOGINT -.15694 .31826 -.49310[.631] dLOGINT1 .82319 .29944 2.7491[.018] dLOGBLK .19963 .088102 2.2659[.043] dC -15.4355 3.0838 -5.0054[.000] dDUMMY -1.5991 .28894 -5.5345[.000] ecm(-1) -1.4034 .19128 -7.3369[.000] List of additional temporary variables created: dLOGGNS = LOGGNS-LOGGNS(-1) dLOGGNPC = LOGGNPC-LOGGNPC(-1) dLOGINT = LOGINT-LOGINT(-1) dLOGINT1 = LOGINT(-1)-LOGINT(-2) dLOGBLK = LOGBLK-LOGBLK(-1) dC = C-C(-1) dDUMMY = DUMMY-DUMMY(-1) ecm = LOGGNS -.60277*LOGGNPC -.011624*LOGINT -.14225*LOGBLK -10.9984*C + 1.1394*DUMMY R-Squared .95924 R-Bar-Squared .93331 S.E. of Regression .13048 F-stat. F( 6, 12) 43.1485[.000] Mean of Dependent Variable .14924 S.D.ofDependent Variable .50524 Residual Sum of Squares .18727Equation Log-likelihood 16.9267 Akaike Info. Criterion 8.9267 Schwarz Bayesian Criterion 5.1490 DW-statistic 2.3425 R-Squared and R-Bar-Squared measures refer to the dependent variable dLOGGNS and in cases where the error correction model is highly restricted, these measures could become negative.


117

Testi i heteroskedasticitetit ARCH

ARCH TEST Autoregressive Conditional Heteroscedasticity Test of Residuals (OLS Case) Dependent variable is LOGGNS List of the variables in the regression: LOGGNS(-1) LOGGNPC LOGINT LOGINT(-1) LOGINT(-2) LOGBLK C DUMMY 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 ******************************************************************************* Lagrange Multiplier Statistic CHSQ( 1)= 1.1278[.288] F Statistic F( 1, 10)= .63104[.445] Testi i korrelacionit serial Test of Serial Correlation of Residuals (OLS case) Dependent variable is LOGGNS List of variables in OLS regression: LOGGNS(-1) LOGGNPC LOGINT LOGINT(-1) LOGINT(-2) LOGBLK C DUMMY 19 observations used for estimation from 1995 to 2013 Regressor Coefficient Standard Error T-Ratio[Prob] OLS RES(- 1) -.23367 .34869 -.67012[.511] Lagrange Multiplier Statistic CHSQ( 1)= .81654[.366] F Statistic F( 1, 10)= .44906[.518]


118

Histograma e shpërndarjes së mbetjeve

Plot of Actual and Fitted Values

LOGGNS

Fitted

Years

20

22

24

26

28

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 20132013

Histogram of Residuals and theNormal Density

Freq

uenc

y

LOGGNS

0123456

-0.3844 -0.2614 -0.1384 -0.01539 0.1076 0.2306 0.3536


119

Testi i shkakësisë Toda-Yamamoto (Testi WALD i modifikuar)

VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests Date: 07/05/15 Time: 20:51 Sample: 1993 2013 Included observations: 19

Dependent variable: LOGGNS Excluded Chi-sq df Prob. LOGGNP_CAP 1.088298 2 0.5803

LOGBLK 10.31562 2 0.0058 LOGINT 24.88607 2 0.0000

All 60.56878 6 0.0000

Dependent variable: LOGGNP_CAPITA Excluded Chi-sq df Prob. LOGGNS 11.70659 2 0.0029

LOGBLK 1.537933 2 0.4635 LOGINT 5.062888 2 0.0795

All 16.58849 6 0.0109

Dependent variable: LOGBLK Excluded Chi-sq df Prob. LOGGNS 21.30343 2 0.0000

LOGGNP_CAP 19.04032 2 0.0001 LOGINT 22.65655 2 0.0000

All 115.1535 6 0.0000

Dependent variable: LOGINT Excluded Chi-sq df Prob. LOGGNS 9.753319 2 0.0076

LOGGNP_CAP 1.573896 2 0.4552 LOGBLK 3.637961 2 0.3062

All 55.32179 6 0.0000


120

ANEKS 3: REZULTATET E PYETËSORIT

Grafik 1: Të dhëna mbi të anketuarit sipas gjinisë

Burimi: Të dhënat e pyetësorit

Grafik 2: Të dhëna mbi të anketuarit sipas moshës



121

Grafik 3: Të dhëna mbi anketuarit sipas nivelit arsimor


Grafik 4: Të dhëna mbi të anketuarit sipas statusit civil



122

Grafik 5: Të dhëna mbi të anketuarit sipas numrit të anëtarëve në familje

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 6: Të dhëna mbi rëndësinë e kursimeve, planifikimin e shpenzimeve dhe përdorimin e huasë në familjet e të anketuarve



123

Grafik 7: Të dhëna mbi faktorët që ndikojnë në krijimin e kulturës rreth kursimeve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 8: Të dhëna mbi të anketuarit në lidhje me të paturit ose jo të një llogarie bankare



124

Grafik 9: Të dhëna mbi remitancat e të anketuarve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 10: Të dhëna mbi të anketuarit sipas burimit të financimit të të ardhurave të tyre



125

Grafik 11: Të dhëna mbi të anketuarit sipas vendit që ata zgjedhin për të ruajtur kursimet e tyre

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 12: Të dhëna mbi të anketuarit në lidhje me motivet e mbajtjes së parave të tyre në bankë



126

Grafik 13: Të dhëna mbi të anketuarit në lidhje me motivet e mbajtjes së parave të tyre në shtëpi

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 14: Të dhëna mbi të anketuarit sipas statusit të punësimit



127

Grafik 15: Të dhëna mbi sigurinë në punë të të anketuarve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 16: Të dhëna mbi të anketuarit në lidhje me prirjen e tyre ndaj riskut



128

Grafik 17: Të dhëna mbi vendimin e të anketuarve në lidhje me përfitimin e të ardhurave të paparashikuara

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 18: Të dhëna rreth vendimeve të të anketuarve në lidhje me objektiva që kërkojnë kursime



129

Grafik 19: Të dhëna mbi gjendjen e të ardhurave të të anketuarve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 20: Të dhëna mbi shkaqet kryesore të mos-kursimit të të anketuarve



130

Grafik 21: Të dhëna në lidhje me sjelljen ndaj kursimeve të të anketuarve kur rriten të ardhurat

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 22: Të dhëna mbi vet-identifikimin e të anketuarve si kursimtarë ose jo



131

Grafik 23: Të dhëna mbi sjelljen e qëndrueshme të të anketuarve në lidhje me kursimet

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 24: Të dhëna mbi përqindjen e të ardhurave mujore që kursejnë të anketuarit



132

Grafik 25: Të dhëna mbi rëndësinë e motiveve kryesore të kursimeve të të anketuarve


Grafik 26: Të dhëna mbi përqindjen e kursimit nëse të ardhurat e të anketuarve do të rriteshin



133

Grafik 27: Të dhëna mbi motivet e kursimeve të të anketuarve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 28: Të dhëna mbi mjaftueshmërinë e kursimeve të të anketuarve për të përballuar shpenzimet e tyre



134

Grafik 29: Të dhëna mbi të ardhurat mesatare mujore të të anketuarve

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 30: Të dhëna mbi numrin e personave që mbështeten financiarisht nga të anketuarit



135

Grafik 31: Të dhëna mbi përballimin e shpenzimeve mujore të të anketuarve me të ardhurat e tyre

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 32: Të dhëna mbi vendimet e të anketuarve, në rast të pamjaftueshmërisë së të ardhurave të tyre



136

Grafik 33: Të dhëna mbi llojin e llogarisë së kursimeve që zgjedhin të anketuarit

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 34: Të dhëna mbi periudhën, të cilën të anketuarit mund të përballojnë nëse humbasin të ardhurat e tyre



137

Grafik 35: Të dhëna mbi perceptimin për të ardhmen e të anketuarve në lidhje me kursimet e tyre

Burimi: Të dhënat e pyetësorit Grafik 36: Të dhëna mbi normën e kursimeve të të anketuarve në lidhje me gjininë e tyre



138

BIBLIOGRAFI

• Andersson, B., (1999): On the causality between saving and growth: Long-run and short-run.Working Paper Series, no 1999:18, Uppsala University, Department of Economics, Sweden. (https://ideas.repec.org/p/hhs/uunewp/1999_018.html)

• Ahmad, K. & Mahmood, H. (2013): Macroeconomic Determinants of National Savings Revisited: A Small Open Economy of Pakistan. World Applied Sciences Journal, Vol(21), fq.49-57.

• Aghion, P., Comin, D.,Howitt, P., Tecu, I., (2009):When Does Domestic Saving Matter for Economic Growth? Harvard Business School, Working Paper 09-080.

• Agrawal, P. (2001): The Relation between Saving and Growth: Cointegration and Causality Evidence from Asia. AppliedEconomics, Vol(33), fq. 499 – 513.

• Ayalew, A., H., (2013): Determinants of domestic saving in Ethiopia: An autoregressive distributed lag (ARDL) bounds testing approach. Journal of Economics and International Finance, Vol(5), Nr.6, fq.248-257.

• Attanasio, O. P., Picci, L., & Scorcu, A. E., (2000): Saving, growth, and investment: A macroeconomic analysis using a panel of countries. The Review of Economicsand Statistics, Vol(82), Nr.2, fq.182-211.

• Attanasio, O., & Szekely, M., (2000): Household Saving in Developing Countries Inequality, Demographics and All That: How Different are Latin America and South East Asia. Inter-American Development Bank Working Paper No. 427.

• Baharumshah, A. Z., Thanoon, M. A., & Rashid, S. (2002): Saving dynamics in the Asian countries. Journal of Asian Economics 204, fq. 1-19.

• Balassa, B., (1989): The effect of interest rates on savings in developing countries. The World Develompent Report.

• Banka e Shqipërisë, (2015): Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë 2014.Tiranë,Shqipëri.

• Barro, R. J., (1991): Economic Growth in a Cross-Section of Countries. Quarterly Journal of Economics 106, fq. 407–443.

• Binh, Th. P., (2013): Unit root tests, cointegration, ecm, vecm, and causality models-Topics in time series econometrics.

• Blanchard, O., (2000): Macroeconomics. 2nd Edition. Upper Saddle River, NJ:Prentice.

• Blanchard, O., & Giavazzi, F., (2002): Current Account Deficits in the Euro Area: the End of the Feldstein-Horioka Puzzle?Brooking Papers on Economic Activity Vol(2), fq.147–210.

• Bloom, C., Canning, D., & Graham, B., (2003): Longevity and Life-cycle Saving. Scandinavian Journal of Economics, Vol(105), nr.3, fq. 319–38.

• Bloom, C., Canning, D., & Sevilla, (2003): The demographic dividend: a new perspective on the Economic Consequences of Population Change.

• Callen, T. and Thimann, C. (1997): Empirical determinants of household savings: evidence from OECD countries. IMF Working PaperWP/97/181, IMF, Washington DC.

• Campos, F. N., & Coricelli, F., (2002): Growth in transition: What we know, what we don’t, and what we should. Journal of Economic Literature, Vol(40), nr.3, fq. 793-836.

https://ideas.repec.org/p/hhs/uunewp/1999_018.html


139

• Cardenas, A. & Escobar, A., (1998): Savings determinants in Colombia: 1925-1994. Journal of Development Economics, Vol(57), fq. 5-44.

• Carroll, C. and Summers, L., (1991): Consumption growth parallels income growth. In B. D Bernheim & J. B. Shoven (Eds.),National Savings and Economic Performance (NBER), University of Chicago Press, Chicago, IL.

• Carroll, C. and Weil, D. (1994): Savings and growth: a reinterpretation. NBER Working Paper No. 4470.

• Ceca, K., Koleniço, A., Isaku, E., Haxhimusaj, B., (2013): Kultura financiare në Shqipëri: Rezultatet e vrojtimit për matjen e njohurive financiare të populates, 2011. Material Diskutimi, Banka e Shqipërisë.

• Cesaratto, S., (1999): Savings and economic growth in neoclassical theory. Cambridge Journal of Economics, Vol(23), fq.771-793.

• Chenery, H. B., & Elkington, H. (1979): Changement des structures et politique de developpement. Economica, Chapter 10 , fq.367-381.

• Claus,I., Haugh,D., Scobie,G. & Törnquist, J. (2001): Saving and Growth in an Open Economy. Treasury Working Paper. 01/ 32.

• Collins, S. M. (1991): Saving behavior in ten developing countries. In B. D. Bernheim & J. B. Shoven (Eds.), National saving and economic performance, University of Chicago Press fq.349-375.

• Cook, C.J. (1995): Savings rates and income distribution: further evidence from LDC’s. Applid Economics, Vol(27), fq. 71-82.

• Christensen, L., (2012): How Are Interest Rates Affecting Household Consumption and Savings?All Graduate Plan B and otherReports. Paper 215

• Dayal-Ghulati, A. and Thimann, C. (1997): Savings in South East Asia and Latin America compared: searching for policy lessons. IMF Working Paper WP/97/100, IMF, Washington, DC.

• Deaton, A.,(1992): Saving and income smoothing in Cote d’Ivore. Princeton, WoodrowWilson School-Development Studies.

• Deaton, Angus (1996): Analysis of Household Surveys, World Bank Publications.

• Denizer, C. &Wolf, H. C. (2000): The Saving Collapse during the Transition in Eastern Europe, The World Bank Review, Vol(14), nr. 3, fq. 445-455.

• Denizer, C. &Wolf, H. C. (1998): Household savings in transition economies. Working Paper 6457

• Devaney, S., Anong, S., &Whirl, S. (2007): Household Savings Motives. Journal of Consumer Affairs, Vol(41), nr.1,fq.174-186.

• Dickey, D., & Fuller, W. (1979): Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root. Journal of the American Statistical Association, Vol(74), fq.427-431.

• Dickey, D., & Fuller, W. (1991): Distribution of theEstimates for Autoregressive Time Series with Unit Root.Journal of the American Statistical Association. Vol(74), fq.427-31.

• Dornbusch, R., & Fischer, S., (1992) : Macroeconomics. Sixth edition

• Doshi, K. (1994): Determinants of the savings rate: an international comparison.Contemporary Economics Policy. Vol(12), nr. 1, fq. 37-46.

• Dusenberry, J. (1949): Income, Savings, and the Theory of Consumer Behavior, Harvard University Press, Cambridge, MA.

• Edwards, S., (1996): Why are Latin America’s saving rates so low? An international comparative analysis. Journal of Development Economics, Vol(51), fq.5 – 44.

• Edwards, S., (1995): Why are Saving Rates So Different Across Countries?: an International Comparative Analysis. NBER Working Paper No. 5097.


140

• Enders, W., (2004): Applied econometric time series. 2nd Edition.New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

• Engle, R. F., & Granger, C.W. J., (1987): Co-integration and error correction: Representation, estimation, and testing.Econometrica, Vol(55), nr. 2, fq. 251-276.

• Elliott, G., Rothenberg, T., & Stock, J. (1996): Efficient tests for an autoregressive unit root. Econometrica, Vol(64), fq. 813-836.

• Feldstein, M.,&P hilippe B., (1991): National Saving and International Investment. National Saving and Economic Performance, D. Bernheim and J. Shoven, eds. Chicago, IL: University of Chicago Press.

• Feldstein, M., & Horioka, C., (1980): Domestic saving and international capital flows.The Economic Journal, Vol(90), nr. 358, fq. 314-329.

• Floro, M. S.,& Seguino, F., (2002): Gender effects on aggregate savings. Policy research report on gender and development, World Bank, Working Paper Series, nr.23.

• Friedman, M. (1957): Introduction to A Theory of the Consumption Function. In A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, fq. 1-6.

• Fry, M. J., (1980): Savings, investment, growth, and the cost of financial repression, World Development, Vol(8), nr. 4, fq. 17-27.

• Fry, M. J., (1995): Money, Interest Rates and Banking in Economic Development. Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD.

• Fry, M. J. (1994): Malaysia's inverse saving-investment correlation, the role of public and foreign direct investment. In Balasubramanyam (Ed.), The economic of international investment. Baltimore, MD: John Hopkins University Press.

• Gggett, M., Ventura, G., (2000): Understanding why high income households save more than low income households.Journal of Monetary Economics, Vol(45), fq.361-397.

• Giovannini, A. (1983): The interest elasticity of savings in developing countries: the existing evidence. World Development, Vol(11), fq. 601-607.

• Giovannini, A., (1985), Savings and the real interest rate in LDCs, Journal of Economic Development, Vol(18), fq. 197-217.

• Granger, C. W. J., (1969): Investigating causal relations by econometric models and cross spectral methods.Econometrica, Vol (37), nr.3,fq. 424- 438.

• Granger, C.W. J., (1981): Some Properties of Time Series Data and Their Use in Econometric Model Specification.Journal of Econometrics ,Vol(16), fq.121-130.

• Granger, C.W.J. & Newbold, P. (1974): Spurious regressions in econometrics. Journal of Econometrics. Vol(35),fq. 143-159.

• Griffin, K. B., (1970): Foreign Capital, domestic saving and economic development.Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol(32), fq 99-112.

• Gupta, K.L., (1971): Dependency rates and savings rates: comment. American Economic Review, Vol(61), fq. 469 – 471.

• Gujarati, D. N., (2006): Essential of Econometrics, 3rd Edition, MCGraw Hill.

• Gujarati, D. N., (2003): Basic Econometrics, 4th Edition. MCGraw-Hill.

• Guthrie, W. H., (1962): An empirical evaluation of theories of saving. Cowles Foundation Discussion Paper No.135.

• Hall, A. R., (1994): Testing for unit root in time series with pretest data based model selection.Journal of Business and Economic Statistics, Vol.(12), nr. 4, fq. 461-470.

• Harris, R., (1999): Using Co-integration Analysis in Econometric Modeling. London, Prentice Hall.


141

• Hazel er, P., Tugcu, T.,C., & Coban, O., (2014): Investigating the link between savings, inflation and economic growth: an ARDL analysis for the case of Turkey. Journal of Economics, Finance and Accounting – (JEFA), Vol(2), fq.81-90.

• Hussain, M. & Brookins, O., (2001): On the determinant of national savings: an extreme bounds analysis. Weltwirtchaftliches Achiv, Vol(137), nr.1, fq. 150-174.

• Hossain, D., (2012): Differential Impacts of Foreign Capital and Remittance Inflows on the Domestic Savings in the Developing Countries– A Dynamic Heterogeneous Panel Analysis. Economic growth eJournal,Vol(4), nr.7.

• Inder, B., (1993): Estimating Long-run Relationships in Economics. Journal of Econometrics, Vol.57, nr.3), fq.53-68.

• INSTAT, (2014): Shqipëri, Popullsia dhe dinamikat e saj, horizonte të reja demografike? Tiranë.

• Irandoust, M., & Ericsson, J., (2004): Are imports and exports cointegrated? An international comparison. Metroeconomica, Vol(55), fq.49-64.

• Jacques, M. & Cesar, R. (1995): Savings and education, a life-cycle modle applied to a panel of 74 countries. World Bank Policy Research Working Paper, nr. 1504.

• Johansen, S., (1991): Estimation and hypothesis testing of cointegration vectors in gaussian vector autoregressive models. Econometrica, Vol(59), nr.6, fq. 1551–1580.

• Kaldor, N., (1966): A Model of Economic Growth. Economic Journal, Vol.(67), fq.591–626.

• Kelly, A.C., (1988): Population pressure, savings and investment in the third world: some puzzles. Economic Development and Cultural Change, Part II, fq. 449-464.

• Khan, A., Hassan, L & Malik, A., (1994): Determinants of national savings in Pakistan. Economica internacionale, Vol(47), fq.365-382.

• Krieckhaus, J., (2002), Reconceptualizing the Developmental State: Public Savings and Economic Growth, World Development, Vol(30), Nr. 10, fq. 1697–1712.

• Kolasa, A., & Liberda, B., (2014): Determinants of savings in Poland: Are they different than in other OECD countries?Working Papers No. 13.

• Kovacs, Z. A., (2011): Saving, Investment and Growth: Catching-up of Central and Eastern European Countries to the EU. Interim Report IR-01-040, International Institute for Applied Systems Analysis Schlossplatz.

• Kwiatkowski, D. Phillips, P. C. B., Schmidt, P., & Shin, Y. (1992): Testing the null hypothesis of stationarity against the alternative of a unit root: How sure are we that economic time series have a unit root?Journal of Econometrics, Vol(54), fq.159-178.

• Laiglesia, J., & Morrisson, C., (2008): Household structures and savings: Evidence from household surveys. Working Paper, OECD Development Center.

• Leff, N.H. (1969): Dependency rates and savings rate.American Economic Review, fq. 886-896.

• Liu, L., (2007): Consistent testing for lag length in cointegrated relationships. Submitted in fulfilment of the requirements for the degree of Magister Scientiae Faculty of Science at the Nelson Mandela Metropolitan University.

• Loayza, N., & Shankar, R., (2000): What drives private savings across the world. The Review of Economic and Statistics, Vol(14), fq. 393-414.

• Loayza, N., Schmidt-Hebbel, K., & Servén, L., (2000): Saving in developing countries: An overview. The World Bank Economic Review.

• Loayza, N., Klaus Schemidt-Hebbel and Luis Serven, (2000b), “Saving in developing countries: An overview,” The World Bank Economic Review, Vol(82), fq.165-181.

• Mahadeva, L., Robinson, P., (2004): Unit root testing to help model building. Bank of England.

• Maki, A., (2011): Introduction to estimating economic models. Routledge advanced texts in economics and finance.


142

• Marshall, A., (1920): Principles of Economics. 8th editionLondon, Macmillan

• Mankiw, N. G. (2012): Macroeconomics. New York: Worth Publishers, 8th edition.

• Mankiw, N. G., Romer, D. &Weil, D. N. (1992): A Contribution To The Empirics Of Economic Growth.The Quarterly Journal of Economics, Vol(107), nr. 2, fq. 407-437.

• Mason, A., (1988): Saving, economic growth, and demographic change. Population and Development Review, Vol (14), nr.1, fq.113-144.

• Masson, P. R., Bayoumi, T. & Samiei, H., (1998): International evidence on the determinants of Private savings. The World Bank Economic Review, Vol(12), Nr. 3, fq.483-501.

• Mavrotas, G., & Kelly, R. (2001): Old wine in new bottles: Testing causality between savings and growth. The Manchester School, Vol(69), fq. 97-105.

• MCKinnon, R. J., (1973): Money and Capital in Economic Development. Brookings, Washington DC

• Mishkin, Frederic S.,(1992): Is the Fisher effect for real? : A reeaxamination of the relationship between inflation and interest rates.Journal of Monetary Economics.

• Misztal P. (2011): The Relationship Between Savings and Economic Growth in Countries With Different Level of Economic Development. eFinance ,Vol(7), nr.2.

• Modigliani, F., (1992): Savings in Developing Countries: Income, Growth and Other Factors. Pacific Basin Capital Markets Research, Vol(3), fq.23-35

• Modigliani, F. & Ando, A., (1963): The "Life Cycle" Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and Tests. American Economic Review, Vol(53), nr. 1,fq. 55-84.

• Modigliani, F., (1966): The life cycle hypothesis of savings, the demand for wealth and the supply of capital. Social Research.

• Modigliani, F., (1986): Life cycle, individual thrift, and the wealth of nations. The American Economic Review, Vol(76), fq.297-313.

• Mohan, R., (2006): Causal relationship between savings and economic growth in countries with different income levels. Economic Bulletin, Vol (5), fq.1-12.

• Morisset, J., Revoredo, C., (1995): Savings and education: A life-cycle model applied to a panel of 74 countries. Working Paper 1504, The World Bank.

• Muradoglu, G., & Taskin, F., (1996):Differences in Household Saving Behavior: Evidence from Industrial and Developing Countries. Journal of Developing Economies Vol(35), nr. 2.

• Narayan, P. K., (2004): Reformulating critical values for the bounds F -statictics approach to cointegration: an application to the tourism demand model for Fiji. Department of Economics Discussion Papers No.02/04, Monash University, Melbourne, Australia.

• Narayan, P. K., & AL Siyabi, S.A. (2005): An empirical investigation of the determinants of Oman’s national savings. Economics Bulletin, Vol( 3), fq. 1-7.

• Odhiambo, N. M., (2009): Savings and economic growth in South Africa: A multivariate causality test. Journal of Policy Modeling, Vol(31), nr.5, fq.708-718.

• Oladipo, O. S. (2010): Does saving really matter for growth in developing countries? The case of a small open economy. International Business & EconomicsResearch Journal , Vol(9), fq.87-94.

• Open Data Albania, (2012): Mosha mesatare, Ritmi i plakjes së popullsisë në Shqipëri dhe vende të EU 2001-2011.

• Osoian C., Lazăr I., Gavrea C., Zaharie M.,(2008): Determinats of saving in transition economies (1986-2006).Transylvanian Review of Administrative Sciences, 23E/2008, fq. 90-99.

• Ozcan, K. M., Gunay, A. & Ertac, S., (2003): Determinants of private savings behavior in Turkey. Applied Economics, Vol(35), Nr.12, fq.1405-1416.


143

• Pahlavani, M., Wilson, E.J, &Worthington, A.C., (2005): Trade-GDP Nexus in Iran: An Application of the Autoregressive Distributed Lag (ARDL) Model. American Journal of Applied Science, US, Vol(2), nr.7, http://www.ansinet.org/sciencepub/journals.htm

• Panagiotis, L. & Repousis, S., (2013): International development assistance and economic growth: The case of four Southeast European Countries. Southeastern Europe, Vol(37), nr.3, fq.265-282.

• Pattichis, C. A., (1999): Price and income elasticities of disaggregated import demands; results from UECM s and an application. Applied Economics, Vol(31), fq.1061-107.

• Pesaran, M. H., & Pesaran., B., (1997): Working with Microfit 4.0: Interactive Econometrics Analysis. Oxford University Press, Oxford.

• Pesaran, H. M., Shin, Y., & Smith, R. J. (2001): Bounds Testing Approaches to the Analysis of Long-Run Relationships, Journal of Applied Econometrics, Vol(16), fq.289-326.

• Pesaran, M. H. and Y. Shin (1998): Generalized Impulse Response Analysis in Linear Multivariate Models. Economics Letters, Vol(58), fq.7–29.

• Pesaran, M. H., & Shin, Y., (1999): An Autoregressive Distributed Lag Modeling Approach to Cointegration Analysis. in S Strom, (ed.), Econometrics and Economic Theory in the 20th Century: The Ragnar Frisch Centennial Symposium, Cambridge: Cambridge U P.

• Pesaran, M. H., Shin, Y., & Smith, R. J. (1996): Testing for the 'Existence of a long-run relationship'. Faculty of Economics, University of Cambridge, Cambridge Working Papers in Economics 9622.

• Pesaran, M. H., & Shin, Y., (1998): Structural analyses of Cointegrating VARs. Journal of Economic Survey, Vol. (12), fq 471-505.

• Phillips, P. C. B., & Perron, P. (1988): Testing for a unit root in time series regression. Biometrika, 75(2), 335-346.

• Piotr, M., (2011): The relationship between savings and economic growth in countries with different level of economic development. Ministry of Science and Higher Education, fq.17-29.

• Prskawetz, A., Fent, Th., Barthel W.(2007): The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU. Research Report 32.

• Prskawetz, A., Fent, Th., Barthel W.(2007): The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU. Research Report 32.

• Rambaldi, A. & Doran , H.( 1996): Testing for Granger non-causality in cointegrated system made easy.Working Papers in Econometrics and Applied Statistics, Nr. 88, Department of Economics, University of New Zealand.

• Ram, R., (1982): Dependency rate and savings rates: a new international cross-section study, American Economic Review, fq. 527-544.

• Raut, L. K., & Virmani, A. (1989): Determinants of consumption and savings behaviour in developing countries. The World Bank Economic Review, Vol (3), 3, fq. 379-393.

• Rodrik, D., (2000): Saving transitions. The World Bank Economic Review, Vol(14), Nr.(3), fq. 481-507.

• Romer P, M., (1986): Increasing Returns and Long Run Growth. Journal of Political Economy, Vol (94), nr.5, fq.1002-1037.

• Rossi, N. (1989), Dependency rates and private savings behaviour in developing countries. International Monetary Fund Staff Paper, Vol(36), fq.166-181.

• Sarantis, N. and Stewart, C. (2001): Savings behaviour in OECD countries: evidence form panel cointegration tests. The Mancester School Supplements, Vol(69), fq. 22-41.

• Schmidt-Hebbel, K., Serven, L. and Solimano, A. (1996): Savings and Investment: Paradigms, Puzzles, Policies. World Bank Research Observer, Vol(11), fq.87-117.


144

• Schrooten, M., Stephan, S., (2005): Private savings and transition. Economics of Transition, Vol(13), Nr. 2, fq.287-309.

• Schultz, P., (2004): Demographic Determinants of Saving: Estimating and Interpreting the Aggregate Association in Asia. Economic Growth Center Discussion Paper No. 901.

• Sinha, D., & Sinha, T. (2007): Toda and Yamamoto causality tests between per capita saving and per capita GDP for India. Munich Personal RePEc Archive paperno. 2564.

• Sinha, D., (1996): Saving and economic growth in India. Munich Personal RePEc Archieve paper no. 18283.

• Solow, R. M., (1956): A contribution to the theory of economic growth. The Quarterly Journal of Economics, Vol(70), nr.1, fq.65-94.

• Rodrik, D. (2000): Saving transitions. The World Bank Economic Review, Vol(14),3, fq.481-507.

• Tang, C. F., & Lean, H. H., (2009): The effects of disaggregated savings on economic growth in Malaysia: Generalised variance decomposition analysis. AsianBusiness and Economics Research Unit. Discussion Paper DEVDP 09-04.

• Tang, C. F., & Tan, E. C. (2011): Savings-growth nexus in selected East Asian economies. Paper presented at the Singapore Economic Review Conference.

• Tarelli, E., Turan G., Does saving really matter for growth in transition countries? The case of a small open economy: Albanian application.

• Thanoon, M. A. M., & Baharumshah, A. Z. (2005): What happened to savings during the financial crisis - a dynamic panel analysis of Asian-5 countries. Economic Change and Restructuring, Vol(38), nr.3,fq. 257-275.

• Thirlwall, A. P., (1999): Growth and Development: with Special Reference to Developing Economies. London: Macmillan.

• Toda, H.Y. and P.C.B. Phillips (1994) : Vector Autoregressions and Causality: A Theoretical Overview and Simulation Study.Econometric Reviews, Vol(13), fq. 259-285.

• Toda, H. Y., & Yamamoto, T. (1995): Statistical inference in vector autoregressions with possibly integrated processes. Journal of Econometrics, Vol(66), fq.225-250.

• Turan, G., Gjergji, O., (2014): What is the Impact of Savings on Growth? The Case of a Small Open Economy (Albania):Mediterranean Journal of Social Sciences, MCSER Publishing, Rome-Italy Vol(5), nr. 13. fq.360-368.

• United States General Accounting Office, (2001): National saving, answers to key questions.

• World Bank (1993): The East Asian Miracle, Economic growth and Public policy. New Rork: Oxford University Press.

• Yule, G.U., (1926): Why do we sometimes get nonsense correlations between time series? A study in sampling and the nature of time series. Journal of the Royal Statistical Society, Vol(89).

• www.bankofalbania.org

• www.imf.org/external/country/ALB/index.htm

• www.instat.gov.al/al/home.aspx

• www.worldbank.org

http://www.bankofalbania.org/

http://www.imf.org/external/country/ALB/index.htm

http://www.instat.gov.al/al/home.aspx

http://data.worldbank.org/

copyright i teuta cerpja 2015 · 2.3.1 të ardhurat 14 2.3.2 koefiçenti i varësisë së moshës...

Documents